T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TURİZM SEKTÖRÜNDE TALEP TAHMİNİ İÇİN YAPAY SİNİR AĞLARI KULLANIMI VE DİĞER YÖNTEMLERLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ (ANTALYA İLİNİN DIŞ TURİZM TALEBİNDE UYGULAMA) DOKTORA TEZİ MURAT ÇUHADAR Tez Danışmanı: PROF. DR. İBRAHİM GÜNGÖR ISPARTA, 2006

2 i İÇİNDEKİLER DİZİNİ Sayfa No İÇİNDEKİLER.i KISALTMALAR DİZİNİ v ŞEKİLLER DİZİNİ vii TABLOLAR DİZİNİ.viii ÖZET...x ABSTRACT xi GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM VE TURİZM TALEBİ 1.1. Turis, Ziyareçi ve Günübirlikçi Dünyada Turizmin Tarihsel Gelişimi Türkiye de Turizmin Tarihsel Gelişimi Planlı Dönem Öncesinde Türkiye de Turizm Planlı Dönemde Türkiye de Turizmin Gelişimi Turizmin Ekonomik Ekileri ve Türkiye Ekonomisindeki Yeri Turizm Talebi Turizm Talebinin özellikleri Turizm Talebi Tahminlerinin Önemi Turizm Talebini Ekileyen Fakörler Ekonomik Fakörler Turisik Ürün ve Hizme Fiyaları Harcanabilir Gelir Döviz Kurları Uzaklık Tanıım ve Reklam Toplumsal ve Demografik Fakörler Yaş, Cinsiye ve Aile Yapısı Eğiim Düzeyi Meslek.55

3 ii Boş (Serbes) Zaman Moda, Zevk ve Alışkanlıklar Turizm Talebini Sınırlayan Fakörler Devle Konrolleri Seyahalerin Vergilendirilmesi Uluslararası Siyasi Oram..61 İKİNCİ BÖLÜM TAHMİN YÖNTEMLERİ 2.1. Niel Tahmin Yönemleri Delphi Yönemi Senaryo Analizi Uzman Panelleri Nicel Tahmin Yönemleri İlişkiye Dayalı Yönemler Zaman Serisi Yönemleri Mekanik (Naïve) Tahmin Yönemi Harekeli Oralamalar Yönemi Basi Harekeli Oralama Ağırlıklı Harekeli Oralama Çif Harekeli Oralama Üsel Düzleşirme Yönemleri Tekli (Basi) Üsel Düzleşirme Yönemi Brown un Tek Paramereli Doğrusal Üsel Düzleşirme Yönemi Hol un Çif Paramereli Doğrusal Üsel Düzleşirme Yönemi Brown un İkinci Derece Üsel Düzleşirme Yönemi Mevsimsel Üsel Düzleşirme Winers Yönemi Diğer Üsel Düzleşirme Yönemleri Box-Jenkins (ARIMA) Yönemi Yöneme İlişkin Kavramlar Durağan ARIMA Modelleri a. Ooregresif Modeller: AR(p) b. Harekeli Oralama Modelleri: MA(q)

4 iii c. Ooregresif Harekeli Oralama Modeli: ARMA (p,q) Durağan Olmayan ARIMA Modelleri a. Ooregresif Enegre Harekeli Oralama Modeli: ARIMA(p,d,q) Mevsimsel ARIMA Modelleri a. Mevsimsel Ooregersif Modeller: SAR(P) b. Mevsimsel Harekeli Oralama Modeli: SMA(Q) c. Mevsimsel ARMA Modelleri: SARMA(P,Q) d. Mevsimsel ARIMA Modelleri: SARIMA(P,D,Q) Box-Jenkins Yöneminin Uygulama Aşamaları a. Belirleme b. Model Paramerelerinin Tahmini c. Modelin Uygunluğunun Tes Edilmesi d. İleriye Yönelik Öngörü Öngörü Doğruluğunun Ölçümü Yapay Sinir Ağları Biyolojik Sinir Hücreleri Yapay Sinir Hücreleri Yapay Sinir Ağının Yapısı Yapay Sinir Ağlarında Öğrenme Danışmanlı Öğrenme Danışmansız Öğrenme Takviyeli Öğrenme Yapay Sinir Ağı Mimarileri İleri Beslemeli Yapay Sinir Ağları Geri Beslemeli Yapay Sinir Ağları Yapay Sinir Ağlarının Özellikleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANTALYA İLİNE YÖNELİK DIŞ TURİZM TALEBİNİN YAPAY SİNİR AĞLARI VE ZAMAN SERİSİ YÖNTEMLERİ İLE TAHMİNLERİ 3.1. Lieraür Taraması Araşırmanın Amacı...133

5 iv 3.3. Araşırma Alanının Seçimi Araşırmada Kullanılan Nicel Tahmin Yöneminin Seçimi Araşırmada Kullanılan Veriler Araşırmanın Yönemi Verilerin Zaman Serisi Bileşenlerinin İncelenmesi Mekanik Tahmin Yöneminin Uygulanması Harekeli Oralama Yöneminin Uygulanması Mevsimsel Üsel Düzleşirme (Winers) Yöneminin Uygulanması Box-Jenkins Yöneminin Uygulanması Yapay Sinir Ağı Yöneminin Uygulanması Yönemlerin Karşılaşırılması ve Analya İline Yönelik Dış Turizm Talebi Tahminlerinin Yapılması SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ

6 v KISALTMALAR DİZİNİ a.g.e. ACF ADF AIC AID AIEST ANN AR ARMA ARIMA BDT DF DİE DPT EKK FPE GSMH IUOTO KOKF KOKK MA MAE MAPE adı geçen eser Aouo Correlaion Funcion Augmened Dickey Fuller Akaike Informaion Crierion Agency for Inernaional Developmne Associaion Inernaional d Expers Scienifiques du Turisme Arificial Neural Neworks (Yapay Sinir Ağları) Ooregresif Süreç Ooregresif Harekeli Oralama Süreci Ooregresif Enegre Harekeli Oralama Süreci Bağımsız Devleler Topluluğu Dickey Fuller Devle İsaisik Ensiüsü Devle Planlama Teşkilaı En Küçük Kareler Final Predicion Error Gayri Safi Milli Hasıla Inernaional Union for Official Tourism Organizaions Kısmi Oo Korelasyon Fonksiyonu Kısmi Oo Korelasyon Kasayısı Harekeli Oralama Süreci Mean Absolue Error (Oralama Mulak Haa) Mean Absolue Percenage Error (Oralama Mulak Yüzde Haa)

7 vi MPE MSE OECD OKF OKK PACF RMSE Mean Percenage Error (Oralama Yüzde Haa) Mean Squared Errors (Haa Kareleri Oralaması) Organizaion for Economic Cooperaion and Developmen Oo Korelasyon Fonksiyonu Oo Korelasyon Kasayısı Parial Auo Correlaion Funcion Roo Mean Squared Errors s. Sayfa SAR SARMA Mevsimsel Ooregresif Süreç Mevsimsel Ooregresif Harekeli Oralama Süreci SARIMA Mevsimsel Ooregresif Enegre Harekeli Oralama Süreci SBC SICTA SMA SSE TUGEV Schwarz Bayesian Crierion Sandard Inernaional Classificaion of Tourism Services Mevsimsel Harekeli Oralama Süreci Sum of Squared Errors (Haa Kareleri Toplamı) Turizm Gelişirme ve Eğiim Vakfı TURSAB Türkiye Seyaha Aceneleri Birliği TÜFE vd. WTO WTTC Tükeici Fiyaları Endeksi ve diğerleri World Tourism Organizaion (Dünya Turizm Örgüü) World Travel&Tourism Council (Dünya Seyaha ve Turizm Konseyi)

8 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No Şekil 1.1. Esnek ve Esnek Olmayan Talep Eğrileri...45 Şekil 1.2. Farklı Turizm Türleri için Talebin Gelir Esnekliği 49 Şekil 1.3. Veblen Talep Eğrisi 58 Şekil 2.1. Box-Jenkins Yöneminin Uygulama Aşamaları Şekil 2.2. Biyolojik Sinir Hücresi ve Bileşenleri..116 Şekil 2.3. Yapay Sinir Hücresi (Nöron) 117 Şekil 2.4. Çok Kamanlı Bir Yapay Sinir Ağı Şekil 2.5. İleri Beslemeli Yapay Sinir Ağının Blok Göserimi 124 Şekil 2.6. Geri Beslemeli Yapay Sinir Ağının Blok Göserimi 125 Şekil 3.1. Analya İline Gelen Yabancı Turisler Serisi Karezyen Grafiği (Ocak 1992 Aralık 2005) Şekil 3.2. Analya İline Gelen Yabancı Turisler Serisi Trend ve Konjonkürel Bileşenleri Karezyen Grafiği Şekil 3.3. Mevsimsel Ekilerden Arındırılmış Analya İline Gelen Yabancı Turisler Serisi Karezyen Grafiği Şekil 3.4. LNATS Serisi Zaman Grafiği Şekil 3.5. LnATS Serisinin Oo Korelasyon Kısmi Oo Korelasyon Fonksiyonu 147 Şekil LNATS Serisi Zaman Grafiği Şekil LANTS Serisinin Oo Korelasyon ve Kısmi Oo Korelasyon Fonksiyonu Şekil 3.8. ARIMA(1,1,1)(1,1,1) 12 Modeline Ai Arıklar Serisinin Oo Korelasyon ve Kısmi Oo Korelasyon Fonksiyonu Şekil 3.9. OS3 Yapay Sinir Ağı Modelinde Kullanılan Veri Marisi Şekil Denemeler Sonucunda Elde edilen Yapay Sinir Ağı Modeli.156

9 viii TABLOLAR DİZİNİ Sayfa No Tablo 1.1. Yıllara Göre Uluslararası Turizme Kaılan Kişi Sayısı ve Turizm Gelirleri Tablo 1.2. Uluslararası Turizm Harekeleri (2004) 21 Tablo 1.3. Dünyada En Fazla Turis Kabul Eden ve Turizm Gelirine Sahip Ülkeler (2004) Tablo ve 2020 Yılları İçin Bölgelere Göre Uluslararası Turizm Talebi Tahminleri.. 23 Tablo Planlı Dönem Öncesinde Türkiye Turizmine İlişkin Veriler...26 Tablo 1.6. Türkiye de Turis Sayısı, Turizm Gelirleri ve Tesis Kapasiesinin Gelişimi ( ) Tablo 1.7. Türkiye ye Gelen Turislerin Milliyelerine Göre Dağılımı.32 Tablo 1.8. Yıllar İibariyle Türkiye de Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Payı...34 Tablo 1.9. Yıllar İibariyle Türkiye de Turizm Gelirlerinin İhraca Gelirleri İçindeki Payı...35 Tablo 2.1. Durağan Box-Jenkins Modellerinde OKF ve KOKF larının Seyri 105 Tablo 3.1. Türkiye ye Gelen Ziyareçilerin Başlıca Turisik Merkezlere Göre Dağılımı Tablo 3.2. Türkiye deki Belgeli Turizm İşlemelerinin Başlıca Turisik Merkezlere Göre Dağılımı (2004). 135

10 ix Tablo 3.3. Analya İline Gelen Yabancı Turisler Serisi Mevsim İndeks Değerleri Tablo 3.4. ARIMA Modeli Başlangıç Tahminleri Tablo 3.5. ARIMA (1,1,1,)(1,1,1,) 12 Modeli Tahmini Tablo 3.6. Arıklar Serisinin Çeşili Gecikmeleri İçin Q* İsaisiği ve χ Değerleri Tablo 3.7. Farklı Mimarilere Sahip Yapay Sinir Ağı Modelleri ile Yapılan Deneme Sonuçları Tablo 3.8. Farklı Yönemlerin Öngörü Doğruluklarının Karşılaşırılması Tablo ve 2007 Yılları İçin Aylar İibariyle Analya İline Yönelik Dış Turizm Talebi Tahminleri...158

11 x ÖZET TURİZM SEKTÖRÜNDE TALEP TAHMİNİ İÇİN YAPAY SİNİR AĞLARI KULLANIMI VE DİĞER YÖNTEMLERLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ (ANTALYA İLİNİN DIŞ TURİZM TALEBİNDE UYGULAMA) Mura ÇUHADAR Süleyman Demirel Üniversiesi, İşleme Anabilim Dalı Dokora Tezi, 189 Sayfa, Haziran 2006 Danışman: Prof. Dr. İbrahim GÜNGÖR Bu çalışmada zaman serisi yönemlerinden, Mekanik Tahmin (Naive III), Harekeli Oralamalar, Üsel Düzleşirme, Box-Jenkins (ARIMA) ve Yapay Sinir Ağları yönemlerinin öngörü doğruluklarını karşılaşırarak en yüksek doğruluğu sağlayan yönem belirlenmesi ve belirlenen yönem yardımıyla yılları için Analya iline yönelik dış urizm alebinin aylar iibariyle ahmin edilmesi amaçlanmışır. Araşırmada, dış urizm alebinin ölçüsü olarak gelen oplam yabancı uris sayıları alınmış ve Ocak 1992 Aralık 2005 döneminde Analya iline gelen aylık yabancı uris sayısı verilerinden yararlanılmışır. Aylık veriler, mevsim ve rend bileşenlerinin ele alınarak daha deaylı incelemeler yapılabilmesi için ercih edilmişir. Uygulanan yönemlerden elde edilen öngörü sonuçlarının değerlendirilmesi neicesinde, Winers ın Mevsimsel Üsel Düzleşirme ve Çarpımsal Mevsimsel Box-Jenkins yönemleri ile yapılan öngörülerin oldukça iyi sonuçlar verdiği ancak, çalışmada kullanılan yönemler içerisinde en yüksek öngörü doğruluğunu sağlayan ve gerçek değerlere en yakın sonuçları veren yönemin, Yapay Sinir Ağları olduğu görülmüşür. Analya iline gelen yabancı uris sayıları serisinin yapay sinir ağları ile modellenmesinde, lieraürdeki farklı görüşler dikkae alınarak orijinal seri ve mevsimsel ayrışırma yönemi ile elde edilen mevsimsel ekilerden arındırılmış seri olmak üzere iki ayrı veri sei kullanılarak oluşurulan farklı ağ yapılarının öngörü başarıları incelenmişir. Yapılan çok sayıda deneme sonucunda orijinal seri değerleri kullanılarak oluşurulan 12 gecikmeli yapay sinir ağı modelinin en yüksek doğruluğu sağladığı görülmüş ve elde edilen model yardımıyla 2006 ve 2007 yılları için Analya iline yönelik aylık dış urizm alebi ahminleri yapılmışır. Modelde, ileri sürümlü (feed forward) ağ yapısı kullanılmış, paramerelerin güncellenmesi için haa geriye yayma (back propagaion) algorimasından yararlanılmışır. Gerek bu çalışmadan elde edilen sonuçlar, gerekse daha önce yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar dikkae alındığında; aşırı eğime, mimarinin haalı oluşurulması vb. problemleri olmayan yapay sinir ağı modellerinin, diğer yönemlerle kurulan modellere göre daha iyi sonuçlar verdiği görülmekedir. Bu nedenle verilerin yapısına en uygun mimarilerin oluşurulması için özen gösermek gerekmekedir Anahar Kelimeler: Turizm Talebi, Tahmin Yönemleri, Yapay Sinir Ağları

12 xi ABSTRACT FORECASTING TOURISM DEMAND BY ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS AND TIME SERIES METHODS (A COMPARATIVE ANALYSIS IN INBOUND TOURISM DEMAND TO ANTALYA) Mura ÇUHADAR Süleyman Demirel Universiy, Deparmen of Business Adminisraion Ph. D. 188 Pages, June 2006 Supervising Professor: Prof. Dr. İbrahim GÜNGÖR In his sudy, i is aimed o deermine he forecasing mehod ha provides he bes performance when compared he forecas accuracy of naive model, simple moving averages, exponenial smoohing, Box-Jenkins (ARIMA) as ime series echniques and arificial neural neworks (ANNs) o esimae he monhly inbound ourism demand o Analya for years 2006 and 2007 via he mehod giving bes resuls. In his research i is used he oal number of foreign ouris arrivals as a measure of inbound ourism demand and monhly foreign ouris arrivals o Analya in he period of January 1992 December 2005 daa were uilized o build appropriae model. The monhly daa were prefered o be able o more deailed analyse by aking ino accoun of seasonal and rend componens. As a conclusion of he assesmen of experimenal resuls, i has been observed ha forecass by he mehods Winer s seasonal exponenial smoohing and mulicapive-seasonal ARIMA have provided quie good resuls and on he oher hand arificial neural nework model has showed bes forecas accuracy wih lowes deviaion among he echniques applied in his research. In he process of modelling he number of foreign ouris daa by arificial neural neworks, i is analyzed he ex pos forecas accuracy of differan nework archiechures consiued by boh unpreprocessed and seasonally adjused daa aking ino accoun of he disinc viewpoins in relaed sudies. As a consequence of several aemps i has been observed ha 12 lagged arificial neural nework model formed by uilizing he unpreprocessed raw daa has presened bes performance and by he means of his model i has been forecased he monhly inbound ourism demand o Analya for years 2006 and In his model feed forward back propagaion nework srucure has been uilized. Considering he resuls aained by no only his sudy bu also mos of recen sudies, i is seen ha he arificial neural nework models wihou problems such as overraining, srucural failures ec.. ouperform he resuls of oher forecasing echniques. Therefore, i ough o be aenive o consiue appropriae model ha fi he srucure of daa. Keywords: Tourism Demand, Forecasing Mehods, Arificial Neural Neworks

13 1 GİRİŞ Turizm, döviz girdisini arırıcı, isihdam yaraıcı özellikleriyle ulusal ekonomiye kakıda bulunan, uluslararası külürel ve oplumsal ileişimi sağlayıcı ve büünleşirici ekisi ile dünya barışının korunmasında büyük payı olan sekörlerden birisi konumundadır. Günümüzde ekonomik ve kilesel bir olgu haline gelen urizm sekörünün, ülke ekonomileri üzerindeki olumlu ekileri, ekonomik yönünü daha da ön plana çıkarmışır. Turizm, ilgili ülkelerde yaraığı ekonomik sonuçlar açısından değerlendirildiğinde, büün ülkelerin bu sonuçlardan yararlanmak için büyük çaba göserdiği bir faaliye olarak kabul edilmekedir. Özellikle ödemeler dengesine olan kakısı ve doğurduğu ekonomik canlılık, pek çok ülke için urizmi cazip bir hale geirmiş olup kalkınma planlarında geniş bir yer verilmesini sağlamışır. Bir ülke ekonomisi için urizm bir kazanç kaynağı ve döviz girdisi sağlayan olay olarak ne kadar önemli ise, bölgeler arası ekonomik dengesizliğin giderilmesi, yeni iş alanlarının açılması sayesinde işsizliğin azalılması, arım, ulaşırma, hizmeler ve diğer urizmle doğrudan ve dolaylı olarak ilgili bulunan icari faaliyelerin canlılık kazanması ve üreimin arırılması gibi parasal olmayan ekileri de o derece önemlidir. Dünya Seyaha ve Turizm Konseyi arafından hazırlanan Seyaha ve Turizm Ekonomik Araşırmaları 2005 raporuna göre; urizm endüsrisi, üm dünyada 4 rilyon 745,7 milyar dolar gelir ile global GSMH nın % 10.6 sını, doğrudan ve dolaylı olmak üzere iş imkanı ile dünyadaki oplam isihdamın % 8.3 ünü sağlamakadır. Ancak urizmin sayılan özelliklerinden faydalanabilmek için gerek kamu, gerekse özel sekörde geleceğe yönelik kararların alınmasında urizm alebi ahminlerinin önemi oldukça büyükür. Turizm sekörü de ülkedeki diğer ekonomik sekörler gibi güvenilir verilere dayanan doğru ahminlere ihiyaç duymakadır. Turizmde, alebin eken fakörlere karşı duyarlı olması ve hizmelerin dayanıksızlık özelliği, bu sekördeki alep ahminlerini daha da önemli duruma geirmekedir. Boş uçak, gemi, oobüs koluklarının, saılamayan oel odaları ve pake urlar ve diğer urizm akivielerinin, daha sonra saılmak üzere soklanması, urisik ürünlerin dayanıksızlık özelliğinden dolayı mümkün değildir. Güvenilir ve doğru alep ahminleri başa konaklama,

14 2 ulaşırma ve seyaha işlemeleri olmak üzere urizm sekörü ile ilgili büün faaliyelerin ekili bir şekilde planlanabilmesi için gereklidir. Ayrıca bir urizm merkezine yönelik gelecekeki alebi gerçekçi bir şekilde ahmin emek, uzun vadeli urizm gelişme planlarının yapılmasında da önemli bir rol oynar. Bu nedenle bilimsel emele dayanan yönemlerle urizmdeki gelişmelerin ahmin edilmesi, merkezi ve yerel kamu yöneimi programlarının ve urisik işleme bilançolarının ekili bir yol gösericisidir. Tahmin yönemleri, emel olarak nicel ve niel yönemler olmak üzere iki grupa ele alınmakadır. Genel olarak nicel yaklaşımların girdisi, çeşili zaman aralıklarında oplanmış olan verilerdir. Verilerin iyi bir şekilde analiz edilmesi, bu yönemlerin emelini oluşurmakadır. Buna karşılık niel yaklaşımlar, konu ile ilgili uzmanların bilgi ve deneyimlerinden yararlanarak bu alandaki gelişmelerin ne yönde olacağı, ne ür ihiyaçlar oraya çıkaracağı gibi konularda yoğunlaşmakadır. Son yıllarda geleneksel ahmin yönemlerine alernaif olarak kullanılmaya başlanan yönemlerden birisi de yapay sinir ağlarıdır. Yapay sinir ağları insan beyninin özelliklerinden olan öğrenme yolu ile yeni bilgiler üreebilme, yeni bilgiler oluşurabilme ve keşfedebilme gibi yeenekleri herhangi bir yardım almadan oomaik olarak gerçekleşirmek amacı ile gelişirilen bilgisayar sisemleri olarak anımlanabilir. Bu çalışmanın amacı; zaman serisi yönemlerinden verilerin yapısına uygun modeller ile farklı mimarilere sahip yapay sinir ağı modellerinin örnek içi ve örnek dışı geçmişe yönelik öngörü doğruluklarını karşılaşırarak en yüksek doğruluğu sağlayan modelin belirlenmesi ve belirlenen model yardımıyla yılları için Analya iline yönelik dış urizm alebinin aylar iibariyle ahmin edilmesidir. Bu konuda, daha önce yapılan çalışmalarda, uris sayısı ahminleri yıllık olarak yapılmışır. Çalışmamızda ise aylık ahminlerin yapılması planlanmışır. Yapılacak ahminler ile merkezi ve yerel kamu yöneimleri arafından hazırlanan urisik gelişme planları için bir zemin oluşurulmak; ilgili işleme yöneicilerinin aylık planlamalarında karar almalarını kolaylaşırmak ve Türkiye de urizm lieraürüne kakı sağlanması, çalışmanın amaçları arasındadır.

15 3 Ülkemizde urizm alebinin analizi ve ahminine yönelik olarak yerli ve yabancı kaynaklarda yayınlanmış muhelif çalışmalar mevcuur. Ancak, söz konusu çalışmaların büyük bir bölümünün belirli bir bölge veya urisik çekim merkezine değil, ülke genelinde yani Türkiye ye yönelik olarak yapıldığı dikka çekmekedir. Analya ili ve çevresindeki urisik merkezlere yönelik urizm alebinin ahmini ile ilgili çalışmaların ise oldukça sınırlı olduğu görülmekedir. Gerek Analya iline yönelik urizm alebinin ahmini, gerekse nicel yönemler ile birlike yapay sinir ağları kullanılarak urizm alebinin ahminine yönelik mukayeseli çalışmaların sınırlı olması nedeniyle hazırlanan ez çalışması, Türkiye de bu alanda disiplinler arası nielike bir çalışma olduğu gibi ileriye yönelik olarak yapılacak çalışmalara yön vermesi açısından da önem aşımakadır. Çalışma üç ana bölümden oluşmakadır. Birinci bölümde, genel olarak urizm ve uris kavramları ile Türkiye de ve dünyada urizmin gelişimi ve urizmin ekonomik ekileri konularında ayrınılı bilgiler verilmiş, urizmin Türkiye ekonomisi açısından önemi vurgulanmışır. Bu bölümde ayrıca, urizm alebi ve urizm alebini ekileyen ekonomik, demografik, oplumsal ve diğer fakörler açıklanmış, urizm seköründe alep ahminlerinin önemi ve gerekliliği üzerinde durulmuşur. İkinci bölümde başlıca niel ve nicel ahmin yönemlerine ilişkin açıklamalara yer verilmişir. Nicel yönemler başlığı alında; ilişkisel yönemler ve zaman serisi yönemleri ve bu yönemlerin uygulama aşamaları açıklanmış, ayrıca nicel yönemlerin öngörü doğruluklarının ölçümünde yararlanılan isaisiklere ilişkin bilgi verilmişir. Bu bölümde son olarak, alernaif bir ahmin ekniği olarak kullanılan yapay sinir ağları hakkında bilgi verilmişir. Üçüncü bölümde ilk olarak, önceki yıllarda dünyada ve Türkiye de yapay sinir ağlarının ekil veya nicel yönemlerle birlike kullanıldığı urizm alebi ahmin çalışmaları ile Analya iline yönelik urizm alebi ahmini çalışmalarının bir özei verilmişir. Daha sonra, farklı mimarilere sahip yapay sinir ağı modelleri ve zaman serisi yönemlerinden yararlanılarak Analya ilinin dış urizm alebi ahminlerine yönelik bir uygulamaya yer verilmiş ve elde edilen bulgular değerlendirilmişir.

16 4 BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM VE TURİZM TALEBİ Günümüzde her yıl milyonlarca insan, sürekli yaşadıkları yerlerden geçici sürelerle ayrılarak başka ülkelere veya bölgelere hareke emekedirler. Bu yer değişimi esnasında, ulaşım imkânlarından ve varılan yerlerdeki konaklama birimlerinden yararlanılmakadır. XX. yüzyıla özgü modern bir olay olarak görülmesine karşın yer değişirme, insanlık arihi kadar eskidir. İnsanlar yüz yıllar boyunca çeşili sebep ve amaçlarla bulundukları yerlerin dışındaki başka bir coğrafi mekâna hareke emişlerdir. Dinamik bir yapıya sahip olan bu harekeler çeşili dillerde değişik kavramlarla ifade edilmişir. Nihai olarak, dikkaler urizm sözcüğü üzerinde oplanmışır. 1 Turizm kavramının kökenini, Laince'de dönme harekeini ifade eden "ornus" sözcüğü oluşurmakadır. İngilizce'deki "ouring" deyimi ile "our" deyimleri de bu sözcüken üremişir. "Tour" dairesel bir harekei, bazı sie ve yörelerin ziyareini, iş ve eğlence amacıyla yapılan yer değişirme harekeini ifade eder. "Touring" deyimi ise, zevk için yapılan, eğisel ve külürel özellik göseren seyahaler için kullanılır. Özele "our" hareke edilen yere dönmek şarıyla yapılan kısa ya da uzun süreli seyahaleri ifade emekedir. 2 Lieraürde urizmin ilk anımı 1905 yılında Guyer-Feuler arafından yapılmışır; urizm giikçe aran hava değişimi ve dinlenme gereksinmeleri, doğa ve sanala beslenen göz alıcı güzellikleri anıma iseğine; doğanın insanlara mululuk verdiği inancına dayanan ve özellikle icare ve sanayinin gelişmesi ve ulaşım araçlarının mükemmel hale gelmelerinin bir sonucu olarak ulusların ve oplulukların birbirlerine daha çok yaklaşmasına imkan anıyan modern çağa özgü bir olaydır. 3 1 DİNÇER, F. İ., Turizm ve Turis Tanımlarındaki Gelişmeler, Turizm Yıllığı, Türkiye Kalkınma Bankası Yayını, Ankara, 1993, s AKAT, Ö., Turizm İşlemeciliği, Ekin Kiabevi, Bursa, 2000, s. 2 3 KOZAK, N., KOZAK M. A. ve KOZAK M., Genel Turizm, İlkeler-Kavramlar, Turhan Kiabevi, Ankara, 2001 s. 1 ve 5

17 5 Turizm kavramı üzerinde günümüze değin birçok anım yapılmış olmakla birlike, am bir görüş birliğinden bahsemek mümkün değildir. Turizm kavramının anımlanmasında karşılaşılan zorluğun nedeni; urizmin son derece geniş, çok yönlü ve karmaşık bir yapıya sahip olmasından kaynaklanmakadır. Bazı araşırmacılar urizmi endüsri olarak kabul ederken, bazıları da bu olayın endüsriden çok bir pazar özelliğini aşıdığını belirmekedir. Bir grup araşırmacı ve akademisyen ise urizmi sisem yaklaşımı ile değerlendirmekedir. Örneğin, ekonomisler urizmi bir endüsri olarak görürken, pazarlamacılar pazar olarak görmeke, çevre bilimciler urizmin çevresel ekileri üzerinde durmaka, oplumbilimciler ise urizmin psikolojik ve sosyolojik yönlerini ele almakadırlar. 4 Turizm olayını veya kavramını belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar XIX. Yüzyılın sonlarına kadar uzanmakadır. Konuya değişik yönlerden yaklaşan yazarlar değişik anımlar yapmışlardır. Turizmin anımlanmasında kullanılan yaklaşımları; işlevsel, disipliner, yapısal, büünsel ve eknik anımlar olarak beş emel grupa oplamak mümkündür. 5 İşlevsel yaklaşım, insanların urizm olayına kaılmalarına eki eden moivasyonlar ve urizm ile ilgili faaliyelerin insanlar için aşıdığı anlamlar üzerinde odaklaşmakadır. Fransız sözlüğü Limrē ile Mone Carlo Millelerarası Turizm Akademisi nin düzenlediği Turizm Tanımı mükafaını kazanan M. de Meyer urizmi; her insanda değişik derecelerde bulunan kaçma ve uzaklaşma iseklerinden oraya çıkan psikolojik kaynaklı yer değişirme faaliyei olarak işlevsel yaklaşımla anımlamışır. 6 Disipliner yaklaşım ile yapılan anımlar, urizmi ekonomi ve coğrafya gibi sosyal bilimleri emel alarak değerlendirmeke, urizmin diğer bilim yada faaliye alanları ile olan ilişkilerini göz ardı emekedir. Örneğin Avusurya lı ekonomis Hermann Von Schullar 1910 yılında yapmış olduğu anımda; başka bir ülkeden, şehir veya bölgeden yabancıların gelmesi ve geçici süre kalmalarıyla oraya çıkan 4 İÇÖZ, O. (a), Turizm Ekonomisi, Turhan Kiabevi, 3. Basım, Ankara, 2005, s. 1 5 BROTHERTON, B., Konaklama, Turizm ve Eğlence Tanımları: Görüş Açıları Problemler ve Çıkan Sonuçlar, Turizmde Seçme Makaleler: 11, Turizm Gelişirme ve Eğiim Vakfı Yayınları No: 18, İsanbul, 1991, s.22 6 JOCARD, L. M., Le Turisme e L Acion de L Ea, Ediins Berger-Levraul, Paris, s.13 den akaran DİNÇER, F. a. g. e., s. 106

18 6 harekelerin ekonomik yönünü ilgilendiren faaliyelerin ümü 7 nielendirmiş ve olayın sosyo-ekonomik yönünü vurgulamışır. olarak urizmi Büünsel yaklaşım, urizmin çok yönlülüğünü kabul eden bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, farklı bir urizm kuramı gelişirmeye çalışan akademisyenlerin urizmi disiplinlerarası bir faaliye olarak ele alma çabalarını yansımakadır. 8 Turizm; ekonomi, sosyoloji, psikoloji, işleme, poliika ve benzeri bir çok bilim dalının yakından ilgilendiği çok yönlü ve karmaşık bir olaydır. Turizm olayının çok yönlülüğü ve karmaşıklığı nedeniyle, konunun am ve doğru olarak anlaşılabilmesi için üm değişkenleri ile bir büün olarak ele alınması zorunludur. Bu durumda değişik bilim dallarından yararlanarak, disiplinler arası bir çalışma ve sisem anlayışı içinde urizm konularına yaklaşılması gerekmekedir. 9 Turizmi ilk olarak disiplinlerarası bir büünlük içerisinde ele alan yazarlar, Waler Hunziker ve Kur Krapf olmuşur. İalya nın Palermo şehrinde 1954 yılında oplanan AIEST (Associaion Inernaional d Expers Scienifiques du Turisme - Uluslar arası Bilimsel Turizm Uzmanları) kongresinde Hunziker ve Krapf, urizmi şöyle anımlamışlardır; urizm, insanların sürekli çalışma ve konularının bulunduğu yerler dışında sürekli yerleşmek ve gelir sağlamak amacı olmaksızın yapıkları seyaha ve konaklamalarından meydana gelen ilişki ve olaylar büünüdür. 10 Hunziker ve Krapf ın yukarıdaki anımı, 1980 li yıllarda AIEST arafından günümüzde uluslararası düzeyde genel kabul gören haliyle yeniden düzenlenmişir. Bu düzenleme ile urizm; insanların devamlı ikame eikleri, çalışıkları ve her zamanki olağan gereksinimlerini karşıladıkları yerlerin dışına seyahaleri ve giikleri yerlerde genellikle urizm işlemelerinin üreiği ürün ve hizmeleri alep ederek, geçici konaklamalarından doğan olaylar ve ilişkiler büünüdür şeklinde anımlanmışır. 11 Bu anım, aynı zamanda Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilaı 7 SCHMOLL, G. A., Tourism Promoion, Tourism Inernaional Press, London, 1977, s İÇÖZ, O., VAR, T. ve İLHAN, İ., Turizm Planlaması, Turhan Kiabevi, Ankara, 2002, s. 4 9 BARUTÇUGİL, İ. S. (a), Turizm Ekonomisi ve Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Bea Basım Yayım Dağıım A.Ş., İsanbul, 1986, s HOLLOWAY, C. (a), The Business of Tourism, Second ediion, Piman Publishing, London, 1986, s.2 11 KOZAK, N. vd., a. g. e., s. 5

19 7 (OECD) Turizm Komisyonu arafından da benimsenerek kabul görmüş bulunmakadır. 12 Leiper, urizmi bir sisem olarak ele almış ve şu şekilde anımlamışır; Turizm; esas amacı gelir emek olan bireylerin seyahaleri dışında, insanların iseğine bağlı ve geçici olarak sürekli yaşadıkları yerler dışında bir yada birden fazla gecelemelerinden doğan olay ve ilişkilerin büününü konu alan bir sisemdir. 13 Benzer şekilde, Gunn 14, Mahieson ve Wall 15, Mill ve Morrison 16 urizmi sisem yaklaşımı ile ele alıp, çeşili urizm sisemi modelleri gelişirmişlerdir. Yapısal yaklaşım ise, seyaha ve urizmi bir endüsri olarak ele alan ve bu endüsriye dahil edilmesi gereken faaliyeler, ürünler ve hizmelerin kapsamını dikkae alarak urizmi anımlamayı hedefleyen bir yaklaşımdır. 17 Turizmin, endüsri olarak değerlendirilmesini savunan yazarların gerekçeleri özele şöyle sıralanabilir: 18 Turizm ek başına konaklama ve seyaha değildir. Tükeicinin, diğer bir deyişle urisin yararlanacağı donanımın oluşurulması, al ve üs yapı yaırımlarını gerekirir. Bu durum urizmin endüsri nieliği aşıdığının en önemli gösergesidir. Turizm faaliyeleri kapsamında, doğa, girişimci, sermaye ve işgücü gibi üreim fakörlerinin bir araya geirilerek urisik ürün oluşurulması, urizmi endüsriyel bir faaliye alanı haline geirmekedir. Turizmde üreim, pazarlama ve saışa konu olan hizmeir. Yapısı gereği urizm hizme endüsrisi dir. 12 EVLİYAOĞLU, S., Genel Turizm Bilgileri, Ankara, 1989, s LEIPER, N., The Framework of Tourism: Towards a Definiion Tourism, Touris and he Touris Indusry, Annals of Tourism Research, Vol:6. No: 4, 1979, s GUNN, C.A., Tourism Planning, 2nd Ediion, Taylor&Francis Group, New York, 1988, s MATHIESON, A. ve WALL, G., Tourism: Economic, Physical and Social Impacs, Longman Scienific & Technical, Essex, 1989, s MILL, R.C. ve MORRISON A.C., The Tourism Sysem, Prenice Hall Inernaional Inc., New Jersey, 1992, s İÇÖZ, O., VAR, T. ve İLHAN, İ., a. g. e., s.2 18 USTA, Ö., Genel Turizm, Anadolu Mabaacılık, İzmir, 2001, s. 10

20 8 Turizm endüsrisi, değişik amaçlarla seyahae çıkan ve urizme kaılan insanlara ürün ve hizme arz eden çok sayıda örgü ve işlemelerden oluşur. Bu işlemelerden önemli bir bölümü seyaha, konaklama ve urisik çekicilikler ile ilgilidir. Bununla beraber, endüsri içinde urizm enformasyon merkezleri, hediyelik eşya üreicileri ve perakende mağazalar gibi bazı özel ve desek sağlayıcı işlemeler ve örgülenmeler de yer alır. Turizm endüsrisi ve kapsadığı alanlar çok geniş bir dağılım gösermekedir. 19 Dünya Ticare Örgüü arafından hazırlanan Turizm Akivielerinin Uluslararası Sandar Sınıflandırılması (SICTA-Sandar Inernaional Classificaion of Tourism Aciviies), amamen ve kısmen urizm hizmei sağlamaya yönelik oel inşasından bilgisayarlı rezervasyon sisemine kadar yemiş ade faaliye alanı bulunduğunu belirmekedir. 20 Endüsrinin bu geniş alanı ve dağılımı nedeniyle bazı al sekörler ile birlike bir sınıflandırma, Holloway arafından aşağıdaki şekilde yapılmışır: 21 Ulaşırma araçları urisin seyahai için gerekli her ürlü ulaşım aracı (havayolu, denizyolu, karayolu, demir yolu işlemeleri) Konaklama urisin geceleme yapabileceği her ürlü konaklama esisi (oel, moel, pansiyon, oberj, ail köyü vb.) İnsan yapısı çekicilikler oplumun kullanımına açık hale geirilmiş, doğal çekicilikleri de kapsayan esisler (örneğin kayak merkezleri) Özel sekör desek hizmeleri (seyahain finansmanı gibi) Kamu sekörü desek hizmeleri seyaha ve urizm ile ilgili kamusal düzenlemeler (yol, havaalanı gibi) Seyaha aracıları seyaha aceneleri, ur operaörleri gibi aracılar Teknik anımlar, Dünya Turizm Örgüü (WTO) gibi organizasyonların urizmin uluslararası ekonomideki yeri ve önemini ölçme ihiyacından doğan 19 İÇÖZ, O. (a), a. g. e., s World Trade Organizaion, Tourism Services, 1998, s HOLLOWAY, J. C. (a), The Business of Tourism, Longman Publishing, New York, 1998, s. 126

21 9 anımlardır. Dünya Turizm Örgüü (WTO), urizm isaisiklerinde uluslararası bir sandar oluşurmak, urizmin ekilerinin araşırıldığı her yerde aynı verilerin ve aynı yönemin kullanılmasını sağlamak amacıyla urizmi; insanların ail, eğlence, iş ve diğer amaçlarla her zaman yaşadıkları olağan çevreleri dışındaki yerlere, gelir elde emeye yönelik faaliyelere bağlı kalmaksızın ve ardışık bir yıldan fazla olmayacak şekilde seyaha emeleri ve konaklama akivieleridir şeklinde anımlamış, ayrıca urizmi ülke içi ve ülkelerarası olmak üzere sınıflandırmışır. Bu sınıflandırmaya göre; iç urizm (domesic ourism), belli bir ülkede ikame eden kişilerin aynı ülkede ancak her zamanki ikamegahı dışında kalan yerlere seyahalerini içeren akivieler ; dış akif urizm (inbound ourism), yabancı ziyareçilerin ülkeye yapmış oldukları seyahaler ; dış pasif urizm (oubound ourism), bir ülkede ikame eden insanların başka bir ülkeye yapmış oldukları seyahaler, dahili urizm (inernal ourism), ülkeye gelen yabancı ziyareçiler ile ülke dışına seyaha eden vaandaşların akivieleri, ulusal urizm (naional ourism), bir ülkede ikame eden insanların ülke içine ve dışına yapmış oldukları seyahaler, uluslararası urizm (inernaional ourism) ise, dış akif urizm ve dış pasif urizmi kapsayan akivieler şeklinde anımlanmakadır. 22 Sonuç olarak yapılan anım ve açıklamaların ışığında, çok yönlü bir olay olarak urizmin anımı ve kapsamı şöyle ifade edilebilir: 23 Turizm; İnsanların daimi konularının bulunduğu yerler dışında sürekli olarak yerleşmemek, Para kazanmak, poliik veya askeri bir amaç izlememek üzere, Serbes bir oram içerisinde, 22 World Tourism Organizaion, Basic References on Tourism Saisics, hp:// (indirilme arihi: ) 23 OLALI, H. (a), Turizm, Türk Hava Kurumu Basımevi İşlemeciliği, Ankara, 1991, s. 5 ve 6 dan uyarlanmışır.

22 10 İş, merak, din, sağlık, spor, dinlenme, eğlence, külür, deneyim kazanma, dos ve akraba ziyareleri, kongre, seminer, konferans vb. bilimsel ekinliklere kaılma gibi nedenlerle, Kişisel veya oplu olarak yapıkları seyahalerden, Giikleri yerlerde yirmi dör saai aşan veya konaklama esislerinde en az bir gece konaklamalarından oraya çıkan iş ve ilişkileri kapsayan, Sosyal bir ükeim olayı, Büünleşmiş bir hizme endüsrisidir Turis, Ziyareçi ve Günübirlikçi Turizm olayının öznesi insandır. Turizmin emelinde insanın "psikolojik amin duygusu" sağlaması yer alır. Turizm olayına yol açan, yön veren ve bu olayın odak nokasını oluşuran insan uris sözcüğü ile anımlanır. 24 Turizmin olduğu gibi, urisin de araşırmacılar ve uluslararası kurumlar arafından yapılmış çok sayıda anımı bulunmakadır. Frechling arafından yapılan 80 ade urizm ve seyaha konulu çalışmanın incelenmesi sonucunda uris ve ziyareçi konularında 43 farklı anımın olduğu belirilmekedir. 25 Tarihsel açıdan ele alındığında, uris anımlarının birbiriden bağımsız olarak açıklandığı oraya çıkmakadır. Turis sözcüğünün doğuşu ve oplumsal hayaa kullanılması XVII. yüzyıla kadar uzanmakadır. Bu uzun geçmişine karşın günümüze uygun ilk uris anımı 1933 yılında F.W. Ogilvy arafından yapılmışır; uris, sürekli ourduğu yerden en çok bir yıl için ayrılan ve geçici olarak giiği yerlerde buralarda kazanmadığı parayı harcayan kimsedir BARUTÇUGİL, İ. S. (b), Turizm İşlemeciliği, 3. Baskı, Bea Basım Yayım ve Dağıım A.Ş., İsanbul, 1989, s MATHIESON, A. ve WALL, G., a. g. e. s OGILVY, F. W., The Touris Movemen, An Economic Sudy, London, 1933, s. 3 en akaran ERALP, Z., Genel Turizm, Ankara Üniversiesi, Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları, No:3, Ankara, 1983, s.37

23 11 Norval, 1936 yılında urisi şu şekilde anımlamışır; uris, sürekli olarak kalmak ve gelir elde emeken farklı bir amaç ile yabancı bir ülkeye giden geçici süre kalacağı bu ülkede, başka yerde kazandığı parayı harcayan kimsedir. 27 Anlaımda yararlanılan sözcükler farklı olmakla birlike anımlama, dayandığı ölçüler açısından daha önceki ile özdeşir. Yani seyaha edenler arasından uris olanların ayrımı için, süre ve ekonomik ölçüler esas alınmışır. Uluslararası düzeyde ilk uris anımı, Milleler Cemiyei İsaisik Uzmanları Komiesi arafından 1937 yılında yapılmışır: Turis, ikamegahının bulunduğu ülkeden başka bir ülkeyi en az 24 saa süreyle ziyare eden kişidir. Bu anıma göre, aşağıdakiler uris olarak kabul edilmekedirler: 28 Zevk, ailevi nedenler, sağlık vb. nedenlerle seyaha edenler, Bilimsel, idari, diplomaik, dini, sporif nedenlerle veya bu çeşi oplanılara kaılmak amacıyla seyaha edenler, İş sebebi ile seyaha edenler, sayılırlar. 24 saaen daha az süreyle kalsalar bile, deniz gezileri ile gelenler uris Aşağıdakiler ise uris olarak kabul edilmezler: 29 Bir ülkeye iş sözleşmesi ile veya böyle bir sözleşme olmaksızın gelip, iş yapmak veya bir işe çalışmak amacıyla gelenler, Bir ülkeye devamlı olarak yerleşmek amacıyla gelenler, Yurlardaki veya okullardaki öğrenciler ve gençler, 27 NORVAL, A. J., The Touris Indusry, A Naional and Inernaional Survey, Sir Isaac Piman and Sons Ld., London, 1936, s.53 en akaran DİNÇER F. a. g. e., s Mc INTOSH, R. W., GOELDNER C. R. ve BRENT J. R., Tourism: Principles, Pracices, Philosophies, John Wiley and Sons Inc., New York, 1995, s Mc INTOSH, R. W., GOELDNER C. R. ve BRENT J. R., a. g. e. s. 7

24 12 Bir sınır bölgesinde ikame edenler ve başka bir ülkede yaşayıp komşu ülkeye çalışmak için gelenler, Seyahaleri 24 saai aşsa bile bir ülkeden mola vermeksizin gelip geçenler, uris olarak kabul edilmezler yılına kadar OECD Turizm komiesi üye ülkelere, yabancı uris kavramı ile ilgili olarak yukarıdaki anımın benimsenmesini avsiye emişir. Bu anım iç urizme kaılan urisler için de geçerlidir. Tanımda Ekskürsiyonisler (günübirlikçiler) ise; zevk için 24 saaen daha az bir süre seyaha edenler şeklinde nielendirilmişlerdir anımı olarak urizm lieraürüne geçen bu anım, gerek ulusal gerekse uluslararası düzeydeki urizm isaisiklerinin oplanmasında emel aşı olmuşur. Birleşmiş Milleler İsaisik Komisyonu, 1963 yılında Roma da Seyaha ve Turizm Konferansı nda oplanarak ziyareçi ve uris kavramlarını isaisiklere esas eşkil emek üzere ekrar ele alarak anımlamışır. Bu anımlamaya göre; İsaisiki amaçlarla ziyareçi; devamlı ikame eiği ülke dışında herhangi bir ülkeyi o ülkede çalışma amacı dışında ziyare eden kişidir. Turisler; ziyare eiği ülkede en az 24 saa kalan ve boş zaman değerlendirme (eğlence, ail, sağlık, din, spor, külür, eğiim) ayrıca iş, ailevi, diplomaik sebepler ve oplanı gibi sebeplerle seyaha eden geçici ziyareçilerdir. Ülkede ikame emeyen yabancılar, Yabancı ülkede ikame eden vaandaşlar, Ziyare edilen ülkedeki konaklama esislerinden faydalanan yabancı havayolu veya gemi müreebaı uris olarak kabul edilirler ve urizm isaisiklerinde yer alırlar. Günübirlikçiler; ziyare edilen ülkede 24 saaen az kalan ve konaklama esislerinde kalmayan ziyareçilerdir.

25 13 Bir ülkeye gemi ile gelen ve konaklama yapmadan giden kruvaziyer yolcuları, Aynı gün içinde gelen ve ayrılan günlük ziyareçiler, Giikleri ülkede konaklama yapmadan günlük olarak kalan gemi ve havayolu personeli günübirlikçi kabul edilirler ve urizm isaisiklerinde yer alırlar. Ayrıca, günlük olarak komşu ülkede çalışan sınır işçileri, göçebeler, müleciler, konaklama yapmadan giden ransi yolcular, bir ülkede bulunan yabancı askeri personel, konsolosluk emsilcileri, diplomalar ile geçici ve daimi göçmenler uris ve günübirlikçi kapsamı dışında kalır ve urizm isaisiklerinde yer almazlar. 31 Dünya Turizm Örgüü (WTO), uluslararası urizm isaisiklerinde belirli sandarların oluşurulması, ülkeler arasındaki farklılıkların giderilmesi ve üye ülkelerin aynı anım ve krierleri kullanmalarını sağlamak amacıyla, 1991 yılında Madrid de gerçekleşirilen oplanıda, ziyareçi, uris ve günübirlikçilerin kimler olduğunu nihai olarak belirlemiş ve üye ülkelere avsiye emişir. Türkiye de Külür ve Turizm Bakanlığı 32 ile Devle İsaisik Ensiüsü nün 33 de kabul eiği bu anımlamaya göre; Ziyareçi (Visior): Turizm isaisikleri açısından ziyareçi kavramı; 12 aydan daha kısa bir süre için her zaman yaşadığı olağan çevresinden başka bir yere seyaha eden ve asıl amacı, ziyare edilen yerden karşılığını alacağı bir faaliyee bulunmak dışında olan kişidir. Ziyareçiler, uluslararası ve yerli ziyareçiler olmak üzere ikiye ayrılmakadır; 30 MAVİŞ, F., Oel İşlemeciliği, Anadolu Üniversiesi Yayınları, No: 843, Eskişehir, 1994, s LUNDBERG, D. E., The Touris Business, Van Nosrand Reinhold, 6h ediion, New York, 1990, 32 s. 2-3 Külür ve Turizm Bakanlığı, Açıklamalar: Yönem, Kavram ve Tanımlar hp:// Tanim.doc (İndirilme arihi: ) 33 DİE, Turizm ile İlgili Değişkenlerin Tanımları, hp:// (İndirilme arihi: )

26 14 a. Uluslararası Ziyareçiler (Inernaional Visiors): İkame eiği ve her zaman yaşadığı olağan çevresinden başka bir ülkeye bir yılı aşmayacak şekilde seyaha eden ve asıl amacı, ziyare edilen yerden karşılığını alacağı bir faaliyee bulunmak dışında olan kişidir. Uluslar arası ziyareçiler uris ve günübirlikçiler olmak üzere ikiye ayrılmakadır. (i) Turisler (Overnigh Visiors): Ziyare eikleri ülkede en az bir gece ek başına yada opluca konaklayan ziyareçilerdir. (ii) Günübirlikçiler (Same-Day Visiors): Ziyare eikleri ülkede 24 saaen az kalan, ek başına veya opluca konaklama yapmayan ziyareçilerdir. b. Yerli Ziyareçiler (Domesic Visiors): Yaşadığı ülke içinde, her zaman yaşadığı olağan çevresinden başka bir yere bir yılı aşmayacak şekilde seyaha eden ve asıl amacı, ziyare edilen yerden karşılığını alacağı bir faaliyee bulunmak dışında olan kişidir. Yerli ziyareçiler uris ve günübirlikçiler olmak üzere ikiye ayrılmakadır. (i) Turisler (Overnigh Visiors): Ziyare eikleri yerde en az bir gece ek başına yada opluca konaklayan ziyareçilerdir. (ii) Günübirlikçiler (Same-Day Visiors): Ziyare eikleri yerde 24 saaen az kalan, ek başına veya opluca konaklama yapmayan ziyareçilerdir. 34 Devle İsaisik Ensiüsü (DİE) 1950 yılından iibaren ülkeye yapılan yabancı girişlerini urisik girişler ve urisik olmayan girişler şeklinde ikili bir ayrıma abi uarak urizm amacıyla gelen yabancı ziyareçi sayısını düzenli olarak belirlemeye başlamışır yılından iibaren, yapılan çalışmalarla Birleşmiş Milleler ve Dünya Turizm Örgüü (WTO) sandarlarına uygun olarak uris ve günübirlikçi ayrımı yapılmaya başlanmış ve bu sayede belirilen arihen sonra 34 RYAN, C., Recreaional Tourism: Demand and Impacs, Channel View Publicaions, Clevedon, 2003, s , World Tourism Organizaion, Basic References on Tourism Saisics, hp:// (indirilme arihi: ) Ayrıca bkz. World Tourism Organizaion, Recommendaions on Tourism Saisics, Madrid, 1997

27 15 ülkeye giriş yapan gerçek uris sayıları ve bazı özellikleri doğru olarak sapanabilmişir Dünyada Turizmin Tarihsel Gelişimi Turizm, eğer yalnızca seyaha olayı olarak kabul edilecek olursa, bu olayın geçmişinin belki de insanlığın geçmişi kadar eski dönemlere uzandığı söylenebilir. 36 Turizmin arihsel gelişimi konusunda araşırma yapan bilim adamları, urizmin geçmişini; yazıyı, parayı ve ekerleği ilk bulan, icarei başlaan ve icari ilişkilerde parayı ilk kullanılan Sümerlere, yani MÖ yılına kadar geriye göürmekedirler. 37 Fenikelilerin de büyük bir olasılıkla bugünkü anlamda ilk gezginler olduğu söylenebilir. Çoğunlukla icare amacıyla yola çıkan bu denizci insanlar, çok ve çeşili yerleri dolaşmışlardır. 38 Tarihin akışı içerisinde insanlar çeşili nedenlerle sürekli yaşadıkları bölgelerden başka bölgelere seyaha emişlerdir. Bu seyahalerin çoğu icare ve dinsel amaç aşırken bazı durumlarda da sağlık amaçlı olmuşur. İnsanoğlunun araşırma ihiyacı, merak ve macera ukusu da urizmin oraya çıkması ve gelişmesinde büyük pay sahibidir. 39 Tarihe bugünkü anlamda urizmin, Akdeniz Havzası nda Romalılar arafından başlaıldığı bilinmekedir. İlk çağların üsün uygarlık ve refah seviyesine sahip olan Romalılar merak, eğlence, edavi, spor, külür vb. nedenlerle yılın belli dönemlerinde sürekli yaşadıkları yerlerin dışına seyaha emişlerdir ERDOĞAN, H., Ekonomik, Sosyal, Külürel ve Çevresel Yönleriyle Uluslar arası Turizm, Uludağ Üniversiesi Yayını, Form Ofse, Çanakkale, 1996, s AHİPAŞAOĞLU, H. S. ve ARIKAN, İ., Seyaha İşlemeleri Yöneimi ve Ulaşırma Sisemleri, Deay Yayıncılık, Ankara, 2003, s KOZAK, N. vd., a. g. e., s. 29, BAHAR, O. ve KOZAK, M., Uluslararası Turizm ve Rekabe Edebilirlik, Deay Yayıncılık, Ankara, 2005, s. 5, MAVİŞ, F., a. g. e. s., 9 38 BULUT, E. (a), Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Ekonomik Ekileri, E-Kiap Yayın, Ankara, 1999, s SEZGİN, O. M., Genel Turizm, Tuibay Ld., Ankara, 1995, s ERDOĞAN, H., a.g.e, s. 63

28 16 Eski Yunan da MÖ. 700 lü yıllarda olimpiya oyunlarının başlaması, dünya urizm arihi içerisinde önemli bir olay olarak kabul edilir. Bu oyunlara kaılmak ve izlemek amacıyla yapılan ilk seyahaler sporif urizmin başlangıcı sayılabilir. 41 Oraçağda urizme damgasını vuran en önemli unsur dini yerlerin ziyare edilmesidir. Geniş kileler İslamiye ve Hırisiyanlık açısından kusal sayılan yerleri ziyare emek amacıyla büyük güçlükleri göze alarak seyaha emişlerdir. 42 Yeniçağ a gelindiğinde ise, Oraçağ dan kalma uucu, dinsel ağırlıklı ve oalier anlayış yeniden doğuş anlamına gelen Rönesans harekeleri ile değişmeye başlamış, bilimde, sanaa, dinsel inanışa ve yöneim şekillerinde yeni arayışlar oraya çıkmışır. 43 Rönesans la birlike, özellikle sanasal çalışmaların yoğunluk kazandığı merkezlere yönelik seyahalerin arığı gözlenmekedir. Özellikle İalya ya yapılan bu seyahalerde insanlar, külürel urizmin ipik örneklerini vermişir yüzyılın ikinci yarısından, Birinci Dünya Savaşı na kadar olan dönemde Endüsri Devrimi nin ekileri ile eknik, demografik ve sosyal poliika alanlarında sağlanan ilerlemeler, urizmin hızlı bir şekilde gelişmesine imkan sağlamışır. Zira, arımsal ve el emeğine dayalı üreimden endüsriyel üreime geçişle birlike aran işgücü alebini karşılamak amacıyla kırsal kesimden şehir merkezlerine göç harekelerinin başlaması, insanların çalışma şarlarının zamanla iyileşirilmesi ve haklarının arması, günümüzdeki anlamıyla urizmin oraya çıkmasına ivme kazandırmışır larda demiryolu aşımacılığının gelişmesi ve buhar gücü ile çalışan gemilerin hizmee girmesi, zevk amacıyla seyahain geniş kilelere yaygınlaşmasında önemli rol oynamışır. Seyahain ucuzlaması, düşük ücrele çalışan kişilerin dahi urizm ekinliklerine kaılmasına ve büyük bir seyaha alebinin doğmasına yol 41 BULUT, E. A., g. e., s MAVİŞ, F., a. g. e., s AKAT, Ö., a. g. e., s.9 44 KOZAK, N vd., a. g. e., s GÜRDAL, M., Turizm Ulaşırması, Karınca Mabaası, İzmir, 1995, s. 52

29 17 açmışır. Bu gelişmeler bir çok yazar arafından modern urizm harekelerinin başlangıcı olarak kabul edilmekedir yılında İngilere de Thomas Cook, Leiceser den 12 mil uzaklıkaki Lougborough keninde düzenlenen bir fesivale 570 kişilik bir grubu göürerek geri geirmişir. Bu gezi icari amaçla yapılan ve reklam yoluyla halka duyurulan ilk oplu ren seyahai olarak kabul edilir. Bunun doğal sonucu olarak da Thomas Cook, dünyada ilk urizm seyaha organizaörü olarak bilinir yılında Londra da ilk seyaha acenesini açan Cook un firması hızla büyümüş, Avrupa ya, Amerika Birleşik Devlelerine ve daha sonra üm dünyaya seyahaler düzenleyen günümüzün en büyük ur operaörlerinden biri olmuşur. 47 Dünyada urizmin örgüsel gelişiminde, Dünya Turizm Örgüü nün (WTO) önemli kakıları olmuşur. WTO, dünya urizminin en iyi biçimde koordine edilmesinde, eğiim programlarının yaygınlaşırılmasında, urizm ve uris kavramlarının anımlanmasında, veri oplama ve isaisik sandarların konulmasında (uluslar arası seyaha isaisikleri dünya çapında ilk kez 1947 yılında WTO nun o yıllardaki adı ile IUOTO 48 arafından oplanmışır), urizmin ekonomik ekilerinin hesaplanmasında karşılaşırmalara imkan sağlayan çalışmaları ile dünya urizmine büyük kakıları olmuşur. Ayrıca pasapor ve vize işlemlerinin kolaylaşırılması konusunda akif bir çalışma içine girmişir. WTO, bu çalışmaları sayesinde ülkelerin birbirleri ile eşgüdüm içinde çalışabilmesine imkan sağlamışır. 49 Dünya urizm harekeleri özellikle II. Dünya Savaşı ndan sonra hızlı bir gelişim gösermişir. Teknolojinin hızla gelişmesi, ülkelerin ekonomik kalkınmalarını gerçekleşirme isekleri sonucunda giderek sanayiye daha fazla önem vermeleri ve 46 McINTOSH, R.W., vd., a.g.e, s McINTOSH, R.W., vd., a. g. e., s WTO, ilk olarak 1925 yılında Lahey de Union of Official Touris Organizaions (Resmi Turizm Örgüleri Birliği) adı alında ekinliğe başlamış, ikinci Dünya Savaşından sonra ismi Inernaional Union for Official Tourism Organizaions (IUOTO Uluslar arası Resmi Turizm Örgüleri Birliği) olarak değişirilmiş ve merkezi Cenevre ye aşınmışır yılında Birleşmiş Milleler genel kurulunun IUOTO yu ülkeler arası bir kuruluş olarak anıması üzerine WTO World Tourism Organizaion ismi ile ilk genel kurul oplanısını 1975 yılında Madrid de gerçekleşirmişir. Bir yıl sonra WTO nun merkezi Madrid e aşınmışır. 49 VAR, T., Turizm: İlkeler ve Yöneim içinde Turizmin Tarihsel Gelişimi, (Ediörler: YÜKSEL, A. ve HANÇER, M.), Turhan Kiabevi, Ankara, 2005, s. 9-10

30 18 hızlı kenleşmeyle birlike oraya çıkan gürülü, hava kirliliği, rafik problemi aşırı sres vb. sorunlar, insanların oplumsal ve psikolojik yapısı üzerinde olumsuz ekiler meydana geirmişir. Gün geçikçe bu ür sorunların arması insanların daha fazla dinlenme, eğlenme, gezip-görmeğe, kendilerine boş zaman ayırma ihiyaçlarının doğmasında ekili olmuşur. Ayrıca, eknolojik imkanlar, uzaklık ve zaman kavramlarında büyük değişikliklere neden olmuşur. Buna bir de eknolojideki ilerlemeden dolayı insanların çalışma sürelerindeki önemli azalma eklendiğinde, günümüzde milyonlarca insan, gezip-görme, eğlenme, dinlenme, öğrenme gibi sosyal ve külürel ihiyaçlarını karşılamak için sürekli yaşadıkları yerlerden geçici olarak başka ülke veya bölgelere seyaha emekedir lı yıllara kadar külürel bir hareke olarak kendini göseren, zenginler ve zamanı bol olan kişiler arafından yapılan seyahaler, günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerde bir çok kişi için bir yaşam biçimi ve ükeim alışkanlığı haline gelmişir. 50 Dünyanın çeşili bölgelerindeki ekonomik belirsizlikler ve krizler (örneğin, 1974 perol bunalımı, 1998 Asya ekonomik krizi), ülkelerdeki sosyal çalkanılar ve savaşlar (örneğin, 1967 Arap İsrail savaşı, 2003 e Amerika nın Irak ı işgali), salgın hasalıklar ve doğal afeler (2003 e Uzakdoğu ülkelerinde görülen SARS salgın hasalığı ve 2004 yılı sonunda Asya Pasifik ülkelerinde yaşanan Tsunami felakei vb.), urizmin büyümesini yavaşlasa da durduramamışır. Dünyada urizmin gelişmesinde ekili olan fakörler özele şöyle sıralanabilir; 51 Turis gönderen ülkelerdeki ekonomik büyüme sonucunda milli gelirin ve harcanabilir gelir düzeyinin arması, Boş zaman arışına paralel olarak seyahae ayrılan zamanın arması, Ülkeler arasında bazı bürokraik engellerin kaldırılması ve seyaha özgürlüğünün arması, Hızla sayıları aran havayolu firmaları ve bu firmalar arasındaki rekabe sonucunda uluslar arası seyahalerin ucuzlaması, 50 BAHAR, O., KOZAK, M., a.g.e, s İÇÖZ, O. (a), a.g.e, s