BA IMSIZ YA AM VE SINIRLARI OLANAKLARI

Transkript

1 BA IMSIZ YA AM VE SINIRLARI BAKIMA MUHTAÇ YA LILAR VE YA AM OLANAKLARI ANTALYA VE ÇEVRES NDE YA AYAN BAKIMA MUHTAÇ YA LILAR ÜZER NE AMP R K ARA TIRMA PROF. DR. SMA L TUFAN 1

2 ÖNSÖZ Hastal k, engellilik veya zamanla ortaya ç kan bedensel güçsüzlük nedeniyle günlük ya am etkinliklerinde k s tl, bu yüzden ba ka kimselerin yard m na veya bak m na ihtiyaç duyan ya l lar n durumuyla ilgili bilgiler ve onlar n durumunu aç klayan uygun bir teorik perspektif, ya l lara ve onlar n bak m yapan bireylere daha iyi ya am ko ullar n n yarat lmas na katk sa layacakt r. Bak ma muhtaç ya l lar n say s, demografik geli melere ba l olarak artmaktad r. Bu yüzden nas l, hangi ko ullarda ve kimler taraf ndan bak mlar n n yap ld na bilimsel cevaplar verilmeye çal lmaktad r. Ba ms z Ya am ve S n rlar adl bu ara t rma, ya l lar odak noktaya koyarak bu sorular, Antalya ve çevresinde ya ayan bak ma muhtaç ya l lar aras ndan seçilen bir denek grubuna yöneltilen sorulardan elde edilen verilere dayanarak cevaplamaya çal maktad r. Kurumsal bak m alt ndaki ya l lar n say s azd r. Ço u, burada gayri resmi sosyal destek a olarak adland r lan ili kiler içinde bak lmaktad rlar. Bu yüzden sosyal destek a n n kapsam ve sa laml, ya l lar aç s ndan büyük önem ta maktad r. Kapsam, yard mlar n türünü ve çe itlili ini, sa laml ise süreklili ini ifade etmektedir. Di er taraftan ya l lara yönelik profesyonel bak m hizmetlerinin, ya l lar n beklentilerine uygun ekillerde organize edilebilmeleri ve yürütülebilmeleri, bak m kurumlar n n bu destek a yla yapaca i birli ine ba l d r. Kurumsal bak m hizmetleri, bu i birli i ile ya l lar n ihtiyaçlar na daha iyi ve uygun ekilde tasarlanabilmektedir. Ya l bak m hizmetlerinde ba l ca hedef, bir taraftan daha masrafl olan kurumsal bak mlar azaltmak, di er taraftan kurumsal bak m a n yayg nla t rarak, gerekli olan durumlarda devreye girebilmesini sa lamakt r. Kurumsal bak mlar n ev d nda ve evde olmak üzere iki boyuta sahip bir hizmet anlay yla tasarlanmalar gerekti i al nmal d r ve ya l lar n evde bak m n destekleyici nitelikte olmalar sa lanmal d r. Böylece hem kamusal giderlerde tasarruf yarat lacakt r, hem de ya l lar n beklenti ve ihtiyaçlar na daha iyi cevap verebilen kurumsal bak m hizmetleri ço alacakt r. Ara t rmalar, bu ya l lar n, kendi evlerinde bak lmay tercih ettiklerini göstermektedir. Evdeki bak m n yetersiz kald veya mümkün olmad durumlarda, bak m görevi kurumlara aktar lmal d r. Bu aç dan bak ld nda, ara t rma kapsam nda ula lan bulgular n, bak m kurumlar aç s ndan da önem ta d anla lmaktad r. Öte yandan yeni bulgular toplum aç s ndan da anlaml d r. Çünkü ya l l kta bak ma muhtaçl k probleminden toplum çe itli ekillerde etkilenmektedir. Sa l k, ekonomi, sosyal güvenlik sistemlerinin yan s ra, kad n, aile, çocuk gibi farkl sosyal gruplara 2

3 olumsuz etkiler yapt kan tlanm t r. Bu yüzden toplumun üstesinden gelmek zorunda oldu u, ça m z n en önemli sosyal problemlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu ara t rman n nihai hedefi, bak ma muhtaç ya l lar n sosyal risklerini azaltmak ve buna yönelik bütün giri imleri desteklemektir. Böylece ya l l kta bak ma muhtaçl k problemini mümkün olabildi ince sosyal risk çerçevesinin d na çekmeye çal maktad r. Tabii ki bir tek ara t rma ile bu hedefe ula mak mümkün de ildir. Buna ra men elde edilen yeni bilgiler, bu yöne do ru at lan ilk ad mlardan biri olarak görülmelidir. Bu ara t rman n olu turdu u temel üzerine, di er ara t rmac lar sa lam bir teorik-pratik binan n in as na ba layabilirler. Böyle bir ara t rma, çe itli organizasyon, kurum, kurulu ve uzmanlar n katk s olmadan yap lamazd. Bu yüzden ara t rmaya çe itli ekillerde katk sa layan bütün kurumlara ve bireylere te ekkür ederim. Öncelikle T.C.Ba bakanl k Devlet Planlama Te kilat na ve TÜBITAK a sa lad klar olanaklardan, Antalya ve çevresindeki sa l k ve sosyal hizmet kurumlar nda görev yapan uzmanlar m za bak ma muhtaç ya l lara ula abilmede yapt klar yard mlardan ve Akdeniz Üniversitesi Hem irelik Yüksekokulu ö rencilerinden olu an anketör ekibimize ara t rman n ba ar yla sonuçland r lmas na katk s olan çal malar ndan dolay te ekkür ederim. Ara t rmada eme i geçen, burada adlar yla sayamad m herkese te ekkür ederken, özellikle zor durumlar na ra men bizi evinde a rlayan, sorular m za sab r ve itinayla cevap veren, böylece ara t rman n gerçekle mesinde en büyük pay sahibi olan ya l lar m za ve onlar n ailelerine te ekkür eder, bu ara t rman n, onlar n hayat nda olumlu de i imler yaratacak olan giri imlere yol açmas n temenni ederim. Doç. Dr. smail Tufan 3

4 çindekiler ÖNSÖZ... 2 Ç NDEK LER... HATA! YER ARET TANIMLANMAMI G R B L MSEL ÇALI MALAR GAYR RESM SOSYAL DESTEK A I B L MLER ARASI ÇALI MALARIN ÖNEM ARA TIRMANIN TASARIMI KONU TANIMLAR METOT Görü me Görü meciler Denekler TEOR K POZ SYON Engellilik ve Bak ma Muhtaçl k Demografik Geli meler BA IMIZ YA AM KONSEPT Tipik Günlük TEMEL Ya am ETK NL KLER Ara t rma Enstrüman n n Tasar m ÇEVRE VE YA AM ALANLARI NSAN-ÇEVRE- L K S BAKIMA MUHTAÇLARIN YA AM ALANI: EV! KONUTLARIN YÜZÖLÇÜMÜ VE ODA SAYISI KAMET B Ç MLER BAKIMA MUHTAÇLIK SÜRES KONUTTA KAMET SÜRES TOPLUMSAL BÜTÜNLE ME VE BOYUTLARI BAKIMA MUHTAÇ YA LILARIN SOSYAL DURUMU SOSYODEMOGRAF K ÖZELL KLER GEL R DURUMU BAKIMA MUHTAÇLIK SEBEPLER BAKIMA MUHTAÇLIKTA RUHSAL HASTALIKLAR MEDEN DURUM VE RUHSAL SA LIK YA FAKTÖRÜNÜN BAKIMA MUHTAÇLI A ETK S GÜNLÜK YA AM GENEL DURUM CEVAP SAYISINA GÖRE DE ERLEND RMELER EKONOM K BA IMSIZLIK GÜNLÜK YA AMIN ÖZEL DURUMLARI KAMET BÖLGES YLE LG L GÖRÜ LER SOSYAL DESTEK A I YARDIMCI T PLER YARDIM KANALLARI Ya l lar n Cinsiyeti ve Yard mlar ya l lar n Medeni Durumu ve yard mlar

5 Yard mlardan Memnuniyet Kom u Yard mlar Yard mla ma A Türleri TARTI MA VE ÖNER LER PANEL ARA TIRMASI SOSYAL BAKIM S GORTASI GERONTOLOJ SON SÖZ KAYNAKÇA

6 1 ekil 1: Ara t rma kapsam nda gayri resmi sosyal destek a n n yap s ekil 6: Ya l ve emeklilik hakk bulunmayan dul kad nlar n sosyal güvenlik durumu (Kaynak: D E 2002/Hesaplama: Tufan 2006) ekil 11: Günlük tipik temel ya am etkinliklerinde dikkate al nmas gereken unsurlar. 19 ekil 12: Günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml -ba ms z ayr m yap l rken dikkate al nmas gereken önemli unsurlar (Schneekloth et.al. 1996, 37) ekil 13: Bak ma muhtaç ya l bireyin mikro sistemi (Hedderich in 2003b aktard, Bronfenbrenner in mikro sistem tan m ndan hareket edilerek çizilmi tir) ekil 20: Denek grubunda ruhsal hasta ya l lar n medeni durumu ekil 25: Günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml l k durumlar ekil 26: Günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml l n cinsiyet faktörüyle ili kisi. 36 ekil 27: Deneklerin günlük temel ya am etkinlikleriyle ilgili tüm cevaplar n n ya gruplar na göre da l m ekil 28: Günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml l n ya faktörüyle ili kisi ekil 29: Günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml l n ya faktörüyle ili kisi ekil 30: Ekonomik ba ms zl k ve e itim düzeyi aras ndaki ili ki ekil 31: Mezo sisteme örnek (e itim sistemi) ve deneklerin güncel ekonomik durumu ekil 32: Deneklerin ikamet bölgesi ve ikamet biçimi aras ndaki ili ki ekil 33: B R NC YARDIMCI tipi ile ilgili bulgular ekil 34: K NC YARDIMCI tipi ile ilgili bulgular ekil 35: ÜÇÜNCÜ YARDIMCI tipi ile ilgili bulgular ekil 36: DÖRDÜNCÜ YARDIMCI tipi ile ilgili bulgular ekil 37: YARDIMCI 1 ile ilgili de erlendirmeler ekil 38: YARDIMCI 2 ile ilgili de erlendirmeler ekil 39: YARDIMCI 3 ile ilgili de erlendirmeler ekil 40: YARDIMCI 4 ile ilgili de erlendirmeler ekil 41: Kom u yard mlar ile ilgili de erlendirmeler ve ya l lar n cinsiyeti ekil 42: Kom u yard mlar ile ilgili de erlendirmeler ve ya l lar n ya gruplar ekil 43: Kom u yard mlar ile ilgili de erlendirmeler ve ya l lar n medeni durumu ekil 44: Kom u yard mlar ile ilgili de erlendirmeler ve ya l lar n e itim durumu ekil 45: Kom u yard mlar ile ilgili de erlendirmeler ve ya l lar n ikamet bölgesi ekil 46: Birincil yard mc lar n kom u yard mlar yla ilgili de erlendirmeleri ekil 47: Yard m a türleri

7 G R Tablo 6: Akdeniz Bölgesinde günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml ya l nüfusun hanehalk reisine göre konumu ve günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml ya l nüfustan seçilen örneklemin hane halk reisine göre konumu (Akdeniz Bölgesi nde günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml nüfus ile ilgili kaynak: D E 2002/Hesaplama: Tufan 2007) Tablo 10: Deneklerin evlerinin yüzölçümüne göre da l m Tablo 11: Deneklerin ikamet etti i evlerin oda say s Tablo 14: Bak ma muhtaç ya l n n oturdu u evin sahibi Tablo 15: Denek grubunda bak ma muhtaçl k süresi Tablo 16: Deneklerin ya grubuna göre bak ma muhtaçl k süresi Tablo 17: kamet süresi Tablo 18: Engelli insanlar n ya am alanlar n k s tlayan faktörler (Kaynak: Bernard, Hovorka 1992) Tablo 19: Deneklerin e itim durumu Tablo 21: Türkiye de bak ma muhtaç ya l nüfusun e itim düzeyi ve ya ortalamas (Kaynak: D E 2002; Hesaplama: Tufan 2007) Tablo 22: Ruhsal hasta deneklerin cinsiyete göre da l m Tablo 23: Ya grubuna göre engellilik durumlar (ayn zamanda bak ma muhtaçl n sebepleri) Tablo 24: Deneklerin günlük temel ya am etkinliklerindeki ba ml l k durumu Tablo 25: Günlük temel ya am etkinliklerinin yerine getirilebilmesinde deneklerin genel ba ml l k durumu Tablo 26: Deneklerin e itim durumuna göre ayl k ortalama gelirleri Tablo 27: Ula m olanaklar yla ilgili görü ler Tablo 28: Sa l k hizmetleriyle ilgili görü ler Tablo 29: Al veri olanaklar yla ilgili görü ler Tablo 30: Resmi kurumlarla ilgili görü ler Tablo 31: Fiziksel çevreyle ilgili görü ler Tablo 32: Mimari yap la ma ile ilgili görü ler Tablo 33: kamet bölgesiyle ilgili genel memnuniyet Tablo 34: Birincil yard mc lar Tablo 35: Yard m kanallar Tablo 36: ard m kanalar nda ya l lara aktar lan yard mlarda bak ma muhtaç ya l n ya dikkate al narak yap lan analizlerden elde edilen bulgular Tablo 37: Yard m kanallar ndan ya l lara aktar lan yard mlar n ya l lar n cinsiyeti ve yard mc lara göre da l m Tablo 38: Yard mc tipleriyle ilgili de erlendirmeler Tablo 39: Yard mc lardan memnuniyet düzeyi ve soruyu cevaplan ki i aras ndaki ili ki

8 Ya l lar n say s demografik de i imlere paralel ekilde ço al rken, bak ma muhtaç ya l say s ayn ölçüde artmamaktad r. Bak ma muhtaç ya l lar n say s, bak ma muhtaç olmayan ya l lardan belirgin ekilde daha azd r. Ara t rmalar, 80 ya ve üzerindeki nüfusun %85 in günlük temel ya am etkinliklerini her türlü destek ve yard mdan ba ms z ekilde tek ba lar na yerine getirebildiklerini göstermektedir (Lehr 2000,121) 1. Bu, öncelikle genel ya am ko ullar nda yarat lan olumlu de i imlerin bir sonucudur. Buna ra men ya l l kta bak ma muhtaçl k riski, göz önüne al nmas gereken ça m z n en önemli problemleri aras na girmi tir. Bat ülkelerinde, Türkiye dekinin tersine, bu probleme yönelik pek çok ara t rma yap lm ve bilimsel çal ma yay nlanm t r. Bak m risklerinin epidemiyolojisi ile ilgili olanlar, bireylerin ya lanma biçimlerine ve sa l k durumlar na ba l olarak ya l l kta bak ma muhtaçl n azal p ço ald n ortaya koymaktad rlar. Ya am stillerinin hastal k ve bak ma muhtaçl k yaratan etkileri, bugün Gerontolojide sa l korumaya yarayan faktörler ve uzayan ya am süreçlerinde sa l n mümkün olabilen en uzun süre korunmas na yard mc olan ko ullar n tespit edilmesine yönelik bilimsel çal malar n a rl k kazanmas na yol açm t r. Bu giri imlerin ard nda, ya am kalitesinin ya am boyunca yükseltilmesi hedefi yatmaktad r (Kruse , Meier-Baumgartner, Dapp, Anders : Bkz. Schulz-Nieswandt 2006, 219). Ara t rmalar, bak ma muhtaçl k riskinin orta ya döneminin sonlar nda artt n göstermektedir. Bu yüzden aile politikalar nda bak ma muhtaçl k riskini azaltan faktörlerin dikkate al nmalar gerekmektedir (Schulz-Nieswandt , Gerlach : Bkz. Schulz-Nieswandt 2006, 219). Türkiye de de ya l insanlar n nüfustaki pay sürekli ço al yor. Ya 60 ve üzerindeki bireyler burada ya l olarak tan mlanmaktad rlar. Bunlar n 1960 y l nda nüfustaki oran %3 civar ndayd. Bugün yakla k %9 a yükselmi tir. Türkiye deki demografik 1 Lehr, U Psychologie des Alterns, 9.Aufl. Quelle&Mayer: Wiebelsheim. 2 Kruse, A Gesund altern. Nomos: Baden-Baden. 3 Meier-Baumgartner, H.P., Dapp, U., Anders, J Aktive Gesundheitsförderung im Alter. Kohlhammer: Stuttgart. 4 Schulz-Nieswandt, F Gesclechtsverhältnisse, die Rechte der Kinder und Familienolitik in der Erwerbsarbeitsgesellschaft. Lit-Verlag: Münster. 5 Gerlach, I Familienpolitik. VS Verlag für Sozialwissenschaften: Wiesbaden. 8

9 de i imlerle ilgili analizler 2020 li y llarda ya l oran n n %15-20 aras nda yer alaca na i aret ediyor (Tufan 2006a) 6. "Ba ms z Ya am ve S n rlar " ba l alt nda yap lan ara t rma, bak ma muhtaç ya l lara yard m ve bak m alternatifleri ile ilgili, ilk defa kendi bilgilerimize dayanan bir tart ma platformu yaratmaya çal maktad r. Bunu gerekli k lan ba l ca üç sebep vard r: Profesyonel bak m ve yard m hizmetlerinin yetersizli i, bak m hizmetlerinin büyük kentlerde yo unla m olmalar ve profesyonel bak m hizmetlerini sat n alacak ekonomik güce sahip ailelerin azl d r. Bu yüzden ara t rman n ç k noktas nda u hipotezler yer alm t r: Bak ma muhtaç durumdaki ya l lar n ço una gayri resmi sosyal destek a kapsam nda bak lmaktad r. Bu a n içinde bak ma muhtaç ya l n n e i, yeti kin çocuklar, gelinleri, damatlar, akrabalar, kom ular, arkada lar ve ili kide oldu u di er ah slar yer almaktad r. Bak mlar n türü ve kapsam, sosyal destek a n n olanaklar na ba l d r. Destek a n n bak ma muhtaç ya l ya yard m olanaklar, bak ma muhtaç ya l yla aras ndaki fiziksel mesafe uzad kça azalmaktad r. Bu hipotezler, ya l l kta bak ma muhtaçl, bir taraftan ya l lar n, di er taraftan gayri resmi sosyal destek a nda yer alan bireylerin problemi olarak kabul etmektedir. Bu yard m sisteminin en önemli elementi olarak kabul edilen aileyi, ya l n n ya am na direkt etki eden bir faktör olarak görmektedir. Bak ma muhtaç ya l lara ba ms z bir ya am mümkün k lacak olanaklar n, ailenin olanaklar yla ba lant l oldu u görü ünden hareket edilmektedir. Bu olanaklar ço ald kça ailenin ba ms zl n n artaca, bak ma muhtaç ya l lar günlük ya am etkinliklerinde ne kadar ba ms z hale gelirlerse, ailelerin bundan maddi-manevi çe itli kazançlar elde edecekleri kabul edilmektedir. ekil 1: Ara t rma kapsam nda gayri resmi sosyal destek a n n yap s. 6 Tufan,. 2006a. Birinci Türkiye Ya l l k Raporu. Bas m haz rl klar devam ediyor. 9

10 2.1 B L MSEL ÇALI MALAR Ya l l kta bak ma muhtaçl a sosyal politikalar n ilgisi de artmaktad r. Hükümetler, bu problemi kontrol alt na alabilmenin yollar n ararken bilimsel ara t rmalardan yararlanmay tercih etmektedirler. Böylece bak ma muhtaç ya l lar n ihtiyaçlar na uygun hizmetlerin tasar m nda önemli avantajlar sa lanmaktad r. Özellikle evde bak lan ya l lar sosyal politikalarda odak noktaya konulmaktad r (Schneekloth et.al ; Blinkert, Klie ; Schulz-Nieswandt ). Çünkü daha pahal olan kurumsal bak mlar azald kça, bundan toplumun da finansal kazançlar olmaktad r. Bütün bunlar unu gösteriyor: Bak ma muhtaçl k art k bireysel problemlerden biri olarak de il, aksine toplumsal bir problem olarak görülmektedir. Böylece ya lanan toplumlar n risklerinden biri olarak kabul edilmektedir ve uzun vadeli ya l l k politikalar içinde de erlendirilmektedir. Ya l l k politikalar n n güncel temas yap sal eksikliklerin giderilmesi ve ya l yard m sisteminin geli tirilmesi (Niederfranke 2000, 391) 10 olarak tan mlanmaktad r. 2.2 GAYR RESM SOSYAL DESTEK A I Bak ma muhtaç ya l lar n ço u gayri resmi sosyal destek ve yard mla ma ili kileri kapsam nda bak lmaktad r. Aile, bu sosyal destek sisteminin en önemli parças d r. Ya l lar aç s ndan anlam ve önemi giderek artmaktad r. Aile yap s endüstrile me sürecinde de i mektedir. Bir taraftan büyük aile azalmakta, yerine çekirdek aile geçmektedir. Di er taraftan ailenin co rafi alana yay lma e ilimi h zla artmaktad r (örne in: göç). Bunun yan s ra endüstrile me sürecinde ailesel ve kamusal alanlar birbirinden ayr lmaktad r. Aile biçimlerinde ve yap s nda ortaya ç kan de i imler (Doer, 7 Schneekloth, U., Potthoff, P. Piekara, R., Rosenbladt, B.v Hilfe- und Pflegebedürftige in privaten Haushalten. Bericht zur Repräsentativerhebung im Forschungsprojekt "Moglichkeiten und Grenzen selbständiger Lebensführung"- Endbericht. Schriftenreihe des Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend. Band Kohlhammer: Stuttgart, Berlin, Köln. 8 Blinkert, B., Klie, T Pflege im sozialen Wandel. Eine Untersuchung von häuslich versorgten Pflegebedürftigen nach Einführung der Pflegeversicherung. Unter Mitarb. von S. Herscher Im Auftrag des Sozialministeriums Baden-Württemberg. FIFAS, Freiburger Institut für Angewandte Sozialwissenschaft e.v., Vincentz: Hannover. 9 Schulz-Nieswandt, F Sozialpolitik und Alter. Kohlhammer: Suttgart. 10 Niederfranke, A Altenpolitik Pp in Angewandte Gerontologie in Schlüsselbegriffen edited by H.-W. Wahl, C. Tesch-Römer. Kohlhammer: Stuttgart. 10

11 Schneider 1990, 88ff.) 11, bak ma muhtaç ya l lar aç s ndan bir tak m olumsuz sonuçlar do urmaktad r. Çekirdek aile, sadece iki ku aktan meydana gelmektedir; ebeveyn ve çocuklar (Doer, Schneider 1990, 91). Ders kitaplar nda da bu ekilde tan tt m z ailenin yap s nda ya l lar n bulunmad görü ü gençler aras nda yay l r ve bak ma muhtaç ya l lar n bak m ndan gençlerin sorumlu tutulamayaca söylenirse, bu görü üyle gençler tamamen haks z olmayacakt r. Ya ailenin bu tan m na uygun giri imler yap lmal d r ya da aileyi yeniden tan mlay p yeni giri im alanlar tasarlanmal d r. Her ikisinde de sorumluluk, topluma ve toplumsal organlara dü mektedir. Çünkü Doer ve Schneider in (1990, 91) belirtti i gibi art k günümüzde suni bir <aileizm> (Familismus) yoktur, buna kar n özel ve kamusal alanlar birbirinden ayr lm lard r. Bak ma muhtaçl k, kamusal bir problem olarak görülmektedir. Ama bunun anlam, ailenin bu ba lamda hiçbir fonksiyona sahip olmad demek de ildir. Daha ziyade sosyal kurumlardan biri olarak ailenin kendisi, hala bu görevi üstlenebilir, ama bu i levini yerine getirebilmesi için yarat lacak olanaklarda kamusall k özelli i bulunmal d r. Ailenin, özel ve kamusal olmak üzere çift boyutlu niteliklerine bu ba lamda daha çok dikkat edilmesi gerekmektedir. Ya l l kta bak ma muhtaçl k probleminin kad n aç s ndan do urdu u sonuçlar n da önemi artmaktad r. Daha sonra görülece i gibi ailede bak m görevini öncelikle ailenin kad n üyeleri üstlenmektedir. Bak mlarda en büyük pay %21,6 oran yla ya l lar n k zlar ndad r. Bunlar %20,2 ile ya l kad nlar (e ler) takip etmektedir. Üçüncü s rada %15,3 ile akrabalardan veya tan d klardan olu an yard mc lar yer almaktad r. E lerin yan s ra, bak ma muhtaç ya l lar n anneleri sosyal destek a nda %11,8 lik payla dördüncü s rada gelmektedir. Bunlar %10,7 ile ya l erkekler (e ler) izlemektedir. Gelinleri taraf ndan bak lan ya l lar n oran %7,6 d r. Erkek çocu u, bayan arkada veya k z karde i taraf ndan bak lan ya l lar n (her grup için) oran %3 ün alt ndad r. Kimlerden meydana geldi i detayl ca incelenmeyen di er ah slar n gayri resmi sosyal destek a ndaki pay ise %4,6 d r (Schneekloth, Potthoff et.al. 1996,134). Sosyal pozisyonlar farkl bireylerden meydana gelen bu sosyal destek a n n içinde cinsiyete özgü görevlerin yürütüldü ü görülmektedir. Türkiye de bulunmayan, ama gerekli oldu unu gösteren sebeplerin ço ald Bak m Sigortas (Tufan 2006b) Doer, H., Schneider, G.W Soziologische Bausteine. Eine Einführung für Schüler und Studenten, 11.Aufl. Univ. Verlag Dr. N. Brockmeyer: Bochum. 12 Tufan,. 2006b. Ya l l kta Bak ma Muhtaçl k ve Yeni Bir Bak m Kültürü - Sosyal Bak m Sigortas : Demografik De i imlerin Yaratt Bir Sorun ve Tart maya Aç k Bir Konsept. 11

12 kapsam nda, para yard m alternatifinde karar k lan yard mc lar n, bu kararlar nda rol oynayan sebepleri ve parasal yard m n hangi amaçla kullan ld sorusunu inceleyen Evers, Rauch (1996) 13, destek a n n içinde yer alan erkeklerin, bak mlara hem daha az kat ld klar n, hem de bak m görevini farkl ko ullarda yürüttüklerini tespit etmi lerdir. Kad nlar, kendilerini bak mlar n yürütülmesinden sorumlu görürken; erkekler, daha çok bak mlar n organizasyonu ile ilgilenmektedirler (Bkz. Entzian 1999,25) B L MLER ARASI ÇALI MALARIN ÖNEM Bat ülkelerinde Geriatri (Zenneck, Ungerer, Liedtke 2002) 15, Gerontopsikoloji (Howe et.al. 1991) 16 veya Sosyal Gerontoloji (Entzian, Giercke, Klie, Schmidt 2000) 17, ya l lar n genel ve bak ma muhtaç ya l lar n özel sorunlar na kendi yöntemleriyle farkl aç lardan ortak yan tlar ararken, Türkiye de bu olanaklar n yeterince alg lanamad dikkat çekmektedir. Bilimler aras ortak çal malar, sadece Gerontolojinin bir talebi de ildir. Bütün bilim kollar nda disiplinler aras çal malar giderek yayg nla maktad r. Hekim-mühendis i birli inden ortaya t bbi teknoloji ç km t r. Biyoloji ve Kimya i birli i Biyokimya do mu tur. Gerontolojide de Gerontopsikoloji, Gerontopsikiyatri, Gerontososyoloji, Uygulamal Gerontoloji, ntervensiyon Gerontolojisi gibi çe itli alt kollar ortaya ç km t r. Türkiye de ise bilimler aras i birli i yayg n de ildir. Ortak çal malarla çözülebilecek problemler çözümsüz hale gelmeden, bu yönde ad mlar at lmal d r. 3 ARA TIRMANIN TASARIMI Sosyal problemlere bak aç s, probleme yakla m tarzlar ve problemin alg lan, ara t rma sürecindeki giri imleri do rudan etkilemektedir. Özne-nesne ba nt s (Hug 13 Evers, A., Rauch, U Geldleistungen in der Pflegeversicherung. Motive und Mittelverwendung bei Personen, die im Rahmen des Pflegeversicherungsgesetzes die Geldleistungsalternative in Anspruch nehmen. Gießen. 14 Entzian, H Altenpflege zeigt Profil. Ein berufskundliches Lehrbuch. Beltz: Weinheim, Basel. 15 Zenneck, H.-U., Ungerer, O., Liedtke, C Altenpflege - Geriatrie, 4.Aufl. Büchner/Handwerk und Technik: Hamburg. 16 Howe, J. et.al Lehrbuch der psychologischen und sozialen Alternswissenschaft, Band 3: Hilfe und Unterstützung für ältere Menschen. Asanger: Heidelberg. 17 Entzian, H. Giercke, K. I., Klie, T., Schmidt, R Soziale Gerontologie. Forschung und Praxisentwicklung im Pflegewesen und in der Altenarbeit. Mabuse Verlag: Frankfurt am Main. 12

13 2001) 18, bu giri imlerde önemli rol oynamaktad r. Bunlar seçilen konulara ve konuyu incelerken kullan lan kavramlara kadar yans yan etkilerle ba lant l d r. Bu aç dan bak ld nda Gibson un (1979) 19 direkt alg lama dedi i, çevredeki nesnelerin ve olgular n bedensel duyular veya alg lama sistemleriyle bilincine var lmas aras nda s k ba lant lar dikkate almak gerekir (Bkz. Wandmacher 2002) 20. Bunun, bu ara t rma aç s ndan anlamlar teorik pozisyon ele al n rken anla lacakt r. Buna geçmeden önce, ara t rman n tasar m hakk nda bilgiler sunulacakt r. 3.1 KONU 3.2 TANIMLAR Ba ms zl k ve ba ml l k: Varl klar n belirli davran düzenleri (Reinhold 1997, 1) 21, yani belirli durumlarda gösterdikleri tipik davran lar ba ml l k kavram yla ilgilidir. Ancak düzen (disposition) kavram, psikolojik ba ml l klarda daha s k kullan lmaktad r. Konumuzla olan ilgisi öyle özetlenebilir: Varl klar (burada: bak ma muhtaç ya l lar), sadece kendilerine bakan sosyal destek a içindeki psikolojik ba ml l klara sahip de ildirler, ayn zamanda ya ad klar semtle, evleriyle ve bunlarla ili kili birçok eyle, duygusal ba ml l klara girmi lerdir. Güçsüz veya Yard ma Muhtaç: Güçsüz, yard ma muhtaç kavram ndan daha geni bir anlam ifade etmektedir. Yard ma muhtaçl k, günlük etkinliklerin yerine getirilmesinde arada s rada ba ka kimselerin yard m na ihtiyaç duyan, ama bunun d nda ya am n kendi gücüyle sevk ve idare edebilecek durumda olan bireyleri kastetmektedir. Bak ma ve yard ma muhtaçl n ay rt edilmesinde ya anan zorluklar n ard nda, hem objektif hem de sübjektif faktörler yatmaktad r. Tutumlar n ve ya am tecrübelerinin bak ma ve yard ma muhtaçl kta oynad roller yüzünden "baz kimselerin çaresizlik 18 Hug, T Erhebung und Auswertung empirischer Daten Pp in Wie kommt Wissenschaft zum Wissen? Einführung in die Forschungsmethodik und Forschungspraxis, Band 2, edited by T.Hug, Schneider Verlag: Baltmannsweiler. 19 Gibson, J.J The ecological approach to visual perception. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates., Publishers. 20 Wandmacher, J Einführung in die Methodenlehre. Spektrum Akademischer Verlag: Heidelberg, Berlin. 13

14 olarak ya ad durumlar, di erleri için ya am n devam ettirebilece i, sadece kendisini buna göre ayarlamas gereken bir engelliliktir" (Geuß 1990, 53-54) 22.. Günlük Temel Ya am Etkinlikleri: Sosyokültürel faktörlerden büyük ölçüde ba ms z, modern toplumlar n ço unda rastlan lan, genellikle her gün veya s kça tekrarlanan, günlük ya am ödevlerinin üstesinden gelmeye yarayan "tipik" davran lara, günlük temel ya am etkinlikleri (k saca: etkinlik, aktivite, günlük aktiviteler) denilecektir. Gayri Resmi Yard mla ma ve Dayan ma Sistemi: Kurumsal olmayan, ya l n n sosyal ili ki içinde oldu u bireylerden meydana gelen bir sosyal sistemdir. Bu sistem taraf ndan yap lan yard mlar ve bak mlarda öncelikle aile üyeleri önemli roller üstlenmektedirler. Bunun yan s ra akraba, kom u, tan d k ve arkada lar, yard mla ma a na dahil olurlar. Aile üyeleri kavram burada bak ma muhtaç ya l n n e i, çocuklar, gelini, damatlar ve torunlar d r. Di er akrabalar, aileye dahil edilmemektedirler. Bunlar akraba olarak tan mlanm lard r. Di er ah slar kavram arkada, kom u ve akraba d nda kalan bireyleri ifade etmektedir. 3.3 METOT Ara t rma, 1996 ve 1999 y llar nda Almanya'da yap lan iki ara t rmadan esinlenerek tasarlanm t r. Bunlardan biri nüfusta bak ma muhtaçl incelerken (Schneekloth et.al. 1996), di eri bak m evde yap lan ya l larla ilgilidir (Blinkert, Klie 1999). kinci ara t rman n hedef grubu, bu ara t rmayla ayn oldu undan, Blinkert ve Klie'nin kavram ndan (konsept) daha çok yararlan lm t r. Ama di er ara t rman n da önemli katk s olmu tur. kisinin de ç k noktas n günlük temel ya am etkinlikleri meydana getirmektedir GÖRÜ ME Ara t rma öncesi 20 ki iyle bir ön ara t rma (odak grup ara t rmas ) yap ld. Bu görü meler s ras nda bak ma muhtaç ya l lardan ço unun sosyoekonomik statüsü dü ük bireylerden meydana geldi i görülmü tür. Ya l lar n "bak c lar yla" tan mak ve onlarla 21 Reinhold, G Soziologie-Lexikon, 3.Aufl., Oldenbourg: München, Wien. 22 Geuß, H "Pflegebedürftigkeit im Alter" Pp in Lehrbuch der psychosozialen und sozialen Alternswissenschaft, Band 2: Psychosoziale Probleme älterer Menschen edited by J.Howe et.al. Asanger Verlag: Heidelberg. 14

15 konu ma ans da yakalanm t r. Bunlar n ço unu ya l lar n yeti kin k z çocuklar (12 ki i) ve gelinleri (3 ki i) meydana getirmekteydi. Geriye kalan 5 ki i ya l n n "e i" (4 kad n, 1 erkek) idi. Böylece henüz ön görü me safhas nda ya l lara genellikle k z çocuklar n n ve gelinlerin bakt, ama bak mlara erkeklerin de kat ld anla lm t r. Ayr ca bak mlara i tirak eden ba ka bireylerin bulundu u da saptanm t r. Görü tü ümüz "bak c lar", di er aile üyelerinin kendilerine destek olduklar n belirttiler. Bak mlar n genellikle tek ki i üzerinden yürütüldü ü, ama di er ki ilerin çe itli ekillerde bak mlar veya bak c lar destekleri anla ld GÖRÜ MEC LER Akdeniz Üniversitesi Hem irelik Yüksekokulu'nda ö renim gören ö rencilerden seçti imiz görü mecilerin hepsi bayand r. Görü meci ekibinin bunlar n aras ndan seçilmesinin sebebi, bak ma muhtaç ya l lar n durumlar n daha iyi anlayan, duyarl bir anketör grubuyla çal ma iste inden kaynaklanm t r. Ara t rma kapsam nda 25 anketör görev yapm t r DENEKLER Ara t rmaya kat lan deneklerin hepsini evde bak m alt ndaki ya l lar meydana getirmektedir. Ya l kavram n n buradaki anlam, ya 60 ve üzerindeki ki ilerdir. Aralar nda do u tan bak ma muhtaç hiç kimse yoktur. Hepsi ya amlar n n belli bir döneminde bak ma muhtaç hale gelen ya l lard r. Bak ma muhtaçl n sebepleri, ara t rma konusunun d nda oldu undan incelenmemi tir. Hane halk reisine göre konum Akdeniz Bölgesi nde Günlük Temel Ya am Etkinliklerinde Ba ml Ya l lar n Hane halk Reisine Göre Konumu Örneklemde Günlük Temel Ya am Etkinliklerinde Ba ml Ya l lar n Hane halk Reisine Göre Konumu Say (Ki i) Oran (%) Say (Ki i) Oran (%) Hane halk reisi , ,3 E i , ,2 Çocu u 141 0,7 5 1,4 15

16 Ebeveyni , ,4 Kay npeder/kay nvalide ,6 8 2,2 Karde i ,3 Di er akraba 306 1,6 30 8,3 Toplam (sütuna göre) , ,0 Tablo 1: Akdeniz Bölgesinde günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml ya l nüfusun hanehalk reisine göre konumu ve günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml ya l nüfustan seçilen örneklemin hane halk reisine göre konumu (Akdeniz Bölgesi nde günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml nüfus ile ilgili kaynak: D E 2002/Hesaplama: Tufan 2007). 3.4 TEOR K POZ SYON. Her dönemde ve her toplumda engellilere ve bak ma muhtaç insanlara rastlanmaktad r. Türkiye de bugün günlük teorilerden hareket edilerek, bu insanlar n toplumla bütünle meleri sa lanmaya çal lmaktad r. Fakat bu pratik giri imler bu ba lamda yeterli de illerdir. Albert Einstein in dedi i gibi sorular ayn d r, ama verdi imiz cevaplar de i mektedir (von Werder 1993, 30-35) 23. Bu yüzden bizim de art k de i en nüfus yap s na ve buna ba l olarak de i en ko ullara uygun ve engelli insanlar n beklentileriyle uyumlu yeni cevaplar aramam z gerekir ENGELL L K VE BAKIMA MUHTAÇLIK Ya l l, hastal k ve bak ma muhtaçl kla ba da t r lmamay gerektiren ampirik bulgular, ya l lara ve bunlar aras nda yer alan bak ma muhtaçlara sosyal yetilerini yitirmi gözüyle bak lmas n n yanl olaca n kan tlamaktad r. Ya l lar n ço u sa l kl ve günlük ya am nda yard ma ihtiyaç duymamaktad r. Buna ra men engelli ve ya l insanlarla ilgili önyarg lar n silinmesi mümkün olamam t r. Palmore (1977) 24 ABD de yapt bir ara t rmayla toplumda ya l l k ve ya l lar hakk nda pek çok eksik ve yanl bilginin bulundu unu saptam t r (Bkz. Oerter, Montada 2002, 963) Werder, L. von Lehrbuch des wissenschaftlichen Schreibens. Schibri: Berlin. 24 Palmore, E Facts on aging: A short quiz in The Gerontologist, 17, Oerter, R., Montada, L Entwicklungspsychologie, 5. Aufl., Beltz: Weinheim, Basel, Berlin. 16

17 Di er taraftan ampirik verilerden hareket ederek, engellilik ve bak ma muhtaçl n, öncelikle ya l l kta ortaya ç kan sorunlar olduklar da kan tlanabilir. Bunun sebebi, sadece biyolojik ya l l k de ildir. Aksine biyografik süreçlerle ba lant l d r. Ya aras nda olan 36 milyon Türk vatanda n n e itim durumu, biyografileri hakk nda bir fikir vermektedir. %50 si en fazla 5 y l e itim alm t r. Sadece 1000 de 3 ü üniversite mezunudur (Tufan 2006b, 148) 26. Bu yüzden biyografilerinden kaynaklanan beklentileri aras nda e itim düzeyine ba l büyük bir uçurum vard r. Ya am ve çal ma ko ullar n n a rl öncelikle e itim düzeyi dü ük olan kesimden engelli ve bak ma muhtaç ya l lar n ç kmas na yol açmaktad r. Bu yüzden gelecekte bugünkünden daha fazla engelli ve bak ma muhtaç ya l insanlar n ya ad bir toplumun ortaya ç kma olas l dikkate al nmal d r. Bunlar n sadece bir öngörü olmad n, ya lanmakta olan engelli ve bak ma muhtaçlar n durumundan anla lmaktad r. Ço u sosyoekonomik statüsü dü ük olan sosyal kesimin mensuplar d rlar (Tufan 2006a, Tufan 2006b). Bu sosyal gerçeklik, engellilik tan m n yeniden gözden geçirmeyi gerekli k lmaktad r. Engellilikle ilgili görü lerin de i mesinde Dünya Sa l k Organizasyonu nun (WHO, ve ) 1999 y l nda ortaya koydu u s n fland rma emas önemli rol oynam t r (International Classification of Impairments, Activities and Participation, ICIDH-2). Son ekli verilerek International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) olarak ad de i tirilmi tir deki ilk tasar mda impairment (hasar), disability (bir yetene in hasardan dolay k s tlanmas ) ve handicap (engellilik) aras nda ay r m yap l yordu. Yeni tan mda, hasardan dolay birey aç s ndan ortaya ç kan sosyal sonuçlar göz önüne al nmaktad r. WHO nun tan mdaki perspektif de i iminin önemi disability yerine activity ve handicap yerine participation kavramlar n n konulmas nda yatmaktad r. Çok ele tirilen, kayba yönelik bak aç s n n yerine, genel anlam yla pozitif bir paradigma de i imi ortaya ç km t r; bunda aktif ve sosyal yetilere sahip bireyler alg lanmaktad r (Hedderich 2003a, 11ff.). Buna kar n Türkiye nin özürlü insan tan m, engellili in birey aç s ndan de il, daha ziyade toplum aç s ndan yaratt sosyal sonuçlara daha çok ilgi duyuldu u izlenimini yaratmaktad r. Bu tan ma göre özürlüler, çe itli sebeplerden ötürü çe itli derecelerde 26 Tufan, Ý. 2006b. Türkiye de Ya lanmak ve Ya l l k. Bas m haz rl klar devam eden çal ma. 27 World Health Organization ICIDH-2 - International Classification of Functioning and Disability. Beta-2, Full Version. Genf. 28 World Health Organization ICIDH-1 - International Classification of Impairments, Disabilitis and Handicaps. Genf. 17

18 sosyal yetilerini yitirmi insanlard r. Dolay s yla uluslararas tan m ile tam bir tezatl k yaratmaktad r. Bu tan m, sosyal politikalar n güncel hedefleriyle, özellikle engelli ve bak ma muhtaç bireylerin toplumla bütünle mesi hedefiyle uyumlu de ildir DEMOGRAF K GEL MELER ekil 2: Ya l ve emeklilik hakk bulunmayan dul kad nlar n sosyal güvenlik durumu (Kaynak: D E 2002/Hesaplama: Tufan 2006). Biz, grile en bir toplumda ya yoruz (Hedderich 2003a, 13), yani ya l lar n nüfustaki oran ve say s devaml yükseliyor. Bunun sebeplerinden biri ya am süresinin uzamas d r, di eri ise do umlar n azalmas d r. Türkiye de 1960 l y llar n sonlar nda bir kad n ortalama 6,1 çocuk dünyaya getiriyordu. Bugün ortalama 2,5 çocuk dünyaya getirmektedirler (D E 2005) 29. Bat ülkelerinde nüfus piramidi yok olurken, Türkiye de klasik eklini korumaktad r. Bu yüzden nüfusu artmaya devam edecektir. Ama ya lanma h z da giderek yükselecektir. Çünkü ölümler 60 ile 80 ya lar aras nda yo unluk kazanmaktad r (Hedderich 2003a, 15). Nitekim analizler ileri ya l l k olgusunun Türkiye de de ortaya ç kt n göstermi tir. Ya 60 ve üzerindeki bireyler dikkate al narak yap lan analizler, geride kalan yar m as rda, ya 80 in üzerindeki bireylerin %266 l k art gösterdi ini ortaya koymu tur (Tufan 2006a). 3.5 BA IMIZ YA AM KONSEPT Bak ma muhtaçl n çok boyutlu bir problem oldu u, akla gelen bütün sorulara bir tek ara t rmayla cevap vermenin mümkün olamayaca, buraya dek ortaya konulan dü üncelerden de anla lmaktad r. Bu yüzden alan daraltmas yapmak gerekiyor. Günlük ya am n tipik temel etkinlikleri ve bu ba lamda bak ma muhtaç ya l lar n ya ad sorunlar, bu ara t rman n s n rlar n çizmektedir. Metodik a rl k noktas n tan mlanm günlük temel ya am etkinlikleri meydana getirmektedir. Bireylerde bunlar aç s ndan ortaya ç kan k s tlamalar, ara t rman n ilgi alan d r. 29 T.C. Ba bakanl k Devlet statistik Enstitüsü Ankara. 18

19 Bak ma muhtaç ya l lar n durumunu belirlemek üzere tasarlanan bu ara t rman n amac, hangi günlük temel ya am etkinliklerinde yard ma veya bak ma ihtiyaç duyuldu unu belirlemektedir. Bu ihtiyaçlar n kar lanmad durumlarda bireyler ba ml hale gelmektedir. Monika Krohwinkel, ya am n temel tecrübelerine bütün etkinliklerin e lik etti i dü üncesinden hareket ederek "Etkinlikler Modeli ve Ya am n Temel Tecrübeleri" (AEDL) adl bir bak m modeli geli tirmi tir. Federal Almanya Sa l k Bakanl 'n n verdi i görevle apopleksi hastalar örne inden hareket ederek 1991'de bu modeli tan tm t r. nsan n, bir bütün olarak kavranmas n ; bilinç, beden ve fonksiyonlar eklinde parçalara ayr lamayaca n, her insan n karar verebilecek, giri im yapabilecek, sorumluluk üstlenebilecek, kendisini geli tirebilecek ve kendini yaratabilecek güce ve Ba ms z ya am, herhangi bir kültürde, insanlar n "tipik ve normal günlük etkinlikleri" (Schneekloth et.al. 1996, 35) göz önüne al narak tan mlanabilir. Herhangi bir kültürde tipik ve normal kabul edilen etkinlikler, bir ba ka kültürde farkl olabilirler. Bat ülkelerindeki bireylerin tipik ve normal günlük etkinlikleriyle, Türkiye'deki bireylerin tipik ve normal günlük etkinlikleri aras nda benzerlikler bulundu u gibi farkl l klar da vard r. Örne in Bat ülkelerinde çal an kad nlar n say s Türkiye dekinden fazlad r. Dolay s yla Bat ülkelerindeki kad nlar n Türk kad nlardan daha farkl bir tipik ve normal günlük etkinlik repertuar na sahip olduklar n göz önüne almak gerekir. Günlük etkinliklerin baz lar na bütün toplumlarda rastlanmaktad r. Bak ma muhtaç bireylere ba ms z ya am olanaklar sunabilme aç s ndan, bunlar n üzerinde durmak daha mant kl d r. Böylece toplumdan bak m modellerini tan mlama olanaklar da artmaktad r. Günlük temel ya am etkinlikleri aras ndan seçim yaparken, unlar n dikkat al nmas önerilmektedir (Schneekloth et.al. 1996,36): Biyolojik ve sosyal faktörlerden ba ms z, bunlarla ilgili saptanacak enformasyonlar n sosyal politik ve bilimsel aç dan önemli olmalar gerekmektedir. Bu artlara uygun olanlar günlük ya am ak ndaki basit davran biçimleridir. Bilimsel literatürde bunlara k saca ADL ve iadl denilmektedir. Bu harflerin ard nda activities of daily living cümlesi yatmaktad r i harfi instrumental kavram n ifade etmektedir. ekil 3: Günlük tipik temel ya am etkinliklerinde dikkate al nmas gereken unsurlar. 19

20 3.5.1 T P K GÜNLÜK TEMEL YA AM ETK NL KLER Tipik günlük temel ya am etkinlikleri (Wahl :Schneekloth et.al. 1996; Pousset 2002), WHO nun engellili i s n fland rma sisteminde de kullan lmaktad r. Activities of daily living (ADL), bireylerin toplumsal ya ama kat lmas n sa layan, her gün veya neredeyse her gün yerine getirilen basit davran biçimleridir (Hesse - Schiller 1996) 31. Bu tan ma uyan ba ms z ya am konsepti, 1963 y l nda Katz, Ford, Moskowitz et.al (1963) 32 taraf ndan tasarlanm t r. Bu ara t rmac lar n as l amac kronik hasta ya l lardan rehabilitasyona ihtiyac olanlar belirlemekti. Standart bir ölçekle bunu belirlemek ve rehabilitasyonun gereklili ini objektif ekilde ortaya koymak istemi lerdir. Kronik hasta ya l lar n iyile me sürecini üç a amaya dayand rmaktad rlar (Kovar, Lawton 1994) 33 : (1) Yeniden kendi ba lar na yemek yiyebilme ve idrar/ba rsak sistemleri üzerindeki kontrolü kazanmalar, (2) Yeniden yürüyebilmeleri ve tek ba lar na tuvalete gidebilmeleri, (3) Yeniden tek ba na giyinme soyunma, banyo yapabilme yeteneklerini kazanmalar ARA TIRMA ENSTRÜMANININ TASARIMI Günlük temel ya am etkinlikleri bireyle do rudan ili kili (ADL) ve enstrümantal etkinlikler (iadl) olmak üzere ikiye ayr lmaktad r (Lawton ve Brody 1969: Schneekloth et.al.1996, 36). Bireyle direkt ba lant l etkinlikler aras nda en çok dikkate al nanlar unlard r: Tuvaleti kullanmak Beslenmek Giyinmek Beden bak m Bedensel hareketlilik 30 Wahl, H.W "Alltägliche Aktivitäten bei alten Menschen: Konzeptionelle und methodische Überlegungen" in Zeitschrift für Gerontopsychologie und- pszchiatrie, Hesse - Schiller, W "Das Pflegeversicherungsgesetz, Pflegebedürftige, Pflegekassen, Pflegeeinrichtungen" Pp in Pflegeversicherung - Konsequenzen für die Reorganisation, Finanzierung und Qualitätsicherung edited by G. Junkers, B. Moldenhauer, U. Reuter. Schattauer Verlag: Stuttgart, New York. 32 Katz, S.C., Ford, A.B., Moskowitz, R.W., Jackson, B. A., Jaffee, M.W A standardized measure of biological and psychosocial function in Journal of the American Medical Association 185,

21 Banyo, y kanmak Enstrümantal etkinlikler (iadl): Telefon etmek Al veri yapmak Besinlerin haz rlanmas Ev idaresi Çama r y kamak Ta t araçlar n kullanmak Tek ba na ilaç alabilmek Parasal i leri tek ba na yapabilmek (Bkz. Schneekloth 1996). Bunlar n anlamlar gayet aç k ve net gibi görünseler de, günlük etkinliklerde ba ms zl k veya ba ml l n, sadece iki s n ftan meydana gelen durumlarla aç klanamayaca bellidir. Daha ziyade bu listede yer alan etkinliklerin baz lar ya l birey taraf ndan tek ba na yerine getirilebilirken, baz lar nda yard ma ihtiyaç duyulacakt r. Örne in bak ma muhtaç ya l bir insan yeme ini tek ba na pi irebilir, ama al veri yapacak durumda olmayabilir. Bu ya l, yemek pi irme etkinli inde ba ms zd r, ama al veri konusunda yard ma ihtiyac vard r. Ev i lerini tek ba na yapabilen, ama sa r oldu u için telefon edemeyen bir ya l n n telefon edebilmede ba ms z olabilmesi için, örne in i itme cihaz na (enstrümana) ihtiyac vard r. Günlük ya am etkinlikleri bu ekilde tespit edilebilseler de, ba ml l k ve ba ms zl k "bütünsel" olarak kavranmal d r. Bak ma ve yard ma muhtaçl kta günlük temel ya am etkinlikleri teker teker de il, bunlar n toplam ndan ortaya ç kan sonuçlarla ölçülmeye çal lmal d r. Dolay s yla ba ml -ba ms z ayr m nda u sorulara yan t aranmal d r (Schneekloth et.al. 1996,37): Hangi giri imler sayesinde bireyin ba ms zl korunabilir? Hangi yard mc araç-gereç ba ml l ortadan kald rabilir? Ba ms z ya am mümkün k lan etkinliklerden ne kadar k s tlanm t r? K s tl l ortadan kald rmak için hangi yard m ve bak m hizmetlerinin hangi aral klarla sunulmalar gerekir? 33 Kovar, M.G., Lawton, M.P Functional disability, activities and instrumental activities of daily living in Annual Review of Gerontology and Geriatrics 14,

22 Ba ms z ya am kavram n tan mlamak üzere yap lan bu incelemelerden, u sonuçlar ortaya ç kmaktad r: Günlük ya am n sevk ve idaresi, bireylerin tipik davran repertuar ndan hareket edilerek tan mlanabilir. Bireyin tek ba na yapabilece i etkinliklerin belirlenmesi ve ba kas n n yard m na gerek kalmadan bu etkinliklerini yapabilmesi için gerek duydu u yard mc aletlerin tespit edilmesi gerekir. Ba ms zl n ne kadar k s tland na karar verilirken, etkinliklerin ne ölçüde k s tland klar ve hangi zaman aral klar yla yard ma ihtiyaç duyuldu u dikkate al nmal d r. Ba ml l n boyutlar ve kapsam ön plana ç kar lmal, ba ml l n nedenleri (hasarlar) ikinci planda kalmal d r. ekil 4: Günlük temel ya am etkinliklerinde ba ml -ba ms z ayr m yap l rken dikkate al nmas gereken önemli unsurlar (Schneekloth et.al. 1996, 37). 4 ÇEVRE VE YA AM ALANLARI 4.1 NSAN-ÇEVRE- L K S Ekoloji, çe itli ba lamlarda sürekli kullan lan kelimelerden biri haline geldi. Herhalde en güncel konulardan biri olan dünya ikliminin de i mesi ve buna ba l olarak ortaya ç kan problemlerle bunun bir ili kisi vard r. Ekoloji, canl varl klar n çevreyle olan ili kilerini inceleyen bilimdir li y llardan bu yana çevre ara t rmac l taraf ndan yeniden tart maya aç lm t r ve insan n, do al çevresine ba ml l n ifade etmektedir. Club of Rome endüstrile me, nüfus art, çevrenin bozulmas ve çevre kirlili i, do al kaynaklar n bonkörce tüketilmesi, açl k, yoksulluk, sefalet ve dünya nüfusunun s n rlar na devaml dikkat çekmektedir (Reinhold 1997, 475). Hümanekoloji, Ekolojinin özel bir alan d r. nsan n çevreyle, toplumla ve do ayla olan özel ( ahsi anlam nda de il) ili kilerini incelemektedir. Çok boyutludur ve ekonomi, toplum, kültür ve Ekoloji ile ilgilenmeyi gerektirir (Reinhold 1997, 271). Ara t rma kapsam nda elde edilen bulgular n denek grubunun özelli i olarak kalmamas için nsan-çevre- li kisini (Hedderich 2003c, 37ff.) göz önüne alan bir perspektif olu turmaya ve U. Bronfenbrenner in (1981) 34 teorik çal malar ndan yola ç karak, bak ma muhtaçl k gerçekli ini anlamak yerinde bir giri im olacakt r. 34 Bronfenbrenner, U Die Ökologie der menschlichen Entwicklung. Stuttgart. 22

23 Sosyoloji, Hedderech in (2003c, 37) deyimiyle Ekoloji kavram n Biyolojiden "ödünç" alm t r. Ekolojinin kurucusu Zoolog Ernst Haeckel oldu u kabul edilir. Ekoloji ö retisi en genel tan m yla, organizman n, çevresiyle kar l kl etkile imlerini incelemektedir (Höger 1985, 1095) 35. Ekolojik sistemler ö retisi olarak da adland r lmaktad r. Eko- Sistem, biyotik ve abiyotik elementlerden meydana gelen alansal etki dokusu ve enerjik aç dan kendi kendini ayarlama yetene ine sahip bir sistemdir. Do al artlar alt nda, az veya çok stabildir (Kleber 1985, 1194) 36. Ekoloji kavram n n buradaki anlamlar organizmalar ve çevreyle olan ili kilerdir. Kurt Lewin'in (1936) 37 "ya am alan ve Setting" terimleri, bu ba lamda önemli kavramlar aras nda yer almaktad r. Ya am alan, varl n sübjektif perspektifinden çevreyi yorumlay d r. Çevrenin, insan ya am ndaki sübjektif anlamlar n n dikkate al nmas n gerektirir. Ya am alan sübjektif olgular vurgularken, Setting, ya am dünyas n n objektif durumlar n kastetmektedir. Piaget'in (1974) fikirlerinden yararlanan Bronfenbrenner in ilgilendi i as l nokta, çevreden kopar lan varl k de il, aksine çevreyle ba lant l sübjektif realitenin geli mesidir. " nsan geli iminin Ekolojisi" ile ilgilenmektedir. Bu teoriye göre varl klar, sosyal ve maddi ko ullar zamanla birbirlerine uyum sa lamaktad rlar. Geli im "tarz ve biçimlerin süre en de i imi" anlam na gelmektedir (Bronfenbrenner 1981, 19). Çevre, dört sistemden meydana gelen, içi içe geçmi bir yap ya sahiptir: Mikro, Mezo, Ekso ve Makro olmak üzere dört ayr sistem tan mlanmaktad r (Hedderich 2003b, 38). Mikro sistem, bir dizi aktiviteler ve giri imlerden, rollerden ve insanlar aras ili kilerden meydana gelmektedir. Geli im halindeki varl k fiziksel ve maddi özellikleriyle, mevcut ya am alan yla ilgili ya ant lar elde etmektedir (Bronfenbrenner 1981, 38). Roller, geli menin bir parças d r. Terimlerle ifade edilirler ve belli bir kültürde bireylerin sosyal pozisyonlar n ifade etmek üzere kullan l rlar; herhangi bir bireyden di er bireylerin beklentilerine dayanan çe itli etkinliklerden ve ili kilerden olu maktad rlar. Rol de i imi ve rol pazarl klar sayesinde, rollerin terk edilmesinden geli me ve büyüme ortaya ç kar. Buna kar n rollerin sabitle tirilmesi, geli meyi frenler. Bu ba lamda geli me, rol repertuar n n büyümesi anlam na gelmektedir. 35 Höger, D "Ökopsychologische Aspekte schulischen Lernens" pp in Handbuch Schule und Unterricht, Bd. 7 edited by W. Twellmann. Duesseldorf. 36 Kleber, E.W "Ökologische Erziehungswissenschaft - ein neues meta-thoeretisches Konzept?" pp in Handbuch Schule und Unterricht, Bd. 7 edited by W. Twellmann. Düsseldorf. 37 Lewin, K Principals of topological psychology. New York. 23

24 ekil 5: Bak ma muhtaç ya l bireyin mikro sistemi (Hedderich in 2003b aktard, Bronfenbrenner in mikro sistem tan m ndan hareket edilerek çizilmi tir) BAKIMA MUHTAÇLARIN YA AM ALANI: EV! Yeni-paleolitik ça a ait evlerle ilgili ilk yay nlar ortaya konuldu unda, buzul ça insan n n y l önce mimari yönden iyi dü ünülmü konutlar in a ettiklerine nerdeyse inanmak mümkün de ildi (Rust 1961, 200) 38. Görü ülen bak ma muhtaç ya l lardan baz lar n n evlerini gördükten sonra benzer bir duygu bu ara t rman n yürütücüsü ve personelinde de ortaya ç km t r. Bak ma muhtaç ya l lar n en önemli ya am alan olan evlerde, iyi dü ünülmü bir mimariye rastlan lmam t r. Ara t rma s ras nda yap lan gözlemlerden elde edilen sonuç udur: Bak ma muhtaç ya l lar n evleri kesinlikle onlar n durumlar na uygun de illerdir. Bunun önemli bir göstergesi 38 Rust, A Der primitive Mensch Pp in Weltgeschichte, Band 1: Vorgeschichte frühe Hochkulturen. Propyläen Verlag: Berlin. 24

25 y lda ortalama ya l n n ev kazalar sonucunda (D E 2002 verilerinin analizi: Tufan 2007) sakat kalmalar d r. Evler, fiziksel özelliklerine ba l olarak sakat insanlar ya içeri al r, ya da d ar da b rak r. Bu yüzden evlerin bak ma muhtaç ya l lar aç s ndan anlamlar na bak lmas gerekmektedir. "Ev fiziksel, sosyal ve psikolojik i lemleri tan mlar. Bireyler, bunlar sayesinde ya am bulur, ba kalar n n ya am n payla r, yeni ya amlar ve kategoriler yarat r ve bu süreçlere bir anlam verirler. Bu ekilde bir kimlik duygusu ve dünyada kendisine bir yer edindi i hissini kazan rlar" (Harloff : Loer 2003, ). nsanlar kendilerini evleriyle ba da t r rlar. Ev, bir "yuva" duygusu yarat r ve bu "vatan" duygusu ile ba lant l d r (Duden , Mitscherlich 1980, : Loer 2003). nsandaki bir yere ait olma duygusu, uzun süre ayn evde ya ayanlarda evini ve çevreyi vatan olarak görme e iliminin ortaya ç kmas na yol açmaktad r. Semt sakinleri aras nda gözlemlenen dayan man n ortaya ç kmas nda evlerin rolü vard r. Ama evler sadece vatan duygusu a lamakla kalmaz, ayn zamanda insana dünya ile köklü bir ili ki içersinde oldu u hissini de verirler (Weinwurm-Krause 1999, 15) 43. Ortaça da bak ma muhtaçlara dinsel inançlardan hareket edilerek bak lmaktayd. Avrupa da manast rlar, kurumsal bak mlar üstlenmekteydiler (Thesing 1998, 61) 44. O zamanlar engellilik eytan n gönderdi i bir kötülük olarak kabul ediliyor ve tanr sall a kar gelmenin sonuçlar ndan biri oldu una inan l yordu. T bb n ilerlemesi ile engellilikler bir hastal k gibi görülmeye ba land. O zamanlar hastanelerde engelli insanlar, hastalar gibi tedavi edilmeye çal l yorlard. Dinsel ba lant lar n yan s ra, büyü korkusu da, sakat insanlarla kar la maktan korkan insanlar n ço almas na yol aç yordu. Sakatlar n, engellilerin ve bak ma muhtaçlar n toplumdan soyutlanmas t bbi k staslara göre yap l yordu. Pedagojik gerekçelere dayanan kurumsalla malara ender de olsa rastlanmaktayd (Klee 1980) 45. Bunlar ya am olanaklar n k s tlayan ve zorla t ran önlemler, davran lar, geli tirilmemi toplumsal yap lar eklinde olursa, insan n geli me olanaklar n 39 Harloff, H.J "Der Transaktionale Ansatz der Wohnpsychologie - Transaktion des Menschen in und mit seinem Wohnmilieu" pp in Wohnen Behinderter - behindertes Wohnen edited by E.M.Weinwurm-Krause. Aachen. 40 Loer, H "Wohbedürfnisse und Wohformen" pp in Körperbehinderte Menschen im Alter, edited by I. Hedderich, H. Loer. Klinkhardt: Badheilbrun/Obb. 41 Dudenredaktion Etymologie. Herkunftswörterbuch der deutschen Sprache, Bd.7, 2.Aufl. Mannheim. 42 Mitscherlich, A Die Unwirklichkeit unserer Städte. Anstiftung zum Unfrieden. Frankfurt/main. 43 Weinrum-Krause, E.M Autonomie im Heim. Auswirkungen des Heimallltags auf die Selbstverwirklichung von Menschen mit Behinderung. Heidelberg. 44 Thesing, T Betreute Wohngruppen und Wohngemeinschaften für Menschen mit geistiger Behinderung. Freiburg. 45 Klee, E Behindert. Ein kritisches Handbuch. Fischer: Frankfurt/M. 25