PLASTİKLERİN YENİDEN KULLANILMASI

Transkript

1 Çevre Dergisi PLASTİKLERİN YENİDEN KULLANILMASI Yrd. Doç. Dr. Muzaffer TOPÇU Arş. Gör. Süleyman TAŞGETİREN Pamukkale Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, DF.NIZLI ÖZET Bu çalışmada yerleşim merkezlerinde ortaya çıkan atıkların toplanması ve bunlar dan plastiklerin ayrıştırılarak, yeniden kullanıma arzedilmesi üzerinde durulmaktadır. Atıkların kaynakları,tipleri, toplama şekilleri, ayrıştırma şekilleri ele alındıktan sonra plastiklerin de tiplerine göre ayrılması konusu incelenmiş ve bunların değerlendirilme yöntemler i tanıtılmıştır. GİRİŞ Pek çok ülkede, evlerden ve endüstriden kaynaklanan atıkların %80'e varan bazen de daha fazla miktarı doğrudan yeryüzüne atılmaktadır. Bazı ülkelerde bu atıkların ham halde çöplüklerde biriktirilmesi gibi yöntemlere başvurulmaktadır. Kirli atıkların denizlerde depolanması yöntemi halen bazı ülkeler tarafından uygulanmaktadır. Bununla beraber, hayat standardındaki yükselmeye paralel olarak daha temiz ve daha güzel bir çevre ve dünyamıza hediye edilmiş olan mükemmel ahenk ve düzeni bozmamak için toplumda yönelişler her geçen gün artmaktadır. Plastiklerin yeniden kullanılması nisbeten yeni ve hızla gelişmekte olan bir endüstri dalı haline gelmiştir. Bu aynı zamanda plastik içeren maddelerin yeniden kullanılabilirliği nedeniyle bir cazibe unsuru olmaktadır. Bu çalışmada konuyla ilgili yeni teknolojiler üzerinde durulmaktadır. Ayrıca çeşitli ülkelerin sahip olduğu deneyimlerin tanıtılması ve kullanım imkanları ile ekonomik boyutlarının ortaya konulması buna ilaveten ülkemizde bu konuda yapılabilecek şeyler tartışılacaktır. Çalışma belli başlı; yeniden kullanım şekilleri, plastik atıkların toplanması, atıkların yok edilmesi gibi konuları içermektedir. Plastik üretiminin yaklaşık olarak üçte biri, en fazla iki yıllık bir kullanım ömrüne sahip olan çeşitli film, şişe ve benzeri paketleme işlerinde kullanılmaktadır. Homojen plastiklerin yeniden kullanılır hale getirilmesi basit bir işlem olmakla beraber, karmaşık yapılı plastiklerin kullanıma arzedilmesi daha komplike teknolojileri gerektirmektedir. Plastiklerin yeniden kullanılması konusunda yapılan ilk çalışmalar polyetilen (PE)' in kullanılması ile başlamıştır. Burada, hurda PE ya yeni PE ile belli oranlarda karıştırılarak yeniden kullanılır hale getiriliyor y a da tabakalı olarak yapılacak mamuller için dış kısımlara yeni malzeme, iç kısımlara da eski malzeme kullanılması şeklinde bir yöntem izleniyordu. Plastiklerin yeniden kullanılmasının ekonomik olup olmadığı konusunda yapılan çalışmalar sonucunda, atık maddelerin yeniden işlenmesi durumunda bunun ne kadarlık bir oranla elde edilebileceği, yeniden üretime almanın maliyeti, depolama yerlerinin ve atık malzemelerin muhafaza edilmesinin maliyeti ve yeniden kullanım sonrasında atık olarak kalan malzemenin depolanması ve muhafazasında karşılaşılacak zorluklar ve bunun maliyeti gibi konuların göz önüne alınması gerekmektedir. Dünyada yıllık plastik tüketimi yaklaşık 70 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Bunun %45'lik kısmı Avrupa Topluluğu, ABD ve Japonya tarafından tüketilmektedir. Aşağıdaki tabloda plastik kullanım alanlarının yüzdelik dağılımı verilmektedir. Buna göre, kullanılan plastiğin %20'si bir yıldan daha az ömürlü, %35'i bir-on yıl ömürlü geriye kalanı ise on yıldan daha fazla ömürlü malzemelerin üretiminde kullanılmaktadır. Bunun anlamı plastikler kullanım ömürleri sonunda yeniden tabiata dönecekler, ya çöp olarak atılacak ya da yeniden kullanıma arz edileceklerdir yılında AT ülkelerinde çöpe atılan plastik miktarı 7 milyon ton olarak belirlenmiştir. Burada, atıkların değerlendirilmesi esas olarak dört bölüme ayrılmıştır. Bunlar: Atıkların azaltılması, atıkların değerlendirilmesi, enerji tasarrufu ve malzemelerin yeniden üretim hattına alınması, atıkların yok edilmesi olarak sayılabilir. Paketleme %39 İnşaat %20 Elektrik-Elektronik %7 Taşımacılık %7 El ve Ev Aletleri %5 Mobilya %4 Giyim %3 Makina Ekipmanı %3 Ziraat %2 Sağlık %1 Diğer %9 Atık; genel olarak, evlerden, fabrikalardan ve kamu işyerlerinden atılan katı maddeler olarak

2 Ekoloji değeri, alet, ekipman ve teknoloji gibi atık maddeleri işleme imkanları ve işçilik maliyetleri dikkate alınmalıdır. PLASTİK ATIKLARIN TOPLANMASI tanımlanmaktadır. Kompozisyonu nedeniyle özel önlemler alınmasına gerek kalmadan taşınabilir ve depolanabilir olan atıklar genel atıklar olarak tanımlanabilir. Bunlara örnek olarak toz, cüruf, is ve kül, mutfak atıkları, yemek atıkları, kumaş, deri, kağıt, paketleme malzemesi, plastik kasa, metal ve plastik kutular, cam ve az miktarda bahçe atıkları olarak sayılabilir. Fabrikalardan kaynaklanan benzer atıklar da bu sınıfta ele alınabilir. Fabrikalardan kaynaklanan diğer atıklar ise özel atıklar olarak ele alınır ve değerlendirilir. Bu atıklar katı, sıvı, gaz ve hatta sonradan buharlaşabilir halde bile bulunabilir. Bu atıklar diğer atıklarla birlikte taşınamaz ve depolanamaz. Atmadan ve taşımadan önce özel güvenlik önlemleri alınması ve ön işlemlerden geçirilmeleri gerekebilir. Burada atıkların kirletme özelliklerine göre bir ayrıma gidilmesi gerekir. YENİDEN KULLANMA ŞEKİLLERİ Atıkların yeniden kullanılması aslında insanlığın kullandığı en eski tekniklerden birisidir. Bu farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Genel olarak; l - Kullanım ömrünü tamamlamış olan bir eşyanın veya malzemenin tamir edildikten sonra aynı veya benzer amaçlarla kullanılması. 2- Kapalı devre yeniden kullanım. Çeliğin hurda haline gelmesinden sonra yeniden eritilerek kullanımaarzedilmesinebenzeryöntemler. 3- Açık devre yeniden kullanım. Kullanılmış kağıdın mukavva ve gazete kağıdı imalinde kullanılmasınabenzeyen uygulamalar. 4- Atıkların yakıt, gübre veya inşaat malzemesi gibi yeni malzemeler haline dönüştürülmesi. Burada uygulanacak yöntem ekonomi düşüncesi ve bu doğrultuda yapılacak karşılaştırmalarla belirlenecektir. Bunda da mevcut atığın içeriği ve miktarı, elde edilen yeni malzemenin pazar Bu konudaki en büyük problemlerden birisi plastik atıkların nasıl toplanacağıdır. Toplanan malzemenin içerdiği farklı plastik tipleri ve diğer atıklar malzemenin yeniden kullanım için ekonomik olup olmayacağını belirler. Toplamanın esası olan atık içine karışmış farklı maddelerin birbirinden ayrıştırılması da bu işlemin önemli noktalarından biridir. Pek çok durumda atıkları elinde bulunduran kimseler bunların nasıl değerlendirileceğini veya değerlendirme konusunda kime baş vuracağını bilmediğinden değerlendirme problemi biraz daha zorlaşmaktadır. Bu noktada iki grubu biraraya getirecek veya birbirlerinden haberdar edecek yeni kuruluş veya kişilere ihtiyaç ortaya çıkar. Ayrıca, atık üreten ve bu atıkları değerlendiren kuruluşlar arasında bir stok değişimi olması gerekir. Evlerden kaynaklanan atıklar genellikle diğer atıklarla beraber toplandığından bu atıkların kalitesi düşer ve değerlendirilmesi zorlaşır. Bu yüzden ileri ülkelerde son yıllarda geliştirilen toplama sistemleri ile bu atıkların kalitesi ve kullanılabilirliği arttırılmıştır. Esas olarak iki şekilde toplama yapılmaktadır. Bunlar halkın atıklarını ayrı ayrı biriktirmesi esasına dayanmakta olup toplama ve biriktirme olarak adlandırılmaktadır. Toplama sisteminde şehrin çeşitli yerlerine her farklı atık için farklı toplama kaplan konmakta ve vatandaşlardan atıklarını bu sisteme göre ayırarak atmaları istenmektedir. İkincisistemolan biriktirme sisteminde de benzer bir uygulama olmakla beraber toplama yerleri dahamerkezileştirilmiştir. Toplama sisteminde bir çok toplama kabı kullanılır. Değerlendirilecek malzemenin cinsine göre örneğin; cam için, plastik için, te-

3 Çevre Dergisi neke kutular için... ayrı ayrı toplama kapları şehir içinde pek çok yere konularak vatandaşlardan çöplerini bu kaplara ayırarak atmaları istenir. Kapların büyüklükleri 0.5 ila 5m 3 arasında değişebilmektedir. Burada yeniden kullanımda değerlendirilebilir kağıt, plastik, teneke gibi atıkların ayrı diğer atıkların ayrı toplandığı yanlızca iki toplama kabı da kullanılabilir. Burada atıkları kullananların fazla bir masrafları olmamaktadır. Yapılan bir araştırmada plastik toplama kaplarında biriken malzemelere %56 polyetilen polypropilen, %19 polystyren, %13 polyvinylclorid olduğu ve yanlızca %3'lük bir kısmın plastik olmayan malzeme olduğu görülmüştür. Bu sistemin esas problemi toplama için yapılacak yatırımın büyük oluşu ve vatandaşlardan beklenen hassasiyetin elde edilip edilemeyeceğidir. Bu sistemle yapılan çalışmalarda kullanılan plastiğin %3-8.5'lik kısmının ancak geri döndürülebildiği tesbit edilmiştir. Biriktirme sisteminde ise her atık için farklı çuval veya torbalar evlere dağıtılır ve bunlar toplanırken değerlendirme şekline göre farklı farklı yerlerde biriktirilir. Bu şekilde yapılan bir uygulamada toplanan plastik atıklar içinde %44 polyetilen-poly-propilen, %25 polystyren, %15 polivinil-clorid olduğu ve yanlızca %4'lük bir kısmın plastik olmayan malzeme olduğu görülmüştür. Almanya, Fransa, Japonya ve Avusturya'da yapılan çalışmalar sonucunda, kullanılan plastiğin %40'a varan oranlarda yeniden değerlendirmeye alındığı, toplama ve biriktirme sistemlerine halicin zamanla uyum göstermeye başladığı görülmüştür. TEMEL PROBLEMLER Atıkların Kirli ve Karışık Olması Toplanan atıklar değerlendirilmeye alınmadan önce karşılaşılan en önemli problem atıkların sınıflandırılması ve temizlenmesidir. Değerlendirilmek üzere toplanmış olan atıklar belli başlı üç nedenle arıtılmak ve ayrıştırılmak zorundadırlar. a) Diğer artıklarla karışmış olması, b) Mamulün kullanımı, c) Yanlışlıkla toplanan plastik olmayan maddeler. Bunlardan en önemlisi diğer atıklarla temas etmiş olmasıdır. Bu da genellikle atıkların karışık olarak toplanması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Kullanım şekli nedeniyle ortaya çıkan problem ise mamul üzerine yapıştırılan etiket, plastik olmayan kapak vs. gibi kısımlar olmaktadır. Bu bulaşiklıkların ilk ikisi yeniden kullanımdan önce su ile yıkama şeklinde giderilmekte diğer atıkların arıtılması için ise daha farklı yöntemlere başvurmak gerekmektedir. Plastik Tipleri Karşılaşılan diğer bir önemli problem de plastik malzemelerin içerdikleri katkıların farklı farklı oluşudur. Bu nedenle toplanan plastiklerin tiplerine göre de ayrılması gerekmektedir. Bu işlem iyi bir şekilde gerçekleştirilemediğinde ise elde edilecek yeni mamulün sahip olacağı özelliklerin tahmin edilmesi zor olacaktır. Kullanılan başlıca plastik çeşitleri aşağıda sıralanmıştır. Plastik Adı Polystyrol Styrol- Acry Initril-Copolymer Polymetylmethacrylat Polypropylen Polyamid Polycarbonat Polyvinylchlorid Polyethylen Kısa Göst. PS SAC PMMC PP PA PC PVC PE Bu plastiklerin birbiri ile karıştırılabilme dereceleri de tabloda verilmiştir. Burada l değerli olanlar tamamen karışabilir. Artan değerler karışma özelliğindeki azalmayı göstermektedir. Görüldüğü gibi bunlardan evlerde en çok kullanılan PE, PS ve PVC birbiriyle karıştırılamaz durumdadır. Dolayısıyla ayırma işlemi büyük bir öneme sahiptir. Bazı durumlarda, meselâ katmanlı ve sandviç yapılı mamullerde ayırma tamamen imkansız olabilir, burada da planlamanın iyi yapılması gereği ortaya çıkar. Plastiklerin Katkı Maddeleri Normal olarak plastikler katkı maddeleri içerir. Bu maddeler de performansı arttırıcı ve plastiklerin işlenmesini kolaylaştırıcı olarak iki kısımdır. İşleme maddeleri %5'i geçmezken doldurucu, kuvvetlendirici ve plastikleştiricilerin miktarı %70'e kadar varabilir. Neticede yeniden kullanıma alınacak plastiğin içerdiği katkı maddeleri çeşit ve miktar olarak bilinemediğinden yeni mamulün kullanımında bir kısım problemler ortaya çıkabilir. Tüketicinin ayrıştırma konusunda bilinçlendirilmesi ve desteğinin sağlanabilmesi için bir markalama sistemine ihtiyaç bulunmaktadır.

4 Ekoloji PS SAC PA PMMC PP PE A C P C Tasarımdaki Farklılıklar P M M C P V C' Yapılan tasarımın ilk kullanımından sonra bırakacağı artığın nasıl değerlendirileceği yani yeniden kullanım durumları da düşünülerek yapılması gerekir. Mesela fiber takviyeli malzeme kullanımı yerine metalik bağlantılar ve destek elemanları kullanılması durumunda kolay ayrıştırılmakta ve yeniden kullanımda daha verimli kullanılabilmektedir. Kısaca tasarımcılar yeniden kullanımı göz önünde bulundurarak a) Plastik tipi ve işleme şekli b) Plastik malzemeye yapılacak takviyeler çiftler halinde ve kolay ayrılacak şekilde seçilmelidir. Biyolojik Olarak Yokedilebilen Plastikler Plastikler esas olarak korozyona karşı mukavemetli malzemeler olarak geliştirilmişlerdir. Bu nedenle ancak makina ekipmanı olarak kullanılanların dışındaki plastikler için biyolojik arıtma sözkonosu olabilir. Bu grubtaki malzemelerin kullanım ömürleri genellikle kısadır. Biyolojik olarak arındırılabilen plastikler genellikle ışık, su ve sıcaklık altında makromolekül haline gelir. Bir kısım bakteri ve mantarlar tarafından yeryüzünde ayrıştırılabilmektedirler. Belli başlı avantajları: Bu plastiklerin ev atıklarından ayrıştırılmaları çok önemli değildir, depolamak için daha az yer gerekir, döküntü ve çer çöp problemi daha kolay halledilebilir, insan vücudu tarafından ayrıştırılabildiklerinden tıbbi uygulamalarda kullanılabilirler, ziraat işlerinde ve gıda paketlemede kullanılabilirler. Sayılan avantajlar yanında; paketlemede kullanıldığında ortaya çıkabilecek erken ayrışmanın problemler çıkarması, polimerlerin zehirleyici bileşenler içermemesi gereği, yeniden kullanım için yeterli teknolojinin henüz bulunmayışı gibi mahzurları vardır. TAŞIMA SİSTEMLERİ Taşıma, inceltme, ayrıştırma işleme konularındaki en büyük problem atıkların mekanik, fiziki ve kimyasal özelliklerinin farklı farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Buna ilaveten, atıkların bulunduğu yer ile işleme merkezlerinin aralarındaki mesafe dolayısıyla da bir kısım ekonomik zorluklar ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle çöp arabalarıyla taşıma yerine, yeni toplama ve taşıma sistemlerine ihtiyaç bulunmaktadır. Bunlar arasında; pnömatik tüple taşıma, daha uzak mesafeler için bantlı ileticilerle yeraltından taşıma gibi bir kısım alternatif çözümler üzerinde durulmaktadır. Burada atıkların kaynaklandığı yerlerin bir sistematik içinde sıralanmasında ve sınıflandırılmasında atıkların toplanmasının ve taşınmasının planlanması açısından fayda vardır. ŞehirAtıkları Müstalik Evler Bahçeli Evler Apartmanlar Ticari ve Küçük Sanayi Atıkları EndüstriyelAtıklar Aktarmatstasyonları Büyük Hacimli Atıklar ParçalanmışAtıklar İnşaatAtıkları Sokak Süprüntüleri Çerçöp LimanAtıkları HastaneAtıkları Hayvan Leşleri, Mezbaha Atıkları Hurda Arabalar YağlıAtıklar Lağım ve Foseptik Atıklar kaynaklandıkları yerlerden cins ve miktarlarına bağlı olarak özel araçlarla alınarak belli yerlerde toplanır ve buradan yeniden kullanım için ilgili yerlere sevkedilir. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli noktalar; a) Atıkların yeniden değerlendirmeye alınması veya ortadan kaldırılması işlemindeki maliyetin %60-80'i toplama ve taşımadan kaynaklanmaktadır, b) Toplanan veya yeniden değerlendirilmeye alındıktan sonra artık olarak kalan maddelerin ortadan kaldırılması için teknolojiler geliştirilmesi gerekmektedir. Atıkların toplanması ile işleneceği yerlere taşınması ayrı ayrı ele alınmalıdır. Ev atıkları genelde kutu veya torbalarda toplanır ve bahçedeki ya da sokağın bir köşesindeki çöp bidonlarında bi-

5 Çevre Dergisi tik veya vidalı tahrik sistemiyle çalışacak şekilde yapılmaktadır. Bu sistem genellikle hastaneler, hükümet ve belediye binaları, endüstriyel kuruluşlar ve ülkemizdeki toplu konut mahalleri gibi yoğun yerleşme merkezlerine sevk edilir. Toplama sırasında atıklarla temas edilmemesi bu yöntemin önemli avantajlarından biridir. Diğer avantajları arasında koku ve gürültü yapmaması, estetik ve sıhhi yönden daha iyi olması ve trafik yoğunluğunda azalmaya sebep olması sayılabilir. Dezavantaj olarak da maliyet, borulardaki aşınma ve tıkanma tehlikesi sayılabilir. Şekil 2'de örnek bir boru hattı sistemi verilmiştir. Taşıma sırasında tehlikeli atıklar için özel güvenlik önlemleri alınması gerekmektedir. Bu konuda almcak güvenlik önlemleri atığın cinsine göre değişiklik gösterir. Ülkelerin alınacak önlemleri düzenleyen kanuni şartnameleri yapmaları gerekmektedir. Pek çok ülke tarafından kabul edilen bir sınıflandırma şöyledir. l a Patlayıcı maddeler l b Patlayıcı maddelerleyüklenmişmallar 1 c Havai fişek ve benzeri maddeler 2 Basınçlı, sıvılaştırılmış gazlar veya basınç altında çözünmüş gazlar 3 Yanıcı sıvı maddeler 4a Yanıcı katı maddeler 4b Kendiliğinden tutaşan maddeler 4c Suyla temas ettiğinde yanıcı hale gelen maddeler 5a Tutuşturucu maddeler 5b Organik peroksitler 6a Zehirli maddeler 6b Bulaşıcı ve hastalık yapan maddeler 7 Radyoaktif maddeler 8 Yakıcı maddeler riktirilir. Büyük apartman bloklarında ise atıkların toplama merkezine ulaştırılacağı her daireyle bağlantılı boru kanalları bulunabilir. Toplama işleminde en çok göze çarpan kısım ise evlerden işleme yerlerine götürülürkenki kısımdır. Bu işlem temelde dört şekilde yapılmaktadır, a) Kutu metodu, b) Sökülebilir kasa metodu, c) Yük aktarma metodu, d) Boru hattı metodu. Kutu metodu, dolu kutuların taşıma araçlarına boşaltılması veya boş kutularla değiştirilmesi şeklinde olabilir. Kasalar da sabit veya taşınabilir şekilde yapılabilir. Yük aktarma ise genelde bu iki yöntemle toplanan atıkların taşınmasında yararlanılan bir yöntemdir. Taşıma işlerinde kullanılan kamyon veya traktörlerin sıkıştırma mekanizması ile donatılması gerekmektedir. Bu yolla m 3 'e kadar atık bir kerede taşınabilmektedir. Taşımadaki ekonomikliği sağlamak amacıyla bazı aktarma istasyonları teşekkül ettirilebilir. Bunlar yerleşim yerinin fiziki yapısına ve nüfus yoğunluğuna göre iki şekilde yapılır (Şekil 1). Boru hattı sistemi pnöma- Şekil şekli 1. Atıkların toplanmasında iki farklı aktarmalı taşıma ATIKLARIN İŞLENMESİ Plastik atıklar mekanik, termal veya kimyasal yollarla işlenebilirler. Mekanik işlemden amaç, atığın yeniden granül haline getirilmesidir. Kimyasal ve termal işlemlerde ise malzemenin aslına döndürülmesi veya enerji olarak faydalanılması amaçlan güdülmektedir. Atıkların kaynaklandıkları yerlerde ayrılmış ya da işleme merkezinde elle veya otomatik olarak ayrılmış hallerine yeniden kullanımın hammaddesi nazarıyla bakılabilir. En eski, en kolay ve en çok kullanılan ayırma yöntemi değerlendirilebilecek malzemelerin diğer atıklardan elle ayrılmasıdır. Her ne kadar bu yöntemler sıhhi, sosyal ve estetik açılardan tartışma götürür yöntem olsa da dünya üzerindeki pek çok ülkede bir geçim vasıtası oldukları akıldan çıkarılmamalıdır. Bir bant

6 Ekoloji Şekil 2 Havalı boru hattı, î) Yükleme ağzı, 2) Taşıma burusu, 3) Hava girişi, 4) Genleşme ağzı, 5) Döşemeden yükleme, 6) Atık depolama bölümü, 7) Boşaltma vanası, 8) Hava girişi kontrol vanası, 9) Boruların birleşmesi, 10) Kompresör, 11) Sürme kapak, 12) Siklon ayırıcı 13) Sıkıştırıcı, 14) Taşıma kabı, 15) Hava filtresi, 16) Hava çıkışı, 17) Susturucu, 18) Eksoz pompası üzerinden geçmekte olan atıklar çevresinde sıralanmış işçiler tarafından cinslerine göre ayrılır. Böyle bir yöntemle atığın yoğunluğuna bağlı olarak saatte birkaç yüz kilogram ile birkaç tonluk atıkeldengeçirilebilir. Genelde otomatik sınıflandırma metotları kuru ve yaş metotlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Kuru yöntemler ucuz olmakla beraber toz oluşması ve yangın tehlikesi vardır. Ayrıca ayrılmış malzemeler hala kirlilik ve bir kısım istenmeyen maddeler içerebilmektedir. Yaş metot ise pahalı olmakla beraber daha temiz bir ayrıştırma yapar. Bu yöntemde de kullanılan suyun temizlenmesi problemi vardır. Partikül boyutlarına bağlı olarak ve çeşitli kriterlere göre sınıflandırma yöntemleri geliştirilmiştir. Bu kriterler örneğin, renk ve görünüş, boyutlar, yoğunluk, manyetik geçirgenlik, elektrik iletkenliği, yüzey ıslanabilirliği olarak sayılabilir. Burada önemli bir kriter de ayırma işleminin verimliliğinin yeniden kullanımın ekonomikliğiaçısındandeğerlendirilmesidir. Bazen ayırma işlemine geçmeden atıkların boyutlarının küçültülmesi veya malzemenin boyutlarına göre sınıflandırılması gerekebilir. Bu iş için döner bir mil etrafına parçalanacak malzemeye göre bıçak veya çekiç takılmış makinalar geliştirilmiştir. Bundan sonra malzeme eleklerden geçirilerek boyutlarına göre ayrılmış olur. Kuru ayırma, malzemenin ataletine, sert veya yumuşak oluşuna, özgül ağırlığına, aerodinamik özelliklere, renklere, manyetik ve elektrostatik özelliklere göre ayırma işlemi yapan geliştrrilmişcihazlarkullanılarakyapılmaktadır. Yaş ayırma yöntemlerinde ise amaç organik maddeleri organik olmayanlardan batma/yüzme durumuna göre ayırmak ve organik olmayan malzemeleri özgül ağırlıklarına göre sınıflandırmak şeklinde sayılabilir. YENİDEN KULLANIM ŞEKİLLERİ Evlerden kaynaklanan plastik atıklarının %90'a varan miktarları termoplastiklerdir. Bu plastikler yeniden ergitilerek işlenebilecek malzemelerdir. Termo plastikler de çeşit olarak ortala-

7 Çevre Dergisi Hafif Malzra Dolaşın Akışta, Hava Girişi - Malzeıtı AKIŞKAN YATAKLI AYIRICIyAiır Yüksek Yoğunluklu Manyelık Kuvvet MANY!-IIK AYIRICILAR ' Organik Maddeler ATALETE GORh AYIRMA Şekil 3. Çeşitli Otomatik Ayırıcılar (Şematik Olarak) ma %60 Polyolefin, %20 Polysytrene, %10 Polyvinylcloride'den oluşmaktadır. Termo plastikleri bu çeşitlere göre ayırmadan yeniden kullanıma almak mümkündür. Bu durumda karışımın mekanik ve fiziki özellikleri değişikliğe uğrar ve genellikle de kötüleşir. Ergime sıcaklıkları da bu işlemde önemli bir kriter olmaktadır. Daha kaliteli ürünler elde etmek için bir kısım kullanılmış malzeme ile bir kısım ham madde karıştırılarak imalata geçilebilir. Kullanılmış plastikle yapılan üretimin en belirgin özelliklerinden biri de mamulün daha koyu bir renge sahip olmasıdır. Bu yüzden mamulün gri, siyah veya kahverengi olarak üretilmesi yönüne gidilir. Yeniden işleme sisteminde belli başlı şu aşamalar bulunmaktadır: 1) Malzeme depolandığı yerden bir bantlı iletici ile ön parçalayıcıya iletilir. Buradan çıkan malzeme ön yıkamaya tabi tutulur. 2) İkinci bir bantlı iletici ile dönen bıçak sistemiyle çalışan ikinci parçalayıcıya taşınır. 3) İkinci bir yıkama ve ayırma ünitesine giden malzeme daha sonra kurutulur. 4) iki aşamadan oluşan yıkama ve ayırma üniteleri yüksek hızlı siklonlardan oluşmaktadır. Kalan suyun giderilmesi titreşimli elek vasıtasıyla gerçekleştirilir. 5) Malzeme bir de mekanik kurutucudan geçtikten sonra sıcak kurutma işlemine tabi tutularak granül haline getirilmek üzere ilgili makinaya aktarılır. 6) Granül hale gelmiş olan malzeme karıştırma silosuna depolanır. 7) Yıkama ve ayrıştırma kullanılan su devri daimde kullanılmak üzere arıtılır. Bu teknoloji kulanılarak kablo örtüleri ve yoğurt kaplarına kadar her türlü atık işlenebilir. Fakat kalitenin ham malzemeden yapılana göre daha düşük olduğu akıldan çıkarılmamalıdır. Buradan elde edilen granül ile ham malzemenin karıştırılması şeklinde elde edilen malzeme hem enerji tasarrufu, hem çevre ve hem de hammadde kaynaklan açısından elverişli bir alternatif sunmaktadır. Elde edilen malzeme ile çeşitli uygulamalarda ağaç yerine, pancur, çiçek saksısı, gürültü kontrol paneli, kanalizasyon borusu vs. yapımında kullanılmaktadır. Ülkemizde ise ilk bakışta ayakkabı tabanı ve terlik hammaddesi olarak kullanıldıkları görülmektedir. Uygulanmakta olan bir diğer yöntemde toplan an plastiklertiplerine göre ayrılmadan

8 Ekoloji işleme alınmaktadır. Buna rağmen burada da sert ve yumuşak plastikler şeklinde bir ayırım bulunmaktadır. Uygulamaya koyulan her yöntemden maliyet yaklaşık olarak ton başına Dolar olarakhesaplanmaktadır. ÜLKEMİZDEKİ DURUM İÇİN DENİZLİ ÖRNEĞİ Denizli Ege Bölgesi'nin İzmir'den sonraki ikinci büyük sanayi şehri. İl'de sera örtüsü, naylon torba, poşet ve diğer paketleme malzemesi, fıçı bidon, plastik top, tekstil için bobin makarası, plastik terlik, terlik ve ayakkabı tabanı, elektrik kablosu kaplaması, plastik halat, hortum, sıvı altı elektrik tesisat borusu, zirai sulama boruları, çiçek saksısı imalatı konularında çalışmakta olan yaklaşık 15 firma ve yıllık 2000 ton'luk kapasite bulunmaktadır. Mamuller genellikle yurt içine sevk edilmekte ise de elektrik kablosu, fıçı bidon, ayakkabı tabanı, sulama boruları gibi mamullerde ihraç potansiyeli bulunmaktadır. Kullanılan hammadde, yeniden kullanılmasında büyük problemler çıkarmayan PVC ve LDPE malzemesidir. Yıllık üretimin yaklaşık olarak yarısı hurda malzeme olarak geri dönmekte ve yeniden hammadde olarak kullanılmaktadır. Hurda plastikler özellikle, sera örtüsü, tekstil bobin makarası, terlik, terlik ve ayakkabı tabanı, naylon poşet, çiçek saksısı imalatındakullanılmaktadır. Üreticilermamüllerinin tamamının geriye döndüğünü ve kendileri kullanmasalar bile başka bölgelerde, örneğin otomotiv ve denizcilik sanayii, sokak ve park mobilyası gibi yerlerde kullanıldığını, yol kenarlarına Avrupa'da olduğu gibi gürültü önleyici levhalar koyma seviyesine gelindiğinde ise ülkemizdeki yeniden kullanılabilir hurda plastik miktarının talebi karşılayamaz hale geleceğini söylemektedirler. Hurda Plastiklerin Toplanması Ülkemizde hurdaların toplanmasında eskiden beri alışılagelmiş bir yöntem vardır. Bu aynı zamanda bir geçim vasıtasıdır. Buna göre mahalle aralarında el arabası ile dolaşan hurda alıcıları her türlü hurdayı para karşılığı satın almaktadır. Topladıkları hurdaları bunlardan satın alan büyük hurdacılar malzemeyi cinslerine göre ayırmakta ve her hurdaya işleyecek kuruluşlara satmaktadırlar. Plastik hurdası ise ya yarı mamul üreticisi durumundaki granülcüler tarafından ya da doğrudan mamul üreticisi tarafından satın alınmaktadır. Granülcülerin alması durumunda, hurda plastik ikinci bir hammadde grubu şeklinde mamul üreticisine pazarlanmaktadır. Ülkemiz şartlarında doğrudan hammadde fiyatı ile hurdadan elde edilmiş hammadde fiyatları arasında yarı yarıya bir maliyet farkı bulunmaktadır. Son yıllarda hurda plastiğin geri kazanımı konusunda şehirlerin merkezi çöplüklerinin elden geçirilmesi şeklinde bir yönteme de başvurulmaktadır. Burada işçilik maliyetlerinin düşük oluşu nedeniyle çöplüklerin elden geçirilmesi işinin genellikle insan gücü ile yapıldığı gözlenmektedir. Fakat özellikle büyük şehirlerden başlayarak otomasyona geçilmesi, daha önce bahsi geçen otomatik ayırmaişlemlerininkullanılmaya başlanması bir mecburiyet haline gelmektedir. Bir bantlı iletici üzerine alınan çöpler sırasıyla, magnetik özellikler, ağırlık, şekil ve renk, büyüklük atalet gibi kıstaslara göre daha kolayca ve daha ekonomik olarak ayırabilecektir. SONUÇ Plastiklerin çöplüklerde depolanması, ağırlık olarak yerleşim yerlerinden kaynaklanan atıkların ancak %7 sini kaplasa bile düşük yoğunlukları nedeniyle %40'a varan hacimleri sebebiyle diğer atıklara nazaran çok daha büyük bir problemdir. Bunların tabiatta yok edilememesi ise durumu daha tehlikeli hale getirmektedir. Bu durumda yeniden kullanıma alma önemli bir ekonomik ve ekolojik avantaj olmaktadır. Dünyanın çeşitli ülkelerinde üretilen plastiğin yarısına yakını yeniden işlenmek üzere toplanabilmektedir. Ülkemizde de bunun sağlanması gerekmektedir. Bunun için yerel yönetimlerin atık işleme tesisleri yapmalarının yanında atıkların temiz ve kolay işlenebilir halde toplanmasında vatandaşlara da büyük görevler düşmektedir. Bu nedenle halkın eğitiminin de dikkatle ele alınarak israfın kötülüğü ve kainattaki mükemmel ekolojik dengenin korunması gerektiğinin anlatılması büyük bir önem arzetmektedir. ABSTRACT in this study, collection and seperation of plastic metarials from domestic wastes and their recyciing is overviewed. After the introduction of source, types, collection styles, seperation techniques from other wastes of plastics, the classifica^ tion of plastic is investigated. in the end the recyciing methods are introduced. KAYNAKLAR -\Vogrolly, E., Richter, H., Grosmayer, G., Ulbert, W., "Plastics Recyciing" A United Nation Industrial Development Organisation Report, April Yüceliş, O., "Denizli'de Kullanılan Hurda Plastik Miktarının Araştırılması", Denizli Müh. Fak. Makina Müh. Böl. Yıliçi Çalışması, Danışman: Yrd. Doç. Dr. Muzaffer Topçu, Topçu M., Tarakçılar, A.R., Taşgetiren, S., "Kompozil Esaslı Makina Elemanlarında Tasarım ve Malzeme Parametreleri" 4. Denizli Malzeme Sempozyumu, Nisan 1991, DENİZLİ -"PlasticRecycling" Reifenhauser News-May 1993