Elazığ Kenti Katı Atıkları Geri Kazanım Potansiyelinin Belirlenmesi

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 18 (4), , (4), , 2006 Elazığ Kenti Katı Atıkları Geri Kazanım Potansiyelinin Belirlenmesi Özge HANAY 1 ve Nilüfer (NACAR) KOÇER 2 1 Fırat Üniversitesi Süleyman Demirel Keban MYO Çevre Koruma Programı, Keban, Elazığ 2 Fırat Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü, Elazığ ohanay@firat.edu.tr (Geliş/Received: ; Kabul/Accepted: ) Özet: Bu çalışmada Elazığ kentinden kaynaklanan katı atıkların geri kazanım potansiyelini araştırmak amacıyla, kentteki farklı sosyoekonomik seviyeye sahip bölgelerde geri kazanım oranları pilot ölçekte tespit edilmiştir. Çalışmanın sonuçlarına göre; geri dönüşüm oranı en yüksek % 8.85, en düşük % 4.25 olarak tespit edilmiş ve kent genelinde ise ortalama % 6.65 olarak bulunmuştur. Ayrıca Elazığ kentinde yılda geri kazanılabilir atık miktarı yaklaşık olarak ton olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Katı Atık, Geri Kazanım, Elazığ Kenti. Determination of Recycling Potential of Solid Waste in Elazığ City Abstract: In this study; to investigate the recycling potential of the solid wastes in Elazığ city, the recycling rates of several sites having different socio-economic levels were determined at a pilot-scale. According to this, it was found that the highest and the lowest recycling rates were 8.85 %, 4.25 %, respectively. The recycling rate in Elazığ was 6.65 %. It was calculated that the recyclable material was about tons per year. Keywords: Solid Waste, Recovery, Elazığ City. 1. Giriş Sanayileşmenin ve sosyal yaşam koşullarının sürekli ileriye gittiği günümüzde, bu gelişmelerin beraberinde getirdiği çevre kirliliği; ülkelerin gündeminde ilk sıralarda yer almaya başlamıştır. Yanlış teknoloji kullanımı, bilinçsizlik, doğa sevgisinden yoksunluk ve çevre sağlığının öneminin anlaşılamaması, çevre kirliliğinin artışını daha da hızlandırmıştır. Dünyadaki doğal kaynaklar, hızlı nüfus artışı ve bilinçsiz aşırı tüketim sebebiyle hızla azalmaktadır. Doğal kaynakların ham madde olarak üretimde bilinçsiz kullanımları sebebiyle bu kaynakların verimli kullanımı ortadan kalkmakta ve hızla yok olmaktadır. Mevcut kirliliklerin içerisinde yer alan katı atıklar, bertaraf edilmemeleri halinde; özellikle şehirlerde yaşayan insanlar için ilk göze çarpan çevre kirliliğine dönüşmektedir [1,2]. Çevre kirliliğine yol açan bu atıklar, başlıca; yiyecek atıkları, kağıt-karton, plastik, naylon, metalteneke, cam, deri, kemik, lastik, taş-toprak, odun, tekstil, bahçe atıkları ve ince taneli çöplerdir [3]. Kent merkezlerinin gelişimi, evlerden ve ticari hizmet tesislerinden kaynaklanan katı atık miktarındaki artışı desteklemektedir [4]. Atıkların gelişigüzel doğaya atılmaları, sağlıklı yaşamda endişelere yol açtığından dolayı insanlar da çevresel duyarlılık artmaya başlamıştır. Gelişmiş ülkelerin yaşam standartlarını yükseltme istekleri doğal kaynak tüketimini de artırmıştır. Gerek evsel gerekse de endüstriyel atıklar genellikle vahşi (gelişigüzel) depolama yoluyla uzaklaştırılmaktadır. Bu durum vahşi depolamanın sebep olduğu olumsuzluklardan dolayı insanlardaki endişeleri artırmıştır. Sonuç olarak, katı atıkların daha iyi yönetilmesinde ve doğal ham madde kaynaklarının verimli kullanılmasında, günümüzde geçmişe nazaran ilerlemeler meydana gelmiştir [5]. İnsanların kullanım ve tüketimine sunulan bir ürünün, üretimden tüketimine kadar olan süreç içerisinde ortaya çıkardığı atıklar, nüfus yoğunluğu fazla olan yerleşim alanlarında önemli bir sorun oluşturmaktadır. Bu sorunları azaltmak için, hammadde temininden ürünün üretimi ve tüketimi süreçlerinde ortaya çıkan katı atıkların bertaraf

2 Ö.Hanay ve N. (Nacar) Koçer edilmesinde; çevreye en az zarar verecek uygulamaların tercih edilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda amaç, katı atıklar içerisinde kağıt, karton, mukavva, cam, plastik, metal gibi önemli miktarda yer alan geri kazanılabilir katı atıkların yeniden değerlendirilmesidir [6]. Katı atıkların günümüz şartlarında en uygun bertaraf şekli, atık içerisindeki ekonomik değere sahip madde türlerinin geri kazanılmasıdır. Seik [7] ile Kaseva ve Gupta [8], katı atık geri dönüşümünü çevresel zararları azaltan, enerjiyi koruyan, kaynakları muhafaza eden, atık toplama ve uzaklaştırma maliyetlerini azaltan ekonomik bir aktivite olarak tanımlamışlardır [9]. Ev, işyeri ve endüstrilerden kaynaklanan atıklardan geri dönüşümlü maddelerin geri kazanımı, bu maddelerin toplanması, ayrılması, nihai bertarafı ve ilgili kuruluş veya şirketler tarafından bu maddelerin alınması, satılması ve yine bu maddelerin farklı amaçlar için yeniden kullanımını kapsayan karmaşık bir sistemdir [10]. Düzenli bir geri kazanma, geri kazanılabilecek maddelerin kaynakta ayrılması, toplama sırasında ayırma ve merkezde ayırma yöntemlerinden birisiyle yapılabilmektedir. Geri kazanımın en etkin yolu ise kaynakta ayırma sistemi ile geri kazanılabilir maddelerin ayrılarak değerlendirilmesidir [11,12]. Ancak bu, çok iyi eğitilmiş bir toplum ve iyi bir organizasyon gerektirmektedir [13]. Kaynakta iyi bir ayırım programı için toplum desteği şarttır. Bu destek; programın toplum ve katılımcılara uygunluğu, toplumun çevresel davranışlarının ve eğilimlerinin durumu ve atık yönetimine bakış açısı gibi faktörlere bağlıdır [14]. Katı atık miktarı; mevsimsel şartlara, tüketim alışkanlıklarına ve coğrafik konuma göre değiştiği için, buna paralel olarak geri kazanım oranı sürekli değişmektedir. Bunun yanı sıra geri dönüşüm programlarının ilk başlatıldığı yerlerde halkın geri kazanım konusunda bilgilendirilmelerinden dolayı geri kazanım oranı daha yüksektir [15]. 2. Materyal ve Metot 1997 yılında yapılan Nüfus Sayım Sonuçlarına göre, Elazığ kentinin nüfusu ilçeler dahil kişi olup, şehir merkezinin nüfusu kişidir. Katı atıkların toplanması ve taşınması belediyeye bağlı Temizlik İşleri Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. Kent merkezindeki katı atık toplama ve taşıma hizmeti kent merkezinde belediye tarafından, Organize Sanayi Bölgesi nde ise, sanayiden sorumlu kişiler tarafından çöp döküm sahasına götürülmektedir. Belediye tarafından toplanan Elazığ kentinin evsel, endüstriyel ve hastane katı atıkları Elazığ-Malatya yolu üzerinde Elazığ kentine 8 km uzaklıktaki Meryem Dağı eteklerine düzensiz depolama yöntemi ile boşaltılmakta ve alternatif bir depolama alanı araştırmaları da devam etmektedir. Karışık olarak toplanan katı atıklar, belediye tarafından yapılan ihale ile ihaleyi alan müteahhitlerce değerlendirilmekte ve bu atıklardan; kağıt, cam, plastik ve metaller cinslerine göre ayrılarak bir miktar gelir sağlanmaktadır [2]. Tablo 1 de çöp döküm sahasında ayrılan geri kazanılan maddelerin cins ve miktarları gösterilmiştir. Şehirde atık geri kazanımı için depolama alanı dışında yapılan başka bir faaliyet henüz bulunmamaktadır [16]. Tablo 1. Çöp döküm sahasında ayrılan maddelerin cins ve miktarı [16]. Geri Kazanılan Maddeler Geri Kazanılan Miktar, % Cam Kağıt ve Karton Metal Plastik ve Naylon PET ve PVC Tekstil ve Paçavra 3.49 Ahşap 1.00 Elazığ kentinden kaynaklanan katı atıkların, geri kazanım potansiyelinin belirlenmesi amacıyla; farklı sosyoekonomik seviyeye sahip bölgelerden, katı atık numuneleri toplanmıştır. Bu nedenle Elazığ ın sosyoekonomik yapısı ve kullanılan yakıt türü de dikkate alınmıştır. Sosyoekonomik seviyesi yüksek olan yer I.Bölge, sosyoekonomik seviyesi orta düzeyde olan yer ise II. Bölge olmak üzere pilot bölgeler seçilmiştir. I. Bölgede 23 hane, II. Bölgede ise 28 hanede oturan toplam 204 kişiden oluşan atıklar için, kaynakta ayırma yöntemiyle geri kazanılabilir madde potansiyelinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Değişik sosyoekonomik yapıya sahip olan hane halkı gelir seviyelerine göre bölgeler bazında değerlendirilerek aşağıdaki gibi tasnif edilmiştir. 508

3 Elazığ Kenti Katı Atıkları Geri Kazanım Potansiyelinin Belirlenmesi I. Bölge: Sosyoekonomik seviyesi yüksek, genellikle ısınmak için katı ve sıvı yakıtlı kalorifer yakıtı kullanan bölgedir. Bu çalışmada; Elazığ için Üniversite Lojmanları, Gazi Caddesi, Kışla Caddesi ve Bahçelievler I. Bölge kapsamında seçilmiştir. II. Bölge: Sosyoekonomik seviyesi orta düzeyde olan ve ısınmada soba ile birlikte kaloriferlerde katı ve sıvı yakıt kullanan bölgedir. Yeni Mahalle, Doğukent, Esentepe, Safran Mahallesi II. Bölge kapsamında seçilerek dikkate alınmıştır. Çalışmada, evsel katı atık içerisinde ne kadar ıslak atık ve geri kazanılabilir katı atık olduğunu ve aynı zamanda geri kazanılabilir katı atıkların bileşenlerini tespit etmek amacıyla; hane halkına verilen mavi naylon poşetlerde geri kazanılabilir atıkların, evdeki herhangi bir poşette ise, ıslak atıkların toplanması istenmiştir. Uygulama her ev için üç ay olarak hedeflenmesine rağmen, bazı hane halkının bu konuda isteksiz davranması uygulamayı bir veya iki aya düşürmüştür. Toplanan atıklar tasnif edilerek, 10 g hassasiyetli elektronik tartıda tartımları yapılmıştır. Buna göre, Nisan 2002-Mart 2003 süresince devam eden çalışma sonucunda, hane halkından kaynaklanan geri kazanılabilir madde miktarları ile geri kazanılan maddelerin toplam geri kazanılan katı atık içindeki yüzdeleri hesaplanmıştır. Ayrıca, kişi başına düşen ıslak atık miktarı, toplam geri kazanılabilir madde miktarı, toplam evsel atık içindeki yüzdeleri bölgelere ve kent merkezine göre ayrı ayrı belirlenmiştir. Çalışmanın uygulandığı hane sakinlerine, verilen süreye titizlikle uymaları ve normal yaşantıları süresince evsel katı atıklarını ne fazla ne de eksik atmaları konularında uyarılmış ve atıklar toplanırken bu kurala uyup uymadıkları kontrol edilmiştir. atıklar içerisinde geri kazanılabilir maddelerin miktarları Şekil 1 de gösterilmiştir. Bununla beraber, kişi başına düşen ıslak atık ve toplam geri kazanılabilir maddelerin miktarı ve toplam evsel atık içindeki yüzdeleri bölgelere ve kent merkezine göre Tablo 3 de sunulmuştur. Uygulamanın yapıldığı 51 haneden elde edilen sonuçlara göre geri kazanılabilir atıklar içerisinde en büyük payı % ile kağıt ve karton atıkları almaktadır. Bunu sırasıyla % ile PET-PVC atıkları, % ile plastik ve naylon atıklar, % ile cam atıkları izlemektedir. Hane halkının gelir seviyesine göre geri kazanılabilir atık, gelir seviyesi yüksek olan bölgelerden (% 8.85), en fazla ıslak atık miktarı ise gelir seviyesi düşük olan hanelerden (%95.75) elde edilmiştir yılında kentte oluşan yıllık katı atık miktarı Elazığ Belediyesi nden alınan tahmini rakamlara göre tondur. Elazığ kentinde yapılan pilot ölçekli çalışmaya göre, geri kazanım oranı % 6.65 olarak tespit edilmiştir. Buna göre, uygulama kent merkezinde yapılacak olursa geri kazanılan katı atık oranı yılda ton olarak belirlenir. 4. Sonuç ve Öneriler Çalışma sonucunda Kaynakta Ayırma Yöntemi ile toplanan çöplerin geri kazanım oranı, Elazığ kent merkezinde % 6.65 olarak bulunmuştur. Kent merkezinde I. Bölge olarak seçilen Üniversite Lojmanları, Gazi Caddesi, Orduevi ve Bahçelievler de geri kazanım oranının % 8.85 olduğu, II. Bölge olarak seçilen Yeni Mahalle, Doğukent, Esentepe, Safran semtlerinde ise % 4.25 olduğu tespit edilmiştir. 3. Bulgular ve Değerlendirme Nisan 2002-Mart 2003 süresince devam eden çalışma sonucunda hane halkından kaynaklanan geri kazanılabilir bileşenlerinin miktar ve toplam geri kazanım içindeki yüzdeleri Tablo 2 de verilmiştir. Bölgeler ve Elazığ kenti merkezi genelinde toplanan katı 509

4 Ö.Hanay ve N. (Nacar) Koçer Tablo 2. Nisan Mart 2003 süresince uygulanan pilot bölge çalışmasında hane halklarından kaynaklanan geri kazanılabilir atık bileşenlerinin miktar ve toplam geri kazanım içindeki yüzdeleri. Toplam Geri Bölge No Kazanılabilir Katı Atık I 23Hane II 28Hane Elazığ 51Hane Cam, % % % Kağıt ve Karton, % % % Metal, % % % Plastik ve Naylon, % % % PET ve PVC, % % % Tekstil ve Paçavra, 3.65 % % % 3.49 Ahşap, 1.84 % % % 1.00 Tablo 3. Nisan 2002 Mart 2003 süresince uygulanan pilot bölge çalışmasında hane halklarından kaynaklanan kişi başına günlük ıslak atık, toplam geri kazanılabilir maddenin miktarı ve toplam evsel atık içindeki yüzdeleri. Kişi Başına Düşen Günlük Bölge No Katı Atık I (93 Kişi ) 0.48 II ( 111 Kişi) 0.45 ELAZIĞ ( 204 Kişi) Cam Kağıt ve Karton Kişi Başına Düşen Günlük Geri Kazanılabilir Madde Metal 0.04 % % % 6.65 Plastik ve Naylon PET ve PVC Geri Kazanılabilir Katı Atık Kişi Başına Düşen Günlük Islak Atık 0.44 % % % Tekstil ve Paçavra I.Bölge II.Bölge Elazığ Ahşap Şekil 1. Bölgeler ve Elazığ kenti genelinde toplanan katı atıklardaki geri kazanılabilir maddelerin miktarları. I.Bölge, II. Bölge ve Elazığ kenti genelinde toplanan katı atıklardaki geri kazanılabilir maddelerin miktarları geri kazanım oranına göre şu sırayı takip etmektedir: I.Bölge:Kağıt>PET-PVC>Cam>Plastik- Naylon>Metal>Tekstil>Ahşap II.Bölge:Kağıt>Plastik-Naylon>PET- PVC>Metal>Cam>Tekstil>Ahşap Elazığ Kenti genelinde: Kağıt>PET- PVC>PlastikNaylon>Cam>Metal>Tekstil>Ahşap. Yapılan hane halkı çöp kompozisyon çalışmasından alınan sonuçlara göre, kişi başına günlük (kg) çöp üretimi I. Bölgede 0.48 kg/kişi.gün, II.Bölgede 0.45 kg/kişi.gün olarak bulunmuştur. Elazığ kenti geneli için bu oran ise 0.47 kg/kişi.gün olarak hesaplanmıştır. Elazığ kentinde yapılacak böyle bir uygulamada, çalışmanın özellikle eğitim ve gelir seviyesi yüksek olan yerlerde başlatılması uygun görülmüştür. II. Bölgede geri kazanım oranının düşük olması uygulamanın hem kış ayında gerçekleşmesi hem de çalışmanın bu bölgelerde fazla tanıtılmamasına dayandırılmıştır. Aynı zamanda hane halkının bu konudaki isteksizliği de çalışmayı olumsuz etkilemiştir. Sosyoekonomik seviyenin yüksekliği kişilerin çevre duyarlılığı göstermesi için yeterli olmayıp aynı zamanda kültürel gelişmişlikte önemlidir. Bu ve benzeri çalışmaların amacına ulaşabilmesi için; 1. Çevre konusuna ilişkin olarak yapılan araştırmaların sürekli ve daha kapsamlı olarak yapılması ve sonuçların kamuoyuna sunulması, elde edilen sonuçlara göre disiplinlerarası eğitim programları hazırlanmalıdır. 2. Hane halkı geri kazanılabilir katı atıklar konusunda sistematik bir biçimde ve her türlü eğitim-öğretim aracından yararlanılarak bilgilendirilmelidir. 3. Özellikle katı atıkları toplamada görevli belediyelerin atıkları ayrı toplama konusunda yeterli altyapıya sahip olmalıdır. 510

5 Elazığ Kenti Katı Atıkları Geri Kazanım Potansiyelinin Belirlenmesi 4. Bireyler olarak ayrı toplama, depozitosuz kaplarda sunulan tüketim malları almama gibi bilinçli yaşam tarzı ile hem ham maddelerimiz hem de ekonomimiz korunmalıdır. 5. Üreticilerin çevre dostu ve geri dönüştürülebilir ürün üretimini artırmaları ve depozito uygulamasıyla geri kazanımın sağlanması gereklidir. 6. Katı atıkları mümkün olduğunca az üretmeye çalışmak, atılan atıkları da elden geldiğince değerlendirmek, kullanılacak malzemeleri uzun süre tekrar tekrar kullanması sağlanmalıdır. Tüm bu çalışmalar sonucunda; katı atıkların toplanması, taşınması ve uzaklaştırılmasından sorumlu belediyeler için, katı atıkların bertaraf edilmesinde Kaynakta Geri Kazanım yöntemi uygulanmalı ve gerek çevre kirliliğinin önlenmesi gerekse ekonomik yönden yararlı olacağından, bu yöntemin tüm belediyelerin uyması gereken bir sorumluluk olduğu unutulmamalıdır. 5. Kaynaklar 1 Demir, İ., Altınbaş, M., Arıkan O., Katı Atıklar İçin Entegre Yönetim Yaklaşımı, Kent Yönetimi İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu 99, (17-19 Şubat 1999), İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Cilt 3. İstanbul, Tilman, C., Sandhu, R. (1998). A Model Recycling Program for Alabama, Resources, Conservation and Recycling, 24, Koçer, N., Öbek, E., Uslu, G. (2003). Elazığ Kentindeki Katı Atıkların Toplama ve Taşıma Maliyeti İle Çöp Sahasının Durumu, Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, (15) 2, Leu, H.G., Lin, S.H. (1998). Cost-Benefit Analysis of Resource Material Recycling, Resources, Conservation and Recycling, 23, Subramanian, P.M. (2000). Plastics Recycling and Waste Management in the USA. Resources, Conservation and Recycling, 28, Toröz, İ., Arıkan, O. (1999). İstanbul da Katı Atıkların Geri Kazanımın İncelenmesi, Kent Yönetimi İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu 99, (17-19 Şubat 1999), Cilt 3, İstanbul, Seik, F.T. (1997). Recyling of Domestic Waste: Early Experiences in Singapore. Habitat International 21(3), Kaseva, ME., Gupta, SK. (1996). Recycling-an Environmentally Friendly and Income Generating Activity-Towards Sustainable Solid Wastes Management, A Case Study-Dar es Salaam City, Tanzania. Resources Conservation and Recycling, 17, Kaseva, M.E., Mblugliwe, S., Kassenga, G.(2002). Recycling İnorganic Domestic Solid Wastes: Results From a Pilot Study in Dar Es Salam City, Tanzania, Resources, Conservation and Recycling, 35, Benitez O., Vega, C., Ramirez M.A. (2002). Formal and Informal Recovery of Recyclable in Meksikali, Meksico; Handling Alternatives. Resources, Conservation and Recycling, 34, Berktay, A., Pehlivan, E. (1996). Konya Kent Merkezinde Yaşayanların Evsel Katı Atıkların Kaynağında Geri Kazanılabilirliğinin Konusundaki Eğilimlerinin Belirlenmesi, Selçuk Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 11, John, V.M., Zordan, S.E. (2001). Research& Development Methodology for Recycling Residues As Building Materials a Proposal, Waste Management, 21, Şafak, S., Erkal S. (1995). Ailelerin Evle İlgili Faaliyetlerde Çevre Korunmasına İlişkin Davranışlarının İncelenmesi, Standart Dergisi, 405, Chung, S., Poon, C. (1999). The Attitudes of Guangzhou Citiziens on Waste Reduction and Environmental Issues, Resources, Conservation and Recycling, 25, Woodard, R., Harder, M.K., Bench, M., Philip, M. (2001). Evaluating the Performance of a Fortnightly Collection of Household Waste Seperated into Compostables, Recyclates And Refuse in the South of England, Resources, Conservation and Recycling, 31, Elazığ Belediyesi. (2005) Elazığ Belediyesi Temizlik İşleri Müdürlüğü 2005 Yılı Teknik Raporu. 511