GENÇ ERİŞKİN ERKEKLER ARASINDA NİKOTİN BAĞIMLILIĞI, SİGARA İÇME SIKLIĞI VE BUNLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Transkript

1 ARAŞTIRMA RESEARCH ARTICLE GENÇ ERİŞKİN ERKEKLER ARASINDA NİKOTİN BAĞIMLILIĞI, SİGARA İÇME SIKLIĞI VE BUNLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Ömer Faruk TEKBAŞ*, Cengiz Han AÇIKEL*, Elçin ERKUVAN**, Bikemgül ÖZKARA**, İbrahim ALP**, İbrahim KARADEMİR**, Hakan KARA**, Elif TUNÇ** * GATA Halk Sağlığı AD, Ankara ** GATA Tıp Fakültesi, Ankara ÖZET Sigara tüm dünyada korunulabilir hastalıklar arasında mortalitesi ve morbiditesi en yüksek olan sağlık riskidir. Askerlik dönemi sigaraya başlamak açısından riskli bir dönem olmanın yanında toplumsal sigara karşıtı eğitimler içinde iyi bir fırsattır. Bu yönüyle askerlik hizmetini yapan kişilerin sigara içme davranışlarının bilinmesi önemlidir. Bu çalışma kesitsel bir araştırma olarak planlanmış, 2002 yılında, Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Merkez K.lığında hizmetini yapmakta olan 1950 kişiden, basit rasgele örnekleme yöntemi ile seçilen 455 kişide yapılmıştır. Araştırmaya katılanların %53,8 i halen sigara içmekte olduğunu, % 9,9 u ara sıra sigara içtiğini bildirmiştir. Nikotin bağımlılığı belirtilerinin sıklığı % 16,2 olarak bulunmuştur. Sigara içme davranışının erbaş ve erlerde oldukça yüksek olduğu ve bu kişilerin önemli bir kısmında nikotin bağımlılığı belirtilerinin bulunduğu görülmüştür. Askerlik hizmeti süresince sigaranın zararları konulu eğitimlere ve sigarayı bıraktırma çalışmalarına ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: sigara içme, nikotin bağımlılığı, genç erkekler ABSTRACT SMOKING PREVALENCE AND NICOTINE DEPENDENCY AMONG YOUNG ADULT MEN AND FACTORS AFFECTING THIS Smoking is a health risk with highest mortality and morbidity among the worldwide preventable diseases. While military period is a risky period for starting smoking, it is also a good opportunity for population based education studies opposed to smoking. At this point of view it is important to know the smoking behaviors of enlisted people. This study was planned as cross-sectional research, and performed on 455 people selected by simple random method in Etimesgut Armed Unities School and Training Center Commandership at % of the participants reported that they had been smoking, and 9.9% of the participants reported that they had been smoking some times. The frequency of the symptoms of nicotine dependence was found as 16.2%. It was found that smoking frequency was very high in enlisted people and significant amount of them had had nicotine dependency symptoms. It is considered that educations about the hazards of smoking and activities for smoking cessation were needed during the military service. Key words: smoking, nicotine dependency, young men Gönderildiği Tarih: 24 Haziran 2005, Kabul Tarihi: 16 Mart Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Ömer Faruk TEKBAŞ, GATA Halk Sağlığı AD, 06018, Etlik, Ankara Tel: E-posta: oftekbas@gata.edu.tr 105

2 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) GİRİŞ Tütün genellikle sigara şeklinde tüketilen, birey ve toplum sağlığına son derece zararlı maddelerden biridir. Asıl etken maddesi fiziksel ve psikolojik bağımlılık yapan nikotindir (1). Sigara kullanımının başta neoplastik hastalıklar, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, kardiyovasküler sistem hastalıkları olmak üzere birçok değişik hastalığın etiolojisinde doğrudan veya dolaylı olarak etkili olduğu bilinmektedir (2-6). Sigarayı halk sağlığı açısından önemli kılan nedenlerden bazıları; kısa sürede alışkanlık yapabilmesi, dünyanın her yerinde kolayca temin edilebilir olması, sadece sigara içenleri değil çevrede bulunanların sağlığını da tehdit etmesidir. Sigaranın bir diğer özelliği; zararlı etkilerinin hemen ya da kısa sürede ortaya çıkmaması nedeniyle sigara içenlerin konuyu önemsememeleridir (7). Sigara kullanma sıklığı ülkeden ülkeye ve yıldan yıla değiştiği gibi aynı toplumun değişik kesimlerinde farklılıklar göstermektedir (1). Tablo 1 de görüldüğü gibi gelişmiş bir çok ülkeyle karşılaştırıldığında ülkemizde sigara içme sıklığı özellikle erkeklerde fazladır. Aynı toplum içinde bu grupları (risk gruplarını) bilmek, sigarayla mücadelede önceliğin hangi gruplara verileceğini bilmek demektir. Sigara kullanım sıklığının en fazla olduğu gruplardan biri erbaş ve erlerdir (8-12). Sigaraya başlama yaşının 10 yaşına kadar indiğini bildiren araştırmalar bulunmasına karşın; birçok araştırıcı tarafından bu yaşın arasında olduğu bildirilmiştir (1,13-19). Tablo 1. Bazı Ülkelerde Sigara İçme Sıklıkları (10, 11). Ülke Erkek (%) Kadın (%) Türkiye Norveç İngiltere Avustralya ABD Finlandiya Kanada İsveç Ülkemizde sigarayla mücadele açısından Silahlı Kuvvetler ayrı bir öneme sahiptir. Çünkü ülkemizde bütün erkekler bedensel sağlık koşulları uygun olduğu taktirde askerlik hizmetini yapmakla yükümlüdürler ve Silahlı Kuvvetler hiyerarşik oluşumu, sıkı disiplini, aile ve sevdiklerinden uzak kalma durumu, yorucu eğitimleri ile kendine özgü yapısı olan; sigaraya başlama için riskli bir ortamdır (20). Bilindiği gibi bu yaş grubu sigaraya başlama yaşı yönünden riskli bir yaş grubudur ve bir çok araştırmada da belirtildiği gibi erbaş ve erlerde sigara içme sıklığı toplumun diğer kesimlerine göre daha fazladır (8, 9, 11). Tablo 2 de ülkemizde değişik kesimlerde sigara içme sıklıkları verilmiştir. 262 kişi üzerinde yapılan bir çalışmada, sigara içme sıklığı askerlik görevine yeni başlayanlarda %76 olarak saptanmış iken askerlik görevlerinin sonuna doğru bu hızın %84 e çıktığı bulunmuştur (25) kişi üzerinde yapılan bir çalışmada, askerlik görevine yeni başlayan kişilerde sigara içme sıklığının %63.1 olduğu saptanmıştır (21). Oysa bu oran askerlik görevine başlamadan önceki yaşlarda %43.3 tür (22). 106

3 Tablo 2. Ülkemizde Değişik Kesimlerde Sigara İçme Sıklıkları (11, 12, 21, 22, 27, 28). Sigara İçme Sıklığı (%) Ev Kadını 19.3 Öğrenci 34.0 Doktor 43.1 Askerlik Öncesi Dönemde Erkekler 43.3 Diğer memur ve yöneticiler 45.3 Öğretmen 48.6 Subay astsubay 50.0 İşsiz 50.0 Kadro içinde memur ve yönetici 56.8 Serbest meslek 61.3 Esnaf-Tüccar 62.0 Erbaş ve Erler 63.1 Gazeteci 63.9 Polis 64.7 İşçi 66.3 Şoför 74.3 Birçok ülkede sigaraya karşı kampanyalar hem sivil hem de asker toplumlarda giderek yaygınlaşmaktadır. Toplumsal davranış değişikliklerinin başarılabilmesi için iç yapılanması nedeniyle uygun bir başlangıç noktası olarak tanımlanabilecek Silahlı Kuvvetler, birçok ülkede sigara karşıtı kampanyalarda öncülük etmektedir. Örneğin, ordunun bu özelliği ABD de iyi bir şekilde kullanılarak sigara içme sıklığı ABD ordusunda 1982 de %51 iken 1985 te %46 ya düşmüştür (23, 24). Buraya kadar sıralanan verilerden anlaşılacağı üzere; 1. Ülkemizde erkekler arasında sigara içme sıklığı fazladır 2. Erkeklerde sigara içme sıklığı 14 yaşından itibaren artmakta özellikle askerlik öncesi dönemde ve askerlik döneminde sigara içme sıklığı çok artmaktadır. 3. Silahlı Kuvvetler nesnel koşulları nedeniyle sigarayla mücadele edilebilecek en uygun yerdir. Asker ocağının eğitim ocağı olması, eğitimlerin belirli bir disiplin içinde gerçekleştirilebilmesi, akranların birbirini etkilemesinin ön planda olması nedenleriyle sigara karşıtı kampanyalar için çok uygun bir ortamdır. 107

4 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Bu çalışmanın amacı erbaş ve erler arasında sigara kullanım sıklığını ve bunu etkileyen faktörleri tespit etmektir. Böylece yürütülecek sigara bıraktırma programlarının odaklanacağı risk grupları belirlenecek, sigaraya başlamada etkili olan faktörler tanımlandığından kampanyaların etkinliği artacaktır. GEREÇ YÖNTEM Çalışma kesitsel tipte planlanmış olup, Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Tümen Komutanlığı Çavuş Talimgah Taburunda görevli erbaş ve erler çalışmanın evrenini oluşturmuştur (N=1950). Çavuş Talimgah Taburunun seçilmesinin nedeni, burada acemi eğitimi gören erlerin, kıta birliklerine dağıtımı yapıldığında, onbaşı ve çavuş olarak manga komutanlığı yapacak olmaları ve bu şekilde bu birliklerdeki erlerin eğitimlerine katılacak ve onları etkileyebilecek olmalarıdır. Basit rastgele örnekleme yöntemiyle seçilen 455 erbaş ve er çalışmaya dahil edilmiştir. Veriler kendi kendine doldurulan soru formu kullanılarak toplanmıştır. Kullanılan soru formu çalışmaya katılanların; yaş, öğrenim, gelir, medeni durumu, ebeveyn öğrenim durumu, ebeveynin sigara içme durumu, meslek, büyüdüğü evde sigara içen kişi sayısı gibi sosyal ve demografik özelliklerini belirlemeye yarayan sorular yanında sigara içme profilini belirlemeye yarayan 18 sorudan oluşmuştur (26). Veriler, SPSS 10.0 istatistik paket programı kullanılarak analiz edilmiştir. Tanımlayıcı istatistikler kesikli değişkenlerde sayı, yüzde, sürekli değişkenlerde ortalama+ standart sapma olarak gösterilmiştir. Gruplar arası karşılaştırmalarda ki kare testi kullanılmış, p<0,05 olan alfa yanılma düzeyleri istatistiksel olarak önemli kabul edilmiştir. BULGULAR Çalışma grubunun bazı özellikleri Tablo 3 ve 4 de verilmiştir. Tablo 3. Çalışma grubunun (n=455) bazı demografik özellikleri (Ankara 2002) SAYI % Yaş 20 Yaş ve Üzeri ,8 19 Yaş ve Altı ,2 Medeni Durumu Evli Bekar Nişanlı ,6 87,5 7,7 Çocuk Durumu (Evliler için) Var Yok 12 9 En uzun süre yaşadığı yer İl merkezi İlçe Köy ,8 32,7 18,0 108

5 Tablo 4. Çalışma grubunun (n=455) bazı sosyo-demografik özellikleri (Ankara 2002). SAYI % Katılımcıların eğitim düzeyi Anne eğitim düzeyi Baba eğitim düzeyi Mesleği Gelir durumu (milyon TL) Okur yazar İlk okul mezunu Orta okul mezunu Lise mezunu Yüksek okul mezunu Okur yazar değil Okur-yazar İlk okul mezunu Orta okul mezunu Lise mezunu Yüksek okul mezunu Okur yazar değil Okur-yazar İlkokul mezunu Orta okul mezunu Lise mezunu Yüksek okul mezunu İssiz Yönetici, Müdür Memur Esnaf Terzi,Berber,Kasap vb. Çiftçi, Ormancı vb. İşçi,Tezgahtar Diğer 300 den az ve üzeri ,2 0,9 0,7 85,1 13,2 18,5 11,4 46,4 11,4 9,7 2,6 1,8 5,1 47,0 20,2 17,6 8,4 6,4 4,6 10,3 21,1 3,3 7,7 18,9 27,3 20,7 24,8 24,2 9,5 15,8 109

6 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Tablo 5. Çalışma grubunun ve ebeveynlerinin (n=455) sigara kullanma durumu (Ankara 2002). Sigara kullanma durumu Baba Sigara İçme Durumu Büyüdüğü Evde Sigara İçen Kişi Sayısı Sigaraya Başlanılan Yaş (n=290) Ne kadar Süredir Sigara İçtiği (n=290) Sigara tipi Hiç içmedim İçiyordum bıraktım Ara sıra içerim İçiyorum Hiç içmemiş İçiyormuş-bırakmış Ara sıra içer Halen İçiyor Hiç Yoktu 1 Kişi 2 Kişi 3 Kişi 14 Yaş ve altı 15 yaş ve üzeri 1-5 yıl 6-10 yıl yıl Filtreli Filtresiz Ekstra Filtre Sayı % ,9 9,0 9,9 53,8 17,4 24,4 15,4 40,4 18,5 37,8 25,1 7,7 13,2 50,5 65,9 31,4 2,7 90,0 7,9 2,1 Tabloda görüldüğü gibi katılımcıların %62,8 i (286 kişi) 20 yaş ve üzerinde, %87,5 i (398 kişi) bekar, %4,6 sı (21 kişi) evli ve %7,2 i (35 kişi) ise nişanlıdır. Evli olanlardan 12 sinin çocuğu vardır, 9 unun yoktur. Katılımcıların %48,8 i (222 kişi), hayatlarının en uzun bölümünü il merkezinde geçirmiş iken %32,7 si (149 kişi) ilçede, %18 i (82 kişi) köyde daha uzun süre bulunmuşlardır. Katılımcıların %98.3 ü lise ve üstü eğitim düzeyinde iken, anne ve babaların eğitim düzeyi daha düşüktür (annelerde %12.3, babalarda %26.0). Esnaf ve işçitezgahtar olarak çalışanlar diğer meslek gruplarından daha fazla yüzdeyi oluşturmaktadır. Çalışma grubunun sigara içme durumuna ait özellikleri Tablo 5 te verilmiştir. Araştırmaya katılanların %53,8 i (245 kişi) halen sigara içmekte 110

7 olduğunu, %9,9 u (45 kişi) ara sıra sigara içtiğini bildirmiştir. Ara sıra içenler de sigara içiyor olarak kabul edilirse araştırmaya katılanların %63,7 si (290 kişi) sigara içmektedir. Tablodan görüldüğü üzere araştırmaya katılanların yarısı (230 kişi) 15 yaş ve üstünde sigaraya başladığını, % 13,2 si (60 kişi) 14 yaş ve altında sigaraya başladığını, %11,2 si (51 kişi) 5 yıldır sigara içicisi olduğunu belirtmiştir. Katılımcıların % 5,0 ı (23 kişi) filtresiz sigara içerken, çok azı (7 kişi) ekstra filtre kullandığını belirtmiştir. Araştırma kapsamındaki 290 sigara kullanıcısının nikotin bağımlılık düzeyi, sigara bırakma konusundaki bilinci ve sigarayı bırakmak için düşündüğü yöntemler Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6. Sigara içen katılımcılar (n=290) arasında nikotin bağımlılık göstergeleri ve sigara içme düzeyi (Ankara 2002). Günün İlk Sigarası Sigara içmenin yasak olduğu yerlerde sigara içmemek zor geliyor mu? Gün boyunca içilen sigaralardan hangisi en hoş geliyor? Günde İçilen Sigara Sayısı Sabahları ilk 2 saatte daha çok mu sigara içiyorsunuz? Hasta iken sigara içme durumu Sigara dumanını içine çekme durumu İlk yarım saat içinde İlk Yarım saatten sonra Yanıtsız Evet Hayır Sabah içilen ilk sigara Diğerlerinden biri Yanıtsız 1-5 (Orta) 6-15 (Ağır) (Çok Ağır) 22 ve üstü (Mortal) Yanıtsız Evet Hayır Yanıtsız Evet Hayır Hiçbir zaman Bazen Sürekli Sayı % ,1 71,7 5,2 27,2 72,8 29,3 66,6 4,1 11,7 53,1 25,2 7,6 2,4 23,1 74,8 2,1 16,6 83,4 4,2 31,7 64,1 111

8 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Tablo 7. Sigara kullanan katılımcıların (n=290) sigarayı bırakma konusundaki düşünceleri ve kendi kendine yeterli olup olamayacağının değerlendirilmesi (Ankara 2002). Sayı % Sigarayı bırakma İsteği Evet Hayır ,4 18,6 Sigarayı bırakmayı deneme Evet Hayır ,0 19,0 Sigarayı Bırakırsa Kilo Alacağı Korkusu Evet Hayır ,5 86,5 Sigarayı hangi yöntemle bırakabilirsiniz? * Kendine güven ve irade Meşguliyet Rahat ve stressiz ortam Arkadaş çevresi Birden bırakmak Uzman denetiminde Azaltarak yavaş yavaş Sigaranın yasaklanması Sağlıklı beslenme ve eğitim Satılmaması/ pahalı olması Yöntemi bulamamış Tiksindirmek Bilmiyorum Cevapsız ,7 15,9 13,1 7,2 6,9 4,1 3,4 3,4 2,4 2,1 2,0 0,6 5,5 29,0 Kendi kendine yeterli olup olamadığı Yardıma İhtiyacı var Kendi Kendine Bırakabilir ,3 71,7 Bazı katılımcılar birden çok yöntem bildirirken bazı katılımcılar herhangi bir yanıt vermemiştir. 112

9 Tablo 8. Katılımcıların (N=455) sigara içmesini ve nikotin bağımlısı olma durumunu etkileyen faktörlerin araştırılması (Ankara 2002). Sigara İçiyor Sigara İçmiyor p Sayı % Sayı % Evli Medeni Bekar Durumu Nişanlı Yaş 20 ve fazla den az Doğduğu İl Büyükşehir Diğer Yaşadığı İl Büyükşehir Diğer Eğitim düzeyi Lise Yüksekokul Anne eğitim düzeyi Baba eğitim düzeyi Babanın sigara içme durumu Büyüdüğü evde sigara içen sayısı Eve giren aylık gelir (Milyon TL) İlkokul ve altı Ortaokul Lise Yüksekokul İlkokul ve altı Ortaokul Lise Yüksekokul Hiç içmemiş Bırakmış Ara sıra içer Halen içiyor Hiç yok kişi kişi kişi ve altı ve üstü

10 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Katılımcıların % 23,1 i günün ilk sigarasını ilk yarım saat içinde içtiğini, % 27,2 si yasak olan yerlerde sigara içmemenin zor geldiğini, % 29,7 si ilk sigaranın hoş geldiğini ifade etmiştir. Katılımcıların sadece %11,7 si orta derecede sigara içen gruptadır. Katılımcıların yaklaşık yarısı sabahları ilk 2 saatte, günün geri kalan bölümlerine göre daha az sigara içtiklerini belirtmişlerdir. % 41,7 si ise (67 kişi) ilk 2 saatte daha çok sigara içmektedir. Sigara içen katılımcıların % 16,0 sı (48 kişi) günün önemli bir bölümünü yatakta geçirecek kadar hasta olduğunda bile sigara içmeyi sürdürmektedir. Sigara dumanını sürekli içine çekenler sigara içenlerin çoğunluğunu oluşturmaktadır (% 64,1). Nikotin bağımlılığının % 16,2 (74 kişi) olduğu bulunmuştur. Sigara kullanan katılımcıların çoğunluğu (%81,4) sigarayı bırakmak isterken yine % 81,0 i sigarayı bırakmayı en az bir kez denemiştir. Katılımcıların sadece %13,5 inde sigarayı bırakırsa kilo alacağı kaygısı vardır. Sigara kullanan katılımcıların %21,7 si (63 kişi) kendine güven ve irade ile sigarayı bırakabileceğini düşünmektedir. Sigara içen katılımcıların %28,0 i sigara bırakmak için yardıma ihtiyacı olan gruptandır. Sigara içme durumunu etkileyebilecek olan sosyo demografik faktörlerin sigara içme durumuna etkisi incelendiğinde; sadece evde sigara içen kişi sayısına göre sigara içme yönünden istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. Bunun dışında Tablo 6 da karşılaştırmalı tablosu verilen diğer olası etmenler yönünden anlamlı bir fark bulunamamıştır. TARTIŞMA Etimesgut zırhlı birlikler bölgesinde basit rastgele örnekleme yöntemiyle seçilmiş 455 erbaş ve er çalışmaya katılmıştır. Doğum tarihine göre sigara içme durumu incelendiğinde 20 yaş ve daha büyük olanların %30,4 nün, 19 yaş ve daha küçük olanların %39,5 inin sigara içtiği saptanmıştır. Sigara içme durumları doğum tarihlerine göre karşılaştırıldığında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur. Bu fark ülkemizdeki sigara içme düzeyinde artış olduğunu düşündürebilir. En uzun süre yaşadığı yerleşim birimine ve eğitim düzeyine göre sigara içme davranışı arasında istatistiksel olarak önemli düzeyde fark bulunamamıştır. Babanın sigara içmesine göre sigara kullanımı yönünden istatistiksel olarak anlamlı düzeyde fark bulunamazken, ailede sigara içenlerin bulunması durumunda sigara içme sıklığının arttığı, ancak bu farkın istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Araştırmaya katılan sigara kullanıcısı, er-erbaşların %21,7 si (63 kişi) kendine güven ve irade ile sigarayı bırakabileceğini düşünmektedir. %15,9 u 114

11 (46 kişi) meşguliyet, %13,1 i (38 kişi) rahat ve stressiz bir ortamın etkili olacağını düşünmektedir. Sigara kullanan katılımcıların %7,5 i (21 kişi) sigarayı nasıl bırakacağını bilmemekte yada yöntemini bulamamaktadır. Diğer yandan %81,0 ı (235 kişi) en azından sigarayı bırakma ile ilgili kendine uygun olduğunu düşündüğü bir yöntem seçebilmekte veya yardıma ihtiyacı olduğunu söyleyebilmektedir. Sigara içmeye başlamada sosyal faktörlerin en önemli sebep olduğu bilinmektedir. Buna rağmen anketimizde ekonomik durum, eğitim düzeyi, asker olmadan önceki yaptığı iş ile sigara içme arasında ilişki kurulamamıştır. Katılımcıların sigarayı bırakma konusundaki yöntem tercihleri düşünceleri incelendiğinde sigarayı bırakmak için etkin bir sigara karşıtı kampanya başlatılması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu kampanyada Türk Askeri Sağlıklıdır ve Her zaman Formdadır profili çizilebilir. Formda olmak ve kalmak her zaman kabul gören ve eğlenceli bir düşüncedir. Son araştırmalar göstermiştir ki sigaranın kısa ve uzun vadede zararlarıyla birlikte sigara içmeye gösterilen direncin vurgulanması çok etkili olmuştur. Sigara karşıtı kampanya dahilinde stresi azaltma yöntemleri, yakın çevre baskısıyla başa çıkma yöntemleri anlatılmalı ve maço olmak la sigara içmek arasındaki ilişki koparılmalıdır. KAYNAKLAR 1. Jaffe JH. Psychoactive Substance Disorders, Editör: Kaplan HL, Sadock B. Comprehensive Textbook of Psychiatry, Williams and Wilkins, Baltimore, Vol I, Chapter 13: , Sağıroğlu N. Halk Sağlığı Sorunu Olarak Akciğer Kanseri ve Tütün. Sağlık Dergisi, 1972; 46 (7-8): Benowitz NL, Kuyt F, Jakop P. Influence of Nicotine on Cardiovascular and Hormonal Effects of Cigarette Smoking. Clin. Pharmacol. Ther. 1984; 36: Centers for Disease Control. Smoking and Health. Report of Advisory Committee to Surgeon General of the Public Health Service, US Department of Health, Education and welfare. PHS Pub. No 1103, Washington, DC: Govt Printing Office WHO. The Choice Is Now Health. World Health, Jan/Feb Stokes J. Rigotti NA. The health consequences of cigarette smoking and the internit s role in smoking cessation. Adv. Intern Med. 1983; 33: Arı O. Sigara ve İnsan. Yeni Asya Yayınevi, İstanbul, Özkan H, Meydanlı M. ve ark. Ankara Toplumunun Değişik Kesimlerinde Sigara İçme Sıklığı ve Sigara İçenlerde Dispepsi. Türkiye Klinikleri (Tıp Bilimleri) Dergisi. 12 (3) Haziran

12 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) 9. Hasde M, Sayer S, Akbay T. Sağlığa Zararlı Davranışlardan Sigara İçme Alışkanlığının Yaygılığı ve Nedenlerinin Kara Harp Okulu Öğrencilerinde Araştırılması, GATA Tıp Bülteni, 1991; 33: Pierce JP. International Comparisons of Trends in Cigarette Smoking Prevalence, American Journal of Public Health, 79, 2:152-57, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Sigara Alışkanlıkları ve Sigarayla Mücadele Kampanyası Kamuoyu Araştırması, PİAR, Ocak Tekbaş ÖF, Vaizoğlu S, Güleç M, Hasde M, Güler Ç. Smoking Prevalence in Young Adult Males, and Factors Affecting This. Military Medicine, 2002; 167 (9): Aşut Ö. Sigara ve Sağlık. Anakara Tabip Odası Bülteni 11: Kasım-Aralık Türkiye Halk Sağlığı Derneği Sigarayla Mücadele Kolu. Sigara Alarmı. 1992; Akgün N, Başer E, Özsoy N, Yapıcıoğlu Ş. İzmir de Orta Öğretim Öğrencileri, Tıp Öğrencileri ve Tıp Fakültesi Öğretim Üye ve Yardımcıları Arasında Sigara İçimi. Spor Hekimliği Dergisi, 1983; 18 (4): March B. Abelin T, Minder CE. Smoking, Alcohol Consumption and Endurance Capasity: An Analysis of year old Conscripts and 4100 Joggers, Preventive Medicine, 1988; 17: Denis VA, Biglan AB. Longitudinal Changes in Adolescent Cigarette Behavior: Onset and Cessation, Journal of Behavioral Medicine, 1988; 4 (11): Marin G, Perez SEJ. Marin BV. Cigarette Smoking Among San Fransisco Hispanics: The Role of Acculturation and Gender, American Journal of Public Health, 1989; 79: Miler SK, Slap GB. Adolescent Smoking. Journal of Adolescent Health Catre. 1989, 10: Güleç M, Bakır B, Özer M, Uçar M, Kılıç S, Hasde m. Association between cigarette smoking and depressive symptoms among military mediacl students in Turkey. Psychiatry Research, 2005; 134, Tekbaş ÖF, Ceylan S, Hamzaoğlu O, Hasde M. An Investigation of the Prevalence of Depressive Symptoms in Newly Recruited Young Adult Men in Turkey. Psychiatry Research, 2003; 119, Tekbaş ÖF, Ceylan S, Hasde M Doğumlular Kohortunda Sigara İçme Sıklığındaki Değişim: (Askerlik Öncesi ve Askerlik Başlangıcında Sigara Kullanım Sıklığının Karşılaştırılması). Gülhane Tıp Dergisi, 1999; 41 (4): Cronan AT, Conway TL. Evaluation of Smoking Interventions in Recruit Training. Military Medicine ; 154 (7): Warnwr KE. Effects of the Antismoking Campaign: an Update, American Journal Of Public Health, 1989; 2 (79): ,. 25. Erden C, Özçubukçuoğlu A. Erbaş ve Erlerde Sigara Alışkanlığı Üzerine Bir Araştırma. Yayınlanmamış Araştırma Raporu. GATA Psikiyatri AD. 1998, Ankara. 26. Etter JF, Le Houezec J, Perneger TV. A self-administered questionnaire to measure dependence on cigarettes: the cigarette dependence scale. Neuropsychopharmacology. 2003; 28 (2):

13 27. Bilir N, Güçiz B, Yıldız N. Sigara İçme Konusundaki Davranışlar ve Tutumlar. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı, Ankra, Bilir N, Doğan B, Yıldız N. Tütün Mamüllerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanuna Uyum Düzeyi. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı, Ankra,