bir şekilde saklanması, dijitalleştirme teknolojileri ile insanların hizmetine sunulması daha hızlı, pratik ve etkin bir fonksiyon kazanmıştır.

Transkript

1 ÖNSÖZ Kültür mirası ürünleri, toplumların geçmiş ile bağlarını ispatlayan ve bu bağları sımsıkı tutarak geçmiş, içinde bulunulan an ve gelecek bağlantısını gerçekleştiren değerlerdir. Devletlerin kaynaklarının bir bölümünü özellikle bu değerlerin korunmasına yönelik planlamaları, kültür mirası ürünlerinin toplumların kimliğini oluşturan özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Antik Dönem lerden günümüze kadar her toplum yazılı, sözlü, taşınır ya da taşınmaz her türlü miras ürününü, devrin imkânları çerçevesinde koruma altına alma gereksinimi duymuştur. Kültür mirasının önemi ve korunmasına yönelik gayretler öncelikle yöneticiler ve din adamlarının çabaları ile başlamış ve ülkelerin yasaları içerisinde tanımı, önemi ve korunması hususunda maddelerin yer alması ile birlikte kültür mirası ürünleri yasal güvence altına alınmıştır. Özellikle 19.yy sonlarına doğru bilimsel gelişmeler ve teknolojik imkânların gelişmesi ile birlikte kültür mirası ürünlerinin korunması ve gelecek kuşaklara sağlıklı bir şekilde ulaştırılması çalışmaları daha kapsamlı bir hale gelmiştir. Yazma Eserler, yazılı kültür mirası olarak edebi, bilimsel, dini ve sanatsal alanlarda insanoğlunun yüz yıllar boyu biriktirdiklerinin yansımalarıdır. Her medeniyet varlığını bir önceki medeniyetin varlığına borçludur. Hiçbir medeniyet yoktur ki kendinden önceki medeniyetlerin izlerini, etkilerini taşımıyor olsun. Yunan felsefecilerinin o derin birikimlerini Arapça ya tercüme eden ilim adamları ile muazzam bir İslam Medeniyeti şekillenmiştir. İslam Medeniyeti nin tıp, astronomi, coğrafya, kimya, matematik alanlarında sahip olduğu muazzam eserleri kendi diline tercüme eden Batılı ilim adamları aydınlanma larını gerçekleştirmişlerdir. Bu nedenle yazma eserlerin öneminin anlaşılması ve anlatılması, korunarak gelecek kuşaklara aktarılması medeniyet çizgisinin devam edebilmesinin gereğidir. Günümüzde yazma eserlerin korunmasına yönelik çalışmalar, teknolojinin imkânları ile oldukça kapsamlı bir hale gelmiştir. Eserlerin bulundukları mekânlarda sağlıklı i

2 bir şekilde saklanması, dijitalleştirme teknolojileri ile insanların hizmetine sunulması daha hızlı, pratik ve etkin bir fonksiyon kazanmıştır. Yazma eserlerin korunmasına ve insanların hizmetine sunulmasına yönelik yöntem ve teknolojilerin gelişim hızı her geçen gün daha da ivme kazanmaktadır ancak, bu teknolojilerin tüm ülkelerde pratik uygulamalara dönüşmesi, gerek bilgi ve teknolojinin takibinde geri kalınması gerekse bu teknolojilerin uygulamalarının ekonomik açıdan devletlere yük getirmesi nedenleri ile aynı hızla devam etmemektedir. Kültürel mirasın özelikle de yazılı kültür mirası yazma eserlerin korunmasına yönelik geliştirilen yöntem ve teknolojilerin neler olduğu ve Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde yer alan yazma eserlerin ve bu eserlerin korunduğu yazma eser kütüphanelerinin geliştirilen yöntem ve teknolojilerden ne oranda yararlanabildikleri hususu bu tez çalışmasında irdelenmektedir. Tez çalışmasında öncelikle değerli katkısı için tez danışmanım Özlem AKAT a, tez çalışmasına ilişkin araştırmaları rahat bir şekilde gerçekleştirmemiz için uygun koşulları oluşturan başta Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürü Aytekin YILMAZ, Genel Müdür Yardımcısı Semra ATINÇ ve Daire Başkanı Erol SÖNMEZ e, çalışmalarımı rahat ve huzurlu bir ortamda gerçekleştirebilmemi sağlayan Şube Müdürü Ayda PERÇiN ve şube arkadaşlarım Sevgi ALP, Demet ÇAKAN ve Abdunnasır SÜT e, tez çalışmasındaki araştırmalarım neticesinde edindiğim bilgileri, Yazma Eserler Başkanlığı Yasa Tasarısı çalışma komisyonunda paylaşma imkânını sunduğu için Müsteşar Yardımcısı Nihat GÜL e şükranlarımı sunuyorum. Tez çalışmasında faydalandığım eserlerin araştırılmasında yardımlarını esirgemeyen eşim Özgür AYGÜN ve katkıları için sevgili aileme teşekkürlerimi sunuyorum. ii

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.. i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ.. iii TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ. iv GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM KÜLTÜR MİRASI 1. KÜLTÜR MİRASININ ÖNEMİ VE KORUNMASI Kültür Mirası Tanımı Kültür Mirası Tanımının Türk Hukuk Sistemindeki Yeri Kültür Mirasının Önemi ve Korunmasına Yönelik Bakış Açısı Bazı Avrupa Ülkelerinde Kültür Mirasına Bakış Açısı Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine Kültür Mirasına Bakış Açısı Kültür Mirasının Korunması Alanında Hizmet Veren Uluslararası ve Ulusal Sivil Toplum Kuruluşları Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Uluslararası Müzeler Konseyi (ICOM) Kültürel Varlıkların Korunması ve Restorasyonu Uluslararası Merkezi (ICCROM) Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Uluslararası Enstitüsü (IIC) Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Amerikan Enstitüsü (AIC)...30 iii

4 1.5 Kültürel Varlıkların Korunmasına Yönelik Etik Kurallar ve Standartlar Kültür Mirası Koruma Eğitimi Güzel Sanatlar Fakültelerinde Koruma Eğitimi İKİNCİ BÖLÜM YAZILI KÜLTÜR MİRASI: YAZMA ESERLER 2. YAZILI KÜLTÜR MİRASI Yazılı Kültür Mirası Yazma Eserler Dünya Hafızası Programı ( Memory of the World ) Yazma Eserlerin Korunması Yazma Eserlerin Konservasyonu Yazma Eserlerin Restorasyonu Restorasyon İşlem Adımları Yazma Eserlerin Korunmasına Yönelik Geliştirilen Yöntem ve Teknolojiler Dijitalleştirme Teknolojileri İmaj Restorasyonu Teknolojisi Karakter Tanımlama Yöntemleri Gelişmiş Analiz Yöntemleri Konservasyon ve Restorasyon Uygulamalarına Yönelik Geliştirilen Teknolojiler Lazer Temizleme Teknolojileri...74 iv

5 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİ 3. YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI Yazma Eser Kütüphaneleri Yapılandırma İhtiyacı Yazma Eser Kütüphanelerinin İdari Açıdan Yeniden Yapılandırılması Yazma Eser Kütüphanelerinin Fiziki Açıdan Yeniden Yapılandırılması Yöntem ve Teknoloji Açısından Yazma Eser Kütüphanelerinin Yeniden Yapılandırılması Eğitim Açısından Yazma Eser Kütüphanelerinin Yeniden Yapılandırılması.. 93 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA.. 97 EKLER ÖZET.101 ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ..103 v

6 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ICOM ICCROM Uluslararası Müzeler Konseyi Kültürel Varlıkların Korunması ve Restorasyonu Uluslararası Merkezi UNESCO ICOMOS NATO BM STK IIC Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim Kültür Örgütü Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Birleşmiş Milletler Sivil Toplum Kuruluşları Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Uluslararası Enstitüsü AIC Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Amerikan Enstitüsü SEM Scanning Electron Microscopy vi

7 TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ İkinci bölümün resimleri Resim 2.1 Codex Gigas 13.yy. a Ait İncil in Latin Versiyonu...41 Resim 2.2 Kufi Yazı Örneği.43 Resim 2.3 Kelile ve Dimne Eseri Minyatür Örneği...45 Resim 2.4 Eserde Böcek Yeniği Nedeniyle Bozulma Görüntüsü...57 Resim 2.5 Leaf Casting Makinesi...60 Resim 2.6 Leaf Casting Makinesi ile onarılmış eser örneği 60 Resim 2.7 İmaj Restorasyonu Uygulaması..66 Resim 2.8 İmaj Restorasyonu Uygulaması..67 Resim 2.9 Nem Ölçme Cihazı.72 Resim 2.10 Maksimum iklimlendirme koşullarında saklanan eser görüntüsü..72 Resim 2.11 Vakumla oksijenden arındırılmış eser örneği...74 vii

8 GİRİŞ İnsanoğlu varoluşundan bu yana kendisinin ve içinde bulunduğu evrenin sırlarını araştırmaya, yaratılışından getirdiği üstün yetenekleri ile içinde yaşadığı evreni değiştirmeye çabalamaktadır. İnsanoğlunun en ilkel dönemlerden 21.yy. a kadar aldığı mesafe, bıraktığı eserler muazzamdır. Bu ilerleyişi hiç şüphesiz medeniyet çizgisinin takibi ile gerçekleştirmiştir. Her toplum kendi dönemindeki toplumlar ya da kendilerinden sonraki toplumlar için varoluş nedenidir. Kültür mirasının önemini bu perspektif içerisinde değerlendirmek, korunmasına yönelik çabaların gerekliliğini de daha iyi ifade edecektir. Kültür mirası taşınır ya da taşınmaz, sözlü ya da yazılı binlerce yıllık bir birikimin yansımasıdır. Kültür mirası değerleri hayatlarını kitaplardan okuduğumuz tarihteki tüm toplumların, günümüzde yaşayan kanıtları gibidirler. Roma Dönemi nden kalma bir yapının önünden geçerken, yazının icat edilmediği dönemlerde mağaralara kazınmış resimlere bakarken, Kleopatra nın takılarını müzede incelerken, binlerce yıl önce yazılmış bir kitaba dokunurken, binlerce yıl önce düzenlenen bir tören ya da şenliğin 21.yy. da aynen tekrarlanışını izlerken dünyanın o muazzam yaşam serüveni capcanlı bir şekilde önünüze serilmiş gibi olur. Bu nedenle bu bağı kaybetmemek adına tüm kaynakları seferber ederek, tarihin yaşayan kanıtlarını koruma altına alma isteği duyulmaktadır. Kültür mirasının korunması bilinci, toplumların en ilkel dönemlerinden en gelişmiş dönemlerine kadar devrin imkânları ölçüsünde ilerleme kaydetmiştir. Her toplum kendinden bir önceki döneme ait kültürel varlıkları kendi kimliklerinin tamamlayıcısı olarak görerek koruma altına almışlardır. Bu alanda gerçekleştirilen uygulamalar incelendiğinde varılan nokta muazzamdır. Kültür mirasının korunması için geliştirilen yöntem ve teknolojiler eserlerin gelecek nesillere sağlıklı bir şekilde ulaştırılmasını sağlayacak imkânlar sunmaktadır. Antik Dönem lerde temel bakım ve

9 onarım faaliyetleri ile sınırlı bir alanda gerçekleştirilen koruma, günümüzde eserlerin uzun yıllar yaşamasını, her gün daha fazla sayıda insanın hizmetine sunulmasını sağlayacak boyutlara ulaşmıştır. Yazılı kültür mirası yazma eserler toplumların bilimsel, edebi, dini, sanatsal birikimlerini birbirleri ile paylaşmalarını ve bu birikimleri gelecek nesillere de aktarabilmeyi sağlayan değerlerdir. Kültür mirasının korunmasına yönelik bilimsel çalışmalar geliştikçe, yazma eserlerin korunmasına yönelik bilinç de aynı oranda artış göstermiştir. Bu eserlerin bulundukları birimlerde kaderlerine terk edilmesinin mümkün olmadığı, özel yöntem ve teknolojiler kullanılarak yaşam sürelerinin uzatılması gerektiği kabul edilmiştir. Yazma eserlerin muhafaza edildiği birimlerin, geliştirilen yöntem ve teknolojileri ne oranda kullanabildiğinin sorgulanması da çok önemlidir. Eserlere yönelik hala ilkel dönem uygulamaları ile bakım ve onarım uygulayan yazma eser birimlerinin varlığı, dünyanın bu alandaki bilimsel gelişmeler adına aldığı mesafeye haksızlıktır. Bu nedenle bu tez çalışması, kültürel mirasın korunması alanındaki yöntem ve teknolojilerin gelişimi ve Türkiye nin bu süreçteki konumu, yazma eserlerin korunması ve yazma eser kütüphanelerinin idari, teknik ve eğitim açısından yeniden yapılanma süreçleri, bu süreçteki eksiklikler ile bu eksikliklerin giderilmesi yönünde getirilen öneri ve teklifleri içermektedir. Tez çalışması ile kültürel mirasın korunması hususundaki bilincin artması ve bu alandaki yöntem ve teknolojilerin gelişiminin, kültür mirasımızın önemli öğelerinden olan yazma ve nadir eserlerin korunması üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesine ve bunların muhafaza edildiği Bakanlığımız yazma eser kütüphanelerinin bu gelişim süreci çerçevesinde yeniden yapılandırılmasına katkıda bulunması amaçlanmaktadır. Tez çalışması, Bakanlığımız on dört yazma eser kütüphanesinden beş tanesi ile yurtdışında dört yazma eser kütüphanesinin yerinde araştırması yapılarak, idari teknik ve eğitim açısından bu birimlerin kıyaslanması ile sınırlıdır. Ayrıca 2

10 yararlanılan kaynaklar açısından tez çalışması, Ankara ve İstanbul kütüphane ve arşivlerinin koleksiyonlarında yer alan kitap ve makaleler ile Internet ortamında erişilen bilimsel kaynaklar ile sınırlıdır. Kültür mirasının korunması alanındaki yöntem ve teknolojilerin araştırılması ve bu yöntem ve teknolojilerin Kültür ve Turizm Bakanlığı Yazma Eser Kütüphanelerinde ne oranda uygulanabildiği, bu birimlerde yeniden yapılanma çalışmalarına ihtiyaç duyulup duyulmadığının sorgulandığı bu tez çalışması üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kültür mirasının önemi ve korunmasına yönelik yöntem ve teknolojiler, ikinci bölümde yazılı kültür mirası yazma eserlerin önemi ve korunmasına yönelik tüm uygulamalar, bu alanda geliştirilen yöntem ve teknolojiler, üçüncü bölümde ise yazma eserlerin muhafaza edildiği yazma eser kütüphanelerin idari, fiziki, yöntem ve teknoloji ile eğitim alanındaki yapılanma ihtiyacı değerlendirilecektir. 3

11 BİRİNCİ BÖLÜM KÜLTÜR MİRASI 1. KÜLTÜR MİRASININ ÖNEMİ VE KORUNMASI Toplumların kültürel mirasları onları ayakta tutan, yaşamalarını sağlayan, bir arada tutan kökleridir. Bu bağlamda toplumlar kültürel miraslarından mahrum edilirlerse, onları bir arada tutan ve yaşatan tüm değerlerini kaybederler. Bu noktadan hareketle özellikle İkinci Dünya Savaşı nın hemen bitiminde savaşın yaraları sarılırken, öngörü sahibi ulusal ve uluslararası örgütler, gerek savaşın etkisi gerekse diğer nedenler ile zarar gören tüm kültürel miras öğelerinin korunması faaliyetlerine girişmişlerdir. Bu konuda, her bir ülkenin sahip olduğu somut ve somut olmayan her türlü kültürel öğenin tanımlanması, korunması, tanıtılması faaliyetlerine destek verilmiştir. Özellikle UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Kurumu) önderliğinde gerçekleştirilen bu faaliyetler, kültürel miras öğelerinin neler olduğu, nasıl ve neden korunması gerektiği gibi konularda toplumların bilinçlendirilmesini sağlamıştır. Toplumlar için kendi kültürel mirasları, ulusal kimliklerinin tanımlayıcı öğeleri olarak görülmektedir. Kültürel mirasların korunması, bir nevi ulusal kimliklerin korunması ile eşdeğerdir. Bu nedenledir ki özellikle somut olmayan kültürel miras öğelerini, her toplum kendi değeri olarak görüp sahip çıkmaya başlamıştır. Toplumlar bu değerleri kendi kültür mirasları olarak sahiplenebilmek için bu öğelerin kökeni üzerine bilimsel araştırma faaliyetlerine girişmişlerdir. Şüphesiz bu sahipleniş oldukça önemlidir, çünkü bu alana yönelik çalışmaların artmasına, bu değerlerden unutulmaya yüz tutanların ortaya çıkarılmasına olanak sağlamaktadır. Kültürel miras öğelerinin araştırılmasına yönelik bu bilincin artması

12 ile birlikte bu öğelerin korunmasına yönelik yöntem ve teknolojilerin gelişimi de ivme kazanmıştır. Temelde tüm bu yöntem ve teknolojilerin her biri bu kültürel değerlerin korunması hususundaki ihtiyaçlardan doğmuş gelişmelerdir. Bu bilimsel gelişmeler, zamanının etkisi ile bozulmaya uğramış eserlerin restorasyonunda kullanılan gelişmiş tekniklerden tutun da kültürel miras öğelerinin saklandığı mekânların son teknoloji ile donatılmasına kadar oldukça geniş bir alana hitap etmektedir Kültür Mirası Tanımı Kültür mirası, insanlık tarihinin başlangıcından bu yana daha düzeyli bir yaşama sahip olabilmek adına, insanoğlunun yaratıcılığı ve toplumların yıllar boyu birbirleri ile etkileşimleri sonucunda ortaya çıkan değerlerin birikimidir. Kültür mirasının doğru bir şekilde tanımlanması büyük önem arz etmektedir. Geçmişten günümüze kadar taşınan ya da gelecek kuşaklara aktarılması planlanan değerlerin kültür mirası kapsamına girip girmediğini belirlemek, bu tanımı doğru bir şekilde yapabilmekle sağlanabilir. Kültür mirasının önemi ve korunması alanında önemli çalışmalar gerçekleştiren François LeBlanc Is Everything Heritage? başlıklı makalesinde doğru bir soru cümlesi ile kültür mirasını tanımlamaya çalışmaktadır. Geçmişten günümüze aktarılan her ürün miras mıdır? Bu ürünlerin belli kriterleri taşıyanları mı miras olarak tanımlanmalıdır? Bu sorulardan yola çıkan François LeBlanc, aslında kültür mirasının tanımlanmasına çok büyük bir katkı sağlamaktadır çünkü bu sorularla kültür mirasına ait kriterlere dikkat çekmektedir. LeBlanc a göre aslında basit bir tanımlama ile bireysel ya da kolektif olarak, geleceğe taşınmak istenen ve bu nedenle de koruma gereği duyulan tüm ürünler miras olarak tanımlanmaktadır 1 Hande Kökten Ersoy, Türkiye de Taşınabilir Kültür Varlıklarının Konservasyonu Konusunda Etik Birliğin Sağlanması Ulusal Taşınabilir Kültür Varlıkları Konservasyonu ve Restorasyonu Kolokyumu, Ankara Üniversitesi Başkent Meslek Yüksek Okulu, 2000, s.33. 5

13 ancak, bu ürünleri belirlerken mirasın çeşitleri olan doğal, yapısal, kişisel, geleneksel gibi kriterler ile özelden genele doğru giden birey, aile, toplum, ülke, kıta, dünya gibi kriterler gözden kaçırılmamalıdır. Bireye ya da tüm insanlığa ait bir yapı, gelenek ya da obje özelden genele doğru mirasın kapsamını, çeşidini ve önemini belirlemektedir. Ata yadigârı bir yüzüğü çocuklara ve torunlara saklama bilinci ile insanoğlunun yaratıcılığı ile oluşturulan ürünlerin gelecek kuşaklara aktarılma isteği arasında, bireysel ve kolektif koruma davranışı dışında temelde farklılık yoktur, çünkü insanoğlu birikimleri geçmişten alır ve bu mirası geleceğe taşımak ister. 2 İnsanlık; bireyler, toplumlar, ülkeler ve kıtalar bazında birbirlerinden oldukça farklı değerler sistemlerine sahip olsa da ortak bir kültür mirasına sahiptir. Bu sahipleniş, bazı örgütlerin belirli yapıları ya da objeleri dünya kültür mirası olarak tanımladıkları için böyle algılanıyor değildir. Bu miras listesinde yer almayan nice kültür mirası öğesi tüm insanlık için ortak miras olarak algılanmaktadır. Mısır daki piramitlerin zarar görmemesi ve gelecek kuşaklara sağlıklı bir şekilde aktarılması endişesi sadece Mısır da yaşayan insanlara has bir özellik değildir. Bu yapıların korunmasına yönelik metotlar dünyanın dört bir tarafındaki uzmanlar tarafından geliştirilmektedir çünkü bu yapıtlar insanoğlunun yaratıcı yönünün en güzel örneklerindendir. Bu yüzden özel bir anlam ve değer bulmaktadır. Miras tanımı içerisinde yine önemle üzerinde durulması gereken değer kavramı; bir nesne, yapı ya da kişiye yüklenilen anlamların, o ürünlerin miras olarak tanımlanıp tanımlanamayacağını ortaya koymaktadır. Eskilik, estetik özellikler, eşsizlik gibi kriterler mirasın tanımındaki değerlendirmelerde kullanılmaktadır. Bir ürünün ne kadar eski olduğu, güzelliği, dünyada tek örneği bulunması gibi kriterler bir varlığın kültür mirası olarak kabul edilip, koruma altına alınmasını sağlayacak genel ölçütlerdir ancak, yalnızca bu genel ölçütler ile bir varlığın miras olarak kabul edilmesi çoğu kez yeterli olmayabilir. İşte bu noktada değer kavramı devreye girmektedir. Değer kavramı kültür varlıkları için bulundukları yerin kültürel yapısı 2 François LeBlanc, Is Everything Heritage?, ICOMOS Canada Bulletin, C:2, 1993, s.2. 6

14 ya da daha genel olarak tüm dünya için özel anlam ifade etmesi olarak tanımlanabilir. Bu değer kavramı maddi değer olarak algılanmamalıdır zira kültür varlıklarının maddi değeri o varlığın taşıdığı kriterlere göre oluşmaktadır. 3 Avustralya yerlilerinin özel anlam yükledikleri, kendilerini koruduklarına inandıkları ve bu yüzden yıllar boyu koruma altına almak ve gelecek kuşaklara aktarmak istedikleri bir obje, yapı ya da gelenek Arabistan çöllerinde yaşayan bir bedevi için hiçbir değer taşımayabilir. Eskilik, güzellik ya da eşsizlik kriterlerini taşımayan bu varlıklar o toplumun değer kriteri göz önüne alınarak kültür mirası olarak kabul edilmektedir. 4 Kültür mirasının doğru tanımı ve hangi varlıkların bu kapsamda değerlendirilebileceği meselesi kültür mirasının eskilik, güzellik, eşsizlik ve değer kriterlerinin doğru bir şekilde gözden geçirilmesi ile çözümlenmektedir Kültür Mirası Tanımının Türk Hukuk Sistemindeki Yeri Kültür mirası kavramı, Türkiye de özellikle yakın zamanlarda sıkça kullanılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Kültür mirasına ilişkin tanımlamalar dünyada ve ülkemizde ilk olarak hukuk kuralları içerisinde yer aldığı için bu kavramın doğuşu ve gelişimini hukuk sistemleri içerisinde takip etmek çok önemlidir. Kültür mirası tanımı Türkiye de hukuk sistemi içerisinde eski eser kavramı ile karşımıza çıkmaktadır. Eski eser kavramı daha sonraki dönemlerde hukuk sistemi içerisinde kültür varlığı kavramı ile yer değiştirmiştir. Türkiye de kültür mirasının önemini anlayabilmek için eski eser tanımından kültür varlığı tanımına geçiş sürecini ve tanımlamaları iyi irdelemek gerekmektedir. Eski eserlere ilişkin mevzuatın konusunu teşkil eden eski eser tanımını yapmak oldukça zor bir iştir. Aslında zor olan nokta, bu tanımı hukuki sınırlar 3 Stale Navrud ve Richard C. Ready, Valuing Cultural Heritage, UK: Edgar Elgar, 2002, s.4. 4 Laura Jane Smith, The Discourse of Heritage, Uses of Heritage, London: Taylor and Fransis Group, 2006, s.11. 7

15 içerisine yerleştirebilmektir. Eski eser tanımı yapılırken bazı ölçütler temel alınmıştır. LeBlanc ın geçmişten aktarılan her şeyin miras olarak kabul edilip edilemeyeceğine ilişkin yaklaşımına benzer şekilde, Türkiye de eski eserlerin korunmasına yönelik kanunların düzenlenmesi sırasında, eski olan her ürünün eski eser olarak adlandırıp adlandırılamayacağı sorusu temel alınmıştır çünkü eskilik vasfı taşıyan her eser eski eser kapsamına alınarak kanunlarla koruma altına alınsaydı, kapsam gereksiz bir şekilde oldukça genişletilmiş olunacaktı. Bu nedenle eski eserlerin korunmasına yönelik mevzuat çalışmalarında, eserlerin eskilik özelliğinden ziyade arkeoloji ve sanat tarihi açısından maddi ve manevi değerleri üzerinde durulmuştur. Tarihi bir olayı, devreyi açıklayan ve belgeleyen arkeolojik bakımdan bir değer ifade eden ya da bu iki özelliğe sahip olmayan ancak sanatsal değere sahip olan eserler eski eser olarak tanımlanmıştır. 5 Eskilik vasfının bir eserin korunması için yeterli bir özellik olmadığı tarihsel, sanatsal, arkeolojik açıdan değer taşıma özelliğinin bulunması irdelendikten sonra eski eserler için miktarca azlık kriteri de mevzuatta yerini almıştır, çünkü eski eserler genelde tektirler ve pek ender durumlarda birden fazla sayıda olabilirler. Sözgelimi arkeolojik açıdan bir değer ifade eden malların pek fazla bulunması mümkündür. Bu nedenle eski eser tanımında miktarca azlık ölçütüne de yer verilmiştir. Dünyada kültür mirasının korunmasına yönelik bilincin gelişmesi ile birlikte, kültür mirası tanımlarında ve korunmasına yönelik metotlarda da değişiklikler yaşanmıştır. Türkiye de eski eser tanımından kültür varlığı tanımına geçiş de bu gelişmelerin bir sonucudur. Türkiye de kültür varlıkları, tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nda, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ya da kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer 5 Ahmet Mumcu, Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C: XXVI, S: 3, Ankara 1969, s.48. 8

16 üstünde, yeraltında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklar olarak belirtilmiştir. Kanun içerisinde tabiat varlıkları ise ayrı bir tanımlama ile jeolojik devirlerle tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup, ender bulunmaları, özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli yerüstünde ve yer altında ayrıca su altında bulunan değerler olarak tanımlanmıştır. 6 Miras kavramının tanımında ve Türkiye de özellikle Eski Eserler Hukuku nun oluşturulması esnasında dikkat edilen kriterlere dayanılarak, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun hazırlandığı görülmektedir. Kültür ve tabiat varlıklarının korunarak, gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için doğru bir şekilde tanımlanması gereğinden yola çıkılarak, tüm varlıkların Kanun güvencesi kapsamında yer almasına büyük ehemmiyet verildiği görülmektedir. Dünyadaki kültür ve tabiat varlıklarının tanımı ve belirlenmesine ilişkin mevzuatlar incelendiğinde eskilik, eşsizlik, güzellik, değer kriterleri ışığında genel olarak teker teker sayma, sınıflandırma ve kategorilere ayırma yöntemleri olmak üzere üç temel yöntem kullanıldığı görülmektedir. Teker teker sayma yönteminde koruma altındaki tüm varlıklar isimleri belirtilmek suretiyle sayılmaktadır ancak, bu yöntemin sağlıksız bir sonuca ulaştırma olasılığı oldukça yüksektir çünkü henüz keşfedilmemiş bir kültür ve tabiat varlığı bu kapsamın dışında kalabilmektedir. İkinci yöntem ise sınıflandırma yöntemidir. Bu yöntemde her bir kültür ve tabiat varlığı belli gruplar altında listelenmektedir. Liste dışında kalan ya da gözden kaçırılan gruplar ise kanun güvencesinin dışında kalabilmektedir. Üçüncü yöntem olarak, kategorilere ayırma yöntemi kullanılmaktadır. Bu yöntem ile kültür ve tabiat varlıkları genel bir tanımlaması yapılarak, kategorilere ayrılmaktadır. Günümüzde pek çok ülkede kategorilere ayırma yöntemi ile tanımlamalar kullanılmaktadır. Söz konusu yöntem, diğer yöntemlere nazaran daha sağlıklı bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Aslında tüm bu yöntemlerin birbirini tamamlayıcı bir şekilde kullanılması daha yerinde olacaktır Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu. T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/

17 çünkü her biri tek başlarına kullanıldıklarında, bir takım kültür ve tabiat varlıkları kanun kapsamı dışına itilebilmektedir sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması Kanunu ndaki tanımlamalarda daha sağlıklı bir metot olan kategorilere ayırma yönteminin kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca değer kriteri de göz önünde bulundurularak, Kanun a ek maddeler konulmak suretiyle toplum için özel anlam taşıyan varlıkların Kanun güvencesi kapsamına dâhil edilmesi sağlanmıştır. Bu nedenle kültür mirasının korunması için gerekli olan tüm kriterlere dikkat edilerek oluşturulmuş bir tanımlamanın Kanun da yer aldığı rahatlıkla söylenebilir. Sözgelimi Kanun a M.Kemal Atatürk ün şahsına ait eşya, kitap, yazı ve benzeri taşınırlar ifadesinin eklenmesi ile bu değerlerin Kanun güvencesi ile koruma altına alınması sağlanmıştır. 8 LeBlanc ın makalesinde kültür mirasının korunmasına ilişkin mevzuat çalışmalarında bulunan kişilere tavsiye ettiği bir nokta üzerinde durmak faydalı olacaktır. Eskilik açısından bir değer taşımayan bir eşya, yazı, resim ve benzeri varlıklardan gelecek kuşaklara aktarılması gereken ve bu nedenle de koruma altına alınması gerekli olanların Kanun kapsamında güvence altına alınabilmesi amacı ile Kanun a eklenmesi oldukça mühimdir. Bu ekleme ile belirtilen değerlerin koruma altına alınabilmesinin hukuki zemini hazırlanmış olacaktır. Bu düzenlemenin Kanun da yer alması şüphesiz çok kolay bir iş değildir. Doğru bir tanımlama yapılamadan eklenme yapılırsa hem koruma altına alınacak varlıkların sınırı çok genişletilmiş olur hem de bu kapsama giren değerlerin seçilmesinde sıkıntılar meydana gelebilir. 9 7 Neslihan Kürüm, Uluslararası İlişkilerde Kültür Varlıklarının Korunması, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: 2005, s Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/ François LeBlanc, agm., s.3. 10

18 1.3. Kültür Mirasının Önemi ve Korunmasına Yönelik Bakış Açısı Kültür mirası öğeleri geçmiş ile bugün arasında köprü vazifesi gören ve bir toplumun ortak değerlerini bulmasına katkı sağlayan bağlardır. Aynı zamanda insanların tarihin derinliklerine estetik ölçülerle bakabilmelerini sağlayan ve gelecek kuşaklara sağlıklı bir şekilde aktarılması gerekli olan öğelerdir. Kültür mirasının önemi ve korunmasına yönelik bilincin oluşumu aslında oldukça eski tarihlere dayanmaktadır. Kültür mirasının toplum açısından değerinin anlaşılması ve koruma altına alınmasına ilişkin bilincin gelişimi, günümüz uzmanlık bilgisi ile şekillenen koruma bilinci kadar gelişmiş olmasa da, o dönemlerin şartları itibariyle doğrusu takdire şayandır. 10 Kültür mirasına toplumların verdikleri önem, aslında onu nasıl ve ne oranda koruyabildikleri ile bağlantılıdır. Koruma ise mali ve idari düzenlemelerden, sosyal, politik ve kültürel boyutlara varıncaya kadar oldukça geniş bir bakış açısı içerisinde planlanması ve uygulanması gereken bir süreçtir. Sosyal, politik, kültürel, dinsel hangi nedenlerden kaynaklanırsa kaynaklansın, koruma bilinci ilk olarak toplumlara yön veren yönetim kademesinin ve din adamlarının hassasiyetleri ile filizlenmiştir. Koruma kavramı ve korumaya yönelik bilincin oluşum sürecini doğru irdeleyebilmek için tarihsel bir yolculuğa çıkılarak, Helenistik Dönem den günümüze kadar kültür mirasının korunmasına yönelik çabaların incelenmesi yerinde olacaktır. Romalıların muazzam yapılarını Helen Devri heykelleri ile süslemeleri, özellikle 6. yy. da bir önceki devre ait eserlere verdikleri önemi ve bu eserlerin korunmasına yönelik çabaları gösteren bir hadisedir. Hıristiyanlığın Roma da resmi bir din olarak kabul edilmesi süreci ile birlikte, Roma Devri pagan anıtlarının yıkılması istemine karşılık, bu eserlerin tarihsel önemleri dikkate alınarak, pagan tapınaklarının Hıristiyan ibadet merkezleri haline getirilmelerine karar verilmiştir. 10 James Marston Fitch, The Heritage as Cultural Resources, Historic Preservation, USA: Hill Book Company, 1982, s

19 Roma da sefalet, korku, güvensizlik ve sosyal karmaşanın hüküm sürdüğü yıllarda koruma kavramı ve bilinci de şekil değiştirerek, sanatsal kaygılardan ziyade pratik nedenlere doğru bir kayma eğilimi göstermiştir. Ülkelerin güvenliği açısından önemli görülen yapılar özenle korunurken, sanatsal önemi olan binlerce kültür mirasının ihmale uğradığı görülmektedir. Kültür mirasının korunmasına yönelik ilk bilinçli eylemler İtalya da başlamıştır ve 1341 yıllarında ozan Petrark ın Romalıların kendi tarihlerine karşı bu hoyrat ve saygısız tavırlarını bırakmaları için haykırışı ile korumaya yönelik bilinç bir ruh kazanmıştır. Petrark ve Cola di Rienzo Roma nın tarihsel incelemesini yaparak, kitabelerin şifrelerini çözmüşlerdir. 11 Günümüz teknolojileri ile kültür mirası öğelerinin görüntülerinin dijital ortama aktarılması işleminin önemi antik dönemde de fark edilmiş olunacak ki, 1375 yılında Giovanni Pordini tarafından kitabelerin kopyalarının alınması ve ressamlar tarafından antik objelerin resimlerinin yapılması çalışması gerçekleştirilmiştir. Her devirde kültürel varlıkların kaybolması, çalınması ya da zarar görmesi gibi durumlar düşünülerek, devrin teknolojik şartları ölçüsünde kültür varlıklarının kopyalanması işlemine yönelik bilinç yerleşmiştir. 12 Papa II. Pius un 1462 de Roma ve civarındaki tarihi anıtların yıkılmasını ve zarar görmesini yasaklaması, eski eserlerin korunmasına yönelik tedbir alan ilk papa olarak tanınmasını sağlamıştır. Papa IV. Sixtus 1471 yılında, günümüzdeki ünlü Kapitol Müzesi nin kurulmasını sağlamıştır. Papa X. Leo nun 1515 yılına gelindiğinde Vatikan mimarı Raphael i Roma nın eski eserlerinin koruyucusu olarak atadığı ve daha sonra 1534 yılında Papa III. Paulus tarafından eski eserlerin korunmasına yönelik bir ekip kurulduğu görülmektedir. Kültür mirasının önemi anlaşıldıkça, koruma kavramı ve bilinci geliştikçe, yöneticilerin ya da din adamlarının koruma görevini düzenli bir hale getirme çabaları görülmektedir Erişim Tarihi: Paul Philippot, Historic Preservation: Philosophy Criteria Guidelines, Preservation and Conservation Principles and Practices, Washington: D.C Preservation Press, 1972, s

20 Papa III. Paulus zamanında 1542 de kurulan Vitruvius Akademisi, koruma kültürü açısından büyük bir işlev üstlenmiştir. Akademi tarafından Roma daki anıt ve heykeller toplanarak belgelenmiş ve yayınlanmıştır. 13 Rönesans Dönemi, Antik Dönem ile bağlantıların yenilendiği, klasizm hayranlığının başlatıldığı ve yaşatıldığı, koruma bilincinin oluşturulmasına yönelik çabaların sarf edildiği, Roma ve Yunan kalıntıların tahrip edilmesi halinde yüklü para cezalarının uygulanacağına dair kararların alındığı bir dönemdir. 16.yy. ; kültür mirasının öneminin daha iyi kavrandığı, korumaya yönelik ayakları yere daha sağlam basan düzenlemelerin gerçekleştirildiği bir devirdir yılında tarihi eserlerin Roma dışına çıkarılmasını yasaklayan kararlar alınmış ve Benediktus zamanında eserlerin korunmasına yönelik yasa çıkarılmıştır yıllarına gelindiğinde, kazı faaliyetlerinin hız kazandığı görülmektedir. İtalya da eski eserlere duyulan ilgi tüm Avrupa da yaygın bir hale dönüşmüştür. Özellikle Vatikan Müzesi nin açılması ile eski eserlere ilgi daha da artmıştır. Müzede yalnızca Roma ve Helen Dönemi ve kültürünü yansıtan eserlerin değil değişik kültürlere ait eserlerin de gerek korunması gerekse sergilenmesi bu dönemin bilinçlenme düzeyini ortaya koymaktadır yy. ve sonraki devirler artık kültür mirasına yönelik bilinçli araştırma, geliştirme ve uygulama faaliyetlerinin filizlendiği devirlerdir. Hangi devre ya da kültüre ait olursa olsun, tarihi ve estetik değeri olan tüm eserler korunmalı düsturundan yola çıkılarak, kültür mirasının korunmasına ilişkin idari ve hukuki yönden temel esaslar belirlenmiştir Erişim Tarihi: Jukka Jokilehto, Definition of Cultural Heritage: References to Documents in History, Rome: ICCROM, 1990, s Erişim Tarihi:

21 I. ve II. Dünya Savaşları dönemlerinde, insanların kaderleri değiştiği gibi kültürel varlıkların da kaderi değişmiştir. Savaşlar sırasında düşmana ait olan ne varsa yakıp yıkma zihniyeti, aslında insanlığın kendi ortak mirasına zarar vermesinden başka bir şey değildir. İnsanlığın ortak tecrübeleri ile anlam bulan, sanatsal zevk ile yoğrulan ve tarihin derinliklerinden korunarak gelen kültür mirasları hiçbir zaman sadece bulundukları coğrafyanın kültürel değerleri değildir. İnsanlığın ortak kültür mirasının savaş sırasında korunmasına yönelik kararların geç alınması ne yazık ki nice kültürel varlıkların talan edilmesine yol açmıştır. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren savaşlarda taraflardan birinin karşı tarafa ait kültürel varlıklara el koyduğu, bunların siyasi bir koz aracı olarak kullanıldığı görülmektedir. Kültürel varlıklar özellikle değerlerinin anlaşılması ile birlikte yüksek bir mali değer de kazandıkları için galip devlet tarafından etkili bir değişim aracı olarak kullanılmıştır. 16 Savaş sırasında kültürel varlıkların koz olarak kullanılması ya da talan edilmesine yönelik ilk tepki Romalı Verres in gasp edici davranışı karşısında, ona tepki gösteren Cicero dan gelmiştir. Cicero nun başlattığı mücadele sonucunda Verres oldukça yüklü bir tazminat ödemeye mahkûm edilmiştir. 9.yy da Charlamagne, kültürel varlıkların savaş sonrasında ait oldukları yerlere geri verilmesi ilkesini uygulamaya koymuştur. 17 Savaş sırasında ve sonrasında kültürel varlıkların durumuna ilişkin olumsuzlukları ortadan kaldırabilmek amacı ile Westfalya, Olivya gibi antlaşmalarla kültürel varlıkların iade edilmesine yönelik esaslar düzenlenmiş olsa da bu kuralların bütünüyle benimsendiğini söylemek çok güçtür. Sözgelimi Prusya, savaş sırasında kültürel varlıkların zapt edilmesini meşru sayacak bir kanun hazırlatmış, Napolyon işgal ettiği ülkelerin kültürel varlıklarını Fransa ya taşırken, Prusya Hukuku na atıfta 16 Sibel Özel, Uluslararası Alanda Kültür Varlıklarının Korunması, İstanbul: Alkım, 1998, s Semra Salgırlı, Taşınır Kültür Varlıkları Açısından Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri, IDOL, S:11, 2002, s

22 bulunmuştur yılında ABD de kabul edilen Lieber Code un, Prusya ve Fransa nın uygulamalarına destek veren bir düzenleme içerdiği görülmektedir tarihli Brüksel Konferansı, onaylanamamasına rağmen, kültürel varlıkların korunmasına yönelik düzenlemelerin uluslararası bir nitelik kazanmasında oldukça etkili olmuştur. Her ne kadar 1907 La Haye Sözleşmesi, I. Dünya Savaşı sırasında ihlal edilmiş olsa da Brüksel Konferansı ve La Haye Sözleşmesi kültürel varlıkların savaş sırasında korunmasını ve ait oldukları yerde kalmasını sağlayan düzenlemeler içermektedirler. 18 Roerich Paktı da özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında dengelerin alt üst olduğu, düzenlemelerin hiçe sayıldığı bir dönemi toparlayabilmek adına ABD ve on devlet arasında imzalanmıştır. Kültürel varlıkların savaş ve barış zamanlarında korunmasına ve bu varlıkların korunduğu mekânların tarafsız hale getirilmesine ilişkin düzenlemeleri içermektedir. 19 Tüm bu düzenlemeler savaş sırasında ve sonrasında her bir devletin, diğer devletlerin kültür mirasına saygı göstermesi amacı ile oluşturulmuştur, ancak ülkeler ikili ilişkilerde çoğu kez yasal düzenlemeleri dikkate almamışlardır. Savaş sırasında el konulan eserlere ilişkin hukuki sorunlar, sistematik yağmalama politikaları, eser kaçakçılığı, savaş sırasında tarafsız bir devlete emanet edilen kültür varlıklarının iade sorunları özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında büyük artış göstermiştir. Bu nedenle 1954 yılında kültürel varlıkların etkili bir şekilde korunmasını sağlamak için La Haye Konvansiyonu oluşturulmuştur. Bu düzenleme kültürel varlıkların korunması ile ilgili ilk evrensel konvansiyon olma özelliğini taşımaktadır ve 1978 yıllarında oluşturulan UNESCO tarafından hazırlanan sözleşmeler, konvansiyonun uygulanmasında tamamlayıcı rol oynamıştır. Bu sayede savaş sonrası kültürel 18 Selma Salgırlı, agm., s http.// Erişim Tarihi :

23 varlıkların iadesine yönelik işlemler hükümetlerarası komite tarafından çözüme kavuşturulmuştur Bazı Avrupa Ülkelerinde Kültür Mirasına Bakış Açısı Helenistik Dönemden 1980 lere kadarki tarihsel süreçte idari, hukuki ve sosyal boyutları ile kültür mirasının önemi ve korunmasına yönelik bilincin nasıl yerleştiği ve geliştiği irdelendikten sonra, özel olarak bazı Avrupa ülkelerinin kültürel varlıklarının korunmasına yönelik çalışmalarına yer verilmesi yerinde olacaktır. İtalya, özellikle 1800 lü yıllarda eski eserlerin koruma altına alınmasına yönelik yasa çalışmalarına önem veren devletlerin başında gelmektedir. Editti Doria Pamphili ve Editti Doria Pacca yasaları ile eski eserlere yönelik o güne kadar alınmış olan tüm kararlar tek bir metinde birleştirilmiştir yılında taşınır ve taşınmaz eski eserlerin korunmasını sağlayacak tasarı kanunlaşmıştır. 21 Eserlerin korunmasını öngören söz konusu yasa ile gerek kişisel mülkiyeti koruyan gerekse kamu menfaatlerine zarar vermeyecek bir sistemin oluşturulduğu görülmektedir. Devlet, özel şahsa ait bir taşınır ya da taşınmaz kültür varlığının restorasyonuna karar verirse, özel şahsın bu duruma itiraz hakkı bulunmamaktadır. Engel olma durumlarında bu varlıkların kamulaştırılması yoluna gidildiği görülmektedir. Danimarka, İtalya nın aksine kültürel varlıkların korunmasına yönelik hukuki çalışmalarda en geç kalan ülkelerden birisidir. 22 Kanunlaşma çalışmalarından geride kalmaları aslında bazı alanlarda Danimarka ya serbestlik sağlamıştır. Sözgelimi pek çok eski eserin el altından satın alınarak, Danimarka müzelerinin zenginleştirilmesi sağlanmıştır. Öyle ki Danimarka nın eski eserlere el koyma faaliyetlerinden yaka 20 the_event_of_armed_conflict, Erişim Tarihi : Ahmet Mumcu, agm., s J. Jokilehto, age., s

24 silken Katolik Kilisesi, kiliseye ait kültürel varlıkların devlet tarafından el konulmasını yasaklayan esası kabul etmiştir. Eski eserlerin korunması kanun ile güvence altına alınamamış olsa da Danimarka da eski eserlerin korunmasına yönelik önemli bir bilincin oluştuğu gözden kaçmamaktadır. Danimarka Krallık Komisyonu oluşturularak, komisyon tarafından eski eserlerin koruma altına alınması sağlanmıştır. İsveç, özellikle askeri ve siyasi önem taşıyan kale, saray gibi kültürel varlıkların korunması hususunda büyük hassasiyet gösteren ülkelerdendir yılında hazırlanan kanunla, tüm eski eserlerin devlet koruması altında olduğu kabul edilmiştir. Özel mülkiyete tabi olan varlıklara el konulması ve çıkan anlaşmazlıklar neticesinde, devlet 1873 yılında yeni bir kanun hazırlayarak, özel mülkiyete tabi olan eski eserler üzerindeki krallık hâkimiyetini sınırlandırmıştır. 23 Fransa tıpkı Danimarka gibi kültürel varlıkların korunmasına yönelik hukuki çalışmalara oldukça geç başlamış bir ülkedir. Aslında Fransa gibi büyük aydınlanma hareketlerinin merkezi olmuş bir ülkede, eski eser koruma bilincinin oluşumu için geç bile kalındığı söylenebilir. Commision Des Monuments ın kuruluşu eski eserlere yönelik ilk bilinçlenme hareketidir. Napolyon ve Victor Hugo gibi şahsiyetlerin kültür varlıklarına verdikleri önem özellikle aydınlar çevresinde kültürel varlıkların önemine ve korunmasına yönelik bilincin artmasına katkı sağlamıştır tarihi, Fransa da kültürel varlıklar için önemli bir tarihtir. Bu tarihe kadar kültürel varlıkların sahibi olan devlet ve özel şahıslar arasında iyi niyet üzerine kurulu bir koruma sistemi devam ettirilirken, bu tarihten sonra kabul edilen kanunla eski eserler üzerinde kamulaştırma çalışmaları hız kazanmıştır. 24 Almanya, kültürel varlıkların korunmasına yönelik bilincin geç ama hızlı bir şekilde yerleştiği ülkelerdendir. Siyasi birliğin tamamlanması öncesinde de her bir Alman devleti kültür varlıklarını, kültür kimlikleri olarak kabul etmişlerdir. Bu 23 Ahmet Mumcu, agm., s Erişim Tarihi :

25 nedenle zarar görmemeleri için büyük çaba sarf etmişlerdir. Siyasi birliğin kurulmasından sonra çıkarılan kararnamelerle eski eserlerin korunmasına yönelik tüm kanunlar birleştirilmiştir yılında çıkarılan Eski Eserlerin Korunması Hakkında Kanun un yürürlüğe girmesi ile birlikte korumaya yönelik oldukça önemli çalışmalar başlatılmıştır. Kiliselerdeki taşınır varlıkların planları, şekilleri çıkartılarak devlet arşivlerine yollanmış, böylelikle eski eser arşivlerinin kurulmalarına ilişkin ilk adımlar atılmıştır. Almanya da kültürel varlıkların korunmasına yönelik çalışmalarda derneklerin rolleri çok mühimdir. Devlet tarafından mali açıdan da desteklenen eski eser koruma dernekleri, çalışmaları ile Almanya nın bu alanda öncü devletlerden olmasını sağlamışlardır. Avusturya, kültürel varlıklar üzerinde gerçekleştirilen hukuki düzenlemelerin arasında en modern ve ideal olanını oluşturan devlettir yılında kabul edilen Kanun, birçok Avrupa ülkesi tarafından kültürel varlıkların korunmasına yönelik hukuki düzenlemelerde örnek alınan bir kanundur. Kanun da kültür varlıkları tanımı geniş bir perspektifle tanımlandığı için tüm varlıkların Kanun kapsamında güvence altına alınması sağlanmıştır. Bununla birlikte Kanun kapsamında oluşturulan kurula geniş salahiyetler tanınarak, uygulamada verimlilik sağlanmıştır. Günümüzde kültürel varlıkların korunması alanında pek çok ülkeye nazaran ön sıralarda yer alan İngiltere nin 1913 yılına kadar oldukça geri planda kaldığı görülmektedir yılında sadece 68 kültür varlığını koruma altına alabilmiş, özel şahısların elindeki kültürel varlıkların korunmasına yönelik denetim mekanizması oluşturamamış bir İngiltere karşımıza çıkmaktadır. Kültürel varlıkların korunması hususunda uluslararası sözleşmelerde alınan kararları kabul eden ve uygulayan İngiltere çok hızlı bir bilinçlenme ile günümüzde gelişmiş koruma birimleri ile kültür mirasının korunmasına yönelik çalışmalarda ön sıralarda yer almaktadır yy a gelindiğinde liberal politikaların etkisiyle kültür varlıklarına bakış açısında değişiklikler gözlemlenmiştir. Kültürel varlıkların belirli mekânlarda 25 Ahmet Mumcu, agm., s

26 saklanıp korunmasından ziyade bu varlıklara turizm amaçlı bir kullanım fonksiyonu kazandırılmasına karar verilmiştir. Bu şekilde kültür mirasının korunmasına yönelik çalışmalar, devlete mali açıdan yük getirmekten uzaklaşmış, üstelik kültürel varlıklar ülke ekonomisine katkı sağlayacak bir fonksiyon edinmişlerdir. Ülkelerin kültür mirasının önemi ve korunmasına yönelik bakış açıları, başlangıçta kültür mirasını yalnızca ulusal birlik ya da ulusal kimlik sembolü olarak görmelerinden ibaretti ancak, günümüzde kültür mirası öğeleri, ulusal bütçeler üzerinde yük getiren varlıklar olarak yönetilmek yerine, sanayileşme sürecinde ekonomiye katkı sağlayan kurumlar aracılığı ile ekonomiye değer katan varlıklar olarak algılanıp, yönetilmektedir. Bununla birlikte bir diğer farklı bakış açısı da kültür mirasının yalnızca tarihselliğini ön plana çıkaran bir kültür mirası yönetim anlayışından uzaklaşılarak, eski ve modern olanın birlikte sunumunu içeren bir anlayışın sergilenmesi üzerinedir. Tarihi taşınmaz varlıkların orijinal yapısı bozulmadan, gerekli koruma yöntemleri sağlanarak, modern yöntemlerle halkın hizmetine sunulması faaliyetleri bu bakış açısını örneklemektedir Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine Kültür Mirasına Bakış Açısı Kültür olgusu zaman içerisinde yeni anlamlar yüklenerek olgunlaşmaktadır. Kültür kavramı temelde düşünce ve sanat etkinlikleri üzerinde yoğunlaşan bir kavram olarak görülse de aslında insana ait olan tüm olgular kültür kavramının içerisinde yer almaktadır. Kültür mirasına bakış açısında ise çoğu kez içerisinde barındırdığı kültürel varlıklar söz konusu olduğunda politik yaklaşımların benimsendiği görülmektedir. Osmanlı İmparatorluğu yıkılıp yerine ulus devlet nitelikli Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda, tıpkı diğer ulus devletler gibi, kökeni bir yerlere dayandırabilmek 26 Tolina Loulanski, Cultural Heritage in Socio-Economic Development Local and Global Perspectives, Environments, November, 2006, s

27 gayreti ile kültürel miras kavramını tanımlamak ve ortaya çıkarmak en önemli görevler arasında kabul edilmiştir. Eski yapı içerisindeki varlıkları yok saymadan fakat yeni anlamlar yükleyerek, ulusal bir kültür oluşturabilme çabası gözlemlenmektedir. Bu nedenle kültür mirasına verilen önem, o dönemlerde politik bakış açısı ile orantılı olmuştur. Eğer politik bakış açısı geçmişi yok saymaktan ya da en azından bir bölümünü yok saymaktan ibaret ise kültürel varlıklar göz önünden uzak tutulması gerekli varlıklar olarak görülebilmiştir çünkü, bu varlıkların eski sistemi hatırlatabilmesi nedeni ile zararlı olabileceği düşünülmüştür. 27 Osmanlı İmparatorluğu nun 1300 yılından 1923 yılına kadar hüküm sürdüğü topraklarda bırakmış olduğu taşınır ve taşınmaz kültürel varlıkların bir kısmının hala çok iyi bir biçimde korunurken, bir kısmının ise oldukça bakımsız kalması da politik bakış açısının bir yansıması olarak görülebilir. Koruma anlayışının politik bakış açısından kurtularak bilimsel bir alana yaklaşması ile birlikte, insanoğlunun geçmişte ortaya koyduğu her bir ürünün birey, grup, toplum ya da devlet açısından öneminden ziyade, insanlık mirası için önemi sorgulanmaya başlanmıştır. Bu nedenle taşınır ve taşınmaz kültürel varlıkların korunmasına yönelik örgütlenmeler, yapılan sözleşmeler sınırlı bir alandan daha genel ve kapsamlı bir alana kaymıştır. Dünyanın kültürel ve doğal mirasının korunmasına yönelik hazırlanan sözleşmeler bunun tipik bir örneğidir. Türkiye de ise Osmanlı mimari ve kültürel mirası öğeleri Cumhuriyet in ilk yıllarından itibaren korunmaktadır. Cumhuriyet in değerlerine dayalı olarak tanımlanan kültür mirası artık Osmanlı İmparatorluğu nun saltanat ya da hilafet yapısının bir sembolü olarak değil, Cumhuriyet in kültürel mirasını oluşturan varlıklar olarak kabul edilmişlerdir. Bu nedenle imparatorluk döneminde saltanat merkezi olan yapılar; bazı türbe, tekke ve camiler müzeye dönüştürülmüştür Ersin Altın, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığında Öteki Sorunu, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 2003, s Filiz Çalışlar Yenişehirlioğlu, Osmanlı Kültür Mirası: Değerlendirme ve Koruma Sorunları, Mülkiye,, C: 23, S:218, 1999, s

28 Topkapı Sarayı, Dolmabahçe Sarayı, Ayasofya Camisi birer birer müzeye dönüştürülmüşlerdir. Böylece bu mekânlar ya da objeler geçmişte kullanıldıkları fonksiyonlarından arındırılarak, müzecilik anlayışı ile yeniden düzenlenmişlerdir yılında kurulan Evkaf-ı İslamiye Müzesi nin, 1926 yılında Türk ve İslam Eserleri Müzesi olarak düzenlenmesi ile ulus devlet yapısı ile kurulmuş bir ülkenin Türklük kavramının araştırılmasının sağlanması, Türk Uygarlığı na ait varlıkların da bilinip incelenmesinin sağlanması hedeflenmiştir. Konya daki Mevlana Dergâhı, Hacı Bektaş-i Veli Türbesi, Seyyid Battal Gazi Tekkelerinin kapatılması ile birlikte bu mekânların içerisinde yer alan nesnelerin Türk ve İslam Uygarlığı nın kültürüne ait miraslar olması nedeni ile Etnografya Müzesi nde saklanmaları uygun görülmüştür. Böylelikle bu mekânlar ya da mekânlarda kullanılan eşyaların ulus devlet, Cumhuriyet rejimi, laiklik kavramları ile tutarsızlık oluşturmaması için kullanım fonksiyonlarından arındırılarak, müzecilik anlayışı içerisinde kültürel miras olarak korunmaları yoluna gidilmiştir. Tekke ve zaviyelerin kapatılması kararının çıkarılması ile valilik ve kaymakamlıklar tarafından bu tekke ve zaviyelerin binalarının yıkılması karşısında, 1926 yılında Ankara dan çekilen bir telgrafla tarihsel ve kültürel değer tespiti çalışması yapılmadan hiçbir kültürel varlığa zarar verilmemesi bildirilmiştir. Böylelikle yanlış uygulamalar çok geç kalınmadan durdurulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü topraklarda azınlık olarak yaşayan halklar tarafından kurulan ulus devletler, özellikle kuruluş dönemlerinde Osmanlı kültür mirasını yok sayma eğilimi göstermişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu nun çoğulcu kültürel yapısı ulus devlet yapıları ile uyumlu olmamasından olsa gerek, Osmanlı kültür mirasına bakış açısı, politik ve ekonomik koşullara takılıp kalmıştır. Bu nedenle bu ülkeler kendi sınırları içerisinde kalan Osmanlı kültür mirasını ya kendi miras sistemlerine dâhil ederek koruma altına almışlar ya da dışlayarak bakımsız bir halde bırakmışlardır. 29 Osmanlı kültür 29 Filiz Yenişehirlioğlu, agm., s

29 mirasına karşı ulus devlet bakış açısını irdeledikten sonra Osmanlı İmparatorluğu ndan günümüze kültür mirası koruma kültürünün nasıl geliştiğinden bahsetmek gerekir. Osmanlı İmparatorluğu nda kültür mirası öğelerinin korunmasına yönelik ilk depolama çalışması 1846 yılında Tophane-i Amire Müşiri Fethi Ahmet Paşa nın St. Irenne Kilisesinde topladığı eserler ile başlamıştır tarihinde ilk Asar-ı Atika Nizamnamesi yayımlanmıştır. Bu Nizamname ye kadar eski eserlerin hukuki durumları fıkıh esasları temel alınarak düzenlenmiştir. Fıkıhta ise eski eserlerden sahibi bulunmayan eşyalar olarak bahsedilmektedir. Bu nedenle taşınır ya da taşınmaz tüm mallar ya şahıslara ya da devlete aittir. Devlete ait mallardan tarihsel ya da kültürel değeri ne olursa olsun herkes yararlanabilmektedir. Eğer kültürel varlıklar özel bir şahsın mülkiyetinde ise devletin o varlıkların üzerinde korunması da dâhil olmak üzere tasarruf hakkı bulunmamaktadır. Yalnızca vakıflara ait varlıkların korunmasına önem verilmiştir. Bu sayede pek çok vakıf malı korunarak günümüze kadar ulaşabilmiştir. 30 İlk nizamnamenin büyük eksiklikler içermesine rağmen birçok noktanın da açıklığa kavuşmasında etkili olduğu görülmektedir. Antikaların tarihi ehemmiyetleri olduğu ve müzelerde saklanması gerektiği ilk olarak bu nizamname ile dile getirilmiştir. Bu nizamnameye göre eski eser aramak isteyenler Maarif Nazareti nden izin alarak bu çalışmayı gerçekleştirmek zorundadırlar. Eğer eserin aynı türünden iki tane bulunacak olunursa birisi devlete verilecektir. Bu uygulamanın aynı dönemde batıdaki hukuki sistemleri ile kıyaslandığında oldukça eksik bir uygulama olduğu görülmektedir. Bir diğer yanlış uygulama da eski eserlerin mülkiyeti ve tasarrufu meselesinde karşımıza çıkmaktadır. Kültürel bir varlık kimin mülkiyetinde ise tarihsel değerine dikkat edilmeksizin mülk sahibine ait olur. Korunup korunmaması tamamen mülk sahibinin tasarrufundadır. 30 Remzi Oğuz Arık, Türk Müzeciliğine Bir Bakış, İstanbul: MEB, 1953, s