EKONOMİK KÜRESELLEŞMEDE FARKLI BIR BOYUT: BIR UYUM

Transkript

1 EKONOMİK KÜRESELLEŞMEDE.. FARKLI BIR BOYUT: BIR UYUM MEKANİZMASI OLARAK İŞYERi Belkıs Kümbetoğlul*l Economic Globalization have introduced new demands in the changing structure of employment. Global character of changes in employment indicated that there is an interrelationships between two international processes; economic globalization and international migration. This paper is based on the findings of the anthropological fieldwork which is carried out in international electronic factory. The dynamics of the relationship between economic globalization and international migratian were explored by using the fieldwork data. It alsa illustrated the perceptions of factory workers whose are the retw n migrant form Germany and the immigrants from the Bulgaria in relation to their integration problems. ı t l ~ f. Giriş Bu makale, göç ve ekonomik küreselleşme temel kavramları çerçevesinde bir işyeri araştırma verilerinin değerlendirilmesini kapsayacaktır. Küreselleşmeye sosyolojik tanımı ile "uzak yerleşimleri birbirine, yerel oluşumları millerce ötedeki olaylarla biçimlendirerek bağlayan dünya çapında toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması (Giddens, 990) olarak baktığımızda, yabancı sermaye akışının ve çok uluslu şirketlerin uluslararasılaşmış ekonomiler görüntüsü yarattığı görülmektedir. Bu görüntü endüstri sonrası üretim biçimi olan bilgisayar teknolojisi ile belirlenirken, talep edilen işgücü niteliği de değişmektedir. Küreselleşme sürecinden dünya ekonomisinin ve kültürlerinin artan bütünleşmesi mı anlaşılmalıdır? Yoksa küreselleşme artan bölgesel farklılıklar ve [*] Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve illuslararası İlişkiler Bölümü, İstanbul.

2 42 BELK/S KÜMBETOGLU yoksullukların kaynağı olarak mı değerlendirilmelidir. Küreselleşme gelişmekte olan ülkeleri nasıl etkilemektedir? Küreselleşme gelişmekte olan ülkelerde hangi süreçlerle etkileşerek var olmaktadır? Bu makalede küreselleşmenin dış göçle etkileşimi ve böylece emek pazarını ve istihdamı nasıl etkilediği bir yabancı yatırım örneğinden kalkılarak tartışılacaktır. Makalede seçilen fabrikanın özellikleri ekonomik küreselleşmenin yarattığı yeni istihdam stratejileri ile de örtüşmektedir. Yabancı yatırımlar ve çok uluslu şirketlerin teknolojik üretim biçimlerine uyum sağlıyabilecek eğitimli, vasıflı işgücü istihdam ettiği bilinmektedir. Bu araştırma[!] da benzer istihdam stratejisi olan bir yabancı sermaye yatırımında gerçekleştirilmiştir. Bu fabrikanın gerek iş gücü yapısındaki farklılık, gerekse işgücü seçim kriterlerindeki farklılık, bu işyerinin araştırma alanı olarak seçilme nedenidir. Seçilen örnek işyerinin, ayrıca ekonomik küreselleşmenin "küresel" piyasa anlamında ele alındığında da tipik olduğu düşünülmüştür, şöyle ki, ı ~ bu fabrika üretimini bütünüyle Türkiye'de gerçekleştirip ürününü doğrudan doğruya kaynak ülkeye aktarmakta, sadece Türkiye'deki ucuz işgücünden yararlanmaktadır. Burada yabancı şirketlerin yatırım kararlarında etkili olduğu ileri sürülen faktörlerden söz edersek; fiziksel altyapı yatırımlarının varlığı, işgücü yeteneklerinin düzeyi, sermayeye konuksever bir ortam sağlama ve gereken yasal düzenlemeler başta gelmektedir. Trakya Organize Sanayi Bölgesi bu anlamda da Türkiye'de yabancı yatırımlara 990'lardan bu yana açılmış ve uygun şartlar sunmuştur. Türkiye'de var olan çok uluslu şirketlerin istihdam stratejileri başka bir küresel süreç ile, uluslararası göç ile ilişkii görünmektedir. Uluslararası göçü ve geri dönüş sürecini yaşamış iş gücü var olan niteliği ile düşünüldüğii,nde ekonomik küreselleşmeden nasıl etkilenmekte, bu sürecin işgüçü açısından farklı boyutları nasıl ortaya çıkmaktadır. Geri dönüş süreci sonrası uyum sorunları ile karşılaşan, gerek deneyim gerekse eğitim bakımından farklı nitelikleri olan göçmen işgücü çalışma yaşamı içinde nasıl yer almıştır. Bir işyeri araştırması temelinde cevaplamaya çalışacağımız bu sorular Türkiye'de bu alanda yapılmış çalışmaların çok sınırlı oluşunun yanı sıra, bölgeye has özellikler nedeni ile de önemlidir. [] Bu araştırmanın alan çalışması ve veri dökümünde birlikte çalıştığımız Tolunay Kolankaya'ya teşşekürü bir borç bilirim.

3 EKONOMiK YAKLAŞlM 43 ' ı. ' i 2. Küreselleşme ve Göç Küreselleşme yabancı yatırımların ve çok uluslu şirketlerin genişlemesi, teknolojik ilerleme ve politik liberalizasyon anlamında alındığında gelişmekte olan ülkelerin yapısal bir değişime uyum sağlama çabalarına yol açmıştır. Geliştirilen uyum politikaları 980'li yıllarda gelişmekte olan ülkeler için büyük miktarlarda borç ve gerileyen ekonomilerden insan gücü kaçışı, yani uluslararası göçle sonuçlanmıştır. Kısıtlayıcı politikalara rağmen, 980'li yıllardan sonra gelişmekte olan ülkelerden çok sayıda ekonomik göçmenin istihdam imkanları sunan ülkelere göç edişi devam etmiştir. Ekonomik konumunu iyileştirmek isteyen ve bu amaçla göç eden kişiler endüstri sonrası toplumlarda ayırd edici nitelikler taşımaktadır. Wallerstein (998) farklı tipteki emek hareketliliğini şu şekilde anlatmaktadır; "Günümüzde dünya çapında bir iş bölümü söz konusudur. Bu iş bölümü akışları- meta akışlarını, sermaye akışlarını, emek akışlarını; sınırsız ya da kısıtlanmamış akışları değil önemli olanları gerektirir". Burada "önemli olanlar" emek akışları söz konusu olduğunda vasıflı iş gücünü kapsamaktadır. Küreselleşme ve göç ilişkisi Hall'ın (998) analizinde; "(Küreselleşmenin) Yalnızca sermayenin Washington'a Wall Street'e ve Tokyo'ya doğru dağılmasının olmadığını, aynı zamanda modern dünyada gittikçe hızlanan işgücü göçlerinin, halkların göçlerinin kültürel sonuçlarının bir parçası olan bu muazzam insan akışının da buna neden olduğunu hatırda tutmak gerekiyor" biçiminde ifadesini bulmaktadır. Uluslararası göçte, emek göçü küreselleşmenin önemli bir süreci olmaya devam etmektedir. Emek göçünün ayırdedici niteliği özellikle hizmet sektörlerinde ve uluslararası ticarette öne cıkmaktadır. Farklılaşmış bir yapı gösteren bu dönemin emek hareketliliğinde bir yandan yüksek ücret alan, oldukça vasıflı insan gücü bir ülkeden diğerine belirli süreler için hareket ederken, aynı alanda yani uluslararası hizmet sektöründe büyük sayılarda emek göçü de devam etmektedir (Li, Findlay, Jones, 998). Dünyanın gelişmiş bölgelerinde büyük kentler, bu göçü emek pazarında emmeğe ve yeni istihdam fırsatlan sunmaya yönelik biçimde çehre degiştirmektedirler. Emek göçünü etkileyen faktörler arasında, kültürel (etnik köken yakınlıgı, politik (devlet politikaları), dil benzerligi, enformel sosyal ağlar) faktörler önemli olsa da, bu ikisinin içinde birikte var oldugu ekonomik

4 44 BELK/S KÜMBETOGLU faktörler daha görünürdür. Ekonomik küreselleşme özellikle gelişmekte olan ülkelerde iş ve gelirde güvensizlik yaratmakta, pek çok kişi ekonomik krizler nedeniyle yoksulluk ve işsizlikle karşılaşmaktadır. Yoksulluğa çözüm getirecek sosyal kurumların olmaması veya devletlerin sosyal güvenlik şemsiyesını artan yoksullukla parelel geliştirememesi sorunları ağırlaştırmakta, insanların bulduğu çözüm daha iyi koşulların olduğu bölgelere göç etmek olmaktadır. Örneğin, dünya ekonomisi içinde önemli bir rol oynayan Hong- Kong'a yönelen göçlerin, sosyo-kültürel etkilerle birleşmiş ekonomik nedenlerle beslendiği ileri sürülmektedir (Li, Findlay, Jones, 998:33). Hong-Kong küreselleşme süreci sonunda yabancı yatırımları, ulus ötesi sanayilerin bölge temsilciliklerini, yabancı şirketlerin finans ve diğer hizmetlerinin kent ekonomisini belirledigi bir merkezdir. Bu merkeze göçler daha çok Filipinler'den ve Tayland'dan gelmektedir. Hem kalifiye, hem kalifiye olmayan işçiler kent ekonomisi içinde hizmet sektöründe yerlerini almaktadırlar. Bir başka örnek, Kanada'ya göç eden Filipin'li kadın işçilerdir. Son on yılda Kanada'ya çocuk veya yaşlı bakıcısı olarak çalışmak üzere çok sayıda kadın göçmen gelmiştir (Grandea ve Kerr, 998). Bu göçmenlerle ilgili değerlendirmeler ilginçtir; 'Küreselleşen dünyada artan uluslararası eşitsizlikler son yirmi yılda özellikle Asya'dan kadın göçmenlerin sayısını çok arttırmıştır. Bunda ev işleri, bakıcılık gibi işlerin üretici olmayan bir çalışma biçimi gibi algılanması yanında, bu alanda ulusal yasal bır koruyuculuğun yeterli bir biçimde var olmaması da etkin bir faktördür... (Kadın göçmenlerin) bir çogu ögretmen, hemşire, avukat, mühendis olarak eğitim görmüş olsa da bu vasıflar Kanada Hükümeti tarafından tanınmamaktadır... Bu nedenle, bu tür işlerde çalışanların haklarını alarnamaları veya kötü davranışlara maruz kalabilmeleri söz konusudur (Grandea ve Kerr, 998:7-0). Geçmişin kalifiye olmayan, düşük ücretli, çoğunlukla kaçak işçi olarak çalışacak ekonomik göçmeni, 990'lı yılların yeniden yapılanan ekonomik dünyasında artık bütünüyle farklıdır. Örneğin, gelişmekte olan ülkelerden Amerika'ya göç edenlerin içinde kalifiye, belirli bir beceriye sahip işçilerin oranı 966'da %45 iken, 986'da %75'lere yükselmiştir. Göçmen ülkesi olan Kanada' da benzer sayılar, %2'den %46'ya yükselmiştir (Carmon, 996:8). Kalifiye göçmenin göçü gelişmekte olan ülkelere büyük miktarlarda iş gücü kayıbına sebep olmaktadır. Buna karşılık genç ve kalifiye iş gücünü alan

5 EKONOMiK YAKLAŞlM 45 ülkeler avantajlı konumdadırlar. Örneğin, döneminde, petrol zengini Körfez ülkelerine 3 milyona yakın ekonomik göçmen gelmiştir. Bunların önemli bir bölümü Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerinden gelmiştir (Stewart, 995:45). Filipinli göçmen kadın işçiler Hong-Kong'da aracı firmaların kendilerine bulduğu çeşitli işlerde (ev işleri, çocuk bakıcılığı gibi) çalışmak üzere büyük sayılarda yeni bir göç dalgası yaratmışlardır. Uluslararsılaşmış ekonomilerin yarattığı bir başka göç dalgası ulusların sınırları içinde de izlenebilmektedir. Bengaldeş'te evde üretim yapan ipek üreticisi genç kızlar, ucuz Çin ipeği ile küresel pazarda rekabet edemeyen üretimlerine son vererek, kentlere göç etmekte, vasıfsız işgücü olarak kentlerde bulabildikleri düşük ücretli küçük işlerde üretim süreci içinde yer alan erkekler ise, Hindistan sınırını çalışmaktadırlar. Aynı kaçak pazarlardan elde ettikleri ucuz Çin ipeği ile aşarak gelir etme yolunu denemektedirler (Esim, 999). Beı;ızeri örnekler farklı coğrafyalarda farklı biçimlerde karşımıza çıkmaktadır. Yabancı ülkelerde iş imkanı bulanlar ülkelerinin istihdam sorularını bir ölçüde çözerken, ülkelerine yolladıkları büyük miktarlarda yabancı para ile yapısal dönüşüm için ülkelerine kaynak da yaratmışlardır. Örneğin, Amerika'dan gelişen ülkelere transfer edilen para miktarı, 990 yılı için 3 milyar Amerikan Dolarıdır (Carmon, 996:20). Yeni uyum politikaları bir çok ülkede yeni ekonomik düzenlemelerle emek piyasalarını etkilemiştir. Sermayenin ve uluslararası rekabetin artışı, işletmeleri itmiştir. maliyeti en aza indirerek rekabet edebilme gücünü korumaya Bunun emek piyasalarına yansımasının sonucu, istihdamın önemli r ölçüde daralmasıdır (Sassen, 995). Bu aynı zamanda eğitim görmüş işçilere duyulan talebin artışı ve kalifiye olmayan işçi, özellikle kalifiye olmayan göçmen işçiler i~in istihdam fırsatlarının ortadan kalkışıdır. İş arzının ve emek piyasasındaki işçilerin niteliğinin de değişmiş olması esnek çalışma, evde çalışma gibi farklı çalışma biçimlerinin yaygınlaşması ve ekonomik faaliyetlerin kayıt dışına çıkması anlamına da gelen bu yeni yapısal değişiklikler üretimin yeniden organizasyonunu gerekli kılmıştır. Bu yeni organizasyonda, kentli işçiler yabancı yatırımların teknolojilerine uyum sağlayabilecek vasıfta olmalıdır. Yabancı yatırımların ve çokuluslu şirketlerin dünya çapında genişlemesi, yeni istihdam fırsatlarının bulunduğu bölgelere göç hareketlerini arttırdığı gibi ül"!ç_elerin sınırları içinde de bölgeler arası göçü hızlandırmıştır. Düşük ücretli bölgelere yerleşen yabancı sermaye, yeni istihdam fırsatlarını, ancak

6 46 BELK/S KÜMBETOGLU belirli niteliklere haiz işgücüne açarken, hizmet ve malların hareketliliği gibi emeğin hareketliliğini de arttırmaktadır. (Thompson, 996). Fakat bu hareketlilik, önceki dönemin vasıfsız ekonomik göçmeninin büyük sayılada gelişmiş ülkelere doğru yaptıkları yeni iş umutları ve daha yüksek standartdaki yaşam umutları peşinde oluşmuş hareketlilikten farklıdır. Bu göç, daha çok yüksek vasıflı işgücünün hareketliliğini kapsamaktadır. Thompson, küreselleşme ve uluslararası göç arasındaki ilişkiyi şu şekılde koymaktadır: "Ortaya çıktığı iddia edilen "küreselleşme" çağı, işgücü göçünde yeni, denetimsiz, uluslararası piyasaların doğmasını sağlayamamıştır. Pek çok açıdan, dünyanın ayrıcalıksız nüfusu ve yoksulları için uluslararası göç olanağı bugün, geçmiştekinden daha azdır. Kitlesel göç döneminde, hiç değilse daha iyi koşullar aramak üzere bütün aileyi taşıma olanağı vardı; ancak dünya nüfusunun aynı kesimleri için bu olanak bugün hızla ortadan kalkmaktadır. Bu kesimler için dışlanmak ve yoksul kalmak dışında pek bir seçenek yoktur. Dünya yoksulları, Avrupa'dan veya başka ülkelerden ABD, Kanada, Güney Amerika, Güney Afrika, Avusturalya veya Yeni Zelanda'ya göçenler gibi "yeni topraklar" bulma umutları olmamasının yanı sıra, hareket özgürlüklerini de kaybetmişlerdir. Ancak, ayrıcalıklı ve iyi durumda olanlar için durum farklıdır. Teknik vasıfları ve mesleki nitelikleri olanlar-istedikleri takdirde-hareket olanağına sahiptirler hala. Göç fırsatlarındaki bu eşitsizliğin en açık örneği, küresel nüfus için görece az sayıda üyesi olmasına rağmen yönetici niteliklerine sahip olan "ayrıcalıklı sınıf'dır (Thompson, 998:57). Küreselleşme ve göç ilişkisine bir fabrika iş gücü temelinde bakmak amacı ile yaptıgımız araştırmamızda da bütünüyle yabancı sermayeye dayalı fırmanın Türkiye'deki yatırımını Trakya bölgesinde daha önce söz konusu edilen faktörlere dayanarak seçmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bölge özellikle işgücü yeteneklerinin düzeyi olarak elverişlidir. Bu çalışmada vurgulanmak istenen küreselleşme ve göç boyutu (Almanya'dan Türkiye'ye geri göç ve Bulgaristan'dan Türkiye'ye uluslararası göç) Almanya'dan geri dönüş yapmış önceki ekonomik göçmenlerin yanında, Bulgaristan ve Yugoslavya göçmenlerinin de yoğun olarak bulunduğu Trakya bölgesinde incelenecektir. Küreselleşmenin kadın istihdamına etkilerini, bu alanda yapılmış diğer çalışmaların (Joekes, 998; Ansal, 998; Ecevit, 998) sonuçlarını benzer noktalada destekleyen bu çalışma Türkiye'de bu alanda yapılan az sayıda

7 EKONOMiK YAKLAŞlM 47 incelemeye rağmen belirli tipteki kadın işgücü için küreselleşmenin olumlu etkilerini ortaya koyarken, vasıfsız kadın iş gücünün olumsuz etkileneceğini de göstermektedir. 990'lı yılların genel eğilimi küreselleşmeye doğrudur. Üretimde, bilgi tekniğinde, iletişimde, paranın dolaşımında adeta uluslararası bir ekonomiden söz edilmektedir. Çeşitli ülkeler için düzeyi ve niteliği tartışılsa da kapitalizmin yeni bir yüzyıl öncesindeki görünümü, yüzyıl ortalarına göre oldukça farklıdır. Temel olarak sermaye hareketliliğinin gösterge olduğu bu süreçte, gelişmekte olan ülkeler yüzyılın son on yıllarında altı-yedi büyük ekonomik gücün küresel pazarı belirleyişine göre farklı etkileşimler yaşamaktadır. Örneğin, gelişmiş ülkelerin şirketleri yabancı ülkelere doğru yayılırken gelişmekte olan ülkeler bu yayılımdan ancak %0-5 ler civarında pay almışlardır (Sayın, 996:4 79). 980'lerden sonra dünya ölçüsünde doğrudan yabancı yatırım hızla artmıştır, yılları arasında bu artış yıllık %34 oranında olmuştur (Thompson, 998:82). Fakat aynı artış Latin Amerika, Afrika ve Asya'nın gelişmekte olan ülkelerinde bu düzeyde değildir (Thompson, 998:83). ı ~ Böylece yabancı yatırımların dağılımında bölgesel farklar ortaya çıkmıştır. Örneğin, Avrupa Birliği ülkelerinin yabancı yatırımları ayrı bölgelerdeki imalat yörelerinde üretim yapıp bunu dünya çapında satmaya dayanmaktadır (Thompson, 998:86). Bu çalışmada seçilen fırma da benzer bir strateji geliştirmiş, yine bir Avrupa Birliği ülkesi, bir Alman yabancı yatırımı dır. Japonların otomotiv sektöründeki yükselişi Almanya'yı bu alandaki üretimini ucuz iş gücü bulunan ülkelere kaydırarak, rekabet edebilecekleri bir politikaya itmiştir. Firma Slovakya, Polonya ve Türkiye'de üretim yapıp ürünlerini dünya çapında pazarlamaktadır. Türkiye yatırım yeri olarak çekicidir, hem işgücü potansiyeli olarak, hem de işgücü maliyeti düşük olduğu için. Bölgenin işgücü potansiyeli seçilen yeni ekonomik stratejilerle uygunluk göstermektedir. 970'lerden beri Türkiye dış ülkelere gönderdiği ekonomik göçmenleri ile tanınmaktadır. Göç olgusunun da küresel özellikler gösterdiği günümüzde, her ülke göç veren ve alan olarak dış göçten farklı etkilenmiştir. İstihdam nedeniyle yapılmış dış göçün ağırlıkla Batı Avrupa ülkelerine doğru yönlenişi sonrası, dünya çapındaki ekonomik gerileme ile birlikte tekrar kaynak ülkeye geri dönüş gibi bir seyiri izlemiştir. 970' lerde zirveye ulaşan ekonomik dış göç 980' ler sonuna ve Körfez savaşı ertesine doğru oldukça

8 48 BELK/S KÜMBETOGLU düşmüş ve göçün niteliği de değişmiştir. Kadın göçmen işçiler kalifiye olmayan ev işçileri olarak özellikle körfez ülkelerinde istihdam edilseler de, teknolojik yapılanmanın sonucu kalifiye olmayan göçmenin şansı artık çok azdır. Küreselleşen ekonomiler, belirli tipteki emeğin hareketliliğine yeni özellikler katmıştır. Burada ekonomik küreselleşmenin emek piyasasını dünya ölçüsünde genişlettiğini söylemek henüz mümkün görünmese de, belirli tipteki işgücü değişen ve yaygınlaşan teknolojik yapılanmaların emek talebi dolayısıyla sermayenin ulus ötesi yatırımları ile istihdam fırsatları yakalayabilmektedir. Gelişen ülkelerdeki elverişsiz piyasa koşulları, gelişmiş ülkelerdeki istenmeyen göçlere karşı oluşturulmuş hükümet politikaları ile karşılaşan göçmen işçiler, küreselleşmenin yeni istihdam politikaları ile daha da zor durumda kalmışlardır. Toplu geri dönüşlerin yaşandığı 980 ve 990' lı yıllar Türkiye için ekonomik durgunluk yılları idi ve geri dönenler sahip oldukları niteliklere, sermayeye, ilişkiler ağına bağlı olarak yeniden döndükleri ekonomi içinde yerlerini aldılar. Genç kuşak teknik eğitim ve yabancı dil donanıını ile iyi işler bulmakta zorluk çekmemişlerdir. Özellikle Almanya'da teknik eğitim almış olanlar ve üniversite eğitimi ile belirli bir mesleki formasyon kazanmış olanlar, kolayca işler bulabildiler. Onlar için sorun, iş piyasasında kolayca bulabildikleri pozisyonları sosyal ilişkileri için de yaratabilmekti. Bu alan sorunluydu; ortak geçmişe dayanmayan sosyal ilişkiler, farklı beklentiler, farklı kültürel bakış açıları ile çok kalıcı ve tatmin edici değildi. Bu durumda üretilen çözüm, örneğin, Berlin Teknik Üniversitesi Mezunlar Derneği gibi derneklerle bir araya gelerek kendi alıştıkları sosyal çevreyi yaratmakta bulunmuştu. Oysa, işçi aileleri bu türden oluşumlar içinde olamamış sosyal ilişkilerin yetersizliği sorununu aile ve yakın akraba çevresinde çözmeye çalışmışlardır. Türkiye, SO'li yıllarda geri. dönen işçiler ve ailelerinin sorunları ile yüzyüze gelmiştir. Özellikle genç kuşaktan geri dönenler, uyum sorunlarına (gerek eğitim, gerekse sosyal alanlarda) çözümler üretmeye çalışmışlardır. Kısa dönemli destekler öncelikle eğitim alanında devlet tarafından sunulmuş ama, çoğunlukla çözümler bireysel çabalarla yaratılmıştır. Farklı bir kültürde sosyalize olmuş farklı bir dili okuyup yazan genç kuşak, Türkiye'nin ekonomik durgunluk ve gerileme yıllarına rağmen uyum sorunlarına çözümleri kendileri yaratmaya çalışmışlardır.

9 EKONOMiK YAKLAŞlM 49 Uyum sorunları cinsiyet, yaş ve gelir düzeyine bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Ayrıca geri dönüşte yerleşilen bölge, yerleşim yeri büyüklüğü, önemli bir başka faktördür. Bu genel faktörlerin yanı sıra, paylaşılan ortak sorunlar geri dönenlerle ilgili araştırmalarda iki temel boyutu ile vurgulanmıştır. 980'li yılların sonlarından sonra yapılan araştırmalar, bazı ortak noktaları ortaya koymuştur (Ercan, 987; Tezcan, 987; Rittersberger, 996). Geri dönüş sonrası yılların temel sorunu, dil yetersizliği ve sosyal ilişkilerin yeniden kurulmasındaki (aile ve yakın akraba çevresi dışında) güçlüktür. Uygun bir iş bulma ve sosyal çevreye uyum sorunları, daha çok genç yaşta geriye göçü yaşayanlarda etkili olmuştur. Birinci kuşaktan geri dönenler ya da daha yaşlı kuşaklardan geri dönenler yakın akraba ve eski tanıdıklardan oluşan sosyal çevreleri içinde çok güçlük çekmemişlerdir. Geriye göçte en dikkat çekici nokta, "Alamancı" olarak adlandırılan ailelerin artık göç ettikleri kültürün kendi taleplerine cevap vermeyen kültürel geç kalışını hissetmeleridir. Görüşülenlerin çoğu bulundukları sosyal çevreyi, insan ilişkilerini, çalışma yaşamı ve koşullarını (genel anlamda, şu anda içinde yer aldıkları firmayı dışarıda tutarak), sağlık sistemini önceki yıllarda içinde yer aldıkları yabancı kültür ile karşılaştırmakta ve beklentilerinin karşılanmadığını belirtmektedirler. Uyum sorunu olarak algılanan konuların göç sonrası belirli bir sürede giderilebileceği, yeniden eski yaşam alışkanlıklarına dönülebileceği umulan t geri dönenierin "uyumsuzluklar"ının devamlı bir süreç olduğu anlaşılmaktadır. 960 ve 970'li yıllarda hangi yerleşim yeri ve bölgeden gittiklerinden bağımsız olarak, geri dönenierin hepsi bulundukları konum ve çevreden memnun olmamışlardır. Artık göç öncesindeki kapalı bir toplumun bireyleri degil, farklı bir dünyaya açılan bireyler oldukları için, bugün içinde tekrar yaşadıkları kültürün beklentilerine cevap vermesi güçleşmektedir. Öncelikle gelir düzeyinden başlayarak, kadın-erkek ilişkilerinden, vatandaş olarak haklarını rahatça kullanmaya, alıştıkları yaşam standartlarından, özgürce gezmeye kadar uzanan çeşitli alanlarda çeşitli memnuniyetsizlikler ve şikayetler cevaplayanların yaygın olarak paylaştıkları noktalardır. Türkiye'den ilk göç yıllarında Alman toplumunda yaşanan sorunlar, bir başka düzlemde farklı niteliklerde geriye göç sonrası yıllarda da yaş anmaktadır.

10 50 BELK/S KÜMBETOGL U U zun yıllar bir başka kültürde edinilen alışkanlıklar, yaşam standardı, davranış kalıpları, yaşama bakış, birey olarak alınan hizmetler Türkiye'ye dönüşte yeniden bulunmasında ya da devam ettirilmesinde zorluklarla karşılaşılan noktalardır. 3. Araştırmanın Yöntemi Bu araştırma, niteliksel ve niceliksel verilerin derlendiği antropolojik bir işyeri araştırmasıdır. Bu çalışmada, Almanya'dan kesin geri dönüş yapmış fabrika işçileri ve yöneticileri ile görüşülmüştür. Bu yazıda sadece, işçilerden elde edilen veriler değerlendirilecektir. Yöneticilerle gerçekleştirilen mülakatlar ve anketler başka bir yazının konusudur. Fabrika Trakya Organize Sanayi Bölgesinde 990'da kurulmuş olan ve kardeş kuruluşlar Polonya ve Slovakya'da bulunan %00 yabancı sermayeye dayanan bir otomotiv kablo takımlar fabrikasıdır. Fabrikanın toplam çalışanı 550 kişidir. Bu sayı içine 22 kişilik yöneticiler grubu dahildir. Fabrikanın biri Türk, diğeri yabancı iki yöneticisi vardır. Fabrikanın üretimi Almanya'ya gönderilmektedir. Fabrika bölgede var olan işgücü özelliklerinden yararlanarak daha çok Almanya'dan geri dönüş yapmış ve Bulgaristan'dan göç etmiş işçileri istihdam etmiştir. Bulgaristan'dan göç etmiş ve teknik egitim almış olan göçmen kadınlar fabrikanın daha önce sadece Meslek Lisesi mezunu işçilerin çalıştırıldığı Kesim bölümünde çalışmaktadırlar. Üretim bütünüyle bilgisayar teknolojisine dayanmaktadır. Bu nedenle, fabrika işçilerinin %75'i lise, teknik vey:ı meslek lisesi mezunudur. Kalifiye işçi kullanan fabrikanın işçilerinin çoğu bir başka dil de bilmektedir. Fabrikanın toplam işgücünün %75'i kadın, %25'i erkektir. Araştırma örnekleıni Almanya'dan geri dönüş yapmış ve bu firmada çalışan ve ikinci kuşak ve onların çocuklarından oluşmuştur. Örneklem, 0 yönetici ve 60 işçiyi kapsamıştır. Veriler, örneklem grubundan yüzyüze görüşmeler yoluyla toplanmıştır. Görüşmede kullanılan anket formu, demografik bilgiler, görüşülen kişinin yakın çevre (aile) bilgileri, görüşülen kişinin Almanya ile ilgili bağları, bilgileri, halen orada yaşayan yakınları, Almaya'ya göç ve geri dönüş sürecine ilişkin bilgiler, geri dönüş sonrası uyum sorunları, iki kültür algıları, iki kültürde karşılaştıkları ayrımcılık, işyerine ilişkin soruları kapsamaktadır. Bilindiği gibi, 997 sayıları ile Federal Almanya'da 3 milyon 300 bin Türk vatandaşı yaşamaktadır. Federal Almanya'dan memlekete dönen Türk

11 EKONOMiK YAKLAŞlM 5 vatandaşlarının (toplam, kişi) oranı 983 yılında %2, 984'de %8., 985'de %2 olmuştur yılları arasında Almanya'daki Türk sayısı azalarak ' e kadar düşmüştür (Şen ve diğerleri, 999:2). Bu yıllar sonrası Almanya'ya göçte yine artış olmuştur. 980' li yılarda F. Alman hükümetinin çıkarmış olduğu Geri Dönüşü Teşvik Yasası birçok işçi ailesinin Türkiye'ye dönüş kararı almasında etkili olmuş, verilen parasal desteğin dönerrlerin sayısını etkilediği görülmüştür. Kesin dönüş süreci yılları arasında ve azalarak sonraki yıllarda da devam etmiş, 973 ve 997 yılları arasında toplam geri dönen sayısı ' e ulaşmıştır. Bu sayı, Federal Alman hükümetinin beklentilerini tatmin edecek sayıya ulaşınasa da, geri dönenler Türk toplumu ve ekonomisi içinde çeşitli sorunlarla karşılaşan büyük bir grup olmuştur. Araştırmada görüşülen fabrika çalışanlarının yarıya yakın bir bölümü (%45) Türkiye'ye yılları arasında dönenlerdir. Görüşmelerde de belirtildiği gibi, Geri Dönüşü Teşvik Yasası uyarınca maddi imkanlardan yararlanmak isteyenler bu yıllarda Türkiye'ye dönmeyi tercih etmişlerdir. 970'lerden bu yana Türkiye, dış ülkelere gönderdiği ekonomik göçmenleri ile tanınmaktadır. Göç olgusunun küresel özellikler gösterdiği günümüzde her ülke göç veren ve göç alan farklı etkilenmiştir. Türkiye'nin işgücü piyasası, hem dış ülkelere göç vermiş, hem komşu ülkelerden göçmen kabul etmiş bir ülke olarak etkilenmiş, çoğunlukla vasıfsız, teknik eğitim açısından zayıf çalışanlarla, teknik eğitim bilgisi olan deneyimli, yabancı dil bilen işçiler aynı işgücü piyasasında yer almışlardır. Trakya'da hem Almanya'dan geri dönüş yapmış, hem Bulgaristan göçmeni olan işçiler iş bulmakta hiçbir güçlükle karşılaşmamıştır. Bölgede hızlı bir ekonomik gelişme olduğundan işçi talebi, arzından daha fazladır. Çevrede bulunan tekstil fabrikaları özellikle kadın iş gücü istihdam ettiğinden vasıfsız iş gücünün de kolaylıkla iş bulduğu ortam, araştırma yapılan fabrika,ı:la da hızlı bir işçi devrine neden olmaktadır. Bu nedenle çalısanları işte tutma politikası uygulayan fabrika, sene sonu eğlenceleri, gıda yardımı, toplu geziler, işçilerin yazılarının yer aldığı şirket dergisi yayınlamak, gibi faaliyetlerle çalışanların memnuniyetini hedeflemektedir. Fabrika çalışanlarının belirttiğine göre bir dönem civar belçle ve köylere otobüslerle ulaşarak işçi toplayanlar olmuştur. Yine onların deyimi ile Trakya işsizlik probleminin üstesinden gelmiş bir bölgedir. Araştırmanın verileri, Mayıs-Haziran 998 dönemi içinde yüzyüze

12 52 BELK/S KÜMBETOGLU gerçekleştirilen anket ve mülakatlara dayanmaktadır. Uygulanan anket formu, kişi ve hane tanımı soruları (demografik veri), göç hikayesi, Almanya ile halen süren ilişkiler, dönüş süreci ve nedenleri, dönüş sonrası uyum sorunları, algılanan iki kültür farkı, karşılaşılan ayrımcılık, iş yerine ilişkin soruları kapsamıştır. Soruların çoğu cevaplayanların ifadelerinin olduğu gibi alınabilmesi için açık uçludur. Özellikle Alınanya ile halen süren ilişkileri, bu işyerini seçiş nedenleri ve uyum sorunlarında mümkün olduğu ölçüde detaylı veri elde edilmeye çalışılmıştır. Görüşmeler fabrika yönetiminin sağladığı bir odada öğle tatilinde gerçekleştirilmiştir. 4. Araştırma Bulguları Araştırmanın örneklemi, lo'u yönetici olmak üzere 70 fabrika çalışanından oluşmuştur. Görüşülerrlerin %70'i kadın %30'u erkektir. Bu dağılım yönetici grubun ağırlıkla erkeklerden oluştuğu düşünülerek ve fabrika çalışanlarının %75'inin kadın olmasından hareket edilerek oluşmuştur. Ortalama yaş 3'dir. Gerek işçi olarak çalışanlar gerekse yöneticiler genç bir gruptur. Görüşülerrlerin %63'ü Türkiye doğumlu iken, %36'sı Türkiye dışı (Almanya) doğumludur. Bu sayılar bize Almanya doğumluların grup içinde azımsanmayacak büyüklükte olduğunu ve görüşülenler arasında geri dönerrlerin bir bölümünü 2. kuşağın oluşturduğunu göstermektedir. Almanya doğumluların %24'ü il, %9'u ilçe doğumlu olup, Türkiye doğumluların da %30'u il, %2'i ilçe, %2'si de köy doğumlulardan oluşmaktadır. Görüşülerrlerin eğitim durumuna bakıldığında, %45'i lise me,zunu, %2l'i meslek lisesi mezunu, %8'i ortaokul mezunu, %6'sı Alınan meslek lisesi mezunu, %6'sı yüksek eğitimlidır. Genel eğitim düzeyi oldukça yüksek görünmektedir. Görüşülerrlerin medeni durumu örnekiemi oluşturanların genç bir grup oluşunu yansıtıcıdır; %57'si evli, %27'si bekar, %9'u nişanlıdır. Dulların oranı %6'dır. Yerleşim yerleri oldukça farklılık gösteren grup, fabrika civarı çeşitli ilçelerde yaşamaktadır, bir bölüm yönetici ise İstanbul'da yaşamaktadır. Görüşülenlern %60'ı Çorlu'da, %2'i Çerkezköy'de, %9'u İstanbul'da, %6'sı Saray'da ve %3'ü de ailesi İstanbul'da yaşadığı halde kendisi Çorlu'da yaşayanlardır. Yerleşim yerlerindeki geniş dağılım, fabrikanın işçi istihdam ederken civar ilçelere ulaşan servis araçları ile bu kişilere,ulaşması ve civar ilçelere düzenli servis olması nedeniyle oluşmuştur.

13 EKONOMiK YAKLAŞlM 53 Görüşülerrlerin görevi fabrikanın sahip olduğu bölümlere göre farklılaşmaktadır. Fabrikada iki başlı bir yönetim anlayışı vardır: Teknik ve Ticari Yönetim. Teknik Yönetim; ) Tesisler-bakım, 2) Üretim-Planlama, 3) Üretim, 4) Lojistik, 5) Kalite- Güvence bölümlerinden oluşurken, Ticari Yönetim; ) Mali işler, 2) SatınAlma, 3) İnsan Kaynakları, 4) Bilgi İşlem, 5) Toplam Kalite Yönetimi bölümlerinden oluşmaktadır. Üst Yönetim 2'si kadın 2 kişiden ibarettir. Üst Yönetim altında Birim Yöneticileri vardır ve 2'si kadın 6 kişidir. Ayrıca ilk kademe yöneticileri olarak bilinen postabaşılarının sayısı 50 dir. Bilgisayar destekli üretim her aşamada bilgisayar teknolojisine dayandığından, bu teknoloji ile çalışanların nezareti görevi de, diğer fabrikalardaki postabaşılarından farklıdır. Postabaşılarının nezaret görevindeki başarısı.her ay değerlendirilir ve bu değerlendirme hem üst yönetimce, hem astlarca gerçekleştirilir. Yöneticilerce demokratik olarak tanımlanan bu yapı içinde, görüşülerrlerin görevi, operatörden (kesme makinesi, kablo, kontak takma operatörleri), üretimde kısım sorumlusuna, satın alma memurundan, kalite kontrol memuruna kadar, değişen bir yayılım göstermektedir. Örneklem grubu içinde görüşülerrlerin Almanya'ya gidiş yılları, 97 ile 993 arasında değişmektedir. Çoğunluk 970'li yıllarda Almanya'ya gitmiştir. Almanya'da doğanlar ise örneklemin %33'ünü kapsamaktadır. Görüşülerrlerin %42'si Almanya'da 0-4 yıl arasında kalanlardır. Görüşülerrlerin %33'ü 5 yıldan fazla Almanya'da yaşamıştır. 6-9 yıl arasında Almanya'da yaşayanların oranı %5 iken, 2-5 yıl Almanya'da olanların oranı sadece %9'dur. Almanya'da kalış yılı dağılımı görüşülerrlerin. kuşağın çocukları olduğunu yansıtmaktadır. Çoğunlukla Türkiye'ye ailesi ile dönüş yapan 2. kuşağın dönüş yılları (%45), (%55) yılları arasındadır yılları arasında ailesi kesin dönüş yapanlar Geri Dönüşü Teşvik Yasasının 0000 Mark'lık parasal desteğinden yararlananlardır. Türkiye'ye dönüş nedenleri daha şahsi olanlar, örneğin, burada evlendikleri için, Almanya'da evliliği sona erdiği için, oradaki yaşamından memnun olmadığı için ve eğitimini tamamlayıp Türkiye'de çalişmak istediği için, vatanı özlediği için, Türkiye'de yaşamayı tercih edenlerdir. Görüşülerrlerin %78'inin halen Almanya'da bir yakını vardır. Bu yakınlar sırası ile kardeşler, anne-baba, yakın akrabalar, eşin akrabalarıdır. Sadece bir kişinin tüm aile üyeleri Almanya' dadır. Görüşülerrlerin hane büyüklüğü

14 54 BELK/S KÜMBETOGLU ortalama 3'tür. Görüşülen grubun genç olması hane büyüklüğünü etkileyen önemli bir faktördür. Almanya'dan kesin dönüş yapmış olsalar da çoğunluğun Almanya ile bağlantıları devam etmektedir. Görüşülerrlerin diğer aile üyelerinin Almanya'da yaşamasının yanısıra, geçirilen uzun yılların verdiği, kendini oraya da ait hissetmenin yarattığı bağlar devam etmektedir. ilerde, bu fabrikayı seçiş nedeniniz sorusuna verilen cevaplarda da görüleceği gibi "Almanya'dan kopmak istememek" önemli bir etken olarak geriye dönerrlerin yaşamlarını yönlendirmektedir. Almanya'da yakınları olanlar için sorulan, "yakınlarınız Türkiye'ye dönmeyi planlıyorlar mı", sorusu Almanya'ya duyulan bağı da ortaya çıkarmaktadır. Görüşülerrlerin sadece %'inin yakınları Türkiye'ye dönmeyi planlıyorlar. Diğerleri yakınlarının "Almanya'da gayrimenkulleri olduğu için", oradaki "yaşamdan memnun oldukları" için, "orada ölmeyi planladıkları" ıçın, "Türkiye'nin şartlarını beğenmedikleri" ıçın, "çocuklarının tahsilleri devam ettiği" için gibi nedenler altında gruplandırılan cevaplarla böyle bir planları olmadığını belirtmişlerdir. Ayrıca yakınlarının planlarından söz ederken sıklıkla kendi dönme kararı hakınciada olumsuz değerlendirmelerde bulunanlar çoğunluktaydıama aynı zamanda, özellikle aileleri dönüş yaptığı için Türkiye'ye gelmiş olanlar, şu anda karar verebilselerdi Almanya'da olmak isteyeceklerini, ailelerinin o yıllarda verdikleri karara uymak zorunda kaldıklarını belirtmişlerdir. Almanya'daki çalışma yaşamıarına bakıldığında görüşülerrlerin %42'sinin Almanya'da hiç çalışmadığı (öğrenci veya yaşı kuçuk oluşu nedeniyle), çalışanların da çoğunlukla çeşitli fabrikalarda işçilik ve büro elemanı olarak görev yaptığı(%49), %9'unun da eğitim sonrası staj için çalıştığı görülmüştür. Görüşülerrlerin Almanya'ya gitmeden önce Türkiye'de bulundukları son yerleşim yerleri çoğunlukla Marmara bölgesinde bugün yaşadıkları yerleşim birimleridir (%72' si Trakya ve İstanbul). Daha önce Karadeniz ve İç Anadolu bölgesinde yaşayanlar az sayıdadır (%0). Birkaç kişi Akdeniz ve Ege bölgesindendir. Yaşadıkları il ve ilçe merkezlerinden Almanya'ya göç edenlerin %55'i il merkezlerine yerleşmiş, %45'i küçükalman kasabalarında yaşamıştır. Küçük kasabaları bile düzenlilik bakımından bugün bulundukları yerleşim birimlerine göre daha gelişmiş bulan görüşülenler, dış göç konusunda yaygın yanlış kalıplara pek uymamaktadırlar. "Köyden

15 EKONOMiK YAKLAŞlM 55 Almanya'ya göç edip, kültür farkı ile şaşkına dönmüş" ekonomik göçmen tipi kalıbı ile bu bölgede karşılaşılmamıştır. Daha çok belli bir kent kültürünü özümsemiş ve göç sonrası yaşadığı çevrede ilk yılların sonrasında çok fazla güçlük çekmemişlerdir. Bu durum, kendilerini hala Almanya'ya bağlı hissetmelerinde önemli bir etken gibi gözükmektedir. Görüşülerrlerin çoğu Almanya'ya değil asıl geri dönüş sonrası Türkiye'ye uyum sağlamakta zorluklar yaşadıklarından söz etmişlerdir. Bu araştırmada başlangıçta dikkati çeken nokta, geri dönerrlerin bir uyum mekanizması olarak bir Alman işyerini seçmiş olması idi. Görüşmeler boyunca bu ilk gözlemin doğruluğunu ortaya koyan cevaplar alınmıştır. Özellikle Almanya-Türkiye arasında algılanan farklılıklara, Almanya'ya özlem duymaya, Almanya ve Türkiye'de karşılaşılan ayı:ımcılıklara, geri dönüş sonrası yaşanan uyum sorunlarına ve işyerine ilişkin sorulara çok ilginç ve açıklayıcı cevaplar veren görüşülerrlerin çoğu, gerek şahsi düzeyde, gerek geniş sosyal çevre düzeyindeki memnuniyetsizlik ve sıkıntılarını bu işyerinin atmosferi, ilişkileri, sosyal hakları ve Almanca'yı kullanabilme gibi faktörler le kendileri için adeta Almanya benzeri bir ortam yarattığını ifade etmişlerdir. Burada iş yeri çalışanların alıştıkları tarzda ikinci bir sosyal çevreyi sunan, kendilerini rahat hissettikleri ve zaman zaman en azından bir kısmı için Almanya'ya gidebilme fırsatını yakalayabildikleri bir ara mekandır. Türkiye'de yaşamaktan, önceki yaşam şartlarını bulabildikleri oranda memnun olacak gibi görünen geri dönerrlerin bir bölümü, hala, Almanya'da yaşama şansının potansiyel olarak da olsa devamını arzulamaktadır. "Almanya'ya özlem duyuyormusunuz" sorusuna görüşülerrlerin %70'i olumlu cevaplamışlardır. Bu özlemi Almanya'daki düzenliliğe, sosyal imkanların varlığına, o yılların Almanya'sının en sorunsuz yıllarını yaşıyor olmasına, eğitim olanaklarına, arkadaş çevresinin orada olmasına, Türkiye'deki şartların kötü olmasına, insanlara saygılı davranılmasına, insan haklarına sahip çıkılınasına bağlamışlardır. "imkan olsa dönmek istermisiniz" sorusuna görüşülenleri %45'i evet, %52'si hayır şeklinde cevap vermiş, %3'ü çocuklarının ahlakı açısından gitmek istemediğini belirtmiştir. Dönmek isteyenler özellikle çocuklarının eğitimi ve geleceğini neden olarak göstermişler, ayrıca Türkiye'de ekonomik şartların kötü olmasını da nedenler arasında ifade etmişlerdir. Dönmek istemeyenler geri dönüşte ilk yılların zorluklarını artık

16 56 BELK/S KÜMBETOGLU aştıklarını, zor da olsa uyumu başardıklarını, ilk yıllardaki dönüş isteklerinin artık kalmadığını, oturma izni olduğu halde gitmek istemediklerini, artık Almanya'ya bir daha ayak uyduramıyacaklarını, ne kadar iyi olsa da kendilerini yabancı hissettiklerini, çocukların ahlakı açısından tehlikeli bulduklarını, yabancılara özellikle Türkler'e karşı tutumlarını rahatsız edici biçimde hissettiklerini vurgulamışlardır. Önceki gözlemlerimiz ve ön araştırma sırasında elde ettiğimiz veriler, geriye göçü yaşayanların sıklıkla önceki yaşamlarını ve gündelik hayat rutinlerini Türkiye'deki ile karşılaştırdıklarını göstermekte idi. Geri dönüş sonrası beklentilerinin ve bulamadıklarının neler olduğunu görebilmek için Almanya'daki gündelik yaşam ile Türkiye'deki gündelik yaşamı karşılaştırmalarını istediğimiz soruya verilen cevaplarda Almanya'daki yaşamı olumlu (daha iyi şartlar, daha düzenli sistem, hafta sonlarını daha iyi değerlendirme gibi) bulanlar, buna karşılık Türkiye'deki yaşamı daha monoton ve sıkıcı bulanlar olmuş, bunun yanında, özellikle geleneksel aile yapısı içinde genç kızların Almanya'da daha sınırlı ve kapalı bir ortamda tutuldukları, sosyal kontrolün fazla olduğunu, Türkiye'de ise Almanya'dan gelenlerin suistimal edildiğini, ilk yıllarda Almancı olarak dışlandıklarını belirtenler de olmuştur. Temelde Almanya, sunduğu hizmetler ve sosyal imkanlar olarak beğenilirken, Türkiye yakın eş-dost çevresi ile güven verici bir sosyal ilişkiler ağı sunduğu için istenmektedir. Bir başka önemli konu, Türkiye'ye dönüş sonrası kadınların ev kadını olması ve anne çalışmadığı için çocukların bu durumdan hoşnut kalmaları idi. Almanya'da iken bir başka kültürün sosyal kontroluna maruz kalan ikinci kuşak çocukları, Türkiye'de de yakın çevre kontrolu altmda uzun süren uyum sorunları yaşamışlar ve iki kültürün karşılaştırılması ile ilgili sorularda bu ve benzeri noktalar sık sık vurgulanmıştır. Ayrıca Almanya'da iken öğrenci olan ya da eğitimini henüz tamamlamış olan, fakat bugün farklı rol ve pozisyonlarda yer alan geri dönen 2. kuşak bu tür karşılaştırmalarda yaşın önemli bir etken olduğunu göstermiştir. işyerine ilişkin sorular; bu işyerini seçme nedeni, bir Alman firması oluşunun etkisi, işyerinde ilişkiler, işyeri atmosferi, vb. gibi konuları kapsamıştır. Ayrıca işyerinin bulunduğu bölgeye ilişkin sorularda bu bölümde yer almıştır. Trakya-Çerkezköy Organize Sanayi bölgesi daha birçok yabancı yatırımın (Japon, Alman gibi) yer aldığı özellikli bir bölge olduğu için çalışanların bölgeye ait değerlendirmeleri de sorulmuştur.

17 EKONOMiK YAKLAŞlM 57 Bu işyerini seçme nedeni olarak görüşülerrlerin %45'i "Alman firması olduğu için" cevabını vermiştir. "Almanya'ya olan sempatisinden ve dil avantajından dolayı" seçerrlerin oranı %30, "gözde ve büyük bir firma" olması nedeni ile seçerrlerin oranı %6, "ücretini iyi bulduğu için" seçenler %6'dır. Görüşülerrlerin %2'si "burada iş bulduğu" için bu işyerini seçmiştir. Bu soruya verilen cevaplarda son derece ilginç noktalar ortaya çıkmıştır. Örneğin, görüşülenlerden biri "Burada kendimi Alman topraklarında hissediyorum, aramızda almanca konuşuyoruz", şeklinde bir ifade kullanmış, bir diğeri, "Alman sistemi olduğu için", bir başkası "Almanya'ya hizmet etmek için" derken, başka bir görüşülen "yurt dışından dönüş yapanlarla çalışığı için, yaşam tarzı, düşünceler ve sosyal yaşam aynı Almanya'da olduğu gibi" şeklinde düşüncelerini belirtmiştir. "Alman firması olduğu için insanın dünya görüşüne uygun, Almanya özlemini giderme imkanı var, sık sık Almanya'ya gidiliyor" şeklindeki cevaplar da diğer cevaplada benzerlikler taşımaktadır. Tüm bu cevaplara yansıyan, başlayalı 39 yıl olan Almanya'ya göç sürecinin ortaya çıkardığı bireysel düzeyde farklı kültürel değerler, normlara sahip oluştur. Farklı bir kültürleşme süreci sonrası daha olumlu bulduğu bir hayat evresine bağlı kalıştır. Türkiye'ye uzun bir süreden sonra dönen ve buldukları değişen yapıyı kıyasıya eleştiren, artık "Avrupa'lı olmuş" bir bakış açısını da görmekteyiz. Türkiye'ye dönme kararını kendileri vermeyen, "milliyetçi muhafazakar" temelde yaşamayan, Almanya'da yaşadıkları sürece değişen, yaşanan gerçek hayatla yaşadıklarına anlam kazandıran "geri dönüş" yapanlar, Türkiye'den Avrupa'ya göç olgusunun çeşitli ve değişik sonuçlarını yaşayanlardır. Onlar göç sonucu yeni değerleri, beklentileri ve düşünceleri ile artık başka bir grupturlar. "Çalıştığınız yerin bir Alman firması olması tercihierinizi etkiledi mi" sorusuna görüşülerrlerin %84'ü bu nedenlerle evet şeklinde yanıtlamışlardır. Aynı soruyu aynı işyerinde çalışan diğer arkadaşları için de değerlendirdiklerinde benzer bir oran elde edilmiştir. "Almanca bildikleri için", "Alman fırmasına güvendikleri için", "Firma çevrede iyi tanındığı için" gibi cevaplar %94, "daha iyi maaş, daha iyi koşullar" şeklindeki cevaplar %6'dır. İşyeri ilişkileri ve atmosferine ait sorularda da çalışılan yerin bir Alman firması olması, önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır. "Almanya'da imiş gibi düzenli, disiplinli", "alt, üst ilişkileri çok katı değil ve görüşlerinizi rahatça açıklıyabiliyorsunuz", "arkadaşça, rahat, huzurlu bir ortam",

18 58 BELK/S KÜMBETOGLU cevapları çoğunluktadır (%72). "Sosyal faaliyetleri çok, elemanını yetiştiriyor" (%0), "ciddi ve rekabetçi" (%9), "iş yeri atmosferi bozuldu" (%3), diğer cevaplar arasında yer almıştır. İşyeri ilişkilerinin çalışanlarca diğer sosyal ilişkilerden daha önemli bulundugunu gösteren veriler elde edilmiştir. işyerindeki ve dışardaki arkadaşlıkları arasında anlaşma açısından bir sıralama yapılması istendiğinde, görüşülerrlerin %57'si "işyerindeki arkadaşları ile daha iyi anlaştıklarını", %24'ü "bir ayırım yapmadıklarını", %5'i ise "işyeri dışındaki arkadaşları ile daha iyi anlaştıklarını" söylemişlerdir. Örneklem grup içinde Türkiye'den Almanya'ya göçün çoğunlukla Trakya ve Marmara bölgelerinden olduğu görülmüştür. Geri dönüş sonrası "memleket"lerine yerleşenlere "geldiğiniz yer burası olmasaydı, uyum sağlamanız daha mı kolay yoksa daha mı güç olurdu" şeklinde bir soru yönelttik. Uyum sorunları içinde yeterli sosyal ilişkiler ağını yeniden oluşturamamak önemli olduğundan yeniden yerleşim için seçilen bölgenin görüşülenler için anlamını öğrenmek istedik. Görüşülerrlerin %54'ü "uyum sağlamalarının daha güç olacağını", %24ü "uyumun daha kolay olacağını", %6'sı "fark olmayacağını" belirtirken, 4 kişi cevap vermek istememiştir. Görüşülerrlerin Trakya-Çerkezköy hakkındaki değerlendirmeleri de ilginçtir. Bu bölgenin "Türkiye'nin genel koşullarını ne ölçüde yansıttığı" sorulmuş ve bu bölgenin "Türkiye ekonomisi için önemli bir bölge", "burası batı, buranın Almanya'dan farkı yok", "Türkiye'nin en gelişmiş bölgesi", "Türkiye'nin, bayanların en çok çalıştığı fabrikalarının bulunduğu bölgesi" gibi değişik değerlendirmeler alınmıştır. Bu "bölgenin Türkiye'yi temsil etmediği, ancak %20'lik bir bölümünü temsil ettiğini" ifade edenler de olmuştur. Genel olarak Trakya'lı olmak ve Trakya'yı diğer bölgelerden biraz daha ayırmak eğilimi yaygın olarak ortaya çıkmıştır. "Trakya'yı daha batılı bulmak", "kendilerini de böyle bir bölge içinde görmek", "bölge ile birlikte kendilerine de olumlu değerler yüklemek" ortak paylaşılan bir tutum olmuştur. Bir başka grup soru, Almanya ve Türkiye'de karşılaşılan ayırımcılıkla ilgili idi. Hem Almanya'da, hem Türkiye'de ayrı bir kategoriye konan, bu kategorilere bulundukları kültüre göre farklı anlam ve değerler yüklenen ekonomik göçmenler "Alamancı" ve "Pis yabancı" olmayı nasıl algılamışlardı. Örneklem grubunda yöneticiler ve çalışanlar arasında ayrımcılık konusunda farklı algılayışlar olsa da, her iki kültürün olumlu ve

19 olumsuz olarak atfedilen özellikleri aynı EKONOMiK YAKLAŞlM 59 idi. Alman kültürü, disiplinli, kurallara bağlı, açık sözlü, sözünü tutan, görgüleri ve eğitimleri yüksek, insana değer veren, planlı, programlı gıbı olumlu yanları ıle ve bencil, çıkarcı, esnek değil gibi olumsuz özelliklerle tanımlanmıştır. Türk kültürü yardımseverlik, insan ilişkisinde sıcaklık gıbı olumlu, ve disiplinsizlik, insana davranışlar değişik, ayırımcı, toplumsal kontrol ağır, toplumsal değerler daha tutucu şeklinde olumsuz yanları ıle algılanmaktadır. Karşılaştıkları ayırırncı davranışları daha çok Almanya'da eğitim yıllarından hatırlayanlar, anne ve babalarının yüzyüze geldiği ayrımcılığı ve diğer Türk göçmenlerin karşılaştığı kötü davranışları anlatmışlardır. Ayrımcı davranışlar yaş gruplarına, bulunulan yerleşim yerine ve sosyal çevreye göre sözlü ayrımcılıktan, iş yerinde karşılaşılan ayrımcılığa kadar değişen farklılıklar gösteren kötü davranışları kapsamaktaydı ve Türkiye'ye dönenler arasmda bazıları bunları oldukça iyi hatırlıyorlardı. da çok üzen Türkiye'de karşılaştıkları davranışlardı. Burada çektiği Onları daha yabancılık hissini Almanya'da çekmeyen, buradaalamancı olarak görüldüğü için dolandırılan, arkadaşlık gruplarına alınmayan, Türkçe'yi çok az bildiği için okulda dışlanan, rahat davranışları nedeni ile aile çevresinin aşırı baskısıyla karşılaşan, devlet kurumlarmda işi olduğunda stresten kaynaklanan rahatsızlıklar çeken, iş başvurularmda yeterli Türkçe bilmediği için zor durumda kalanlar geri dönüş yapmış 2. kuşaktı. Geri dönüş sonrası ilk yıllar göçmen için oldukca zor koşullarla baş etmek demekti. Gerek maddi olarak yeni bir iş ve çevrede tutunmak, gerek sosyal olarak yeni bir ilişkiler ağı kurmak: Ayırımı en çok Türkiye'de hissetmişlerdi. Bu duygudan kurtulabilmekte bu isyeri onlara bır fırsat sunmaktaydı. Görüsülenlerin çoğu, kendilerine benzeyenlerle birlikte olmak, eski günlerin anılarını paylaşmak, aralarmda baska bir dılden konuşmak, anlaşıldıklarını hissetmek, bütün bunları çalışma yaşamı içinde yaşadıklarını ve ilk yıllarm zorluklarının stresinden geldiklerini belirtmişlerdir. 5.Sonuç Küreselleşmenin, gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerine etkileri karmaşık ve çetrefıllidir. Özellikle istihdam üzerine etkileri, araştırılmamış bir konudur. 980'lerin sonlarmdan itibaren Türkiye'nin küresel pazara açılma talepleri ve ihracata dayalı ekonomi politikalarının yapısal

20 ' ~,_.':.:;.t 60 BELK/S KÜMBETOGLU dönüşüme ilk adımlar olduğu bilinmektedir. 990'lı yıllarda ekonominin ihracata dayalı ana sektörlerinde teknolojik yeniden yapılanma süreçleri ile karşılaşılmaktadır. Bu süreçler sonrası en belirgin değişim işgücünün niteliğincieki değişimdir. Küreselleşme süreci ile küresel bir kültürden de söz edilmektedir; ne ulusal ne uluslararası bir toplumun kültürü değildir söz konusu olan, farklılaşmış bir kültür anlayışına ihtiyaç duyulmaktadır (King, 998:20). Kültürel etkileurneler daha çok zengin ülkelerden yoksullara doğru bir eğilim gösterdiğinden, bu ülkeler açısından kültürel bir güvensizlik ve belirsizlik ortamından söz edilebilir. Böylece küreselleşme ekonomik alanda yarattığı değişimleri sosyal alanda da gerçekleştirmekte ve çoğu toplum için bu, toplumsal çatışmalara ilave yeni boyutlar anlamına gelmektedir. Küresel boyutlar taşıyan bir kültür kavramı, farklı kültürlerin yansımalarını taşıyan, dünyadaki farklı kültürlerden yola çıkılarak yapılmalıdır tezleri küresel bir kültür üretiminin incelenmesini de gerekli kılmaktadır. Diğer ögeleri yanında, ekonomik sistemin de ürünü olan kültürel sistemleri anlamak için sadece ulusal boyutlar yeterli olmamaktadır. King'in sözleri ile "Uluslararası göçlerdeki potansiyel olarak katlarran artış yerinden, yurdundan çok uzaklarda ve gerçekten de çok uzun bir zam~.. n gerektirmeden ortaya çıkan kültürleri göz önüne aldığımızda, bu bilgikuramsal durumu gerektiği gibi ele alabilecek "ulusal temel dayalı" bir kuramsal paradigma yoktur" (King, 998:23). Artık bilgilerimiz, ulusötesi bir çerçeve ve açıya ihtiyaç duymaktadır. Gelişmekte olan Türkiye gibi ülkelerin, yaygınlaşan küresel süreçlere nasıl entegre olduğu her boyutta daha çok araştırmaya ihtiyaç duymaktadır. Bu araştırma bu amaçla hareket noktası bulmuş bir örnektir. Kendisinden sonra geleceklerle bütünleşrnek amacındadır.

21 EKONOMİK YAKLAŞlM 6 KAYNAKÇA Ansal, H. (998)- "Küreselleşme Sanayide Teknolojik Modernizasyon ve Kadın İstıhdamı". F. Özbay (Der) Kadın Emegi ve İstihdamındaki Değisimler. İçinde. İnsan Kaynagını Geliştirme Vakfı Yay. İstanbul. Carmon, N. (996) - "Immigration and Integration in Post Industrial Societies; Quantıtatıve and Qualitative Analyses". N. Carmon (Der) İmmigratıon and İntegratıon ın Post Industrıal Socıetıes. İçinde. New York. Ecevit, Y. (998)- "Küreselleşme Yapısal Uyum ve Kadın Emeğinin Kullanımında Degişmeler". F. Özbay (Der) Kadın Emeği ve İstihdamındaki Degişimler İçinde. İnsan Kaynagını Geliştirme Vakfı Yay. İstanbul Esim, S. (999) - ''Women and Globalization: Silk Production in Bengaldesh" ICRW. Working Paper. Hall, S. (998) - ''Yerel ve Küresel: Küreselleşme ve Etniklik". D. King (Der) Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. İçinde. Bilim ve Sanat, Ankara Hirst, P. Thompson, G. (998) - "Küreselleşme Sorgulanıyor". Dost Kitabevi, Ankara Li, F. L. N., Findlay, A. M., JONES, H. (998)-"A Cultural Economy Perspective on Servıce Seetar Migratıon ın the Global Cıty;The Case of Hong-Kong". Internatıonal Migratıon Quarterly Revıew. IOM. Vol. 36, No, 2 Grandea, N., KERR, J. (998)- "Frustrated and Dısplaced; FilipinaDomestıc Workers ın Canada". C. Sweetman (Der) Gender and Migratıon. İcinde. Oxfam. Oxford. Joekes, S. (998)- "Küreselleşme ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Kadının Statüsü; Türkiye İçin Dersler". F Özbay (Der) Kadın Emeği ve İstihdamındaki Degişimler İçinde. İnsan Kaynagını Geliştirme Vakfı Yay. İsatanbul. Joly, D. (996) - Haven Or Hell? Asylum Policies and Refugees in Europe", Mac Millan, Press Ltd. Londra. King, A. D. (998) - Kültür, Küreselleşme İstanbul. ve Dünya Sistemi Bilim ve Sanat Yay., Prendegast, R. Stewart, F. (995) - Piyasa Güçleri ve Küresel Kalkınma Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Sassen, S. (995) - "New Employment Regimes in. Cities: Impact on Immigrant Workers." Paper Presented at Salzburg Seminar, 995 Salzburg, Avusturya. (99)- The Global Cities Princeton Univ. Press, Princeton. Şen, F. Ulusoy, Y. Öz, G. (999) -Avrupa Türkleri Cumhuriyet Kitapları, İstanbul. Rittesberg, H. -Tılıç (996) - "Almanyadan Geriye Göç ve Kadın" Toplum ve Göç, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, içinde. ss Sayın, O. (996)- "Küreselleşmenin Sermaye ve İşgücü Üzerindeki Etkileri", Toplum ve Göç, II. Ulusal Sosyolqji Kongresi, içinde. ss Özbay, F. (998) - Küresel Pazar Açısından Kadın Emeği ve İstihdamındaki Değişmeler-Türkiye Örneği, İnsan Kaynağını Geliştirme ve KSS Yayını, İst.