ENDÜSTRİYEL KATI ATIK YÖNETİMİ

Transkript

1 TMMOB Çevre Mühendisleri Odası V. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ ENDÜSTRİYEL KATI ATIK YÖNETİMİ (1), Birol KAYRANLI (2) (1) Çevre Yüksek Mühendisi, İller Bankası Genel Müdürlüğü İçmesuyu Dairesi Başkanlığı, Atatürk Bulvarı No: Opera/ANKARA, (2) Çevre Yüksek Mühendisi, İller Bankası Genel Müdürlüğü Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, Yeni Ziraat Mahallesi 14. Sokak No: Altındağ/ANKARA, ÖZET Katı atıkların etkin ve verimli bir biçimde toplanması, taşınması, değerlendirilmesi ve uygun bir yöntemle bertarafları yerel yönetimlerin ve sanayicilerin en büyük sorunlarındandır. Günümüz şartlarında; katı atıkların çevre ve ekonomi açısından en etkin değerlendirme şekli, kaynakta geri kazanımdır. Geri kazanım ile kaynak ve çevre korunur, enerji kazanımı ile ekonomiye girdi sağlanmış olur. Türkiye de katı atıkların büyük bir bölümü geri kazanılmadan toplanmakta ve genellikle, düzensiz depolama ile bertarafları gerçekleşmektedir. Katı atıkların içerisindeki geri kazanılabilir ve değerlendirilebilir artıklar toprağa gömülmektedir. Endüstriyel katı atıklardan faydalanabilmek için uygun bir katı atık yönetimi oluşturmak gereklidir. Bu çalışmada; endüstriyel katı atıklar, endüstriyel katı atık yönetimi ve uygulamaları araştırılmış, aksaklıklar tespit edilmiş ve çözümleri önerilmiştir. Anahtar Kelimeler : Endüstriyel Katı Atık, Katı Atık Yönetimi, Atık Azaltma, Geri Kazanım. ABSTRACT INDUSTRIAL SOLID WASTE MANAGEMENT One of the most important problems that municipalities and industrialist face is collecting, transporting and evaluating the solid waste in an effective method and disposal of them. Nowadays, the most useful way to evaluate of solid waste with respect to the environment and economics is recycle them in the resource. In Turkey, the most part of the solid waste are accumulated without recycling and their disposals are performed by uncontrolled tipping. The recycling and wasteful materials in the solid waste are buried to the ground. It is necessary to compose suitable solid waste management system to make use of industrial solid waste. In this study; industrial solid waste, industrial solid wastes management and application are observed, malfunctions are assigned and solutions are suggested. Key Words : Industrial Solid Waste, Solid Waste Management, Recycle, Reduce, Recoverg

2 1. GİRİŞ Sanayileşme sürecine giren ve sanayileşmesini tamamlayan toplumlarda, doğal kaynaklar bitmez tükenmez bir kaynak olarak kullanılmışlardır. Bunun sonucu olarak doğal denge bozulmuş, doğanın kendini yenilemesi oldukça güçleşmiştir. Sanayileşmeyi sürdürürken çevreyi ve doğal kaynakları korumak ülkelerin ulaşmak istedikleri hedeftir. Atık üretimini ve yeni kaynak tüketimini azaltmanın en etkin yolu geri kazanım ve yeniden kullanımdır. Üretim ve tüketim süreci sonunda oluşacak atıklar yeniden değerlendirilebilir. İstenilen kalitede (hammadde veya yan ürün elde edilebilir, yeniden kullanılabilir, enerji üretilebilir) olduğu sürece bertaraf ihtiyacı ve doğal kaynaklara duyulan talep azalacaktır. Katı atıklar yerel yönetimler ve sanayiciler için başta gelen çevre sorunlarından biridir sürecinde Türkiye'de hızla endüstriyel ekonomiye geçiş dönemi başlamıştır. Bu süreçte, önceliğin üretime verilmesi nedeniyle, hızlı bir şekilde artan üretim miktar ve çeşitliliğine paralel olarak endüstriyel atıklarda da büyük ölçüde artış görülmüştür. Toplum tarafından kabul edilebilir düzeyde ve sadece rahatsızlık verici sorunlar olarak görülen çevre kirliliği, toplumun artan çevre duyarlılığı ve görünür doğal yaşam gereksinimlerini etkilemesinden dolayı, 1990'lı yılların başlarında göz ardı edilemeyecek düzeylere ulaşmıştır (DPT, 2000). Katı atık sorununun çözülmesinde yasal düzenlemelerin yapılması zorunludur. Katı atık konusunda uygulanan yasal düzenlemelerin özünde; olabildiğince az atık üretmek ve bunun üretimden başlanarak, tüketimin son halkasına kadar tasarlanması; katı atıkların, hammadde ve/veya başka amaçlara yönelik olarak yeniden kullanılması, toprak, su, hava ortamına ve bu ortamdaki canlılara zarar vermeyecek şekilde nihai bertarafının gerçekleştirilmesi esasları vardır. Bu esasların uygulanması amacıyla geliştirilen sisteme de KATI ATIK YÖNETİMİ denir. Katı atık yönetimi; toplama, taşıma, transfer istasyonları ve katı atık uzaklaştırma sistemlerinin bir bütünüdür(pehlivan, 2001). Sürdürülebilir kalkınma programı çerçevesinde, endüstriyel katı atıklardan faydalanabilmenin temelinde uygun "Katı Atık Yönetimi" oluşturmak vardır. Sanayi bölgelerinde katı atıkların ortaya çıkışından toplanması, taşınması ve giderilmesine kadar her aşamada uygun yönetimi gerçekleştirmek oldukça önemlidir (Tchobanoglous ve diğerleri, 1993). 2. TÜRK ÇEVRE MEVZUATINDA KATI ATIKLARIN DURUMU Katı atıklar konusunda, 1983 yılında çıkartılan 2872 sayılı Çevre Kanunu nun yürürlüğe girmesi ile modern uygulamalara geçilebilmiştir. Bu kanunun 8. Maddesindeki kirletme yasağı başlığında, Her türlü atık ve artığı, çevreye zarar verecek şekilde, ilgili yönetmeliklerde belirtilen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak, doğrudan veya dolaylı bir biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak, uzaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır hükmü bulunmaktadır. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 14 Mart 1991 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile geçmişte yapılmış olan farklı ve dağınık yasal düzenlemelere toplu bir bakış açısı getirilmiştir. Bu yönetmeliğin amacı; çeşitli faaliyetler sonucu atılan, genellikle katı formdaki evsel ve evsel katı atık niteliğindeki endüstriyel atıklar ile arıtma çamurunun toplanması, taşınması, geri kazanılması, değerlendirilmesi, çevre ve insan sağlığını bozmayacak şekilde bertaraf ve zararsız hale getirilmesi ile ilgili teknik ve hukuki esasları belirlemektir. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği taslağının hazırlanmasında göz önüne alınan ana ilkeler önem sırasına göre; Mümkün olduğu kadar katı atık üretmemeye, Katı atık miktarını azaltmaya, Katı atık içinde zararlı atık bulundurmamaya, 484

3 bu atıkları değerlendirmeye ve maddesel geri kazanma çalışmalarına katılmaya mecburdurlar şeklinde ifade edilmiştir (Baştürk ve Gönüllü, 1991). Sözü edilen ilkelere erişebilmek için katı atık bertarafı ile ilgili tüm idareciler, halkın katılımını da sağlayacak çalışmalar yapmak ve yapılan çalışmaları denetlemekle görevlendirilmiştir. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile atıkları hem ekonomik yönden değerlendirebilmek ve hem de çevre kirlenmesine mani olabilmek bakımından katı atıkları taşımak ve toplamakla yetkili ve görevli olan belediyeler; Atıkların değerlendirilmesini kolaylaştırmak için atıkları ayrı kaplarda toplamaya ve bunlarla ilgili tedbirleri almaya yetkili kılınmıştır. Kullanılmış akü ve piller ile kullanılmış ilaçların evsel atıkların içine atılması yasaklanmış, Belediyeler Çevre Müsteşarlığı na söz konusu maddelerin ayrı toplanması veya depozito uygulanması konusunda ilave tedbirleri almaya yetkili kılınmıştır. Entegre Atık Yönetiminin yasal altyapısının oluşturulması, bu yolla katı atık yönetiminde uygulanacak ilkelerin, teknik esasların ve standartların belirlenmesi amacıyla, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinden başka Çevre Bakanlığınca tarih ve sayılı Resmi Gazetede Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve tarih ve sayılı Resmi Gazetede Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmeliklerde atıkların kaynağında azaltılması, atıkların mümkün olan en yüksek oranda geri kazanılması, geriye kalan atıkların ise tekniğine uygun olarak nihai bertaraflarının sağlanması ana ilkeler olarak benimsenmiştir. Türkiye de radyoaktif atıklar 9 Temmuz 1982 tarihli ve 2690 sayılı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Kanununa ilişkin tüzük hükümleri çerçevesinde, Başbakanlığa bağlı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafından yönetilmektedir(türk Çevre Mevzuatı, 1998). 3. KATI ATIKLAR 3.1. Katı Atıkların Tanımı ve Özellikleri 2872 sayılı Çevre Kanunun 8. Maddesinde Her türlü atık ve artığın çevreye zarar verecek şekilde alıcı ortama verilmesi, depolanması, taşınması ve benzeri faaliyetler yasaklanmıştır denilmektedir. Bu maddede geçen atık ve artık terimleri beraberce kullanıldığı halde Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinin Tanımlar başlıklı birinci bölümünde sadece atık kavramı tanımlanmıştır. Bu yönetmelikte katı atık için; Üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddelere ve arıtma çamuruna katı atık denir şeklinde bir tanımlama yapılmıştır. Artık; her hangi bir proje ve faaliyet sonucu kullanılan hammaddeden ürün elde edilmesinde, üretimin sonucu olarak atılan ama başka maddelere dönüştürme gibi işlemlerle geri kazanılabilen maddelerdir. Bu tanıma göre; katı atıklardan geri kazanıldıktan sonra o günün teknolojisinin tekrar geri kazanmaya müsaade etmediği kalan kısımlar atık kapsamına girmektedir. Artık kavramında; atıklardan yeniden kullanım, geri dönüşüm ve geri kazanım kavramları işin içine girmektedir(kayk, 1991). Katı atıkları kaynaklarına ve türlerine göre 7 kategoride incelemek mümkündür. Bunlar; evsel, ticari, kentsel, endüstriyel, açık alan (park, bahçe vb.), arıtma tesisi, tarımsal alanlardır (Torunoğlu ve Demirer, 1991) Katı Atık Yönetimi Çevre bilinci oluşmuş ve oluşmakta olan ülkelerde katı atıklar konusunda hazırlanmış olan yasal düzenlemeler ve yürütülen uygulamaların başında olabildiğince az atık üreten teknolojilerin (üretimden başlayarak tüketimin son halkasına kadar) desteklenmesi, katı 485

4 atıkların ham madde ve/veya başka amaçlara yönelik olarak geri kazanımı, toprak, hava, su ortamına ve canlılara zarar vermeyecek şekilde bertaraf esasları vardır. Bu esasların uygulanması amacıyla geliştirilen sisteme katı atık yönetimi denilmektedir (Avcı, 1996). Katı Atık Yönetimi, Evsel, sanayi ve tıbbi atıkların kaynağında ayrı toplanması, taşınması ve insan ve çevre sağlığına zarar vermeyecek şekilde teknik şartlara uygun olarak bertarafını içermektedir. Katı atık yönetim modeli için aşağıdaki yöntemlerin biri veya bir kaçı seçilerek bertaraf yönetim sistemi oluşturulur (EPA, 1989). Atıkların üretim aşamasında azaltılması veya az atık üreten teknolojilerin seçilmesi, Atıkların geri kazanılması (Toplama, Ayırma), Atıkların geri dönüştürülmesi (Tekrar kullanım, ikincil ham madde ve ürün yapımı, kompostlama), Enerji geri kazanımlı yakma, tehlikeli ve tıbbı atıkların yakılması, Düzenli depolama. Bertaraf yöntemi seçilirken mutlaka bir katı atık yönetim modeli oluşturulmalıdır. Bu yöntem geniş kapsamlı olup yukarıdaki sistemler göz önünde bulundurulmalıdır (Çevko, 1996). Katı atıkların üretildikleri ilk noktadan bertaraf edildikleri son noktaya kadar bütün aşamalar, katı atık yönetim sisteminin birbirine bağlı, birbirini tamamlayan halkalarını oluşturmaktadır. Uygun bir katı atık yönetim sisteminin ana amacı; halkın verilen hizmetten memnun olması, insan ve çevre sağlığını en üst düzeye çıkaran metotlar seçilirken sistemin ilk yatırım ve işletme maliyetlerini en aza indirecek uygulamaların seçilmesidir (Alpen, 1996). Evlerden ve işyerlerinden kaynaklanan atıklardan geri kazanılabilecek malzemenin daha kaynakta ayrılarak çöpe dönüştürülmemesi, çöpün miktarını önemli ölçüde azaltacaktır. Ancak bu hedef, halkın bilinç düzeyi ve katılım isteği ile yakından ilgilidir. Diğer yandan çöpün miktarı ve kompozisyonu, geri kazanılabilecek maddelerin miktarı, geri kazanım ve yeniden kullanım amacıyla kaynakta ayrılıp toplanmamasının rasyonalitesini belirleyecektir. 4. ENDÜSTRİYEL KATI ATIKLAR Her türlü hafif veya ağır endüstri tesislerden açığa çıkan istenmeyen nitelikteki katı madde ve çamurlar, endüstriyel katı atık kapsamına girmektedir. Bu tür atıklar oluşum faktörlerine göre üçe ayrılırlar; 1. Endüstriyel birimlerdeki işlem ve süreçlerden kaynaklanan katı atıklar, 2. Endüstriyel atıksu arıtma tesis çamurları, 3. Hava kirliliği kontrol ekipmanlarından kaynaklanan katı atıklar. Endüstriyel birimlerdeki işlem ve süreçler sonucunda oluşan ve daha çok yoğun bir çamur niteliğinde olan katı atıklar ise zararlı katı atıklar olarak tanımlanırlar. Gerek atıldıkları yerde gerekse zaman içerisinde insan ve diğer canlılar için tehlike oluşturabilecek özellik taşıyan her türlü biyolojik, kimyasal, toksik, yanıcı, patlayıcı ve radyoaktif katı atıklar, mezbahalar, et kombinaları diğer yiyecek endüstrisinde üretilen kokuşabilir nitelikteki atıklar ile tehlikeli kirletici ihtiva eden küller bu sınıfa girmektedir (Alyanak, 1996). Endüstriyel hava kirliliği kontrol araçları önemli katı atık kaynaklarındandır. İki çeşit hava kirliliği kontrol düzeneği vardır. 1. Kuru tutucular: Bunlar kuru siklonlar, elektrostatik tutucular ve benzerleridir. Bu araçlardan çıkan katı atık, kuru formdadır. 486

5 2. Islak tutucular: Bunlar scrubbers, sprey kuleleri ve benzerleridir. Bu cihazlarda genellikle sıvı atıklar meydana gelir (WHO, 1993) Endüstriyel Katı Atık Oluşum Sektörleri ve Türleri Endüstriler de oluşacak katı atık kaynakları ve türleri Tablo 1'de, bu atıklardan geri kazanılacak maddelerin ağırlıkça yüzdeleri Tablo 2'de verilmiştir. Tablo 1. Endüstriyel katı atık türleri ve kaynakları(george ve diğerleri, 1993). ENDÜSTRİLER OLUŞUM PROSESLERİ ATIK TÜRLERİ Gıda ve benzeri üretim yapan endüstriler İşleme, paketleme ve nakliye Etler, yağ, kemik, sakatat, sebze, meyve, kabuklu yemiş, kabuk ve tahıl Tekstil Dokuma, işleme, boyama Bez ve elyaf parçaları Hazır giysi ve konfeksiyon Kesim, dikiş, haşıl ve basma Kumaş, iplik, metal ve plastik kauçuk Kereste ve ağaç ürünleri Hızar, ağaç taşıyıcılar, çeşitli ağaç ürünleri üretim birimleri Kırıntı ağaçlar, talaş, hızar tozları, plastik, metal, boya ve çözücüler Ağaç mobilyalar Ofis ve ev mobilyaları üretimi Kırıntı ağaçlar, talaş, hızar tozları, plastik Metal mobilya Ofis ve ev mobilyaları Metal, plastik, reçineler, cam ağaç, plastik Kağıt ve bağlı birim ürünleri Kağıt üretimi, karton kutular Kağıt ve elyaf atıkları, kimyasallar, kağıt Matbaa ve yazım Gazete ve kitap basım birimleri Kağıt, karton, metal, kimyasallar, kumaş Kimyasal ve ilgili endüstriler Vernik, patlayıcılar, ilaçlar gibi Organik ve inorganik kimyasallar, metal Petrol rafinerileri Asfalt ve çatı malzemeleri Asfalt ve katran, keçe, asbest, kağıt Kauçuk ve çeşitli plastik Plastik ve kauçuk üretimi Parça lastik ve kauçuklar, boyalar Deri ve deri ürünleri Deri işleme deri ürünleri birimi Parça deriler, tel iplikler, boyalar, yağlar Taş, çakıl ocakları ve cam Camların ve beton üretimi Cam, çimento, kil, seramik, asbest, taş Birincil metal endüstriler Eritme, döküm, demir üretimi Demirli ve demirsiz metal parçaları Metal ürünleri endüstrileri Metal kap üretimi, el araçları Metaller, seramik, kum, cüruf, tortu Makine endüstrisi (elektrikler hariç) Makine üretim birimleri, elevatör, taşıma ekipmanları Cüruf, zımpara tozları, metal parçaları, ağaçlar, plastik, reçine, kauçuk, kumaş Elektrikli araçlar Elektrik araçları, aletler, haberleşme takımlarının üretimi Metal parçaları,cam, exotik metaller, kauçuk, plastik, reçine, kumaş ve iplik Taşıma ekipmanları Motorlu araçlar Metal parçaları, cam, ipler, tahta, Profesyonel, bilim kontrol aletleri Mühendislik gereçleri plastik Metal, plastik, reçine, cam, ağaç ve elyaf 487

6 4.2. Endüstriyel Katı Atık Miktar Tahminleri Endüstriyel atıklardan ortaya çıkan çevre sorunlarının incelenmesi amacıyla Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), çeşitli yerel yönetimler ve sanayi kuruluşları (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği-TOBB, İstanbul ve Kocaeli Sanayi Odaları) sanayi kökenli atıkların envanterlerinin hazırlanması için çalışmalar başlatmışlardır. Ancak, birbirleri ile belirli bir koordinasyon sağlanmadan yapılan tüm bu sanayi atık envanterleri, ya yetersiz kapsamlıdır ya da toplanan bilgiler yeterince değerlendirilmemiştir. Atık yönetimi konusunda yapılacak tüm çalışmaların güvenilir bir atık envanteri üzerine kurulması gereklidir. Atık envanterlerinin hazırlanması, projelerin amaçları ile değişen ayrıntılı ve uzun süreli çalışmaları gerektirir. Ortaya çıkan atıkların yerel olarak nüfus, yörenin gelir düzeyi ve mevcut sanayi türlerine bağlı olarak büyük değişiklikler gösterdiği bilinmektedir. Bu nedenle, hazırlanan atık envanterlerinin atık tür ve miktarlarındaki bölgesel değişkenlikleri de belirtecek ayrıntıda olması gerekir. Atık envanterlerinin hazırlanmasındaki en büyük sorunlardan ikisi, beyanlardaki bilgilerin doğruluğu ve bu bilgileri toplayan ve veren kişiler arasındaki etkili iletişimin kurulamamasıdır. Özellikle sanayi atıkları konusundaki bilgilerin toplanmasında, her ne kadar gizlilik güvencesi verilirse verilsin, sanayicinin olası bir yasal yaptırımı önlemek çabası, atık üretmenin sanayicide uyandıracağı suçluluk duygusu ve de bilgi yetersizliği nedenleri envanterlerin hazırlanmasını olumsuz olarak etkilemektedir. Dünyanın çeşitli ülkelerinde hazırlanmış atık envanterlerinin değerlendirilmesi sonucunda bazı istatistiksel genellemeler yapılmaktadır. Bu tür bir genellemeye en güncel örnek Dünya Sağlık Organizasyonunun çalışması gösterilebilir (WHO, 1993). Bu çalışmada belirli endüstriler tarafından ortaya çıkarılan atıklar ya kişi başına ya da endüstri bazında üretilen ürünlerin tonu başına belirli bir kilogram şeklinde ampirik olarak verilmektedir. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde imalat miktarlarının sürekli artması ve atık azaltılması yöntemlerinin yeterince kullanılmamasından dolayı, WHO' nun yayınındaki modeller kullanılarak hesaplanacak olan atık miktarlarının -30 ile +50 aralığında değişebilir olduğu da göz önüne alınmalıdır. Tablo 2. Endüstriyel katı atıklardan geri kazanılacak maddeler (George ve diğerleri, 1993). ENDÜSTRİLER Yiyecek atıkları Kağıt Tahta Deri Kauçuk Plastik Metal Cam Tekstil Gıda Tekstil Hazır giyim ve kon Tahta ve kereste Ağaç mobilya Metal mobilya Kağıt Matbaa Kimyasal ve benzeri Petrol rafinerileri en. Kauçuk ve plastik Deri ve deri ürünleri Taş, çakıl, cam end Birincil metal end Metal Elekritkli Makinelar Elektrikli aletler

7 4.3. Endüstride Atık Yönetim Uygulamaları (Atık Azaltma/Geri Kazanma/Uzaklaştırma Uygulamaları) Halihazırda, Türkiye'de imalat sanayiinde öncelik üretim, ürün kalitesi ve maliyete verilmiş olduğundan ve de çevre koruma yasal yaptırımlarının etkili olarak işlememesinden dolayı atık yönetimi ikinci planda kalmıştır. Ancak, 1993 sonrasında daha etkili olarak gelişen çevre koruma bilinci, yasal yaptırımlar, atık bertarafında karşılaşılan güçlükler ve en önemlisi uluslararası ticarette üretim sırasındaki çevre koruma önlemlerinin de önem kazanması, temiz teknolojilerin kullanılması atık azaltılmasını teşvik eder konuma getirmiştir. Atıkların tekrar kullanılması yönündeki çabalar, genellikle toplanması ve kullanılması basit teknolojiler gerektiren atıklar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Buna en çarpıcı örnek olarak kullanılmış motor yağları gösterilebilir. Ancak, genellikle sobalarda yakma ve sanayi yakıtlarına karıştırma amacıyla tekrar kullanılan yanık yağlar üzerindeki bu uygulama çevre koruma açısından yararlı değil, tersine hava kirlenmesine olan katkısı nedeniyle daha zararlı sonuçlar ortaya çıkarmaktadır (Raveh and Avnimelech, 1979). Düzenli bertaraf tesislerinin olmaması nedeniyle, belediye çöplüklerine de gönderilemeyen atıklar sanayi kuruluşları tarafından tesislerdeki özel depolarda ve konteynırlarda geçici olarak depolanmaktadır. Bu tür uygulamalar sanayi tesislerindeki kullanım alanlarını azaltması nedeniyle büyük sıkıntılar yaratmaktadır (Masghouni and Hassari, 2000). Depolamanın yanı sıra, sanayi atıklarının nakliyesi de Türkiye'de henüz yeterince önem verilmeyen bir konudur. Yürürlükteki Karayolları Genel Müdürlüğü'nün karayolu taşımacılığı yönetmeliklerinin tehlikeli maddelerin nakliyesi için mevcut Avrupa Yönetmeliklerine (Accord Européen Relatif au Transport International des Marchandises Dangereuses par Route-ADR) paralel hale getirilmesi konusunda çalışmalar devam etmektedir Endüstriyel Katı Atık Yönetiminde Sanayicilerin Yükümlülükleri Sanayicinin en önemli yükümlülüğü her yıl sonu itibarıyla bir önceki yıla ait ürettiği atık türü ve miktarlarına ilişkin atık beyan formlarını doldurarak Çevre Bakanlığı na göndermektir. Bu konuda Çevre Bakanlığı nın 1997 yılında başlatılan bir Alman Teknik İşbirliği Projesi kapsamında Türkiye de bir atık envanteri oluşturması çalışması sürmektedir. Sanayicinin diğer bir görevi atıkları geçici ya da ara depolama tesislerinde bekletmesi ve süre geçtikten sonra Valilikten izin alması gerekmektedir. Atıkların taşınması yine lisanslı araçlarla yapılmalıdır. Sanayicinin diğer bir sorumluluğu yönetmeliğe göre atıklarını lisanslı atık bertaraf tesislerinde bertaraf etmek ve gerekli harcamaları karşılamaktır (Özoğlu, 1999) Katı Atıkların Minimizasyonu Atıkların minimizasyonundan sanayici en azından iki konuyla karşı karşıya kalmaktadır. Bunlardan bir tanesi kalite konusudur. Kalite dediğimiz bazı maddeleri, özellikle halojen organik bağlantıların, ağır metallerin, organik çözeltilerin ve bu tür maddelerin yerine başka maddeler kullanmak akla gelmelidir. Çünkü bu tür maddeler çevre için zararlıdır. Bunların yerine başka maddelerin kullanılması gereklidir (Danile, 1992). Diğer bir konu ise miktarı yani nicel yönü olan atıkların miktarının azaltılmasıdır. Bu dışarıdan büyük çöp yığınları halinde görülmektedir. Bunların azaltılması mümkündür. Nicel ve nitel konular birbirlerine yakın olmakla birlikte hangisinin tercih edileceğini bilmek gerekir. Sanayi atıklarının tekrar değerlendirilmesinde iç veya dış değerlendirme gerçekleştirilebilir. Yani işletme ya kendi atıklarını değerlendirir (işletme içinde geri dönüşüm yapar) ya da işletme ikinci durumda atıkların başka işletmelere veya başka imha tesislerine verir. Bu işlemler veya bu tesisler bu atıkları tekrar kullanır ve bu maddelerle ikincil hammaddeler üretilir. 489

8 Atıkların önlenmesinde üç farklı olanak vardır. Bunların ilki vazgeçme yoludur. Modern sanayi toplumlarında ve hatta global olarak bu şart olmakla birlikte iktisadi olarak çoğu ülke bunu kaldıramaz. İkinci yol birincil atık önlenmesidir. Az atık üreten yöntemleri uygulamak, üretim için fazla bir enerji ihtiyacı gerektirmeyecektir. Fakat bu yapıldığı zaman otomatik olarak bazı maddeleri geliştirmek gerekir ve kullanılan ürünlerin geri dönüşüme uygun olması gerekir. İkincil atık önlenmesinde artık kullanılmayan ürünler ortaya çıktığından, bunlar çok farklı biçimde işlenebilir ve tekrar hammadde olarak kullanılması sağlanabilir (George ve diğerleri, 1993). 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Hızlı sanayileşmenin, ekosistemi olumsuz yönde etkileyebilecek bir çok çevre sorunlarını da beraberinde getirdiği bilinmektedir. Üretim ve tüketim olduğu sürece atıkların oluşması kaçınılmazdır. Katı atık Yönetimi; toplama, taşıma, değerlendirme ve bertaraf gibi farklı disiplinleri kapsayan bir yönetim sistemi gerektirmektedir. Bu nedenle giderek katı atık konusu yerel yönetimlerin, temizlik işleri bölümlerinin bir çöp toplama organizasyonu olmaktan çıkmış, bir çok faktörü bünyesinde barındıran bütünleşmiş bir yapıya sahip olmuştur. Her ne kadar katı atık miktarının azaltılması sağlıklı bir katı atık yönetim sisteminin önemli aşamalarından biri ise de, daima ele alınması gereken konu, katı atıklar ve cinsleri olmalıdır. Amaç ise bu katı atıkların çevre ve ekonomik yüklerinin minimize edildiği bir sistem içerisinde yönetimi olmalıdır. Çevre sorunlarını kaynağında çözmek en akılcı yaklaşımdır. Bunun için üretim sürecinin başında, ham maddenin ve enerjinin verimli bir şekilde kullanılması ve az atık üretilmesi, atıkların geri kazanılması, yeniden kullanılması gibi sistemlere yönelmek gereklidir. Atıkların geri kazanılması ve yeniden üretim sürecine sokulması ile sürdürülebilir kaynak kullanımı ve çevrenin korunması sağlanmış olacaktır. Atık maddeler hemen hemen her sanayicinin en büyük problemleri olmaya başlamıştır. Sanayicinin üretim prosesleri sonucu ortaya çıkan atıkların geri kazanılması ve yeniden kullanılması için gerekli sistem atık geri dönüşüm borsası dır. Artık maddelerin değerlendirilmesi ile sanayiciler, atıklarını saklama, taşıma, bertaraf etme zahmetinden kurtulacaklardır. Atık maddelerin değerlendirilmesi ile sanayiciler kendilerine ek kazanç sağlamalarının yanı sıra tüketiciler de belirli ürünleri daha ucuza satın alma imkanını bulacaklardır. KAYNAKLAR ASO (1999) Sanayide Adana Bülteni, 12 Şubat 1999 Sayısı, 2, Adana. Alpen, S. (1997) Bir Yönetim Sorunu Çöpler, Ada Kent Dergisi, 8, Ankara. Alyanak, A. (1996) Tehlikeli ve Zararlı Atıkların Yönetimi ve İlgili Yönetmeliğin Getirdikleri, I.Uludağ Çevre Mühendisliği Sempozyumu, , Bursa. Avcı, N. (1996) Yerel Yönetimlerde Katı Atık Yönetimi ve Geri Kazanımı, Eğitim Semineri, İstanbul. Baştürk, A. ve Gönüllü, M.T. (1991) Plastik ve Alüminyum Atık Kapların Geri Kazanılması Sistemleri, Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu, I.Bildiriler, Boğaziçi Üniversitesi, I: , İstanbul. 490

9 Busch, G. (1999) Üretim Sürecinde Oluşan Atıkların Minimizasyonu ve Yeniden Değerlendirilmesi, Sanayide Atık Yönetimi Sempozyumu, İstanbul Sanayi Odası, 7-11, İstanbul. Çevre Mevzuatı (1998) Türk Çevre Vakfı Yayınları, Ankara. Çevko (1991) Ambalaj Atıkları Raporu, İzmir. George, H.T., Theisen H. and Samvel A. (1993) Integrated Solid Waste Management, McGraw-Itill International Editions, Newyork. Danile, D.E. (1992) Geotechnical Practice For Waste Disposal, Chapman&Hall Newyork, December, 632, Newyork. DPT (2000) Kağıt Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT: 2525-OİK.541, Ankara. EPA (1989) Reguirements for Hazardous Waste Landfill Desing, Construction, and Closure, Environmental Protection Agency-EPA, August 625:4-89:022;127. KAYK (1991) Katı Atıkların Yeniden Kazanımı Projesi-KAYK, Çankaya Belediyesi, Ankara. Masghouni, M. and Hassari, H. (2000) Energy Applicatios of Olive Oil Industry, By- Products, I.The Exhaust Foot Cake, Pergamon, Biomas and Energy, 18: Özoğlu, M. (1999) Çevre Bakanlığı nın Atık Yönetim Politikaları ve Uygulamaya İlişkin Düzenlemeler, Sanayide Atık Yönetim Sempozyumu, İstanbul Sanayi Odası, 12-18, İstanbul. Pehlivan, E. (2001) Bir Potansiyel Olarak Ülkemiz Katı Atıkların Ekonomiye Kazandırılmasında Mevcut ve İleriye Dönük Yaklaşımlar, Ulusal Sanayi-Çevre Sempozyumu ve Sergisi, Mersin Üniversitesi, , Mersin. Raveh, A. and Avnımelech, Y. (1979) Leaching of Pollutants From Sanitary Landfill Models, Journal WPCF, November 51:11. Tchobanoglous, G., Theınsen, H. and Vlıgıl, S.A. (1993) Integrated Solid Waste Management, McGraw-Hill Inc., 949, Singapore. Torunoğlu, E. ve Demirer, G. (1991) Yerel Yönetimler Katı Atık ve Teknoloji Sorunu, Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu, I. Bildiriler, Boğaziçi Üniversitesi, Çevre Bilimleri Enstitüsü, , İstanbul. WHO (!993) Assessment of Sources of Air, Water and Land Pollution, Part I-Rapid Inventory Techniques in Environmental Pollution, World Health Organization-WHO, A.P. Economopoulos, Geneva. 491