Anahtar Kelimeler: Şaman Davulu, Baraba Türkleri, Teleutlar, Shorlar, Bura, Ülgen.

Transkript

1 BARABA TÜRKLERİNİN İSLÂM ÖNCESİ ŞAMANİZM İNANCI VE BAZI ETNO-GENETİK SONUÇLAR Çev: Ebru ÖZDAĞ Vilmos DIÓSZEGI ÖZET Bu yazı, kış sayısında(2004/32) ilk bölümünü yayımladığımız, Vilmos DIÓSZEGI ve M. HOPPAL ın editörlüğünü yaptığı Shamanism in Siberia (Akademiai Kiado, Budapest, 1978) adlı kitabın dördüncü makalesinin ikinci bölümüdür. İlk bölümde, Baraba Türklerinin İslâm öncesi Şamanizm inanışları; yani ibadetleri, ibadetlerini nasıl yaptıkları, taptıkları eşyalar, dinî törenleri, kurban törenleri, kâhinleri ve yas törenleri ele alınmış, ayrıca Batı Sibirya Tatarları na da kısaca değinilmiştir. Bu bölümde ise Baraba Türklerinin İslâm öncesi inançları ile diğer Türklerin inançları karşılaştırmalı çalışmalarla ele alınmış ve özellikle ibadetlerinin en önemli parçası olan Şaman davulu ve diğer ritüeller üzerinde kapsamlı bir şekilde durulmuştur. ABSTRACT This article is the second part of the fourth article of the book named shamanism in siberia (akademiai Kiado,budapest,1978) the editor of which were Vilmos Dioszegi and M.Hoppal) which we published in our winter volume(2004/32). In the first part, Shamanism belief of Baraba Turks before Ishlam, to say their worshipping, how they perform their worshipping, things they regard as divine, religious, sacrifice, Mourning ceremonies and their soothsayers are dealt with,also West-Siberia Tatars are shourtly described,as well. In this part, belief of Baraba Turks before Ishlam and the belief other Turks are studied comparingly and especially Shaman Drums and other rituels which are the most important things in their worshipping. Anahtar Kelimeler: Şaman Davulu, Baraba Türkleri, Teleutlar, Shorlar, Bura, Ülgen. Key Words: Shaman Drums, Baraba Turks, Teleuts, Shors, Bura, Ülgen. Şaman Davulu Gördüğümüz gibi, Baraba Türklerinin Şaman davulu iki türden oluşmaktaydı ve bunlardan birinin sapında bir insan figürü tasvir edilmekteydi. Tutamacın bu çeşidi, bütün Sibirya Türkleri arasında yaygın değildir. E. D. Prokofjeva, Güney Sibirya tipi olarak adlandırılan Güney Sibirya Şaman davullarını sınıflandırır. Güney Sibirya Şaman davullarının karakteristik özellikleri şunlardır: 1. Dairesel biçim 2. Büyük boy (çapı 1 metreden fazla) 3. Geniş kasnak (20 cm den fazla)

2 4. Kasnakta yankı yapan açıklıkların olmaması 5. Uzunlamasına tahta çubuklar 6. Bir ya da daha fazla çapraz demir çubuklar (tutamaçla bağlantıda) 7. Davulun evrenin birliğini sembolize ettiğini fikrini veren karmaşık bir çizim. Yazar, ölçütlerin karmaşıklığından kaynaklanan farklara göre söz konusu türleri üç değişik biçimde ayırır: Sajan Jenisei, Shor ve Altanian çeşidi. Davul tutamacının şekli burada üç değişik biçimdedir: 1. Süslenmiş düz bir tahta biçiminde uzunlamasına tahta sap 2. Uzunlamasına tahta bir sap 3. Sapın sonunda bir ya da iki antropomorfik figür. Bu son çeşit; Altay Kizhi, Chelkanlar, Telengitler ve kısmen Kumandinler ile Batı Tuvanlar tarafından kullanılmıştır. Tuba Şaman davullarının da Altaik çeşide dahil olduğunu eklemeliyiz. Baraba Türk Şaman davullarıyla bir antropomorfik sapı mukayese ederken, davulun Güney Sibirya türünün Altaik çeşidini, daha doğrusu sapın sonunda bir baş bulunan alt türünü de hesaba katmak zorundayız. Prokofjeva, bir başlı ve iki başlı davul tutamaçlarını iki alt türe ayırmadığı ve onların meydana çıktığı alanları sınırlamadığı için; sonuncusunun, Kuzey Altay Türkleri (Tubalar, Kumandinler ve Chelkanlar) tarafından kullanıldığını yine de söylemek zorundayız. Bizim görüşümüze uygun olan bir başlı davul sapı, daha geniş çaplı olarak kullanıldı. Bunun, Tuvanların sadece batı grupları (Altay ın çevresinde yaşayan) olduğu bilinir. Ayrıca, daha önce gösterdiğimiz gibi davul tutamacının bu Tuvanlara ait çeşidi, Altaik Türklerin yani Telengitler in bir etkisi sonucudur. Bir başlı sapı olan davul, Kuzey Altaylılar arasında da kullanımdaydı, fakat buradaki kullanım, yalnız ikinci derecedeydi. Bu, L P. Potapov tarafından, alan üzerinde toplanılan verilerle ispat edildi. Antropomorfik saplı, Baraba Türk tipi davullarının esas oluşumu, başlı başına Güney Altaylılar yani Altay Kizhi ve Telengitler arasında gerçekleşti. Bu davul çeşidinin, iki komşu Türk halkından ikincil olarak yayıldığı iki Türk ulusu şunlardır: Telengitlerden Batı Tuvanlara ve Altay Kizhi den Kuzey Altaylılara (Tubalar, Kumandinler). Antropomorfik tutamaçlı Baraba Türk davulu, bundan dolayı Güney Altay davulunun ya da daha doğru olarak Altay Kizhi ile Telengit davullarının tam bir dengidir (Figür 9). Bu özdeşlik, daha önce sözünü ettiğimiz gibi, davul tutamacı üzerindeki dokunun yapısını da verir. D. G. Messerschmidt in günlüğünden, Baraba Türk Şamanları hakkında aşağıdakileri okuyoruz:* Gördüğümüz gibi, Baraba Türklerinin diğer davulu, farklı bir türe sahiptir: Sapı Kirmen şekillidir ve davul derisi, dış tarafı üzerinde çizimlerle süslenmiştir. Bu Şaman davullarının aynılarını, diğer benzer davullar arasında bulmak hiç de kolay değildir. Görünüşe göre, karşılaştırma daha kolaydır: Davulun bu çeşidi, sadece Güney Sibirya Türk halkları tarafından kullanılırdı. Bu nedenle E. D. Prokofjeva, Sibirya nın tarihî-etnografik haritasında, bunu Güney Sibirya türünün Shor çeşidi olarak adlandırır. Aynı zamanda yine de karşılaştırma yapmak zordur:

3 Bu çeşit, Güney Sibirya da bulunan pek çok Türk halkı arasında biliniyordu. Prokofjeva ya göre, Shorlar arasında ve kısmen Kochinler, Sagaylar, Beltirler, Teleutlar, Kumandinler arasında, davulun Shor çeşidi ortaya çıktı. L. P. Potapow tarafından belirtildiği gibi, bu türden saplara sahip olan davullar, Tubalar ve Chelkanlar tarafından da kullanılıyordu. Söz konusu davul, yine de sadece Shorlar, Teleutlar ve Khakalar (Kachinler, Sagaylar, Beltiler) arasında etkiliydi. Kuzey Altaylılarla yani Kumandinler, Chelkanlar ve Tubalılar arasında, sadece ikinci derecede etkiliydi (Bu halkların kullandığı orijinal davul, iki başlı bir tutamaçlı türdü) ve kesinlikle bu, onlara Shorlardan geldi. Tutamaç aracılığıyla değerlendirme yapılınca, Baraba Türk Şaman davuluyla, bir Kirmen şekilli orijinal saplı davul kullanan halkların (veya bunlardan bir tanesinin ) davulu arasında, açıkça bir bağlantı sağlanabilir. Bundan dolayı grup, üç halk (Khakalar, Shot ve Teleut) ile sınırlandırılarak daraltılmıştır. Figür 9: Altay Kizhi Şaman Davulu (Biisk Müzesi no 657/5 içinde) Grubun daraltılmasına, maalesef metal pendantiflerce de yardım edilmez. Baraba Türk davulunun kasnaklarından sarkan metal hilaller ve yatay metal çizgilere iliştirilen metal koniler, pek çok Sibirya halkının tam da az önce bahsedilen üç etnik grubu, Şaman davulları üzerinde bulunabilir. Baraba Türk davulunun zarının dış tarafı üzerindeki çizim, bu halkların idaresini de gösterir. S. V. Ivanov un ifadeleri tamamen bizim tasvirimize ilişkindir: Tasvir edilen davulun kökeni bilinmeseydi, bu kolaylıkla Khakalar ( ya da Shor) olarak kabul edilebilirdi. Çünkü bunların ve diğer halkların davulları üzerindeki çizimler, karakter ve düzen bakımından tamamıyla özdeşti. Bu durum, Khakalar, Shorlar, Kumandinler, Teleutlar ve Tubalar tarafından yapılan çizimlerin türünün, Sibirya nın kuzeyine daha erken dönemlerde yayıldığını ve Ugrianların yerleştiği toprakların sınırına ulaştığını onaylar (Figür 9). Baraba Türk davulu üzerindeki çizimlerin, karakter ve düzenleri göz önüne alındığında, Ivanov tarafından sözü edilen davulların üzerindeki çizimlere yakın olduğu şüphesizdir, fakat aynı zamanda, bunların göze çarpan farklılıklarının bulunduğu da kesindir. Daha karakteristik farklılıkların bir kaçından söz etmek gerekirse; Baraba Türk davulunda bulunan yedili sıranın olmaması, sıklıkla dokuzdan daha az kolda ayakta duran antropomorfik figürler, ki bu Khaka davulları üzerinde bulundu, ya da Shor davulları üzerinde hayvan resimli kızakların sıkça yapılan temsilî, ya da iki çizgi arasında bazen düz bir çizgi ve iki dalgalı çizgili, bir kare veya bir dikdörtgen biçiminde kitaplarla süslü Teleut davulları. Diğer yandan, Baraba ve Tuba çizimleri arasındaki fark o kadar büyüktür ki, onlar arasında bir karşılaştırma yapmaya lüzum yoktur.

4 Benzer çizimlerle süslenmiş davullardan, Baraba Türk davullarına en yakın olan davulun Teleut davulları olduğunu düşünüyoruz. Shor davulları, çok daha fazla kalabalık çizilmiştir ve Khakaların davullarının çoğunlukla alt kısımları farklı figürlerle süslenmiştir. Teleut Şaman davullarının on örneğini biliyoruz. Bunlardan ikisinin bütünüyle benzer çizimleri ve üçünün diğer genel türlerden biraz farklı çizimleri vardır(figür 10). Baraba Türk davullarının çizimlerinin örnekleri, Teleut Şaman davullarının karakteristik düzenlemesiyle mükemmel bir şekilde benzerlik gösterir. Çünkü Baraba davullarının yüzeyinin üçte birlik üst kısmı, iki paralel çizgiden oluşan bir kasnak tarafından daha aşağıdaki üçte ikilik kısımdan ayrılır. Kasnağın temeli düzdür ve onun dayanağı, davul şeklini izleyen bir kavistir. İki çizgi arasındaki boşluk, kavisin içinde tek bir zigzag ve yatay çizgi içinde iki (kesişen) zigzag çizgi tarafından doldurulur. Düz şeridin kesişen zigzag çizgilerinin ve üçgen olarak bulunanların daha üstteki düz çizgiye değmelerinden ötürü, üç çok ince hattın, üçgenin köşeli noktalarının dışında başladığı göze çarpar: Ortada olanı yukarıya doğru ve diğer ikisi sağ ve sol tarafları üzerindedir. Figür 10: Teleut Şaman Davulunun bir genel türdeki dizaynı (MAE Anokhin Arşivleri, No. 275; Ivanov, 1954, 655, Figür 95) Zeminlerdeki davul yüzeyinin bölünmesi, Güney Sibirya davullarının genel bir özelliğidir. Fakat kasnak üzerindeki zikzak çizgiler tarafından şekillenen kesişmelerden başlayan ve üç yöne giden ince hatlar, kesinlikle genel değildir. Bugün bilebildiğimiz kadarıyla, bu fenomen sadece Teleut davullarının karakteristiğidir. Bununla birlikte bu hatlar, yatay olandan değil, kavis şekilli şeritten başlar ve göze çarpan çizimlerin Şamanist dünya görüşüne göre önemli bir anlamının olması az bir ihtimaldir. Üç tane noktada birleşen ince hat, kesişme noktasında zikzak çizgiler tarafından şekillenen her bir açının yanında çizilir. Tamamıyla 17 tane olan bu gibi figürler (17*3) N. P. Dyrenkova nın yazısında, kans rotaya uygun (an jatti kannyn jol) olarak yer almaktadır. Baraba davulları üzerinde üst kısımda bulunan çizimler soldan sağa doğrudur. Üç (Strahlenberg e göre) ya da dört (Messerschmidt e göre) çapraz şekil, üç-dört bacaklı hayvanlar, yayılmış kanatlı bir kuş, kanatlar üzerinde bir halka ve ışınlar, kanatların aşağısında ve yanında, daha küçük ve daha büyük bir halka, zikredilen sıra ile 12 daha küçük ve 17 daha büyük ışının halkanın çevresinde bulunmasıyla birlikte, bunun içinden geçen bir çapraz. Benzer çizimler, tümüyle Teleut davullarının üst bölümlerinde bulunabilir. Fakat sadece figürlerin sayılarında farklılıklar vardır. Teleut davulları üzerindeki figürlerin isimleri bile biliniyor. Böylece, çapraz şekil, halka tarafından da sıklıkla temsil edilen bir yıldız, dört bacaklı bir hayvan (at), kanatları yayılmış kuş gözcü (qarlyq), ışınlı boş halka sabah yıldızı, çaprazın etrafında dolaşan ışınla dolu halkaların küçük olanı ay, daha büyük olanının güneş olduğu görülüyor. Burada mukayese edilen Teleut

5 davullarının üzerindeki üst alanda bulunan çizimler sadece din tarihi açısından (Baraba davullarını yorumlamanın sağladığı yardımla) değil, aynı zamanda etnogenetik açıdan da değerlidir. Çünkü Şaman davullarının üst kısmındaki çizimlerin, semâvî varlıklar, atlar ve kuşlar, Güney Sibirya daki bütün Türk Şaman davullarının karakteristik bir özelliği olmasına rağmen ayrıca, sözü edilen uygunluklardan başka, görünüşte önemsiz görünen bir detayın Baraba Türk ve Teleut davullarının birbirlerine yaklaşmasını sağlamasıyla karşılaşıyoruz. Kanatlarını yaymış kuş temsili alışılmamış bir yoldur. Baraba Türk davulu üzerindeki gözcü kuşun yuvarlak ya da elips bir başı varken Güney Sibirya halkları her zaman bu kuşları gaga burunlu bir başa sahip olarak tasvir ederler. Tasvirin benzer bir metodu, yine Teleutlarda (Figür 11) ve bundan başka Shorlarda bulunur. Baraba Türk, Teleut ve Shor tasvirleri arasındaki ilişkiye ve onların daha uzak bağlantılarına geri döneceğiz. Baraba Türk Şaman davullarının alt taraflarında soldan sağa, ellerinde eğilmiş yaylı bir süvari, tüyleri diken diken olan fantastik bir hayvan, buna ilaveten bir kurbağa ve köklü iki ağaç görebiliriz. Ayrıca, bu gibi figürlerin tasvirî çizimleri, Teleut davullarının alt taraflarında bulunabilir. Tabii ki Baraba Türkleri ve Teleut Şaman davullarının bazı değişik karakteristikleriyle. Teleut davulunun sözü edilen alanlarında, fantastik hayvan ve kurbağa tasviri zorunludur. Figür 11: Baraba Türk ve Teleut Şaman davulları üzerindeki Fantastik hayvan resimleri: 1-2. Baraba Türk (1. Strahlenberg, 1730, Table VI, davul D; 2. Messerschmidt, Sibiria perlustrata, 22), 3-8 Teleut (3. Ivanov, 1955, 239, Fig. 32; 4. Ivanov, 1954, 655, Fig. 96; 5. Potanin, 1883, Table IX, Fig. 63; 6-8. Dyrenkova, 1949, 11, Fig. 9/3) Bununla birlikte, iki farklı halkın davullarında yer alan diğer çizimler (at, bir meydanda ayakta duran adam, çift olan yılanlar), Teleut davulları üzerinde de değişmektedir. Onlar belki kaybolmuş olabilir ya da henüz tamamlanmamıştır. Baraba Türk davulunun diğer iki figürü olan süvari ve ağaçlar, Teleut davulu üzerinde de temsil edilmiştir, fakat davulun üst kısmındadırlar (Figür 12). Baraba Türk davulunda bu figürler altta bulunduğu için fantastik hayvan ve kurbağa, daha aşağı tarafta ve ortalarda bulunmak zorunda kalmıştır. Baraba Türk davulunun belirli özellikleri olarak görmek zorunda olduğumuz pozisyondaki kesin değişikliklere rağmen, Teleut davulunun alt kısmındaki çizim, açıkça Teleut davuluyla olan içerikteki bir benzerliği gösteriyor. Fakat iki halkın davulları arasındaki benzerlikleri sadece içerikte değil simgelerde de bulabiliyoruz.

6 Figür 12: Shor, Kumandin ve Khakaların Şaman davulları üzerindeki fantastik hayvan çizimleri Baraba Türk fantastik hayvanının gövdesi bir elipse benzer. Üç çizgi, kafasında bulunan altı çizgi ve diğer dört çizgi ise sırasıyla yan taraflarından yayılır. Teleut fantastik hayvanının vücudu da bir elipse benzer ve çizgiler yan taraflarından ve sık sık kafasından da dışarı çıkar (Figür 11). Bu davulların fantastik hayvan simgelerinin eşit olarak bulunduğu, yani Shor, Kumandin, (açıkça Shor kökenine sahip olan) ya da nadiren de olsa Khakaları karşılaştırırsak, Baraba Türk ve Teleutlar arasındaki üslûbî benzeyiş, daha da açık hale gelir. Simgelerdeki bu benzeyiş, Baraba Türk ve Teleut davullarının kurbağa çizimleri arasında da bulunabilir. Önceki kurbağa üzerinde sadece uzağa çıkıntı yapan bacaklarla ana hatlar belirtilmişti. Teleut çizimleri, benzer özellikler gösterir. Fakat bu çizimler daha az gerçekçidir ve gövdeler bazen zikzak çizgilerle süslenmiştir (Figür 13). Shor, Kumandin ve Khakalara ait olan ve farklı biçimlerde (Figür 13) gösterdiğimiz benzeşen koşutluklara rağmen bu kurbağa simgeleri Baraba Türk tipinden kesin olarak farklıdır. Figür 13: Baraba Türk ve Teleut Şaman Davulları üzerindeki kurbağa resimleri

7 Figür 14: Shor, Kumandin ve Khakaların davulları üzerindeki kurbağa resimleri Bundan dolayı, Baraba Türk Şaman davulu üzerindeki çizimler, Güney Sibirya Türk davulları türüyle uyumlu olması nedeniyle genel özelliklere ek olarak, karakteristik detayları sebebiyle (üç kolun, bölünen şeritlerin zikzak çizgilerinin kesişiminde başlaması, kanatlarını yaymış kuşun yuvarlak ya da elips biçiminde olan kafasının simgesi, davulun alt taraflarındaki karakteristik çizimlerin içeriği, fantastik hayvan ve kurbağanın üslûbi uygulaması), şüphe götürmez bir şekilde, Teleut Şaman davulları üzerindeki çizimlerle ilişkilendirilir. Davullar üzerindeki benzer figürleri resmeden halklar (özdeş değilse de) en azından benzer fikirli çizimlerle birleştiler. 19. yy.ın sonlarında ve 20. yy.ın başlarında alan üzerinde çalışan araştırmacıların, söz konusu olan figürlerin tümü ya da onların bazı detayları üzerine etnografik materyalleri halâ toplayabilmeleri sebebiyle 18. yy.ın başlarından itibaren sessiz davul, bu veçhile sesli olabilir ve o suretle, Baraba davulu üzerindeki çizimlerin muhtemel ideolojik arka planı anlaşılabilir. Baraba Türk ve Teleut Şaman davulları arasındaki benzerlik yüzünden, temel olarak fikirlerin Teleut çevresine itimat etmek zorundayız. Fakat söz konusu çizim kompleksinin bir ya da diğer figürünün de bilindiği bu halklarla ilgili malumatımızı buna ekleyebiliriz. Bizim yöntemimizin yeterliliği ve gerekçesi, N. P. Dyrenkova nın bulguları tarafından oldukça desteklenir. Davul üzerindeki her bölüm ve çizimin kendi anlamı vardır. Tüm çizimler, Şamanist kozmogoni ve Şaman ruhlar hakkındaki fikirlerle ilişkilendirilir. Çizimlerle alâkalı olarak, Teleut Şamanlarının davulları, değişmez şekillidir. Çizimler, mütemâdiyen davuldan davula geçer ve sadece Şaman atalarından torunlarına doğru ilerleyen bir silsilede değil, özel kabilelerin de (sök) çizgisinde ilerler. Çeşitli simgelerin yorumunda ya da pozisyonunda, sadece en önemli farklılıklar kabul edilebilir. Çizimler, sadece bireysel silsile boyunca geçmez, ayrıca toplumun (kabileler) çizgisinden de geçer ve figürlerin yorumunda, esaslı değişiklik mümkün değildir. Bu sebeplerle kompleksin tamamında ve figürlerin küçük detaylarının üslûbi uygulamasında açığa vuran, iki halkın Şaman davulunun çizimleri (en azından temelde) ideolojik arka planının bir benzerini yansıtabilir. Baraba Türk davulu üzerinde üst kısımdaki semâvi bedenlerin ideolojik arka planını izah etmek, pratik olarak gereksizdir. Bu alanların uhrevî sahayı sembolize etmesi göz önünde tutulunca, çizimlerin, örneğin güneşin, ayın ve sabah yıldızının simgelerinin, orada olması gerektiği doğaldır. Davul üzerinde uhrevî sahanın ideolojik arka planı, Şamanların aktiviteleri süresince üst dünya (örneğin semavî varlıkların ülkesi ve geçtikleri fenomen) Şamanizm fikrinin çerçevesidir.

8 Fakat dört bacaklı hayvanların simgesi, uygun etnolojik koşutlukları gerektirir. Baraba Türk Şaman davulunun üst tarafında, üç hayvanın görülmesi gerekir ve bir hayvan bunun alt tarafında yer alır; sonuncu hayvanın sırtı üzerinde, kavisli yayıyla oturan bir süvari bulunur. Bu tasvirleri arz eden davullara sahip Türk halkları, bu hayvanları, bura, burga vs. olarak adlandırılırlar ve onları dünyanın ruhu olan ülgenlerin ve Şamanın kendisinin dahi sürdüğü binek hayvanı olarak kabul ederler. Bu çizimler, bazı davullarda sekiz, bazı davullarda altı adet bulunur. Bundan dolayı, davullar üzerinde buraların sayısı değişmektedir ve böylece, Baraba Türk davulları üzerindeki hayvan çizimlerinin neden kesinlikle sekiz ya da altı tane olmadığı ama öte yandan dört tane olduğu (üst tarafta üç, alt tarafta bir tane) anlaşılabilir. Fakat buraların çift sayılarda meydana gelen benzerliğini bulabiliriz. Teleut davulu üzerinde ilk bura, Şamanın (kam) kendisine aittir (Davula sahip olan Şaman; qamyn tyn burazy - Şaman ın ruhunun burası). Şamanın hayatı, bu bura ile bağlanır. Eğer, onun burası, Şamandan çıkarsa o, Şamanist gücünü kaybeder ve kısa sürede ölür. Her Şamanın burasını dikkatlice, diğer Şamanlardan ve düşman ruhlardan saklama sebebi budur. Bu bura, ya tümüyle beyaz ya da kırmızı benekli beyaz renktedir (Cogur at-benekli at). Onun sırtında oturan adam Kamın kendisidir. Bunun gibi, Şamanın sürdüğü bir buradan, etnografik bir tanımlamada da söz edilir. Şamanlığın başlangıcında, Teleut Şamanı, ruhların yardımını çağırdıktan ve hediyesini (tabu) tolu (kullanılmamış kadın kıyafeti) ve könök (ev yapımı arpa mayasıyla doldurulmuş ağaç kabuğundan yapılan silindirel bir kap) niyet ettiği ruhlara gönderdikten sonra, evin etrafında geri geri yürür ve birkaç defa bunu tekrarlardı: tabu dep. Kam, odanın merkezine gider, güneşin hareketi yönünde uzun bir süre ilerler, yine uzun bir süre davuluna vurur ve bize bağırmayı sürdürürdü: aj yoo! Sonra durur, tekrar uzun bir süre etrafında döner ve yine bağırmaya devam ederdi: aj yooo! Sonra durur ve yine bağırmaya devam ederken uzun bir süre yaptığı gibi tekrar dönmeye başlardı. Bu, Şamanın kendi yolu üzerinde olduğu anlamına geliyordu. O, burasını sürüyordu. Burasını süren Şaman bazen bir silah taşır. Baraba Türkleri, kavisli bir yay tutarlarken Teleutlar bir kılıç taşırlar (Figür 15). Figür 15: Burayı süren Şaman ile tyn bura nın Baraba Türk ve Teleut resimleri. Şaman, kendi burası hakkında hiçbir şeyi diğerlerine ifşa etmez. Teleut Şamanları, hiç kimsenin bunu fark etmemesi için kendi burasını çağırırdı. Şaman, burasını gizli tutardı, çünkü düşman ruhlar bunu gizlice gözetler ve onu öldürmek için bir ok atarlardı. Gizlilik, tyn buranın tasvirinde de uygulanır. Şaman, genellikle bu gizli çizimin önemini muhafaza eder ve kendi özel yaşamıyla bunun (hayvan) arasında bağlantı kurmak için, ona

9 başvuruşunun son kelimelerini hiç kimsenin olmadığı bir zaman yapar. Buna mâlumat veren kişiler, çağrıların kelimelerini bu ruha (Şamanın ruhu) söylemeyi öğrenmeye başlayan herhangi birisinin kolaylıkla, Şamanın ölümüne sebep olabileceğini söylediler. Bu maksat için kişi, ham deriden parçalar yapmak, ona bir huş ağacının ince dalına asmak ve bir Şamanın (burası bir nehir ismini izler) tükenmiş ruhunu sıkıştırdım derken döndürmek zorundadır; bundan hemen sonra Şaman sözde ölür. Şaman ve tyn bura arasındaki bağlantının bu türünün temeli, hayvanın Şamanın kendi yaşam ruhu olduğuna inanmasıdır. Shor Şaman Tartkyn tarafından iletilen yaşam ruhu burayı çağıran şarkının bir parçasını biliyoruz: Altan qulas qanatty Tyn paryazy aq pas at! Altı kere yedi fit uzaklığında bir kanatlı Yaşam ruhunun puryası, beyaz gri at! Şaman davulunun diğer bura çizimleri, çeşitli ruhların buralarını (ülgen) tasvir eder. Teleutlar arasında ikinci çizim, dünya ruhu qyzyyan tenereye ait olan qyzyl bura kırmızı buradır ve kırmızı boya rengindedir. Üçüncüsü, dünya ruhu totoj tanaraya ait olan kök bura mavi buradır. Bunlar mavi boya rengindedir. Davul üzerinde ayrıca, sayısı Şamandan Şamana farklılık gösteren beyaz renkte buralar da vardır. Kanakajların davulunda bunların üçü vardı. Onlar ajrot tanara (ya da buryan tanara) nın ve nihayet bars anazi baj ulganların atları (buralar) idi. Şaman Pödöklerin davulu üzerinde beş at vardır: Ojrot tanaranın buraları, tumai tanara, abjos tanara, mardoq yan ve bars anazi boj ülgen. Teleutların Jutty kabilesinden bir Şaman olan M. Todyseva nın davulu üzerinde aynı şekilde, kabile ruhlarının buraları, onun tyn burasına ilâveten tasvir edilmiştir. Ojrot, Mundus, Merkit ve Tuman klanlarının kabile patronları. Davul üzerinde, bura şekillerinin sayılarındaki çeşitlilik, bundan dolayı izah edildi. Davul, kabilelerin farklı sayılardaki kabile ruhlarını tasvir etti. Açıkça, bu sayı Şamanın kişisel yetenekleri yani Şamanın ilişkiye başlamış ya da içerisinde bulunmuş olabileceği kabilelerin sayısı tarafından belirlenmiş olmalıdır. Şöyle ki, Şamanlığı süresince Şaman, kabileyle ilgili kabile ruhuna gitmek ve onu görmek zorundaydı. Bura şekillerinin kabile patronları olarak göz önünde tutulması gerektiği ve çeşitli aşiretlerin bura hayvanlarına, Şaman davulu üzerinde neden yer verildiği, L. P. Potapov tarafından açıklanmıştır: Bu verilere büyük önem veriyorum. Çünkü kabile, kendi özel patron hayvanını bir tapınma objesi olarak gösterirken ve bu hayvan, kabilenin Şaman davulu üzerinde bura olarak tasvir edilirken, belirli kabilelerin parçalarında bağımsız hayvan tapınmasıyla bir ilişkisi olan antik kabile inancının eserlerini onlarda görüyorum. Bir yandan kabile inancı, uygulama olarak sona erdiğinden, diğer yandan kabilenin Şamanı birçok kabilenin ortak Şamanı olduğundan, kabile geleneği yağmalandı. Bu, kendini açıkça şu şekilde gösterir: Şaman davulu, onun kabile karakterini kaybetmiş ve sadece hısım ve kabile üyeleri değil, diğer kabilelerin üyeleri de kendi dinî ihtiyaçlarını tatmin etmek için bunu kullanmış olduklarından dolayı, onlar farklı kabilelere (sök) ait olan kabile patronlarının (bura hayvanları) şekillerini bunun üzerine resmetmeye ve semâvî katmanlara göre onları düzenlemeye başladılar.

10 Belirli ruhların buraları, Şamanizm yönünde önemli bir parçayı temsil etti. Şaman, bazı ruhların şerefine Şamanlığa başlamadan evvel, ilk olarak onun atını ele geçirmek ve bağlamak zorundadır. Aksi takdirde pek çok zorluğun üstesinden gelmek ve ruhla ilişkili yolu baştan başa geçmek zorunda kalabilir ki ruhlar kendilerinin özel buralarını sürmeleri sebebiyle, o ruhu evde bulamaz. Örneğin, Erlik in burası, Pörüci Kan tarafından muhafaza edilir. Aman, Erlik e (ölüler diyarının hükümdarı) Şamanistlik yaparken, geceden önce özel bir ayin icra etmiş olmalıdır: Erlik in atını Pörüci Kan dan gasbetmek zorundadır. Bura, Şamanı Şamanlığı geçince bile korur. Bu, bir Altay Kizhi Şamanının şarkısında açıkça görülür: Süt köldün iç pura Ajdyn kün/n/ün dojayany Qas pazynyn Qara pura Qanca töskö qamdaza Menin bazyma qujaq bol Süt gölünün (Tuva da göl) üç purası Ay ve güneşin yaratıcıları (Davul) Kasnak başının Kara pura Ruha çok fazla Şamanlık edebilmeme rağmen Başımın zırhı ol Burada Şamanların binek hayvanının ve kabilelerin ruh patronlarının ne tür olduğu sorusu ortaya çıkar. Açıkça buraların eyerli hayvanının fonksiyonuna göre, N. P. Dyrenkova, bunu at olarak çevirir. S. E. Malov, ilk olarak Kırgız bura devenin yavrusu anlamının temeli üzerine, bir yoruma istinaden deve olarak salık verdi, fakat daha sonra buranın boynuzlu bir hayvan olarak tasvir edildiği için deve kelimesinden çevrilemeyeceği fakat Tofa (Karagos) pür, geyik Yakut bur ren geyiği ile karşılaştırılması gerektiği sonucuna vardı. Altay Kizhi Şaman davulları üzerinde bura üç uzun boynuzlu bir koç (qac qora) formunda tasvir edilir. Bir davulun her zaman, bunun gibi üç çizimi vardır (üç pura). Puranın bir diğer çeşidi, tepesinde iki kola ayrılan bir sopa ya da yatay bir çizgi sonunda boynuzların formu suretinde kavis şeklindedir. Figür 16: Baraba Türk, Altay Kizhi ve Shor Bura çizimleri Özel bir bilimsel incelemede L. P. Potapov, Şaman davullarının bura çiziminin (Shorlar, Kumandinler, ve Chelkanlar ve Altay Kizhilerce boynuzlu olarak tasvir edilen), aslında boynuzlu bir hayvan olduğunu gösterir.

11 Altay Türk bura şekilleriyle (Figür 16/3-7 ve 8) benzer şekilde, Baraba Türk davulunun (Figür 16/1-2) üst kısmında ilk hayvanın başı üzerinde de boynuzların çizilmesi imkânsız olmayabilir. Baraba Türk Şaman davulunun üstteki (uhrevî) olanın diğer hayvan karakteristikleri, kanatları açılmış olarak tasvir edilen kuştur. Altay Kizhiler arasında qarlyq olarak bilinir. Qarlyq; ruh, semavî varlık anlamına gelir. Şamanın ülgene giden yol üzerinde engellerin üstesinden gelirken, Şamanlığı süresince, onun yardımcısıdır. Altay Kizhiler Şamanistik döneminde, içkilerini mabutlara sunmak için dökmeleri esnasında kullandılar. Qarlyq, Sujla nın yardımcısıdır (her ikisi de ülgenin ruh hizmetkârıdır). Bir Şamana göre qarlyq ve sujla, karı ve koca kadar birbirleriyle yakın ilişki içerisindedirler. Şamanizm süresince kaşık dolusu bir su, qarlyq için duman çukurunun içine dökülür. Şamanın gözcüsü ya da habercisi olduğu Teleut inançlarıyla alâkasından ortaya çıkar. Şamanizm süresince qan qarlyq, bilmeye başladığı her şeyi ona söyleyen ve Şamanın başının üzerinde uçan bir gözcü olarak işlevi vardı. Onun lâkabı (qannyn qapcy quzy qan qarlyyy, yan, kan ın casus kuşu, kan ın qarlyq ı) kuşun sadece Şamana değil, semâvî bir Kan a ruha da hizmet verdiğini belirten bir imadır. Bu kan, insanların ilişkisi üzerine bilgi kaynağı, quryaj qan dır. Shorların anlayışında bu, Şamanın da bilgi kaynağıdır. Kuznetsk yerlilerinin Şamanizm inancında qarlyq, malumat veren kimse anlamındadır. Şamanın yokluğunda evde olan her şeyden Şamana bilgi verir. En yüksek ilah şerefine gerçekleştirilen ayin esnasında, Şaman, qarlyq ı ülgenin gelişiyle ilgili bilgi almak için önceden gönderir. Şaman, qarlyq a böyle bir emir vermek konusunda özgürdür. Qarlyq sıklıkla Şamana yanlış bilgi verir, bundan dolayı her zaman ona güvenilmez. Kumandinler, yardımcı ruhlu benzer bir fikre bağlıydılar. Cetiber kabilesinden bir kişinin verdiği malumata göre qarlyq, Şamanın ruhudur. O, evde kalır. Eğer evde, şeytan falan, Şaman hakkında konuşursa, o zaman qarlyq ona bu konuda bilgi verir. Koumandinlerin Celej kabilesinin bir üyesi bana benzer bilgiler verdi: Qarlyq qunatti kizi (kanatlanmış adam qarlyq) Şamanın evinde kalır. Bu, ateşin hanımıyla birlikte kilit altında tutulur (ot ene- ana ateşi). Orada oturur ve bekler. Şaman davullarının çizimi üzerinde yuvarlak başlı kanatlanmış adam, A. V. Anokhin e göre, Shor davulu üzerinde oldukça nadirdir ve Katun Nehri üzerinde bir Altay Kizhi Şamanı tarafından onun sihirli sözlerinde, alışılmadık bir başa sahip olarak ifade edilir: At pazynca Ala qalyq Qoi bazynca Qonur qarlyq At başlı Benekli qarlyq Koyun kafalı Altın sarısı qarlyq! Baraba davulu üzerinde ağaç çizimleri, onların qarlyq ile bağlantılarından dolayı alt tarafta (yeraltı) ise de, kanatlanmış adam figüründen sonra onlarla doğru olarak ilgilenmek zorundayız. Gördüğümüz gibi, Teleut Şaman davulları, iki ya da üç ağaç şekliyle süslenmiştir. Üç ağaç içinde qan qus (kan kuşu) ya da yuva yapan qan qarlyq bulunan üç demir karaçam ağacıdır (üç temir tyt). Şaman duaları, tüm kuşların anası qaryaq qan ın bu üç karaçam ağacında yuva yaptığından söz ederler. Bu ağaçların diğer isimleri; üç paj qajyn, üç zengin (yüksek, büyük) kayın ağacı ve üç tapty (üç) merdivenin basamakları ya da ülgene yükselişin ağaçları.

12 Zengin kayın ağacı (baj gazyn) Shorlar arasında da büyük bir rol oynar. Bunun tam bir özeti, A. V. Anokhin in el yazmasında bulunabilir: Kayın ağacı, Şaman inancı içinde en fazla şeref verilen ağaçtır ve tüm ağaçların en önemlisidir. Kayın ağacı, davul tutamacının malzemesi ve salyy sanemdir ve kayın ağacı, daha yüksek kategorilerdeki ruhların kurban sunağının ahşap bölümlerinin malzemesidir. Şamanistlerin buna kendi davulları üzerinde yer vermelerinin bir şartı budur. Ancak diğer düşünceler de kayın ağacıyla ilişkilendirilir. Şamanist ayinlerde (üstügü) bu dünyayı cennete bağlayan merdivenin bir basamağı olarak hizmet eder. Şaman, cennette ülgene doğru yola koyulmaya başladığında, en yakın bulutların başladığı yere kadar olan, zengin kayın ağacının, dokuz basamağına tırmandığını (tapty) daha sonra ağacın tepesinde bulutlara ulaşıp onları geçinceye kadar devam ettiğini tasavvur eder. Bulutların ötesinde zengin kayın ağacı, iki paralel ipek iplik tarafından, cennetin en yakın alanıyla bağdaştırılır. Şaman, bu iplikler üzerinde ayrıca ilerler. Zengin kayın ağacı kendi içerisinde, oldukça uzun ve daimi karla kaplanmış olarak kabul edilir. Eğer yolculuğu sırasında Şaman, dallara çarparsa kar, zengin kayın ağacından yere düşer. Zengin kayın ağacının doğuda, hayalî süt göl (süt köl) bölgesinin de ötesinde bulunduğuna inanılır. Diğer bir yorum, bunun ruh kanlarının dolaştığı yüksek dağlar üzerinde büyüdüğünü söyler: Paras bastyn baj qazyn Altu azaqtyn baj qazyn Pus tajga baj qazyn Kıvırcık Başlı Kudretli Kayın Ağacı Altı bacaklı kudretli kayın ağacı Kara kaplı çam ormanlarının kudretli kayın ağacı Bu tasavvurun bir çizimini de biliyoruz: Bu, beşinci Şaman Tom Ak-köl tarafından Tom nehri üzerinde yapılmıştır. Bu çizimde, ağacın üstten üçüncüsü, merdivenlerin başladığı yerdedir (tamamı on tane). Fakat en alçakta olanı, bununla beraber, Şamanın bir başka yoldan tırmandığı ve içinde Beyaz Ülgen (aq ülgen) ve Zengin Umaj ın (baj umaj) ikamet ettiği küçük eve götüren bir mavi ve bir beyaz ipek iplikli (kök ülgen/n/in tüsken kök cibek, aq ülgen /n/in tüsken aq cibek mavi ülgenin mavi ipliğinden çıkan, beyaz ülgenin beyaz ipeğinden çıkan) ağacın zirvesinden başlayan zemini işaret eder. Olaylarla ve şarkılarla bağlantılı kudretli kayın ağacına tırmanma usulü, etnografyaya meraklı, Altay Türklerinin misyoneri, V. I. V. Verbickij tarafından, teferruatıyla tarif edilmiştir. Onun el yazmasının temeli üzerinde, evvelâ, baj ülgen in şerefine üç gün at kurbanını anlatan W. Radloff olurdu ve Verbickij in ölümünden sonra yayınlanan yapıt çalışmasından sonra tekrar yayımladı. Bu tarif, bize Şamanın ağacın yukarısına yolunu nasıl çıkardığı, ayin esnasında ülgene erişen kudretli kayın ağacına tırmanma bölümünü nasıl yerine getirdiği hakkında bir fikir verir. Baraba Türk davulunun süslenmiş yüzeyini bölen iki parlak çizgisinde zikzak hatların dışında başlayan 17 kan ın ayrılan yolunun, benzer şekilde, Şamanı ruhlara varan yoluna giderken temsil etmesi için bir rolü vardır. Şamanlığı esnasında, Şaman 17 kan ruhunun ayrılan yoluna ulaştığında yani, onun çatallaşmasında, bir şarkı ve ona sunulan kurban hediyeleriyle onun yardımını istedi: On detti qannyn darylyys Onco qannyn taram dol Qol ködürsem, cacu al 17 kan ın çatallı yolu Tüm kan ların ayrılan yolu Eğer kolumu kaldırırsam, içki serpintimi kabul et,

13 Qoltuq acsam, ülü al! Koltuk altımı açarsam payını al! Taraq polyon pazyna Tarsma polyon synyna! On közünnen körüp qal On algzyn perip al! Yele biçimli baş üzerinde, Omurga biçimli sırt üzerinde Doğru gözlerinle bana göz at, Doğru ellerinle lütfunu ver 17 kan ruhunun yolu ya da daha doğrusu onun çatallaşan yolu, Şaman ın ölümünden sonra da rol oynar. Teleut Şamanının ölümü üzerine, onun davulu yok edildi. İnsanlardan biri gömülen Şamanın mezarı üzerinde, merhumun davuluna davul çubuklarıyla birlikte, süratle defalarca vurmayı sürdürdüler. Ta ki ince zarı, vurma gücünün altında yarılana kadar. Bu arada, şu kelimeler söylenir: Alty örköstü aq adany Aq calya cilenerge dat Altyn tü on datti qanyn Taram dalya cacyralyn dotl Onun altı hörgüçlü beyaz davulu Beyaz bir kayın ağacına asıldı. 17 kan ın yolu üzerinde Davul sopasının çubukları dağıtıldı. Teleutlar üzerine benzer bilgi, N. P. Drenkova tarafından da verilir: Şamanın cenaze töreninden sonra şu huzura çıkanlardan biri (mutlaka onun bir akrabası değil) açık davul derisini keser ve davulu ulustan (yerleşim yeri) uzak bir yere götürür. Şunları söylerken davulu bir ağaca asar: Alty örköstü aq adany Ala qayynya ilil dati Altyn tü On detti gannyn taram dolyo cacul dat! Altı hörgüçlü beyaz davul Benekli bir ağaçtan asıldı Onun altın çizgili bayrakları 17 kan ının çatallaştığı yolda dağıtıldı. Açık davul derisini kesen adam sonra, 17 kan ın yolunun çatallandığı yere ulaşan patika yanına yerleşmiş vilayetleri olan tüm bu dajyqsların isimlerini söyledi. Bu adam, davuldan şu kelimelerle söz etti: Alty örköstü aq adam Qan dolyna qayylbaj dazyn Ala qajynya ilil dazyn Altyn tüder doluma uzalbaj Altı hörgüçlü beyaz davul Kan ın yoluma uçmayacaksın (artık) Benekli bir kayın ağacında asıldın (şimdi) Altın şeritler, bundan böyle der dol ruhlarının yolu üzerinde sallanmayacaksın On detti qannym taram dolyo cacyi dazyn! 17 kan a ulaşan yol üzerinde dağıtıldın, saçıldın (şimdi) Teleut koşutluklarına güvenerek, bu sebeple, Baraba Türk Şaman davulunun, ayini esnasında Şamanın geçtiği ruhların yolunun (daha doğrusu onların yolunun kavşağı) resmini

14 yaptığını tahmin edebiliriz. Fakat artık Baraba Türk Şamanlarının telakkisinde kaç ruhun yol kavşağına sahip olduğunu anlayamayız. D. G. Messerschmidt in 17 sine (Teleut anolojisi tarafından ima edilen) karşıt olarak PH. J. Strahlenberg in çizimleri 13 tane üçlü çatalı gösterir. Bunun, davul üzerinde tasvir edilen kavşak noktasını 17 den daha az çizen Baraba sanatçılarının beceriden yoksun olması sebebine dayanması imkânsız değildir. Messerschmidt in taslakçısı K. Schulman ın Baraba davulunun çiziminin hatalı bir kopyasını çıkarması da bertaraf edilemez. Bu sorun, Baraba Türk Şamanizmiyle alâkalı daha fazla verinin sabit hale getirilmesiyle artar. Uzun bacaklı tasvir edilen kurbağa resmi, Baraba Türk Şaman davulunun alt kısımlarında bulunur. Shor ve Kumandinlere benzer şekilde, Teleutlar ın inancına göre kurbağa, Şaman ın asistan ruhudur. Kurbağa (paya) (Teleutlar arasında) ayrıca onun gezintilerinde Şamana eşlik eder. Shorlarda paj paya, kelimesi kelimesine zengin kurbağa anlamına gelir ve o Şamanın temel, yardımcı ruhudur. Bu, genellikle Şaman davullarının alt kısımlarında resmedilir. Kumandin Şamanları ülgene bir kurban sunduklarında, kayın ağacı kabuğundan yapılan kap (capcaq), bir ruh (elci) yani bir kurbağa (paya) tarafından taşındı. Kurbağanın genel ve özel işlevi, Şamanın sunduğu bir kurban adına, kurban kabilinden kap dolusu içkiyi taşımasıdır. Teleutlar arasında bu, abyriqa nın (bir çeşit ev yapımı bira mayası) dışarı akmasını önlemek için kayın ağacının kabuğundan yapılan kabın ağzını bacaklarıyla önler. Onun içinin dökülmesine engel olmak için bacaklarıyla könük ü tutar. Kurbağa, eğer kap sızıyorsa buna bile yardım edebilir: Şamanlığı sırasında Şamanın kurbağa kabilinden içkisinin (abyrlqy) nin bulunduğu kayın ağacının kabuğundan yapılan kabı kırılırsa, kurbağa çatlağı tıkar. Shorlar arasında bunun benzer bir işlevi vardır. Ev yapımı biranın kabın içinde kalmasını, dökülmemesini garanti altına almak için, ağaç kabuğundan yapılan kabı buna ya da ruha taşımaktır. Bir çizim, açıkça, bir yanda bacaklarıyla ağaçtan yapılan kabı taşıyan kurbağayı gösterir. Gördüğümüz gibi, kurbağa genellikle zengin baj özelliğe uygundu (Bize göre tam olarak qayyn kayın ağacı durumunda. Bunu, sadece boyut olarak büyüklük değil ayrıca belirli gücüyle Allah vergisi niteliğinde hatıra gelen kudretli olarak çevirmek daha iyidir). Shorlar, diğer özelliklerine başvurmayı da âdet edinmişlerdi: Bu isim (paya) bazen kurbağanın gücünü vurgularken: ker, ar, can paya (dev, ağır, büyük bir kurbağa) ile tamamlandı. Sözgelimi kuznetsk lerin yerlileri (Shorlar), Şaman ın bunu büyük bir ilahtan, ya ülgenden (ülgenin payazy ülgenin kyrbağası) ya da tazyyan dan (tazyyan payazy tazyyanın kurbağası) aldığını söylerler. Tartkyn kabilesinin (Urassa nehri üzerinde) bir Shor Şamanı, şarkısında alışılmamış sözlerle kurbağa ruhu çağırdı: Ulug kicig qara sonma! Ulug kicig oq cylan! Ulug kicig syr cylan! Alty puttug paj paga! Ulu ve küçük kırmızı ördek (Anas tadarna kümeli ördek) Ulu ve küçük zehirsiz yılan (Temren yılan) Ulu ve küçük düz yılan (corondella oustriaca boyalı yılan) Altı bacaklı zengin (kudretli kurbağa) Altı bacaklı kurbağanın bir bilgisinin varlığı Shor Şaman davulları üzerinde altı bacaklı kurbağa tasvirince onaylandı. Bu resim, Figür da görülecektir. Kurbağanın bacaklarının önemi, bir Teleut Şaman şarkısından takip eden pasaj tarafından anlaşılabilir.

15 Eki közü qazaryspan İki göz kırmızıya döndü Tanularu saryalysqan Ot ordunda paj paya Tura diktü tos könökkö Alaqanyn daba tut Burun deliği sarıya döndü Ateşte zengin kurbağa Sürekli- dikilen kayın ağacının kabuğundan yapılan kabı Ayaklarının tabanıyla ört Altay Kizhi arasında, kurbağa resmi davulun üzerinde değil, Şaman ın cüppesinin üzerindedir (Figür 14/16). Bu siyah kumaşa dikilir ve bir hurma ağacı yaprağı boyundadır. Bu, onun lakabının siyah kurbağa büyük bir ineğin göğsü kadar olmasının sebebidir. Kumandinlere göre kurbağa, bu kapta ev yapımı birayı, sadece orada Şamanın şu sözlerle kurbağayı geri göndermesinden kabile patron ruhu paqtyygan a kadar taşır: Köcügün sen külbis Közin sen qyzyl Ülgen cerine sen cettren bin? Büyük bir altın var Kızıl gözlerin var Ülgenin ülkesine gidecek misin? Bir başka versiyonu: Közin qyzyl Köcügin külbis Codan majryq Sen cetten oq pin ülgenge Gözlerin kızıldır Altın şişmandır Kavisli bacakların var Ülgene gidebilir misin? Burada sunulan anolojinin temeli üzerinden, Baraba Türklerinin, Şamanist ayin esnasında, benzer işler için kurbağayı kullandıkları tahmin olunabilir. Dolaylı olarak bu, Altay Türklerine benzer şekilde Baraba Türklerinin de kendi ruhlarına ev yapımı birayı sunduklarının kanıtıdır. Erlik in şerefine Şamanizm töreni esnasında, Altay Kizhiler de bir başka hayvanla birlikte kurbağadan Erlik e ulaşan yol üzerinde dördüncü engelden (pudaq) söz ettiler: Gyjyy detpes qara qumaq Onun bir yandan öbür yana geçemeyen sesi, kara kumlara benzer Adam erliktin dajap Qojyon dan der Qyjyy ugulbas qara darlar Adam erliktin dojayan Andanysqan qara paqqalar Kocaman ülke babam Erlik tarafından yaratıldı Sesi işitilemez yerde, Kara cehennem çukurlarına benzer Babam Erlik in yarattığı Sürü halinde dolaşan kara kurbağalar Andanysqan qara dutpalar canavarlar Sürü halinde dolaşan her şeyi yitip yutan kara (dutpa)

16 Oyyrysqan qara ajular Kükreyen kara ayılar Qan erliktin dajayany Erlik kan ın yaratıkları. Yukarıdaki metinde kurbağa, tıpkı Baraba Türk Şaman davulundaki gibi bir canavarla (dutpa) birlikte bulunuyor. Güney Sibirya nın Türk halkları, Şaman davulları üzerindeki canavar resimlerine farklı isimler verirler. Daha evvel söz edilen dutpa ismi, sadece Altay Kizhiler tarafından değil, ayrıca Telengitler, Tubalar ve Kumandinler tarafından da kullanıldı ve canavarın resminin aynı zamanda bir başka ismi vardı: ker balyq. Bu isim, sıkça Altay Kizhi, Teleutlar, Shorlar ve Khokolar ın dilinde meydana çıkıyordu. Ker kelimesi, dutpanın isminde bir sıfatıydı. Örneğn Telengit ve Kumandinlerde ker dutpa. Ker dutpa ve ker balyaq isimlerinin ilk elementi, ker sıfatı dev manasına gelen, Macaristan kabile ismi Ker in etimolojisiyle alakalı olarak, zaten Gyula Nemet tarafından belirtilmişti. Onun tarafından belirtilen örneklerden başka (ker qus, dev kuş, ker jylan dev yılan vs.) Ker, dev anlamı diğer ifadelerle ilişkili olarak son dönemlerde basılan yayınlarda bulunabilir: Örneğin Altay Kizhi ker buqa mamut (dev boğa), ker jolyyn (dalyyn) dev alev (ateşe sunulan içkinin yere dökülmesi esnasında ateşe hitap etmede kullanılan bir form) ve Tartkyn kabilesinin bir Şamanının sihri şunlardır: Ulug kicig ker sarrtan Ulu ve küçük canavar (dev) mızrak Ulug kicig ker omazy qan Ulu ve küçük canavar (dev) Omazy kan Ker balya teriminin bir diğer elementi, çoğunlukla Türkçe sözcük balyq (balık) olarak bilinir ve Ker Dutpa nın ikinci kısmı, isimle alâkalı son ek pa ile dut kelimesinin yiyip yutmak bir türemesidir. Dolayısıyla bunun anlamı, yiyici, yutucudur. Söz konusu hayvanlarımızın Shor dilinde özellikle birçok ismi vardır. Ker bos, ker can, ar can, ulu arjan: efsanevi hayvan, tüm Şamanların yardımcısının en güçlüsü (...). Efsanevî vahşi hayvanların yukarıda söz edilen isimleri, tam doğru isimler değildir. Fakat sıfatlar gösterdiği güce isnat eder. Bundan dolayı ker kudretli, pas dik başlı, can büyük, ar ağır, ulu güçlü, arjan can ve ar kelimelerinin bir birleşik var oluşu: kudretli, büyük. Yerliler, ker bos un uzun ve sivri dişleri olan tüylü domuz ya da vahşi yaban domuzunun bir çeşidi olabileceğini düşünürler. Bu gibi hayvanlara, Sibirya nın çam ormanlarında rastlanılamadı. Her Şaman, ker bos u o da kizinden (baba adam) alır. Bu, davul üzerinde, diğer Şamanların enji (kabiliyet) i üzerinde hayvanların gücünü bu suretle göstermesiyle en büyük çizimdir. Baraba Türkleriyle benzer şekilde diğer Güney Sibirya halkları, canavarın çizimine (dev balık ve dev yiyici), davulun daha alt kısımlarına yer verdiler. Davullarında bu resme yer vermeyen Altay Kizhi ve Telengitler bunu, Şaman ın cüppesinin bir pendantifi ya da sıraya göre, çadırda muhafaza edilen bir idol olarak tasvir ederler. A. V. Anokhin, Altay Kizhi zamanlarının cüppelerinin yan tarafları üzerinde, siyah ve kahverengi büyük bir püskül materyali olduğunu tarif eder. Üstünde, onun başı ve ağzı, ayrıca aşağıda iki bacağı ve sonuçta tekrar iki bacağı ve çatallı bir kuyruğu vardır. Bu, Şaman ın pudaq larda (engeller) karşılaştığı Erlik in yeraltı dünyası imparatorluğunun bir canavarı, dutpa olarak adlandırılır. Püsküller, mandaq (Şaman kostümü) üzerinde tüm uzunluğuyla kürek kemiğinden asılıdır. Dutpa, Şaman ı ya da Şamanlığı yaşayan insanları yiyen ölü ruhlardan, üzüt

17 dek ten, şeytan körmös ten (ruh) korur. Bir Telengit fotoğrafının müze etiketi üzerinde (GME, no içinde) (Figür 17) şu tarifi okuyoruz: ker jutpa: Balık Hayvanı, efsanevî hayvan, heykeli tasvir: Bu Şamanı (Şamanların inançlarında) yer altı dünyasındaki şeytan ruhlardan korur. Objenini kendisi ayrıca aynı müzede korunuyor (no içinde) ve onun kitabesi şu sözlerle tamamlanır: kar jıtpa. Arkasındaki Şaman figürü ile balık hayvanı, keçeden yapılan iyi bir koruyucu ruh (un resmi), siyah materyal ile kaplı, kemikten yapılan dişlere ve pençelere sahip (Telengit; Cuj Stepi. S. I. Rudenko ve A. N. Glukhov un koleksiyonu, 1924). Figür 17: Bir telengit çadırında canavar (dutpa) idolü (Fotoğraf GME de, no: içinde) Altay Kizhi telakkisinde Erlik in sarayı tojbodym da insan gözyaşlarını birlikte taşıyan dokuz nehrin kavşağında durur. Toj bodym nehrinin kıyısında su canavarları, dutpalar, yeşil yanları, solgun göğüsleri, büyük sandallara benzeyen dişleriyle dolaşıyorlar. Dutpalar Erlik in sarayını korurlar. Teleutların telakkisinde ker balyq, su canavarının (su ezi) oğludur. Diğer koleksiyonlarla değerlendirme yapılınca bu, Suların kan ı, Talaj kan ın oğludur. Kendi sihrinde Şaman bunu denizin dışına çağırır: Anan pasqa qan ada Ün salyza keliger Qajyy salyza tüzüger! Dajyq tübün dajqayan, Tenis tübün tensegen Talaj qannyn ulany Üzu tamur kel balyq Dışarı (gelir misin sen de) baba kan Bir çığlıkla sesime cevap vererek, gel Bir çığlıkla çağrıma cevap vererek, in! Gel-gitin altını titreten sen Okyanusun altını sallayan sen Denizlerin kanının oğlu (talaj kan) Ağzı, yarılmış dev bir balık Shorların inancında, Şaman yolculuğu esnasında şeytan güçleriyle temasa girerken ve şeytan ruhunu bir kişiden çıkarırken (qara neme) ya da aynı ruhtan bir adamın ruhunu (qut) koparırken ya da şeytan bir Şamanla savaşırken olduğu gibi aşırı derecedeki tehlikeli durumlarda bu vahşi hayvanın hizmetini kullanır. Bazı Şamanlar, kendi özel güçleri için bunu çağırırlar: er pozuymyn küci (benim kendi erkeklik gücüm). Ker bos, Şaman ın hem deniz hem de kara ağacı olarak hizmet verir. Bundan dolayı diğer lakapları: er pozumyn ker balyq (benim kendi erkekliğim dev balık), ya da bura, örneğin alty azaqtyy qal buyra altı bacaklı korkunç (yani korkunç büyük) buyra. Bu kadar kuvvetli ve güçlü varlık, ayrıca göz olarak adlandırılır: toyus töj bas qaraq

18 değişmez dokuz çift göz. Şaman bunların bir ya da iki tanesine sahiptir. İkisine sahip olduğunda, onar ulu kicig orjan büyük ve küçük arjan (gülle gibi büyük) olarak adlandırılır. Bunun Şaman ın aracı olarak nasıl hizmet verdiği, Kumandin fikrinde açık olarak gösterilir: Bu ker cutpa, ker nan ın kendisidir. Ker nan, ker pos la da özdeştir. Bu bir başka Şamanı hırsla yediğinde ya da bir şeytan ruh (naman aza) kaldırıldığında bu, Şamanla gider; o zaman zaman ker cutpa nın ağzında yürür. Oltynda eki cer sijip Syrtında eki tenri sijip Altındaki çenli dünyayı yarıp yol açar Üstteki çenli gökyüzünü yarıp yol açar Hayvan, sıkıca tuzağa yakalanan bir tavşan gibi boğaz tarafından tutulur ve Şaman ın kendisi ağızdan içeri girer ve orada durur. Hayvanın boğazı, bunun, Şaman ı yiyip yutmasını durdurmak için sıkıştırılır. Benzer bir resim, Altay Kizhi kavramından da doğar: Üstü ürdin tanara qarmap kalıp jat Asty ardın jör qarmap kalıp jat Kör- jutpa turup jatgan* Önceki Kumandin malûmatım, bu efsanevî hayvanın Şaman için sahip olduğu önemi şu şekilde açıkladı: Eğer sen birdenbire bir başka Şamanı yiyip yutmaya başlarsan ya da efendiyi görmek için dağın içine (tay ezi- tayın efendisi) gidersen o zaman, bu ker pos un içine gidersin. Güçlü bir Şaman bunu yapabilir ama zayıf bir Şaman bunu yapamaz. Şamanların inancında, efsanevî hayvan, Şamanı farklı bir tarzda da korur. Teleut Şamanı, dünyevî ile karşılaşmak için yola koyulmadan önce, semâvî ve yer altı dünyasının ruhları, Şamanlık esnasında ker balyq ı çağırırlar ve bununla üç kere etrafını kuşatır gibi yapar, qurculan jot (qurcu çember>qurcula çemberlemek). Bundan dolayı bu ruhun niteliği tan kurcu Şamanın güçlü çemberi. Bu fikir, Şaman şarkılarına yansır. Örneğin, Teleut Şamanı, ker balyq a şu sözlerle hitap eder: Dajyq tübün dajqayan Tenis tübün tensegen Tolaj qannyn ulany Üzu tanyyl ker balyq Er pojumnun tan qurcu Ve parola qabyl kel! Gelgitin altını titreten Okyanusun altını sallayan Denizlerin kan ının oğlu (tolaj-kan) Onun ağzı yarılan dev bir balık Ben kendi erkekliğimin güçlü çemberi Sor beni üç kerre sorarken, kuşat beni kuşatırken, gel! Tubalar da efsanevi hayvanın adını dutpa olarak biliyorlar fakat bize faydası olan metinler, bunun hakkında sahip olduğumuz bilgiye hiçbir şey eklemiyor. Sonuç olarak, Khakaların da efsanevî hayvanı bildiğine dikkat edelim: Bazen onlar, davulun alt kısmına, çeşitli fantastik hayvanları, görünüş tamamen açık olmayan deniz canavarlarını resmettiler. Onların bile her durumda balık ya da ejder olup olmadıkları araştırılamaz. Onların ismi (ker palyq) balığı gösterir. Ker palyq, deniz altında yaşayan korkunç bir iri canavar olarak tanımlanır. Her yıl, masalsı kahramanlar bir kurban olarak bu canavara 60 çocuğu ikram ederler.

19 Şamanlar, apseleri iyileştirirken onların yardımını bunda gördüler. Ker playq; apseleri dışarı çekmek zorundaydı, o suretle hasta insanın acısı yatışıyordu. Güney Sibirya Türk halklarının efsanevî hayvanın oturduğunu farz ettikleri yerin hangi denizde olduğu sorusu yine ortaya çıkmaktadır. Açıkça hiçbir okyanusta değildir, onlar buna uzak bölgede yapıyorlar. Bu görüş noktasından, Karadeniz in Kuman isminin Karbalya (taniz) dev balığın (denizi) olması oldukça aydınlatıcıdır. Baraba Türk davulu üzerinde çizimlerin mukayeseli analizinin dinî, tarihî sonuçlarını özetlerken, Baraba Türk Şamanlarının, Şamanistlikleri süresince tüm alt ve üst dünyaya gittiklerini de farz edebiliriz. Seyahati esnasında, ruhların yolunun kavşağından geçer ve göklere erişecek kadar yüksek ağaca tırmanarak üst alana girer. Şaman, ruhların binek hayvanlara da sahip olduğu ve gözcüsünün kuş olduğu ruhların imparatorluğunda, zoomorfik yaşam ruhuna biner. Alt alanda da Şamana ruhlar tarafından yardım edilir: Onun vücudu efsanevî bir su hayvanı tarafından korunur ve yer altı dünyasının ruhları için niyet edilen, onlar için yere dökülecek olan içki ile doldurulan kap bir kurbağa tarafından taşınır. Özetimizde kullanılabilir filolojik literatürün ne yazık ki bize ismi ile tanımak için hiçbir şey sunmaması sebebiyle, çeşitli kavramların Baraba Türk adlarını doğal olarak ihmal ettik. Fakat popüler inançlara dayanan materyalin özel bir linguistik koleksiyonu, bu boşluğu doldurabilir. Çünkü, sanemler esnasında gördüğümüz gibi, farklı amaçlarla toplanan birkaç folklor metni bile bazı alâkalı terminolojiyi içerir. Figür 18: Bir ütü şekilli başı olan bir Telengit Şamanının davul çubuğu (Biisk müzesi no: 207/1954 içinde) Baraba Türk davul çubuğu, Şaman davulunun bu zarurî aksesuarının gördüğümüz gibi bir ütünün formunda vuruş sonlu silindirik bir tutamacı vardır. Bu obje, yine Altay Türklerinin yani güney Altaylıların benzer kullanımlı bir objesini andırır. Çünkü örneğin aynı tarzın bir ütü biçimli vuruş sonu, Biisk müzesinde (no. 207/1954/a) (Figür 18) tutulan Telengiz davul çubuğu üzerinde görülebilir. DİPNOTLAR