ISTANBUL TICARET ODASI. BOR SEKTÖR PROFILI Ithalat 18

Transkript

1 IÇINDEKILER BIRINCI BÖLÜM ISTANBUL TICARET ODASI Sayfa No 1. ÜRÜN TANIMI, KAPSAMI VE KULLANIM ALANLARI Ürün Tarifi Genel Kullanim Alanlari Borosilikat Camlarda Kullanim Seramikte Kullanim Temizletme ve Beyazlatma Sanayi nde Kullanim Tarimda Kullanim Diger Kullanim Alanlari Gümrük Tarife Istatistik Numaralari 10 IKINCI BÖLÜM 2. DÜNYA BOR SEKTÖRÜ Üretim ve Tüketim Üretim Tüketim Dünya Ticareti Ihracat BOR SEKTÖR PROFILI Ithalat 18 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.TÜRKIYE DE BOR SEKTÖRÜ Üretim ve Kapasite Kullanimi Üretim Dis Ticaretimiz Ihracatimiz Ithalatimiz Tüketim Yeni ve Tevsi Yatirim Planlari Ar-Ge Faaliyetleri Tamamlanmis Faaliyetler Devam Eden Projeler 32 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SONUÇ VE DEGERLENDIRME 33 Kaynaklar 37 HAZIRLAYAN EMRE SARIHAN ARALIK,

2 TABLO LISTESI TABLO 1 : DÜNYA BOR REZERVLERI 12 TABLO 2 : BOR DÜNYA ÜRETIMI 13 TABLO 3 : ABD DEKI BASLICA ÜRETICILERIN KURULU KAPASITELERI 114 TABLO 4 : NIHAI KULLANIM ALANLARINA GÖRE 2001 YILI DÜNYA BOR TÜKETIMI 16 TABLO 5 :IKI BÜYÜK IHRACATÇI ÜLKENIN IHRACAT MIKTARLARI 16 TABLO 6 : TÜRKIYE VE ABD NIN BOR ÜRÜNÜ IHRACATI 17 TABLO 7 : DIGER ÜLKELERIN BOR ÜRÜNLERI IHRACATI 17 TABLO 8 : TÜRKIYE DE BUGÜNE KADAR ISLENMIS BOR MADENI OCAKLARI 20 TABLO 9 : TÜRKIYE NIN HAM VE RAFINE BOR ÜRETIM KAPASITESI(2004) 21 TABLO 10 : 2003 RUSYA IHRACATI(Tabi Sodyum Boratlar) 25 TABLO 11 : 2004 ABD VE HINDISTAN IHRACATI(Tabi Sodyum Boratlar) 26 TABLO 12 : TÜRKIYE DE YILLARI BAZI BOR MINERALLERININ IHRACATI 26 TABLO 13 : TÜRKIYE DE YILLARI BAZI BOR MINERALLERIN ITHALATI 28 TABLO 14 : TÜRKIYE BOR MINERALLERI VE RAFINERI BOR ÜRÜNLERI TÜKETIMININ SEKTÖREL DAGILIMI 28 GRAFIK LISTESI GRAFIK 1 : DÜNYA BOR TÜKETIM ALANLARI 15 GRAFIK 2 : BOR ÜRETIM MIKTARI 23 GRAFIK 3 : RAFINE BOR ÜRÜNLERI ÜRETIMI 23 GRAFIK 4 : RAFINE BOR ÜRÜNLERI ÜRETIMI SATIS MIKARI 23 GRAFIK 5 : TOPLAM BOR SATIS GELIRI 27 2

3 BÖLÜM - 1 BORUN TANIMI, KAPSAMI VE KULLANIM ALANLARI 3

4 1.1. BORUN TANIMI, KAPSAMI VE KULLANIM ALANLARI Ürün Tarifi Bor, periyodik tabloda B simgesiyle gösterilen, atom numarasi 5, atom agirligi 10,81, yogunlugu 2,84 gr/cm 3, ergime noktasi 2300 o C ve kaynama noktasi 2550 o C olan, metalle ametal arasi yari iletken özelliklere sahip bir elementtir. Genellikle dogada tek basina degil, baska elementlerle bilesikler halinde bulunur. Tabiatta yaklasik 230 çesit bor minerali vardir. Oksijenle bag yapmaya yatkin olmasi sebebiyle pek çok degisik bor-oksijen bilesimi bulunmaktadir. Bor-oksijen bilesimlerinin genel adi borattir.❶ Çesitli metal veya ametal elementlerle yaptigi bilesiklerin gösterdigi degisik özellikler, endüstride pek çok çesit bor bilesiginin kullanilmasina imkan saglamaktadir. Bor, bilesiklerinde metal disi bilesikler gibi davranir, ancak, farkli olarak saf bor, karbon gibi elektrik iletkenidir. Bor hidratlar silikon ve karbon bilesiklerine benzer özellikler gösterir. Kristalize bor görünüm ve optik özellikleri açisindan elmasa benzemektedir ve neredeyse elmas kadar serttir. Endüstriyel açidan önemli bor bilesikleri arasinda boraks (tinkal, sodyum kökenli bor bilesikleri) kolemanit (kalsiyum kökenli bor bilesikleri), üleksit (sodyum-kalsiyum kökenli bor bilesikleri) ana gruplamasi altinda kernit, probertit, szyabelit, datolit, sasolit, boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, susuz boraks, borik asit, sodyum per borat, susuz borik asit, hidroborasit sayilabilir. Bor madenlerinin degeri genellikle içindeki B 2 O 3 (bor oksit) ile ölçülmekte, yüksek oranda B 2 O 3 bilesigine sahip olanlar daha degerli kabul edilmektedir. Bor madenleri, topraktan çikarildiktan (tüvenan cevher) sonra kirma, eleme, yikama ve ögütme islemlerini müteakip, ilgili sanayilerin kullanimina hazir hale getirilmektedir.❷ Bor minerallerinin sayisi oldukça fazladir. Sayilari 100'e yakindir. Bazi mineraller genellikle her yatakta gözlenirken bazilari ise çok ender olarak gözlenirler. Pandermitin, sadece dünyada Balikesir-Susurluk yataginda bulunusu buna örnek olarak verilebilir. Ticari olan ve Türkiye yataklari açisindan önemli olan bor mineralleri; ❶Yilmaz, A.(2002), Her Derde Deva Hazinemiz Bor TÜBITAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayis 2002 ❷Ölçen, N., (2001) Bor Madeninin Enerji Alanindaki Önemi, Uludag Üniversitesi Makine Müh., Tez

5 Boraks(Tinkal)(Na 2 B 4 O 7.10H 2 O) Renksiz ve saydam olmasina ragmen, bilesimindeki çesitli safsizliklar nedeniyle pembe, sarimsi, gri renklerde bulunabilir. Sertligi 2-2,5, özgül agirligi 1,7'dir. B 2 O 3 içerigi %36,5'dir. Tinkal çabuk bozunarak, suyunu kaybederek tinkalkonit'e dönüsebilir. Kille ara katkili tinkalkonit ve üleksit ile birlikte bulunur. Türkiye'de Eskisehir-Kirka yataginda bulunmaktadir. Kernit (Na 2 B 4 O 7.4H 2 O) Renksiz, saydam beyaz, uzunlamasina bireysel igne seklinde küme kristaller halinde bulunur. Sertligi 3, özgül agirligi 1,95'dir. Atmosferik kosullarda tinkalkonit'e dönüsür. Soguk suda yavas çözünür. B 2 O 3 içerigi % 51,0'dir. Kirka'da Na-borat kütlesinin derin kisimlarinda bulunur. Dünya'da ise Arjantin ve A.B.D.'de bulunur. Üleksit (NaCaB H 2 O) Masif, karnabahar, lifsi ve sütun seklinde bulunur. Saf olani beyaz olup gri renk tonlarinda da bulunabilir, ipek parlakliginda olanlari da vardir. Kolemanit, hidroborasit ve probertitle birlikte bulunur. B 2 O 3 içerigi %43,0'dir. Türkiye'de Kirka, Bigadiç ve Emet'te,dünyada Arjantin'de bulunmaktadir. Kolemanit (Ca 2 B 6 O 11.H 2 O) Monoklinik sistemde kristallenir. Sertligi 4-4,5 özgül agirligi 2,42'dir. B 2 O 3 içerigi % 50'dir. Suda yavas, HCl'de hizli çözünür. Bor bilesikleri içinde en yaygin olanidir. Killer içinde cevher bosluklarinda iri, parlak, saydam kristaller halinde bulunur. Türkiye'de Emet, Bigadiç, Kestelek yataklarinda ve dünya'da A.B.D'de bulunur. Probertit (NaCaB H 2 O) Kirli beyaz, açik sarimsi renklerde olup isinsal ve lifsi sekilli kristaller seklinde bulunur. Kristal boyutlari 5mm ile 5 cm arasinda degisir, B 2 O 3 içerigi % 49,6'dir. Kestelek yataklarinda üleksitin yaninda ikincil mineral olarak gözlenir. Ancak Emet'te uniform tabakali birincil olarak, Doganlar-Igdeköy bölgesinde kalin tabakali olarak bulunur. 5

6 Pandermit (Ca 2 B 10 O 19.7H 2 O) Beyaz renkte ve yekpare olarak gözükmektedir. Kireçtasina benzemektedir. Sultançayiri ve Bigadiç yataklarinda gözlenmektedir. Kolemanit ve kalsite dönüsmektedir. B 2 O 3 içerigi % 49,8'dir. Hidroborasit (CaMgB H 2 O) Bir merkezden isinsal ve igne seklindeki kristallerin rasgele yönlenmis ve birbirini kesen kümeleri halinde bulunur. Lifsi bir dokuya sahiptir. B 2 O 3 içerigi % 50,5'dir. Beyaz renkte, bazen içerisindeki safsizliklara bagli olarak sari veya kirmizimsi renklerde (arsenik içerigine göre) ve kolemanit, üleksit, probertit, tunelit ile birlikte bulunur. Türkiye'de en çok Emet-Doganlar-Igdeköy sahasinda ve Kestelek'te rastlanir Genel Kullanim Alanlari Cam Seramik Deterjan Tarim Diger Kullanim alanlari Borosilikat Camlarda Kullanim: Camin isiya dayanmasini, cam imalati sirasinda çabuk ergimesini ve devitrifikasyonun önlenmesini saglayan bor; yansitma, kirma, parlama gibi özelliklerini de arttirmaktadir. Bor, cami asite ve çizilmeye karsi korur. Cam tipine bagli olarak; cam eriginin % 0,5 ile % 0,23'ü bor oksitten olusmaktadir. Örnegin Pyrex'de % 13,5 B2O3 vardir. Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilmektedir Seramikte Kullanim: Emayelerin akiskanligini ve doygunlasma isisini azaltan bor oksit % 20'ye kadar kullanilabilmektedir. Özellikle emayeye katilan hammaddelerin % 17-32'si borik 6

7 oksit olup, sulu boraks tercih edilir. Bazi hallerde bor oksit veya susuz boraks da kullanilir. Metalle kaplanan emaye onun paslanmasini önler ve görünüsüne güzellik katar. Çelik, alüminyum, bakir, altin ve gümüs emaye ile kaplanabilir. Emaye Asit e karsi dayanikliligi arttirir. Mutfak aletlerinin çogu emaye kaplamalidir. Banyolar, kimya sanayi teçhizati, su tanklari, silahlar v.b. de kaplanir Temizleme ve Beyazlatma Sanayisi nde Kullanim: Sabun ve deterjanlara mikrop öldürücü (jermisit) ve su yumusatici etkisi nedeniyle % 10 boraks dekahidrat ve beyazlatici etkisini artirmak için toz deterjanlara % oraninda sodyum perborat katilmaktadir Tarimda Kullanim: Bor mineralleri bitki örtüsünün gelismesini artirmak veya önlemek maksadiyla kullanilmaktadir. Bor, degisken ölçülerde, birçok bitkinin temel besin maddesidir. Bor eksikligi görülen bitkiler arasinda yumru köklü bitkiler (özellikle seker pancari) kaba yoncalar, meyve agaçlari, armut, zeytin, kahve, tütün ve pamuk sayilmaktadir. Bu gibi hallerde susuz boraks ve boraks pentahidrat içeren karisik bir gübre kullanilmaktadir. Bu da, suda çabuk eriyebilen sodyum pentaborat (NaB5O8.5H2O) veya disodyum oktaboratin (Na2B8O13) tarim ürününün üzerine püskürtülmesi suretiyle uygulanmaktadir. Bor bitkilerin köklerinin ve yapraklarinin gelismesine, çiçek açmasina, polen üretimine, filizin gelismesine, tohum ve meyve vermesine yardimci olur Diger Bor Kullanim Alanlari: Insaat-Çimento Sektöründe Mukavemet artirici ve izolasyon amaçli (Daha saglam, hafif ve depreme-isiya dayanikli binalarin yapilmasinda, yalitimda). Cam Elyafi Hafifligi, fiyatinin düsüklügü, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayanikliligi nedeniyle plastiklerde, sinai elyaf v.b. de, lastik ve kagitta yer edinmis olan cam elyaf, kullanildigi malzemelere sertlik ve dayaniklilik kazandirmaktadir. Böylece sertlesmis plastikler otomotiv, uçak sanayilerinde, çelik ve diger metalleri 7

8 ikame etmeye baslamistir. Ayrica spor malzemelerinde de (kayaklar, tenis raketleri v.b.) kullanilmaktadir. Ahsap Koruma Bakteri ve çürümeye karsi koruyucu ve alev geciktirici olarak kullanilmaktadir. Yanmayi Önleyici (Geciktirici) Maddeler Borik asit ve boratlar selülozik maddelere, atese karsi dayaniklilik saglarlar. Tutusma sicakligina gelmeden selülozdaki su moleküllerini uzaklastirirlar ve olusan kömürün yüzeyini kaplayarak daha ileri bir yanmayi engellerler. Bor bilesikleri plastiklerde yanmayi önleyici olarak giderek artan oranlarda kullanilmaktadir. Bu amaç için kullanilan bor bilesiklerinin basinda çinko borat, baryum metaborat ve amonyum fluoborat gelmektedir. Nükleer Uygulamalar Atom reaktörlerinde borlu çelikler, bor karbürler ve titanbor alasimlari kullanilir. Paslanmaz borlu çelik, nötron absorbani olarak tercih edilmektedir. Yaklasik her bir bor atomu bir nötron absorbe etmektedir. Atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile sogutma havuzlarinda ve reaktörün alarm ile kapatilmasinda (B10) bor kullanilir. Ayrica, nükleer atiklarin depolanmasi için kolemanit kullanilmaktadi Metalurji Boratlar yüksek sicakliklarda düzgün, yapiskan, koruyucu ve temiz, çapaksiz bir sivi olusturma özelligi nedeniyle demir disi metal sanayinde koruyucu bir cüruf olusturucu ve ergitmeyi hizlandirici madde olarak kullanilmaktadir. Bor bilesikleri, elektrolit kaplama sanayinde, elektrolit elde edilmesinde sarf edilmektedir. Borik asit nikel kaplamada, fluoboratlar ve fluoborik asitler ise; kalay kursun, bakir, nikel gibi demir disi metaller için elektrolit olarak kullanilmaktadir. Alasimlarda, özellikle çeligin sertligini artirici olarak kullanilmaktadir. Bu konuda ferrobor oldukça önem kazanmistir. Çelik üretiminde 50 PPM bor ilavesi çeligin sertlestirilebilme niteligini gelistirmektedir. 8

9 Otomobil Hava Yastiklari, Antifriz Bor hava yastiklarinin hemen sismesini saglamak amaciyla kullanilmaktadir. Çarpma aninda, elementel bor ile potasyum nitrat toz karisimi elektronik sensör ile harekete geçirilir. Sistemin harekete geçirilmesi ve hava yastiklarinin harekete geçirilmesi için geçen toplam zaman 40 milisaniyedir. Ayrica otomobillerde antifriz olarak ve hidrolik sistemlerde de kullanilmaktadir. Saglik BNCT (Boron Neutron Capture Therapy) kanser tedavisinde kullanilmaktadir. Özellikle; beyin kanserlerinin tedavisinde hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesine yaramasi ve saglikli hücrelere zararinin minimum düzeyde olmasi nedeniyle tercih nedeni olabilmektedir. Metabolizmadaki bor, kalsiyum, magnezyum ve fosfor dengesini ayarlar. Saglikli kemiklerin olusumuna, kaslarin ve beyin fonksiyonlarinin gelisimine yardim eder. Füze / Uçus Yakitlari Bor kimyasallari özellikle füze yakiti olarak kullanilmaktadir. Sodyum tetraborat, özel uygulamalarda yakit katki maddesi olarak kullanilmaktadirlar. Atik Temizleme Sodyum borohidrat, atik sulardaki civa, kursun, gümüs gibi agir metallerin sulardan temizlenmesi amaciyla kullanilmaktadir. Borlu Kati Yakitlar/Hücre Yakitlari/(Fuel Cells) Son günlerde sodyum borohidritin in kullanildigi, sodyum borohidrattan enerji üreten hücre yakitiyla ilgili çalismalar hiz kazanmistir. Sodyum borohidratin kimyasal baglarinda hidrojen mevcut olup, katalist hidrojeni açiga çikarmakta veya elektrik üretmektedir. Bu üretim de temel prensip ise su ile boraksin reaksiyonudur. Bu reaksiyondan üretilen hidrojen direk içten yanmali motorlara beslenebilir veya hücre yakitlarinda kullanilabilirler. Enerji Üretimi ve Isi Depolama Bor, demir ve nadir toprak elementleri kombinasyonu (METGLAS) % 70 enerji tasarrufu saglamaktadir. Bu güçlü manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri, 9

10 otomobillerde dogru akim-motorlari ve ev esyalari ile portatif güç aletlerinde kullanilmaktadir. Son yillarda, borlarin piller/aküler de kullanilmasi ile maliyetler düsürülmüs ve çevre dostu piller/aküler üretilmeye baslanmistir. Diger Fiber Optik, Kozmetik, Kauçuk ve Plastik Sanayi, Fotografçilik, Patlayici Maddeler (havai fisek vb.), Antifirizler, hidrolik yaglar, Petrol Boyalari, yanmayan ve erimeyen boyalar, tekstil boyalari, Zimpara ve asindiricilar, Kompozit malzemeler, Manyetik cihazlar, Ileri Teknoloji Arastirmalari (moleküler biyoloji vb.) Mumyalama.❸ Bunlarin disinda son zamanlarda araç yakiti olarak borlu hidrojen bilesiklerinin kullanilabilirligi konusunda ciddi çalismalar yapilmakta ve sonucunun olumlu oldugu bilinmektedir Gümrük Tarife Istatistik Pozisyon Numaralari G.T.I.P. MADDE ADI Bor Peroksi boratlar Sodyum perborat(perboraks) Sodyum perborat Monohidrat Digerleri Amonyum pentaborat Digerleri Bor nitrit ❸ 10

11 BÖLÜM - 2 DÜNYA BOR SEKTÖRÜ 11

12 2.1. ÜRETIM VE TÜKETIM Üretim Dünya bor mineralleri rezervleri ülkeden ülkeye degisiklikler gösterdiginden, güvenilir ve kesin rezerv degerleri ortaya koymak oldukça güçtür. Bu da bor elementinin Dünya üzerinde yer alan ülkeler için tasidigi stratejik önemi gözler önüne sermektedir. Günümüzde Dünya bor rezervlerinin ve üretiminin en fazla oldugu iki ülke olan A.B.D. ve Türkiye'de yayinlanan verilere göre Dünya toplam görünür rezervi ton B2O3 esdegerlikli olarak tahmin edilmektedir. Bu degerlere muhtemel ve mümkün rezervler de eklendiginde dünya bor rezervlerinin 2004 genel toplami ton B2O3 olmaktadir. Dünya bor madeni rezervleri yaklasik on ülkede bulunmakla birlikte, ülkemiz ton B2O3 esdegeri rezervi ile Dünya toplam bor rezervinin yaklasik % 72'lik çok büyük ve çok önemli bir paya sahiptir. Dünya toplam yillik üretim ton mertebesinde olmustur. Önemli üretici ülkelerin bu üretimdeki paylari sirasiyla, Türkiye % 33, A.B.D. % 28, Rusya % 23 ve diger ülkeler % 16 düzeyindedir.❹ Tablo-1 : Dünya Bor Rezervleri (Bin Ton-B 2 o 3 ) ÜLKE GÖRÜNÜR EKONOMIK REZERV MUHTEMEL MÜMKÜN REZERV TOPLAM REZERV Türkiye ,20 A.B.D ,80 Rusya ,50 Çin ,10 Arjantin ,80 Bolivya ,60 Sili ,50 Peru ,90 Kazakistan ,30 Sirbistan ,30 TOPLAM (Bin Ton) ,00 TOPLAM REZERVDEKI PAY (%) tarihi itibariyle-eti Maden Isletmeleri Rezerv Bilgileri kullanilmistir ❹ Dr. Ali Kahriman, Safak G. Özkan) 12

13 Bor üretiminde 1980 baslarinda ve 1990 larda dünyadaki ekonomik gerilemeye bagli olarak düsüs görülmüsse de yillar itibariyle düsük yüzdeli ancak istikrarli bir artis egilimi gözlenmektedir. Dünya üretimindeki artisin en önemli etkenlerinden biri Türkiye nin üretiminin son 30 yilda ton dan ton lara ulasan artisidir. Bu dönemde ABD üretimi daha az bir degisme göstermistir. Üretimde toplam tonaj bazinda Türkiye birinci sirada iken B 2 O 3 bazinda ABD birinci sirada bulunmaktadir.❺ Tablo-2: Dünya Bor Üretimi (Thousand metric tons) ÜLKE e Arjantin Bolivya, üleksit Çin, üleksit Çin e, Almanya, boraks e Iran, boraks Kazakistan e Peru Rusya e, 6 1,000 1, Türkiye 7 1,346 1,370 1,450 ABD 8 1,050 1,150 1,210 Toplam 4,560 4,750 4,410 e Tahmini r Revised. 2 Tablo 20 Mayis 2005 tarihine kadar olan bilgileri kapsamaktadir. 3 B 2 O 3 içerigi 4 21 Mart a kadar olan bilgiler 5 Reported figure. 6 Blended Russian datolite ore that reportedly grades 8.6% B 2 O 3. 7 Concentrates from ore. ❺ 13

14 8 üreticiler tarafindan kullanilan mineral ve bilesikler, including both actual mine production and marketable products. ABD de temel bor ürünleri ve bor kimyasallari üretiminde baslica 5 büyük üretici vardir. Tablo 3: ABD deki Baslica Üreticilerin Kurulu Kapasiteleri (t B 2 O 3 ) Firma Kapasite US Borax IMC Chemicals In Cide Technologies American Borate Company (ABC) Fort Cady Minerals TOPLAM ( Tüketim Bor ürünlerinin çok genis bir kullanim alani olmakla birlikte temel tüketim alani cam endüstrisidir.toplam dünya tüketiminin % 43 ünün bu alanda tüketildigi tahmin edilmektedir. % 17 ile deterjan sanayi, %12 ile seramik sanayi, % 5 ile gübre sektörü bor ürünlerinin en çok tüketildigi alanlar olarak görülmektedir. Bölgesel tüketim açisindan toplam B 2 O 3 bazinda Bati Avrupa % 46 ile en büyük tüketici konumundadir. Kuzey Amerika % 25, Asya % 11 ve Latin Amerika % 10 ile diger siralari almaktadirlar. Bor ürünlerine en çok talebin oldugu ülke ise, bor ürünlerine bagli sanayinin en çok gelismis oldugu ülke olan ABD dir. USGS (United States Geological Survey) kaynaklarindan edinilen verilere göre 2000 yilinda B 2 O 3 bazinda ton bor ürünü ABD de fiberglas endüstrisinde tüketilmistir.ayni kaynaklara göre 2001 yilinda üretilen tonun ton u ve 2002 yilinda üretilen ton un ton u yine ABD de iç tüketimde kullanilmistir.❻ ❻ 14

15 Bor mineralleri ve rafine bor ürünleri çok genis ve farkli alanlarda kullanilmaktadir. Uygulama alanlarina göre dünya bor tüketiminin dagilimina bakildiginda, dünya bor tüketiminin % 20 si yalitim tipi cam elyafi, %15 i tekstil tipi cam elyafi, % 8 i borosilikat cami, %16 si deterjan yapiminda, % 13 ü sir-emaye üretiminde, % 5 i tarimda ve geri kalan %23 ü diger sektörlerde tüketilmektedir. Grafik-1: Dünya Bor Tüketim Alanlari Dünya Bor Kullanimi Sektörel Dagilimi Diger 28% Cam 42% Tarim 7% Deterjan 9% Seramik 14% Çok genis ve çesitli alanlarda ekonomik olarak kullanilan bor mineral ve bilesiklerinin kullanim alanlari günlük yasamimiza ve sanayinin her alanina girmis olup, gün geçtikçe daha da artmaktadir. Tüketimde bölgelere göre önemli farkliliklar gözlenmektedir. Örnegin Avrupa'da en fazla tüketim çok büyük bir farkla deterjan sanayinde kullanilan sodyum perborat üretiminde olurken, Kuzey ve Orta Amerika'da izolasyon cam yününde (fiberglas) olmaktadir. Japonya'daki tüketimin ise tekstil ürünlerinde kullanilan borlu fiberlerde oldugu tahmin edilmektedir. Dünya bor tüketiminin yaklasik olarak % 80'ini ABD ve Bati Avrupa ülkeleri yapmaktadir. Dünya tüketiminin %75'ini Eti Bor (Eti Holding) ve Rio Tinto'nun ABD'de kurulu Borax Ltd.i karsilamaktadir. Türkiye deki yataklar dünyanin gereksinimini bugünkü tüketim hizi ile 400 yildan uzun bir süre karsilayabilecek düzeydedir. 15

16 Tablo-4: Nihai Kullanim Alanlarina Göre 2001 Yili Dünya Bor Tüketimi (Bin ton B 2 O 3 ) Kullanim Alani Yalitim cam elyafi Tekstil elyafi Borosilikat cami cam Kuzey Amerika Latin Amerika Bati Avrupa Dogu Avrupa Asya Afrika/ Orta Dogu Frit/sir Tarim Deterjan Diger TOPLAM TOPLAM en_tas_etkinlik/2005_bildiriler/oturum4/adnanyilmaz.doc Dünya Ticareti Ihracat Dünya toplam ticaret hacminin % 75 i Türkiye ve ABD tarafindan karsilanmaktadir. Sahip olunan rezerv boyutu ile orantili olarak dünyanin en büyük cevher ihracatçisi Türkiye dir. Diger cevher ihracatçisi ülkeler Arjantin, Sili ve Peru dur. Bor ithalatçisi ülkelerin baslicalari ise Italya, Ispanya, Fransa, Almanya ve Ingiltere gibi Avrupa ülkeleridir. ABD ve diger Kuzey Amerika ülkeleri de baslica bor ürünü ithalatçilarindan olup bu ülkeleri Japonya, Taiwan ve Kore gibi Uzak Dogu ülkeleri izlemektedir. Tablo-5: Iki büyük ihracatçi ülkenin ihracat miktarlari. Tinkal Ihracati Miktar Ton Miktar % Deger$ Deger % Fiyat $ Solvay Grubu % % 156 Treibacher (Avusturya) % % 167 Diger Sirketler % %

17 11 Yillik Ortalama % % 160 Kolemanit Alicilari Kolemanit Ihracati Miktar Ton Miktar % Deger$ Deger % Fiyat $ US Borax (Avrupa) % % 225 Mario Plato (Ispanya) % % 186 Larderello (Italya) % % 218 Owens Corning (ABD) % % 224 Japonya % % 311 Diger Sirketler % % Yillik Ortalama % % 237 Üleksit Alicilari Uleksit Ihracati Miktar Ton Miktar % Deger$ Deger % Fiyat $ Owens Corning ve PPG % % 144 Diger Sirketler % % Yillik Ortalama % % 149 Toplam Ortalama % % Kaynak: güncelleme tarihi, Agustos 2005 Tablo-6: Türkiye ve ABD nin bor ürünü ihracati ( 000 ton) ABD TÜRKIYE ABD TÜRKIYE ABD TÜRKIYE ABD TÜRKIYE Cevher Borik Asit Borakslar Perborat

18 Ithalat Bor madeni kaynaklarina sahip olmayan ancak büyük miktarlarda bor bilesikleri üretimin gerçeklestiren ve bor tüketimi olan Avrupa ülkeleri en büyük bor cevherleri ithalatçisidir. Dünyanin en fazla bor cevherleri ithal eden ülkeleri; Italya, Fransa, ABD, Almanya, Japonya, Iskandinav ülkeleri,ve Belçika dir yilinin dünya maden ithalatinda ilk siralarda yer alan ülkeler Japonya, ABD, Kore, Almanya, Çin ve Italya dir. 18

19 BÖLÜM 3 TÜRKIYEDE BOR SEKTÖRÜ 19

20 3.1.ÜRETIM VE KAPASITE KULLANIMI Üretim Türkiye bugün itibariyle bor kaynaklarinda dünyanin en büyük rezerv ülkesidir. Dünya toplam rezervinin 70%'i Türkiye'de bulunmaktadir. Dünyada isletilen toplam 488 milyon tonluk rezervin 320 milyon tonu Türkiye'dedir. Türkiye'deki bor rezervlerinin yerlerini ve miktarlarini belirleyen kapsamli bir arastirmanin henüz yapilmadigi göz önünde bulunduruldugunda, Türkiye'nin aslinda dünya rezervlerinin daha da büyük bir kismini elinde tutuyor olabilecegi düsünülmektedir. Yeni arama çalismalarinin yapilmasiyla Türkiye bor rezervlerinin iki katina bile çikabilecegi iddia edilmektedir. Türkiye'den sonra ikinci kaynak ülke ABD olup, dünya rezervlerinin %13-24'ü arasinda bir payi oldugu bilinmektedir. Ancak ABD, boru uzun süredir endüstrinin çesitli alanlarinda kullanmakta oldugundan, yakin gelecekte bor rezervlerinin tükenmesi tehlikesi ile karsi karsiyadir. Bu sebeple ABD, kalan bor madenlerinin bir kismini "stratejik rezerv" ilan ederek çikarilmasini durdurmustur. Türkiye'deki bor madenlerinin kalitesi ABD'ndekinden yüksektir. ABD Türkiye'den yilda ton ham ve rafine bor ithal etmektedir. Bor madeni Türkiye'nin özellikle kuzey bati bölgelerinde bulunmaktadir. Türkiye'de bugüne kadar isletilmis bor madeni ocaklari ve bulunduklari yöreler asagida gösterilmistir: Tablo-7: Türkiye'de bugüne kadar isletilmis bor madeni ocaklari Sehir Ilçe-Yöre Maden Yatagi Maden Cinsi Susurluk Aziziye, Sultançayiri, Balikesir Bigadiç Ankara, Acep, Domuz, Kolemanit ve Sindirgi Kireçlik, Kurtpinar, Uleksit Küçükler Faras, Günevi, Begendikler, 20

21 Yeniköy Kütahya Emet Hisarcik, Harmanköy, Espey, Killik Kolemanit Bursa Kestelek Kestelek Kolemanit Eskisehir Kirka Göcenoluk, Harmankaya Tinkal Tablo-8: Türkiye nin Ham ve Rafine Bor Üretim Kapasitesi, 2004 Yer Ürün Cevher Kurulu Kapasite (000 t/y) Rafine Ürün Kirka Tinkal 800 -BDH (1) 17 -BPH 480 -SB (1) 60 Bandirma -BDH+BPH 55 -SPB 20 -Borik Asit 85 Bigadiç Kolemanit 200 Üleksit 200 Ögütülmüs Kolemanit 70 Emet Kolemanit

22 -Borik Asit 100 Kestelek Kolemanit 100 TOPLAM Kaynak: Not (1) : Üretim Yapilmiyor. BDH :Boraks Dekahidrat BPH :Boraks Pentahidrat, SB :Susuz Boraks SPB :Sodyum Perborat Türkiye'deki önemli bor madeni ocaklari Kirka, Emet, Bigadiç ve Keskelek'te bulunmaktadir. Kirka'daki tinkal cevheri yaklasik %25-26 civarinda B2O3 ihtiva etmekte, çikarilan cevher Kirka'daki ton/yil cevheri isleyecek kapasitedeki konsantratör tesislerinde zenginlestirilerek B2O3 orani %32-33'e yükseltilmekte ve tane büyüklügüne göre klasifiye edilmektedir. Kirka Konsantratör Tesisi 1975 yilindan beri faaliyettedir. Emet'te bulunan ve yaklasik %28 ile %37 arasinda B2O3 ihtiva eden kolemanit yataklarindan çikarilan cevher ise toplam ton/yil cevheri isleyecek kapasitedeki konsantratör tesisinde yikanarak B2O3 orani %43-45'e yükseltilmekte ve ürün klasifiye edilmektedir. Bor ürünleri üreten tesisler, Bandirma ve Kirka'da bulunmaktadir. Toplam bor konsantresi ürünü üretimi ton/yildir yilindan itibaren Türkiye deki bor madenlerinin isletilmesi ve pazarlanmasi Eti Holding A.S. tarafindan yürütülmektedir yilinda Eti Maden Isletmelerinin bor üretimi brüt bazda; ton konsantre cevher ve ton rafine bor dur. 22

23 Grafik-2: Bor Üretim Miktarlari BIN TON P YIL Kaynak; Eti Maden Isletmeleri Genel Müdürlügü, Faaliyet Raporu, 2005 Grafik-3: Rafine Bor Ürünleri Üretimi BIN TON/YIL Kaynak; Eti Maden Isletmeleri Genel Müdürlügü, Faaliyet Raporu, 2005 Grafik-4: Rafine Bor Ürünleri Üretimi Artis Orani (%) Program Kaynak; Eti Maden Isletmeleri Genel Müdürlügü, Faaliyet Raporu,

24 Özellikle son yillarda rafine bor ürünlerine olan talebin giderek artmasi ve bu artisin sürecegi göz önüne alinarak Eskisehir/Kirka da farkli rafine bor ürünleri üretimine imkan saglayacak çok amaçli bir tesisin kurulmasi planlanmis ve bu kapsamda projenin birinci asamasini olusturan 240 bin ton/yil kapasiteli Kirka 4. Boraks Pentahidrat Tesisi, Bakanlar Kurulu Karari ile 2005 yili Yatirim Programina alinmis olup yatirim çalismalari sürdürülmektedir. Eti Maden Isletmeleri bor üretim kapasitesini yükseltmek amaciyla baslattigi yeni yatirimlar kapsaminda, 2003 ve 2004 yillarinda 160 bin ton/yil kapasiteli 3. Bor Türevleri Tesisi, 100 bin ton/yil kapasiteli Yeni Borik Asit Tesisi ve 240 bin ton/yil kapasiteli Bandirma Sülfürük Asit Tesisi yatirimlarini tamamlamistir ve tesislerde üretim faaliyetleri sürmektedir. Eti Maden Isletmeleri, 2006 da konsantre bor ürünlerinde 1.8 milyon ton, rafine bor ürünlerinde ise 962 bin ton üretim hedefleniyor.2006 yili karinin ise 100 milyon YTL nin üzerinde gerçeklesmesi bekleniyor DIS TICARETIMIZ Ihracatimiz Dünya bor ticaretinde ülkemiz, agirlikli olarak, ham bor (konsantre) üreticisi olarak yer almaktadir. Dünya ham bor pazarindaki tinkal ve kolemanitin neredeyse tek kaynagi Türkiye dir. Eti Holding in rakibi olan US Borax, pazara hiç bir zaman ham bor vermemektedir. Dünya ham bor ve rafine ürün toplam satis miktarinda payimiz yüzde 36 olmasina karsin, ham bor agirlikli satis yapildigindan, toplam satis degeri üzerinden alinan pay yüzde 27 ye düsmektedir. Türkiye nin ihraç ettigi baslica bor cevherleri konsantre ve ögütülmüs kolemanittir. Büyük miktarlarda konsantre kolemanit ve üleksit cam endüstrisinde kullanilmak üzere ABD ye ihraç edilmektedir. Avrupa cam ve cam elyafi endüstrisi Türkiye den ihraç edilen konsantre cevherin ikinci büyük tüketicisidir. Uzak Dogu da özellikle de Çin de gelismekte olan cam elyafi sanayi Türkiye nin son yillarda giderek daha da artan miktarlarda ihraç etmekte oldugu ögütülmüs kolemanitin baslica tüketicisi konumundadir ve bu pazar önemli bir gelisme potansiyeli göstermektedir. Türkiye nin konsantre cevher ihracati t/y seviyelerine eristikten sonra, ihracatin rafine ürünler lehine gelismesiyle düsüs göstermeye baslamistir. 24

25 Türkiye den borik asit ve boraks ihracatinin en büyük bölümü Avrupa ülkelerine yapilmakta bunu Kuzey Amerika ve Asya ülkeleri izlemektedir. Küçük bir miktarda sodyum perborat da Orta Dogu ve Kuzey Afrika ülkelerine ihraç edilmektedir den önce ancak US$/ton fiyatla ihraç edilebilen bazi ham bor tuzlari, 2003 de US$/ton fiyatla satilir hale getirilmistir. Eti Holding bünyesindeki bor isletmelerinde, kuruluslarda yaratilan tüm olumsuz kosullara ragmen 1999 faaliyet döneminde yaklasik 22 milyon US$ iç, 238 milyon US$ dis piyasa satislari olmak üzere, toplam 260 milyon US$ satis geliri elde edilmis olup, bu gelirin en az % 50 si kar olarak gerçeklesmistir. Eti Holding in ürün portföyündeki ham bor ürünleri için ortalama brüt kar marji % 150 civarinda olusurken, bazi bor ürünleri için brüt kar marji % 500 seviyelerini de astigi ifade edilmektedir. Boraks Pentahidrat, Boraks Dekahidrat, Borik Asit gibi rafine bor grubu ürünleri için ise; ticari kar marjlari; ortalama % araliginda olusmaktadir. Bunun nedenlerinden birisi; daginik ve sinirli pazar nedeniyle daha önce bor sahasinda faaliyet gösteren birbirleriyle rekabet halindeki yabanci sirketler tarafindan yönlendirilen yerli küçük ölçekli firmalar yerine, üretim, depolama, dagitim ve pazarlama faaliyetlerinin Eti Holding tarafindan tek elden yürütülmesiyle saglanan avantaj, ikinci neden ise Eti Holding in rafine borlarda üretimi artirmak için hizlandirdigi yeni yatirimlari degerlendirebilmek, Dünya bor pazarlarindaki payini artirabilmek, küçük tüketiciye daha etkili ve ekonomik sekilde ulasabilmek amaciyla 1980 li yillardan itibaren pazarlama agini gelistirmek için yaptigi çalismalardir. Tablo-9: 2003, Ihracat Diger Tabii Sodyum Boratlar vb. Konsantreleri; Diger Ülke Adi Ölçü Birimi Miktar 1 Deger(TL) Deger($) RUSYA Kg ,00 TOPLAM ,00 25

26 Tablo-10: 2004,Ihracat Diger Tabii Sodyum Boratlar vb. Konsantreleri; Diger Ülke Adi Ölçü Birimi Miktar 1 Deger(TL)Deger($) A.B.D. Kg ,00 240,00 HINDISTAN Kg ,00 401,00 TOPLAM ,00 641,00 Asagidaki Tablo da yillari arasinda bazi bor minerallerinin(ilk 5) ihracat miktarlari ve degerleri(abd$) verilmistir. Ihracati gerçeklestirilen mineraller içerisinde en fazla ihraç edilen mineraller ise; Anorganik kimyasal müstahsallar, organik, anorganik bilesikler ve Sodyum perborat monohidratlardir. Tablo-11: Yillari Arasindaki Bazi Bor Minerallerinin Ihracat Miktarlari Ihracat Miktar(kg) Ihracat Dolar(ABD) Diger borik asitler Anhidrit Sodyum perborat monohidrat Anorganik kimyasal müstahsallar, organik anorganik bilesikler Diger peroksiboratlar (perboratlar) TOPLAM Kaynak: Türkiye Istatistik Kurumu ( ) 2002 yilinda 186 milyon ABD$ i olan bor ihracat gelirimiz 2005 yilinda %61 artirilarak 299 milyon ABD$ ina, bor satisindan elde edilen toplam gelir ise 2002 yilinda 201 milyon ABD$ i iken 2005 yilinda %60 artisla 322 milyon ABD$ ina yükselmistir yilinda bor ürünleri ihracatindan elde edilecek toplam gelirin 2002 yilina göre %74 artirilarak 350 milyon ABD$ ina çikarilmasi, toplam bor gelirimiz içindeki ihracat gelirlerinin ise 2002 yilina göre %74 artisla 323 milyon ABD$ i olarak gerçeklesmesi hedeflenmistir. 26

27 Grafik-5: Toplam Bor Satis Geliri MILYON ABD DOLARI YIL Kaynak; Eti Maden Isletmeleri Genel Müdürlügü, Faaliyet Raporu, nin ilk üç aylik döneminde dis pazara 83 milyon, iç pazara 5.7 milyon dolar olmak üzere toplam 88.7 milyon dolar satis gerçeklesmistir in ayni dönemine göre satis miktari % oraninda artmistir Ithalatimiz DIE-DTM verilerine göre Türkiye'nin bor ithalati 2002 yili itibariyle $ tutarindadir. Türkiye'nin tabi boratlar ve borik asit/bor oksit ithalati yok denecek kadar azdir. Tabi boratlar ithalati 2002 yili itibariyle $ olup, bunun $'i Romanya'dan ve 5011 $'i Ingiltere'den yapilmistir. Borik asit ve bor oksit ise 2002 yilinda $ tutarinda ithal edilmistir. Ana tedarikçi Almanya'dir ( $). Diger taraftan, borat/perborat toplam bor ithalatinin %99'unu olusturmakta olup; 2002 yilinda $ olarak gerçeklesmistir. En büyük tedarikçiler Italya ( $), Ispanya ( $), Almanya ( $) ve Slovenya ( $)'dir. Asagidaki Tablo da yillari arasinda bazi bor minerallerinin(ilk 5) ithalat miktarlari ve degerleri(abd$) verilmistir. Ithalati gerçeklestirilen mineraller içerisinde en fazla ithal edilen mineraller ise; Sodyum perborat monohidratlardir ve perborakslardir. 27

28 Miktarlari Tablo-12: Yillari Arasindaki Bazi Bor Minerallerinin Ithalat Ithalat Miktar(kg) Ithalat Dolar(ABD) Sodyum perborat monohidrat Diger sodyum perboratlar (perboraks) Orto borik asit (borik asit) Diger boratlar Amonyum boratlar TOPLAM (kg) Kaynak: Türkiye Istatistik Kurumu ( ) Tüketim Üretilen bor minerallerinin % 10'a yakin bir bölümü dogrudan mineral olarak tüketilirken, geriye kalan %90 oranindaki kismi bor cevherlerinden üretilen borat ürünleri elde etmek için kullanilmaktadir.❼ Ülkemizde bor tüketimi çok düsük seviyelerde olup dünya tüketiminin 1-2%'si civarindadir yilinda, ülkemizin bor tüketimi, ton B2O3 olup, bunun 27%'si demir çelik, 12%'si cam ve cam elyafi, 38%'si seramik ve firit, 12%'si deterjan, 5%'i kimya ve 6%'si da diger sektörlerde tüketilmistir. Miktar olarak dünyanin en büyük üreticilerinden olan Türkiye de iç tüketim oldukça azdir. Deterjan endüstrisince tüketilen sodyum perborat disinda B 2 O 3 bazinda 2000 yilinda ton, 2001 yilinda ton ve 2002 yilinda ton bor ürünü iç tüketimde cam ve seramik üretiminde kullanilmistir. Bu miktarlar dünyadaki diger bor üreticilerinin tüketimleri yaninda yok denilecek kadar azdir. Pek çok ortamda sik sik gündeme geldigi gibi, dünyanin en büyük bor rezervlerine sahip olmamiza ragmen dünya bor pazarinda ikinci sirada bulunmamizin en önemli nedeni iki ülkenin iç tüketimleri arasindaki bu ciddi farktir.❽ Tablo-13: Türkiye Bor mineralleri ve Rafine Bor Ürünleri Tüketiminin Sektörel Dagilimi KULLANIM ALANI (%) TÜRKIYE Izolasyon Fiberglas - Tekstil Fiberglas - ❼science.ankara.edu.tr/~kavusan/borpage/kulmain.html ❽ 28

29 Cam 30 Sabun, Deterjan 26 Tarim - Emaye, frit 16 Alev Geciktirici - Diger 28 TOPLAM 100 Kaynak; Fatih Tugçin Babacan, Bor Raporu, Subat Yeni ve Tevsi Yatirim Planlari Dünya bor rezervinin önemli bir miktarini elinde bulunduran Türkiye (Eti Holding), Dünya bor pazarinda hak ettigi yerde bulunabilmek için bor merkezli yatirimlara agirlik vererek, 2003 yilinda 114 trilyonluk yatirim öngörmüstür. Finansmani tamamen Eti Holding tarafindan karsilanan önemli yatirim projeleri asagida verilmektedir. 1- Kirka III. Bor Türevleri Tesisi : Boraks Pentahidrat (Etibor-48) ürününe olan yurtdisi talebin artisina paralel olarak ilave ton/yil BPH üretim kapasiteli tesisin sabit yatirim tutari yaklasik 25 Milyon US$'dir. Yillik döviz getiri hedefi yaklasik 48 Milyon US$ olan tesis yatirimi tamamlanarak 2002 yilinda üretime baslamistir. 2- Emet Yeni Borik Asit Tesisi: Artan dis talebin karsilanmasi ve bor üreticisi konumunu güçlendirmek amaciyla Emet/Kütahya'da ton/yil üretim kapasiteli Borik Asit Tesisi kurulmasina karar verilmistir. Yatirim tutari yaklasik 110 Milyon US$ olan tesisler 2003 yilinda devreye alinmis olup, yillik 40 Milyon US$ döviz getirisi saglayacaktir. 3- Kirka Tek Kademe Penta Üretimi: Proje ile Kirka Bor isletmesinde iki kademede üretilen boraks pentahidratin üretim verimini arttirmak, maliyetini ve çevre sorunlarini azaltmak için tüvenan tinkalden direkt olarak boraks pentahidrat üretimi amaçlanmaktadir. Her biri ton/saat kapasiteli tesisin yatirim tutari yaklasik 15 Milyon 29

30 US$ olup, proje sonucunda takriben %13 verim artisi saglanacaktir. 1. Ünitesi tamamlanan tesisin 2000 yilinda geçici kabulü yapilarak isletmeye alinmistir. Kirma, ara stok ile salt tesisinin yapimi için çalismalar sürdürülmektedir. 4- Bandirma Sülfürük Asit Tesisi: Önemli ihraç ürünlerinden borik asitin üretiminde ana girdi olan sülfürik asitin üretimi için Bandirma'da mevcut eski tesisin yerine ton/yil kapasiteli teni bir sülfürük asit tesisinin kurulmasina karar verilmistir. Yatirim tutari yaklasik 78 Milyon US$ olan tesis, Subat-2004 tarihinde üretime alinmistir. Bu yatirimlardan ilave olarak 2003 yilinda; -- Bor Master Arama Projesi, -- Bandirma Demineralize Su Ünitesi Islahi, -- Bandirma Su Isale Hatti, -- Bandirma Stok Sahalarinin Rehabilitasyonu, -- Bandirma Ihraç Stok Sahasi, -- Bigadiç Nusrat Istasyonundan Cevher Nakli, -- Bigadiç II. Ögütme Tesisi, -- Kirka Su Toplama Havuzu ve Arazi Islahi, -- Kirka Atik Göleti Insaati, -- Kestelek Yeni Bor Konsantratör Tesisi projeleri de yer almaktadir. Bunun yani sira 04/06/2003 tarih ve 4865 sayili kanunla idari ve mali özerklige sahip kisa adi BOREN olan Ulusal Bor Arastirma Enstitüsü kurulmustur. Bu kanun amaci; Türkiye ve dünyada bor, ürün ve teknolojilerinin genis bir sekilde kullanimini, yeni bor ürünlerinin üretimini ve gelistirilmesini teminen degisik alanlarda kullanicilarin arastirmalari için gerekli bilimsel ortami saglamak ve arastirmak olarak belirlenmistir. 3.4.Arastirma-Gelistirme Faaliyetleri Eti Holding Ar-Ge Dairesi ve diger kuruluslar ile ortaklasa yapilarak yillari arasinda tamamlanmis ve devam eden projeler ana basliklar itibariyle asagida verilmektedir. 30

31 3.5.Tamamlanmis Projeler 1- "Disodyum Oktaborat Tetrahidrat"'in Pilot Ölçekte Üretimi Bor Minerallerinin 2nsan Sagligi Üzerindeki Etkileri , 1998, Kirka Tinkal Cevherinin Scrubbing Kosullarinin Arastirilmasi Emet Bor Isletmesi Espey Ocagi Kolemanit Cevher ve Konsantrelerinde Greigite Minerallerinin Arastirilmasi Projesi Kestelek Konsantratör Tesisi Ara Ürün Stoklari B2O3 içeriklerinin iyilestirilmesi çalismasi Findik, Ayçiçegi, Sekerpancari ve Misir Bitkilerinde Borlu Gübre Kullanimi Üzerine Arastirmalar Borik Asit Ana Çözeltisinin 2yon Degistirici Kolonda Temizlenmesi Pilot Çalismasi Bandirma Bor Bilesikleri Tesisi Atiksu Aritim ve Geri Kazanma Pilot Çalismasi Kestelek Kolemanit Cevherlerinin Zenginlestirilmesine Yönelik Laboratuar Ölçekli Deneyler Kirka ve Yöresindeki 2çme ve Kullanma Sulari ile Topraktaki Yillik Bor Yükünün Tayini Bor Cevher ve Yankayaçlarinda Lityum 2çeriginin Belirlenmesi ve Degerlendirme Olanaklarinin Arastirilmasi Emet Bor 2sletmesi Hisarcik Eski Atik Barajinin Bosaltilmasi ve Barajdaki Malzemenin Degerlendirilmesi Projesi Tinkal'den Borik Asit ve Sodyum Sülfat Üretimi Borik Asitten Bor Oksit Üretimi Çinko Borat Üretimi Devam Eden Projeler 1-Sinterlenmis Boksit Üretimi 2- Nadir ve Soy Metaller Projesi 3- Ikincil Bor Türevleri Üretimi Sodyum Borhidrür Üretimi - Bor Karbür Üretimi - Bor Nitrür Üretimi 31

32 4- Atiklardan Kiymetli Maddelerin Kazanilmasi ve Atiklarin Çevresel Etkilerinin Azaltilmasi. 5- Tesislerdeki Problemlerin Çözümlenmesi ve Proseslerinin Gelistirilmesi 6- Disodyum Oktaborat Tetrahidrat'in Kullanim Alanlarinin Arastirilmasi 7- Bor ve Bilesikleriyle Temasin Insan Sagligi ve Çevre Üzerine Etkilerinin Arastirilmasi 8- Düsük Tenörlü Cevherlerin Zenginlestirme Olanaklarinin Arastirilmasi 9- Boraks Penta-Deka Hidrat Tozlari, Borik Asit, Bor Oksit ve Disodyum Oktaborat Tetrahidrat'in Kompaktlama Yöntemiyle Peletlenmesi ve Boyut Ayarlanmasi 32

33 BÖLÜM 4 SONUÇ VE DEGERLENDIRME 33

34 SONUÇ VE DEGERLENDIRME Bor dünyada söz sahibi oldugumuz tek madendir. Nükleer teknolojiden uzay araçlarina kadar 250 yi askin alanda kullanilan ve teknolojik gelismelerle kullanim alani gün geçtikçe genisleyen bor madenleri ülkemizi dünyada söz sahibi yapan stratejik bir madendir. Dünya bor rezervlerinin % 72 sine sahip olan ülkemiz, dünya üretiminin % 31 ini gerçeklestirmektedir. Türkiye den sonra en büyük bor rezervine % 13 ile ABD sahiptir. Bir diger önemli noktada, Türkiye nin disindaki ülkelerde dünyanin ancak yillik ihtiyacini karsilayabilecek bor rezervi varken ülkemizde tüm dünyanin 450 yillik ihtiyacini karsilayabilecek rezerv bulunmasidir. Yani bugünkü üretim ve tüketim hiziyla 60 yil sonra Türkiye den baska hiçbir ülkede bor madeni kalmayacaktir ve Türkiye bu konuda dünyada tekel konuma geçecektir. Bugün Ortadogu ülkeleri için petrol, Türk Cumhuriyetleri için petrol ve dogalgaz ne ise bor da ülkemiz için ayni önemde stratejik bir hammaddedir. Gelecekte çevre dostu ileri teknolojilerin hammaddesi olma özelligi nedeniyle daha da stratejik olacagi bilinmelidir. Çünkü bor gelecegin madeni olacaktir ve daha genis bir alanda daha fazla tüketilecektir. Özellikle çeligin yerini almaya aday olan çevre dostu fiberglass sektörü ile deterjan sektöründeki gelismeler dikkatle incelenmelidir. Türkiye Dünya Bor rezervlerinin %72 sine sahip bir ülke olarak bu kozu çok iyi kullanmalidir. Borla ilgili yatirimlar desteklenmeli, hammadde olarak ihraç edilmesi yerine mamul madde ihracatina yönelik yatirimlara zaman kaybetmeden geçilmelidir. Bor üretiminin ve ihracatinin tek elden kamu tarafindan yapilmalisina ve bor türevlerini kullanacak sanayilerin kurulmasina destek verilmelidir. Bor madenleri Türkiye için vazgeçilmez bir döviz kaynagidir. Yirmi bes yil kadar önce, bor cevheri ihracatimiz, yilda 750 bin ton kadardir. Bunun karsiligi yuvarlak (yilda) 85 milyon dolarlik bir gelirimiz vardir. Aradan geçen çeyrek yüzyilda, cevher ihracatimiz üç katina, ancak gelebilmistir. Cevher fiyati ise, yuvarlak iki buçuk kat artmis olmakla beraber, hal-i hazirdaki satisimiz kabaca (yilda) 300 milyon dolari ancak bulmaktadir. Bor hazinemize yönelik, milli bir politikamizin oldugunu söylemek mümkün görünmemektedir. Sonuçta ülkemizde bor endüstrisinin gelismedigi bir yana, bor ihracati, bes yil öncesinin gerisine düsmüs olmaktadir. Alti yil kadar önce, 34

35 bor hazinesinin özellestirilmesi yönünde adimlar atilmis, ancak kamu oyu baskisiyla, bu adim akamete ugratilmistir. Dünyanin büyük boraks ihracatçisi olan ABD'nin, bor madenleri tükenmek üzeredir. Bu durumda Türkiye nin bor yataklarimizin önemi yükselecektir. Bu gelismeyi milli bir yarara dönüstürebilmek üzere, bor yataklarimizi, özellestirme furyasi çerçevesinde, yabanci sermayeden önce yerli sermayenin isletmesine imkan taniyacak adimlar atilabilmelidir. Hal-i hazirdaki bor ihracatimizin beste dördünden fazlasi, ham bordur. Bor ihracatimizin ancak altida biri islenmis (rafine) bordur. Dolayisiyla, bu noktada yillik milyon dolarlik bir potansiyelin kaybolmakta oldugu, vurgulanmalidir. Diger bir strateji ise, hiç degilse ithal ettigimiz borlu malzemelerin bir kismini olsun, ülkemizde imal etmeye girismektir. Bor madeni konusundaki meselelere dönük, siyasi ve ekonomik çözümler henüz olusturulabilmis degildir. Türkiye, dünya bor hammaddesinin karsilanmasinda neredeyse birincilige yükselme konumundayken, ham bor ihracatina karsilik, yillik 300 milyon dolarla yetinmek yerine, borlu maddelerin yillik milyar dolari bulan piyasasinda, çok büyük paylara talip olmada kararlilik göstermelidir. Türkiye nin en önemli yeralti zenginliklerinden birisi olan borlarin degerlendirilmesi için asagidaki noktalara dikkat edilmesinde yarar görülmektedir: Borlarin kullanim alanlari çok yaygin, katma degeri ve kar marji çok yüksek olup Türkiye yüksek kaliteli rezervlere sahip olmasi nedeniyle dünya piyasasinda söz sahibidir. Dolayisiyla, bor faaliyetlerinin Türkiye de tek elden yürütülmesinde fayda görülmektedir. Bor Arastirma-Gelistirme çalismalarinin üniversite-sanayi isbirligi çerçevesinde gelistirilmesi ve teknik elemanlarin arastirma çalismalarina katiliminin saglanmasi için her türlü destek verilmelidir. Bor ürün çesitliliginin artirilmasi ve teknolojik yeniliklerin tesvik edilmesi saglanmalidir. 35

36 Türkiye de bor kullaniminin arttirilmasi için yurt içi ve yurt disindaki sanayi kuruluslari, üniversite ve arastirma kurumlari ile isbirligine gidilmelidir. Rafine borlarin katma degerinin yüksek olmasi nedeniyle; ham bor yerine kademeli olarak rafine bor satisi saglanmalidir. Bu nedenle; rafine bor ürünleri ve özel bor kimyasallari yatirimlarina agirlik verilmeli ve üretimde otomasyona geçilmelidir. Kalite ve verimlilik çalismalarina hiz verilmelidir. 36

37 KAYNAKLAR Dünya Gazetesi, 18 Mayis 2006 Anadolu Ajansi, Ekonomi Haberleri, 19 Mart 2006 Dogan Gazetecilik, Milliyet, 20 Mart 2006 DIE, Istatistikler TÜIK, Istatistikler MTA, Bor, Istatistikler Ihracati Gelistirme Etüt Merkezi, Ürün/Pazar Arastirmasi TMMOB, Raporlar Ulusal Bor Arastirma Enstitüsü DPT; Madencilik Özel Ihtisas Komisyonu Raporu, 2001 Eti Maden Isl. 37