M LL MÜCADELE DE TÜRK HAVACILI I VE BAfiKOMUTANLIK SAVAfiI NDA HAVACILARIN ROLÜ

Transkript

1 M LL MÜCADELE DE TÜRK HAVACILI I VE BAfiKOMUTANLIK SAVAfiI NDA HAVACILARIN ROLÜ Turkish Aviation during National Independence War and the Role of Air Forces in the Battle of the Supreme Military Command Rahmi DO ANAY* ÖZET Dünyada havac l k çal flmalar, 1903 y l nda motorlu bir uça n k sa bir süre uçarak sa lam bir flekilde inmesi ile en önemli aflamalar ndan birini kaydetmiflti. Daha sonralar uça n ticari ve askeri alanlarda kullan lmas düflüncesi hakim olmufl, havac l k sektörü teknik yönden önemli ve h zl bir flekilde geliflmifl, bu alana önemli yat r mlar yap lm flt. Avrupa da önemli geliflmeler gösteren havac l k sektörüne Osmanl devleti de erken denilebilecek bir zamanda ilgi göstermiflti. Konuyla ilgili araflt rmalar yapmak için Avrupa ülkelerine heyet gönderen Osmanl Devleti, 1912 y l ndan itibaren havac l k çal flmalar n bafllatm flt. Birinci Dünya Savafl s ras nda Alman kontrolünde bulunan Türk havac l, Mütareke günlerinde sahipsiz kalm flt. Kurtulufl Savafl s ras nda ordu içinde bir hava gücü oluflturulmaya çal fl lm fl, çeflitli kaynaklardan sa lanan uçaklar verimli olmam flt. Yine de bütün bu çabalar sonucu oluflturulan mütevaz Türk hava gücü Büyük Taarruz da orduya önemli katk larda bulunmufltu. Bu s k nt l dönemde yaflananlar, Cumhuriyet Türkiye sinde havac l n öneminin anlafl lmas ve bu yolda yap lmas gerekenler konusunda belli bir alt yap oluflturmufltu. Anahtar Kelimeler: Büyük Taarruz, Türk Havac l, Kurtulufl Savafl, Baflkomutanl k Savafl. ABSTRACT That a motorized airplane has completed its short-time flying successfully in beginning of 20th century had become a turning-point in the history of aviation as a turning point from the perspective of war and weapontechnologies. The plane has been regarded as a war-tool and the Ottomans had recognized the plane as a war-tool when it is used against them at the Trablusgarb in This development had led the Ottomans to work in this * Doç. Dr., F rat Üniversitesi, Tarih Bölümü, Elaz, rdoganay@firat.edu.tr SAYFA SOSYAL 6 BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SOSYAL SAYI: 2, BiLiMLER A USTOS DERGiSi 2008 / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS SAYFA

2 area but they haven t achieved a noteworthy advancement until the independence-war years. During the independence war, it had been strived to form an air-force, but the airplanes having purchased from the various sources have failed. But, in spite of this, the modest Turkish air-force that was established after these efforts had given very important aids at the Great Attack. The events that had been lived in this difficulties eras had been formed a definite substructure to understand the importance of aviation in the Republic of Turkey and in the feasibilities in this way. Key Words: Independence War, Turkish air force, Great Attack, Supreme Military Command G R fi *** Dünyada havac l k çal flmalar 20. yüzy l bafllar nda dikkat çekmeye bafllam flt y l nda motorlu bir uçak k sa bir süre uçarak sa lam bir flekilde inifl yapabilmiflti. Bu havac l k alan nda önemli bir aflama olmufltu. Daha sonralar uça n ticari ve askeri alanlarda kullan lmas düflüncesi hakim olmufl, havac l k sektörü teknik yönden önemli ve h zl bir flekilde geliflmifl, bu alana önemli sermaye aktar mlar gerçekleflmiflti. Avrupa da önemli geliflmeler gösteren bu sektöre Osmanl devleti de erken denilebilecek bir zamanda ilgi göstermiflti. Avrupa ülkelerine konuyla ilgili araflt rmalar yapmak üzere heyet gönderen Osmanl Devleti, 1912 y l ndan itibaren havac l k çal flmalar n bafllatm flt (Köçer, 1997: 6). Birinci Dünya Savafl nda Alman kontrolüne b rak lan Türk Havac l, sonras ndaki kar fl kl k ve flaflk nl k günlerinde, da lm fl ve sahipsiz kalm flt. Filistin den çekilen hava birlikleri Konya da, Irak Cephesi nden çekilen hava birli i de Elaz da konuflland r lm flt. Di er cephelerde ve bölgelerde bulunan uçak malzemesi ve uçaklar ise stanbul da toplanm fl, ngiliz ve Frans z iflgalleri yüzünden kurtarabilen uçak ve malzemeler deniz yolu ile Anadolu Yakas ndaki Maltepe ye ve Haliç teki deniz ambar na nakledilmiflti ( Genel Kurmay, 1964: 121). Mondros Mütarekesi hükümlerinin uygulanmas sonucunda ifllevini kaybeden havac l k teflkilat, yine de yeni bir teflkilatlanmaya gitmiflti. Haliç ve Maltepe de toplanan uçaklar, Anadolu daki Mili direnifle karfl oluflturulan Kuvay- nzibatiye Ordusu nun hizmetine sunulmufltu. Damat Ferit Kabinesi, stanbul-maltepe stasyonu uçaklar n n Kuvay- nzibatiye ye kat lmas n istemiflti. Milli Mücadele ye kat lma arzusunda olan havac lar bunu bir f rsat olarak de erlendirmeyi düflünmüfller, bu niyet fark edilmifl ve uçufl izinleri kald r lm flt (Sarp, 1986: 101; Ayd n, 1992: 196). Maltepe stasyonu nda SAYFA 54 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

3 bulunan havac lar n, uçaklar n ve mühimmat n Anadolu ya geçirilmesi ifli, stanbul un resmen iflgal edildi i 16 Mart 1920 tarihinden sonraya kalm flt. Bu dönemde tehlikeli flartlarda gerçeklefltirilmeye çal fl lm fl, bir k s m pilotlar ve görevliler bu sebepten tutuklanm fllard (Zay f, 2001: 283; Ayd n, 1992:197). Maltepe istasyonunda bulunan yar s uçabilecek durumdaki 45 uçaktan yararlanma imkan olmam flt. Milli Mücadele s ras nda hava gücü ad na bahse de er bir kuvvet bulunmamakla birlikte, Elaz ve Konya da toplanan hava birlikleri ile Almanya dan sat n al narak Rusya üzerinden Karadeniz yoluyla Anadolu ya getirilen uçaklardan yararlan lm flt (Bilginsoy, 1972: 73; Do anay, 2001: 267). Birinci Dünya Savafl sonras nda stanbul Maltepe ve zmir Gaziemir de konuflland r lan hava birlikleri iflgaller yüzünden kullan lamasa da; Erzurum, Konya, Elaz, Diyarbak r, Eskiflehir hava birlikleri durumlar n koruyabilmifllerdi. Milli Mücadele s ras nda çok s n rl da olsa bu birliklerden faydalan lm flt y l nda hava birliklerinin yeniden teflkilatland r lmas da gündeme gelmiflti. Yeni teflkilatlanma çerçevesinde; tayyare istasyonlar Eskiflehir ve Erzincan da kurulacak, Eskiflehir deki istasyonun bünyesinde okul ve fabrika da bulunacakt. Tayyare istasyonlar idare ve iafle bak m ndan (Eskiflehir) 20. ve (Erzincan) 15. Kolordulara, teknik bak mdan Savunma Bakanl bünyesindeki Kuvay- Havaiye fiubesi ne ba lanm fllard. Konya Tayyare stasyonu Eskiflehir e nakledilmifl, Elaz Tayyare bölü ü Erzincan a ba lanm flt. Diyarbak r istasyonu 13. Kolordu bünyesinde kalm flt (Genel Kurmay, 1964: 125). Do u Cephesi nde Ermenilere karfl giriflilen taarruzda, Türk hava birlikleri keflif uçufllar yapmak suretiyle kara birliklerini desteklemifllerdi. Bat Cephesi nde ilerleyen Yunan kuvvetlerine karfl, Uflak ve Bursa bölgesindeki Türk kara birliklerini desteklemek için Uflak ve Eskiflehir e tayyare müfrezeleri gönderilmek istenmifl, nitelikli uçak yoklu undan bu destek sa lanamam flt. stanbul dan Anadolu ya geçebilen az say daki havac, Konya Tayyare stasyonu nda toplanm fl, mevcut uçaklar cins ve tiplerine göre ayr larak onar lmaya bafllanm flt. Ancak malzeme s k nt s, tamir iflinin önündeki en büyük engel olmufltu (Genel Kurmay, 1984: 39). Anadolu nun dört bir yandan kuflat lm fl olmas, uçaklar için gerekli olan malzeme ve parçalar n bulunmas n engellemiflti. Buna ra men Konya daki imalathanelerden yararlan larak, uçaklar n bir k sm uçufla haz rlanm flt (Bilginsoy, 1972: 73). Kaput bezleriyle kaplanan uçaklar n gövde ve kanatlar tutkal ve kundura çivileriyle tamir edilmifl, kayganl k sa layacak emayit maddesi yerine, patates kabu u, hayvan ayaklar ile kaynat l p, içine kola ve SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 55

4 yumurta ak eklenerek kullan lm flt. Almanlardan kalma avc uçaklar ndan 4 tanesi, bu yolla keflif uça olarak Bat Cephesi hizmetine sunulmufltu (Köçer, 1997: 93 ). Bat Cephesi Hava Gücü ve Harekat 1920 y l yaz aylar ndan itibaren Bat Cephesi nde hava gücü ile ilgili organizasyonlar bafllam fl, Haziran ay nda Milli Savunma Bakanl emrinde oluflturulmas düflünülen Eskiflehir Tayyare stasyonu, Temmuz ay bafl nda oluflturulan Bat Cephesi emrine verilmiflti. Cephe Komutanl, Eskiflehir de üç avc ve iki keflif uça ndan oluflan bir bölü ün ve ayr ca iki avc uça ndan oluflan Kartal Müfrezesi nin oluflturulmas n planlam flt. Bölükler emrinde birer kamyon ve I. Bölük için Sar köy-polatl civar nda, II. Bölük için de Afyon-Dumlup nar aras nda birer yedek meydan bulunacakt. Konya daki 54 uçak bombas Eskiflehir e tafl nacakt. Her iki bölü ün ihtiyaçlar da Konya stasyon Komutanl taraf ndan karfl lanacakt (Genel Kurmay, 1964: ). Bu birlikler, 1920 y l yaz nda bafllayan Yunan taarruzuna karfl keflif ve bombard man hizmeti vererek Kuvay- Seyyare birliklerine destek olmufllard. Ayr ca havadan bildiri atmak ve Hilafet beyannamelerini atan uçaklar engellemek gibi görevler de üstlenmifllerdi. Uflak n iflgal alt na düflmesi üzerine, II. Tayyare Bölü ü Afyon a çekilmiflti y l fiubat ay bafl nda, Türk hava gücü yeniden teflkilatland r lm fl, tayyare istasyonlar la vedilerek Eskiflehir de Milli Savunma Bakanl na ba l Kuvay- Havaiye Müdüriyet-i Umumiyesi oluflturulmufltu. Erzincan, Elaz, Erzurum gibi istasyonlarla birlikte, I. ve II. Tayyare Bölükleri de bu idareye ba lanm flt. La vedilen istasyonlardaki uçaklar, teknik ve malzeme yetersizli i yüzünden genellikle kara yoluyla tafl nm fllard (Genel Kurmay, 1964: 136). I. ve II. nönü savafllar nda da hava birlikleri önemli katk larda bulunmufltu. Havadan keflif uçufllar yaparak ve düflman birliklerini atefl alt na alarak, kara birliklerine yard m ve katk da bulunmufllard. 10 Ocak 1921 tarihinde, Pilot Vecihi Hürkufl kumandas ndaki avc uça düflman birliklerini atefl alt na alm flken, alçak irtifada uçmas yüzünden isabet al p mecburi inifl yapm fl, düflman n eline geçmemesi için pilot uça yakm flt ( Sarp, 1986: 113). Düflman n çekilmekte oldu u da uçaklar n keflif uçufllar yla tespit edilmiflti. Türk hava birlikleri, II. nönü Savafl s ras nda da uçaklar yla keflif ve sald r deste inde bulunmufllard. nönü mevkiinin uçufllar için müsait olmamas sebebiyle, hava birlikleri için Eskiflehir deki Muttalip Meydan üs olarak düzenlenmiflti. Türk uçaklar n n keflif uçufllar, düflman ordusunun sevk ve harekat n n Türk karargah taraf ndan seri olarak takip edilmesi SAYFA 56 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

5 imkan n sa lam flt. Teflkilatlanmas n ve organizasyonunu büyük oranda tamamlayan Türk hava birlikleri, II. nönü Savafl nda birincisine göre daha ciddi katk da bulunmufllard. Türk Hava birlikleri, Eskiflehir-Kütahya savafllar nda da düflman n harekat n izlemek yönünde önemli hizmetlerde bulunmufltu. Uflak tan Afyona nakledilen tayyare bölü ü elemanlar, Dumlup nar, Banaz, Uflak istikametinde önemli keflif uçufllar yapm fllard. I. Tayyare Bölü ü de Kütahya ya nakledilerek, II. Tayyare Bölü ü Komutan Yüzbafl Faz l n emrine verilmiflti. Bu bölük, k s tl imkanlar yla Nisan, May s ve Haziran aylar nda keflif uçufllar yapm fl, düflman n durumu hakk nda de erli bilgiler toplam flt (Atase, 1760: 107). Havac lar, sahip olduklar birkaç tane uçakla Sakarya Savafl nda da fedakarane hizmetlerde bulunmufllard. Yunan ilerlemesi üzerine önce Eskiflehir, sonra Polatl ve nihayet Maliköy e kadar çekilmek zorunda kalan II. Tayyare Bölü ü nün 4 uça ndan ikisi daha savafl bafllamadan düflmüfl ve iki pilot da flehit olmufltu (Köçer, 1997:106). Sakarya Savafl öncesinde çal fl r durumda bir Türk uça kalm flt. Kufladas civar na mecburi inifl yapan bir Yunan avc uça da Maliköy e getirilerek uçar vaziyete getirilmiflti (Sarp, 1986:117). Sakarya Savafl ve sonras ndaki düflman harekat da uçaklar n yapt 15 kadar keflif uçuflu sayesinde takip edilmiflti. Bu k s tl imkânlar içinde de olsa, Kurtulufl Savafl nda her fleye ra men olumlu aflamalar kat edilmifl, Do u ve Güney Cephelerinde kazan lan baflar lar, Bat Cephesi nde kazan lan Sakarya Zaferi ile tescil edilmiflti. Sakarya Zaferi, Milli Mücadele nin sonucu ile ilgili önemli mesajlar da vermiflti. Bat Anadolu nun da Yunan iflgalinden kurtulmas yla genel olarak Misak- Milli s n rlar gerçekleflmifl olacakt. Ankara Hükümeti de bu bilinçle, bütün haz rl klar n yurdu iflgalden kurtaracak Büyük Taarruz için haz rl klara bafllam flt. Mevcut askeri durum ve mühimmat yetersizli i, düflman n takip edilerek kesin sonucun al nmas na uygun durumda de ildi. Sakarya Savafl ile Büyük Taarruz aras ndaki yaklafl k bir y ll k süre içinde, Türk ordusunun taarruz gücünün olabilecek en üst seviyeye ç kart lmas için çal fl ld. Bu çerçevede hava kuvvetlerinin güçlendirilmesi için de faaliyetlerde bulunuldu. Saffet Ar kan baflkanl nda bir heyet Almanya ya gönderildi ve 29 adet uçak sat n al nd. Bu al flverifl gizli yap lm fl, al nan av ve keflif uçaklar yla bunlara ait malzeme ve teçhizat Rusya n n Balt k limanlar üzerinden trenle Karadeniz k y s ndaki Novrosisk Liman na getirilmiflti (Orhan, 1982: 129; Ülman,1943: 12; Karabekir, 1969:1091). Samsun a tafl nmas düflünülen bu uçaklar, Karadeniz deki abluka yüzünden önce Trabzon a, oradan da Samsun a tafl nd 1. Çeflitli yollar ve vas talarla Samsun a getirilen uçaklar n birço u kullan lamaz duruma gelmiflti. Uçaklar n haz rlanmas ve SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 57

6 Konya ya uçurulmas için Samsun a gönderilen pilot ve makinistlerin çabalar sonucunda, bu uçaklar n ancak ikisi onar larak cepheye gönderilebilmiflti (Sarp, 1986:118). Sakarya Savafl ndan sonra Fransa ile Ankara Antlaflmas yap lm fl, Frans z Hükümeti ile Ankara Hükümeti aras nda iyi iliflkiler bafllam flt. Fransa, Ankara Hükümeti ne daha yak n davranmaya bafllam fl, yard m veya ticaret yolu aç lm flt. Ancak Fransa n n müttefiklerine verdi i taahhüt, bu dayan flman n önünde engel oluflturuyordu. Londra Konferans nda tilaf Devletleri, Türk-Yunan çat flmas nda tarafs z kal nmas hususunda aralar nda anlaflm fllard. fiirketlerin silah sat fllar na bir engel olmad hususundaki Müttefikler Yüksek Konseyi karar, Ankara-Fransa iliflkilerinin önünü açm flt. stanbul da Frans z Konsoloslu u nda çal flan bir Frans z vatandafl n n giriflimi, 1922 Mart ay nda, bu yöndeki iliflkileri bafllatt. D fliflleri Bakan Yusuf Kemâl Bey e müracaat eden diplomat, Anadolu da elli bin lira sermayeli bir ticari nakliyat- havaiye flirketi kurmak istediklerini belirtti. Bu gerçekleflirse, Fransa dan pilotlar ile beraber 35 adet harp ve keflif tayyaresi al naca, bir ay sonra flirketin iflas ilan edilerek bütün malzemesiyle birlikte bu uçaklar n Türk ordusuna terk edilebilece ini, flayet istenirse Frans z pilotlar n muallim olarak orduda kalabileceklerini beyan etmiflti. Bu teklif, 12 Mart 1922 de cra Vekilleri Heyeti karar yla TBMM de onaylanm flt.(cumhuriyet, ) 2 Ayr ca 1922 de, Gruenblatt ve Comly ad nda iki Frans z vatandafl n n ortak oldu u bir Frans z flirketine yine on adet uçak, yedek motorlar ve di er ilgili malzeme b rak lm fl, onlar da bu malzemeyi kadastro çal flmalar nda kullan lmak üzere kadastro müdürü Mehmet fievki Bey e devretmifllerdi (Ada, 1985: 347; Özalp, 1988: 221). Fransa dan 4 adet Breguet avc uça da sat n al nm flt (Evsile, 1992: 57-59). Sakarya Savafl sonras nda peyder pey Anadolu dan çekilmekte olan talya da, Ankara Hükümeti ile olumlu iliflkiler kurma ad na dostluk gösterisine bafllam flt. Gerek Fransa, gerekse talya için meselenin bir de ticari boyutu vard. talya, daha Milli Mücadele nin bafllar ndan itibaren Anadolu ya uygulanan ambargonun delinmesi konusunda da Ankara ya yard mc olmufltu. Silah kaçakç l na göz yummak, bazen de arac l k etmek yoluyla yard m ediyordu. Rosini Kumpanyas adl talyan flirketi ile yap lan bir anlaflmayla, ilk olarak üç adet uçak malzemesi Napoli den 10 Eylül 1921 de hareket etmiflti y l sonlar nda sat n al nan uçaklar n Samsun ve Trabzon a tafl nmalar hakk nda tarih ve yer konusunda ilgili kaynaklarda farkl tarihler ve flehirler verilmektedir. Kaz m Karabekir "Ruslardan gönderilen" ifadesini kullanarak uçaklar n Temmuz 1922 gecesi Trabzon a getirildi ini, Raflit Metel ise uçaklar n Almanya dan al nd n belirtirken, Novrosisk ten Samsun a tafl nd n ifade etmektedir. fiahin Vapuru nda görevli Cemalettin Orhan ise hat ralar nda, uçaklar Batum dan yüklediklerini ifade etmektedir (bkz. R. Do anay, a.g.e., s. 293). 2 Cumhuriyeti Arflivi, / tarih no:148. Bahse konu flirketin kurulmas na izin verilmekle birlikte, faaliyetleri hakk nda bir bilgiye rastlan lmam flt r. SAYFA 58 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

7 Daha sonra 20 adet Spat avc uça için anlaflmaya var lm fl, bu uçaklar Sicilya adl vapurla Mersin Liman na, oradan da Konya ya gönderilmiflti. (Yanarsönmez, 1995: 108; Ezer, 2004: 232) Ancak bu dönemde sat n al nan uçaklar n getirilip cephede kullan lmas büyük s k nt larla gerçekleflebilmiflti. Sat n al nan tayyareler gizlice k y limanlar na getirilip, oradan kara yoluyla nakledilerek cephede konuflland r lm flt. Fransa ve talya dan sat n al nan bu uçaklar n üzerinde makineli tüfek bulunmuyordu. Uçaklar n üzerlerindeki silahlar sökülmüfl oldu undan, Konya Meydan ndaki askeri depoda, Alman uçaklar ndan kalma makineli tüfekler tak larak, uçufla haz rlanabilenler cepheye gönderilmiflti (Sarp,1986: 118). Hava Kuvvetleri nin güçlendirilmesi konusunda hay rsever ve vatansever baz vatandafllar n da destek ve yard mlar olmufltu Piyade Alay n n subaylar n n kendi maafllar ndan ay rd klar parayla ald klar bir uçak, (Sarp, 1986: 120) Erzurumlu Nazif Bey in (fiehito lu, 1992:24) orduya arma an etti i üç uçak Türk hava gücüne kat lm flt. Uçaklar n onar lmas için gerekli malzemenin temini de baflka bir zorluk olmufltu. Yurt d fl ndan gizli olarak getirilen ya da iflgal ordusu mensuplar ndan para karfl l temin edilen malzeme, kalite yönünden yetersiz oldu u gibi, miktar olarak da ihtiyac karfl lamaktan çok uzakt. Uçaklar n kullanaca silah ve benzin gibi ihtiyaçlar da d fl kaynaklardan karfl lanabiliyordu. Uçaklar için gerekli yak t n bir k sm Rusya dan, di er k sm da yüksek fiyatla talyanlardan al nmaktayd. Yurt d fl ndan uçak bombas al namad ndan, 7.5 kg.l k top mermilerinden uçak bombas yap lmaya çal fl lm flt. stanbul dan kaç r lan silah ve mühimmat içinde de az da olsa havac l k malzemeleri ve uçak bombalar bulunmaktayd. (Ayd n,1992: 196; Sarp, 1986: 120) 3 Sakarya Savafl sonras nda da stanbul dan Anadolu ya silah ve mühimmat kaç r lmas gizli olarak devam etmifl, Kas m 1921 sonras nda, muhtelif zamanlarda adet tayyare fifle i ve 1 adet tayyare dürbünü (Ayd n, 1992:254) Anadolu ya getirilmiflti. Büyük Taarruz da Türk Hava Harekat 1919 y l bafllar nda bafllayan Milli Mücadele, Büyük Taarruz ile düflmana kesin darbenin indirilmesi üzerine zaferle sonuçlanm flt r. Bu yüzden, Sakarya Zaferi kazan ld ktan hemen sonra, Türk ordusunu zafere ulaflt rmak için bütün imkanlar seferber edilmiflti. Bu çerçevede Türk hava birlikleri de malzeme, teçhizat, uçak ve personel bak m ndan en üst düzeyde takviye edilmeye çal fl lm flt. E itim ve ikmâl için yap lan çal flmalar yan nda, yeni bir teflkilatlanmaya da gidilmiflti. Sakarya Savafl ndan sonra tamiri mümkün görülen on üç uça n onar lmas, I. Tayyare Bölü ü nün yeniden oluflturulmas, kalan uçaklar n da Konya da Kuvay- Milliye Müdüriyet-i Umumiyesi ne 3 Felah Grubu nun 1921 Mart ay boyunca stanbul dan Anadolu ya yapt sevkiyat içinde, 64 adedi 12 kg. olmak üzere 864 adet tayyare bombas bulunmaktayd. SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 59

8 b rak lmas kararlar al nm flt. May s 1922 de Bat Cephesi Komutanl, mevcut iki tayyare bölü üne ek olarak, üçüncü bir bölü ün daha oluflturulmas n istemiflti. Bat Cephesi nde teknik ifllerin yürütülmesi için, II. Tayyare Bölü ü Komutan Yüzbafl Faz l n tayyare müfettifli olarak cephe karargah na atanmas ve Kuvay-i Havaiye Müdüriyeti nin la vedilmesi de teklif edilmiflti. Milli Müdafaa Vekaleti, teklifi genelde uygun bulsa da, yeteri kadar uçak ve malzeme bulunmad ndan, üçüncü bir bölü ün oluflturulmas na imkân olmad n cephe komutanl na bildirmiflti. Frans zlardan al nan Breg tipinde, iki kiflilik 10 adet keflif uça ndan dört tanesi Konya da uçufla haz rlanarak Birinci Tayyare Bölü ü oluflturulmufltu. Bu uçaklar, 21 May s 1922 de uçarak Akflehir e intikal ettirildi. Böylece Bat Cephesi Komutanl emrinde iki uçak bölü ü faaliyete geçmifl oluyordu. Ayr ca talyanlardan sat n al nan uçaklarla, Almanlardan sat n al narak Samsun a getirilen uçaklar n da haz rlanmas na h z verilmiflti. 5 Temmuz 1922 tarih ve say l emirle, Kuvay- Havaiye Müdüriyeti Umumiyesi'ni la veden Milli Müdafaa Vekâleti, Konya da Kuvay- Havaiye Müfettiflli i kurulmas n sa lam flt. Adana da bulunan uçak okulu Konya ya nakledilmiflse de, hava flartlar n n uygun olmad görülerek okul yeniden Adana ya nakledilmiflti. Bir istasyon kurulmufl ve istasyona bir tayyare tamir fabrikas ba lanm fl, Ankara da yeniden bir hava malzeme deposu kurulmufltu. Fransa, talya, Almanya dan al nan uçaklara silahlar monte edilerek, uçufla haz rlanm fl ve uçaklar Akflehir deki bölük merkezine gönderilmiflti y l n n A ustosu nda bölü ün ifl görebilir uçak say s, yedisi keflif ve üçü avc olmak üzere ona yükselmiflti (Genel Kurmay, 1964: 167, 1995:10). Taarruz öncesinde haz rl klara h z veren Cephe Komutanl, 19 A ustos 1922 de Cephe Tayyare Bölü ü ne ileri meydanlara intikal emri vermifl, Akflehir deki keflif uçaklar ndan 4 tanesinin Çay a intikal etmesini ve uçufllar n buradan yapmas n, haz rlanan av uçaklar n n da Çay a nakledilmesini, düflman uçaklar n n harekat n n gözlenmesini bildirmiflti (Genel Kurmay, 1964: 174, 1995: 7). Bu emri alan Cephe Tayyare Bölü ü, 20 A ustos ta Çay a intikal etmifl, mütevazi durumdaki Türk hava birlikleri, 20 A ustos 1922 gününden itibaren uçufllara bafllam flt. Keflif uçaklar ve av uçaklar Türk hatt gerisinde devriye uçufllar na bafllam fllard. Avc uçaklar devriye uçuflu yaparak düflman keflif uçaklar n n hatlar n gerisine geçmesini engelleyecek, keflif uçaklar n n uçufl güvenli ini sa layacak ve yap lan haz rl klar hakk nda düflman n bilgi sahibi olmas na imkân vermeyecekti. (Sarp, 1986:120). Ayn zamanda, düflman ordusunun durumu ve harekat ndan her an haberdar olmak ve ona göre ordunun sevk ve idaresini yürütmek için de hava birliklerinin rolü önemliydi. SAYFA 60 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

9 Büyük Taarruz un bafllad gün itibariyle, Türk taraf n n 10 adet tam ifl görür uça varken, iflgalci Yunan ordusunun 50 adet faal uça bulunmaktayd. (Genel Kurmay, 1995: 10) Bu say sal üstünlü e ra men, Türk havac lar n n fedakarane ve cesurane çabalar, bu say sal üstünlü ün savafla Yunanl lar lehine yans mas n önleyebilmiflti. 25 A ustos 1922 günü Bat Cephesi Komutanl ndan al nan emirle,(atase, ) 26 A ustos ta taarruzun bafllayaca n ö renen Cephe Tayyare Bölü ü, ayn emir gere ince 26 A ustos günü, bulutlu havaya ra men Alt ntafl, Dö er ve Afyon civar nda uçufllar n baflar yla gerçeklefltirmiflti. Keflif uçaklar görevlerini baflar yla tamamlamakla kalmam fl, seçilen önemli hedefler üzerine bomba taarruzunda da bulunmufllard. Av uçaklar da yapt klar devriye uçufllar s ras nda dört defa düflman uçaklar yla karfl laflm fllar ve 3 düflman uça n kendi hava hatlar n n gerisine inmek zorunda b rakm fllar, bir düflman uça da Bölük Komutan Yüzbafl Faz l taraf ndan Afyon un Hasanbeli Kasabas civar nda düflürülmüfltü (Genel Kurmay, 1994: 151), Afyon un güneyi ve güneybat s ndaki Yunan mevzilerinin Türk birliklerinin eline geçti i ve düflman n sa kanad n n çökertildi i, 27 A ustos günü Türk uçaklar n n yapt uçufllarla tespit ve rapor edilmiflti (Genel Kurmay, 1995: 209). 28 A ustos ta Afyon un düflmandan al nmas üzerine, Cephe Tayyare Bölü ü nün Çay dan Afyon a intikal ettirilmesi emri verilmifl, 29 A ustos günü uçaklarla uçufl personeli, akaryak t, pek az malzeme ve Bölük uçufl kademesi Afyon a tafl nm flt A ustos günlerinde bölü ün uçaklar düflman bombalamak için haz rlanm fl, hava ya murlu ve rüzgarl, bulutlar oldukça alçak oldu undan hava taarruzu yap lamam fl, ancak bütün olumsuzluklara ra men keflif uçufllar yap labilmiflti. Düflman n Dumlup nar da tutunamay p, periflan bir halde Uflak yönüne do ru çekildi i, 31 A ustos tarihli keflif uçuflu raporlar ndan anlafl lm flt (Genel Kurmay, 1995: 6). 31 A ustos ta Eskiflehir ve Uflak Bölgesi nde de keflif uçufllar yap lm fl, hava sisli olmas na ra men düflman harekat ve genel durum hakk nda raporlar karargaha bildirilmiflti (Atase, ). 1 Eylül de havan n düzelmifl ve toplam on üç uçufl gerçeklefltirilmifl, düflman n çekilmekte oldu u, çekilirken verdi i tahribat ve intikal bölgeleri hakk nda bilgiler toplanm flt. Ayn gün Uflak kurtar lm fl, Bat Cephesi Komutanl n n emri ile Afyon daki bölü ün bir müfrezesi Uflak a gönderilmiflti (Genel Kurmay, 1995: 41). 2 Eylül günü de keflif uçufllar sürdürülmüfl, Alaflehir, Eskiflehir- nönü bölgelerinde düflman n çekilmesi, birliklerin ve kuvvetlerin durumu hakk nda raporlar haz rlanm flt. Türk birliklerinin pozisyonlar yla ilgili tespitler de yap larak karargah bilgilendirilmiflti (Genel Kurmay, 1995: 66). 2 Eylül günü SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 61

10 Komutanl k, bölü ün kalan k sm n n da Uflak a naklini emretmifl, ancak malzemenin büyük bir k sm hala Çay da oldu u için bu nakil gerçeklefltirilememiflti (Genel Kurmay, 1964:187). 3-4 Eylül günlerinde de, düflman n çekilmesini izleyen Türk uçaklar ndan 3 av ve 5 keflif uça Uflak Meydan na inmiflti. Bölü ün yer hizmetlerine bakan kademesi henüz Uflak a gelmedi inden, Uflak Meydan nda bulunan uçaklar görev yapam yorlard. Uçufl için gerekli yak t, Afyon dan Uflak a 24 saatte güçlükle ulaflt r labilmiflti. Özellikle yer hizmetlerini yapan tafl tlar çok eski olduklar ndan ileri meydanlara nakil çok zor oluyordu. Bu zorluklar, Bölü ün görev yapmas n güçlefltirmekteydi. htiyaçlar üst makamlara iletilmekle beraber, Cephe Komutanl bunlar karfl lamakta büyük s k nt lar çekmekteydi. 5 Eylül de, keflif uçuflu için kalkan uçak, motor ar zas nedeniyle Salihli-Alaflehir aras nda mecburi inifl yapmak zorunda kalm flt. 6-7 Eylül günlerinde uçufl yap lamam fl, 8 Eylül 1922 de bölü ün Salihli ye intikal ettirilmesi istendi inden, 9 Eylül de iki keflif uça Salihliye intikal ettirilmiflti. 9 Eylül de zmir in kurtulmas ndan sonra, 10 Eylül de hava faaliyeti olmam flt (Sarp, 1986:125). Düflürülen ve a r hasar görmemifl olan bir Yunan uça ile Uflak ta bulunan iki avc uçak, 11 Eylül de Salihli ye getirilmiflti. Bir k s m malzeme ve eflya da kamyonlarla bölgeye getirilmiflti. 13 Eylül de uçaklar n zmir e uçurulmas denenmifl, ancak baflar s z olunmufl, ar zalanan uçaklar Salihli ye dönmek zorunda kalm fllard. Salihli de tamir edilen 4 avc ve iki keflif uça, 14 Eylül de zmir e do ru uçmufllar, ancak ikisi zmir yak nlar nda zorunlu inifl yapm fl, sadece bir tanesi zmir e varm flt. Ateflkes görüflmeleri için gelen müzakere heyetinin de zmir de bulundu u 23, 24 ve 25 Eylül günlerinde, flehir üzerinde alçak irtifada uçufllar yap lm flt (Genel Kurmay, 1964: ). Büyük Taarruz süresince hava kuvvetlerinin gerçeklefltirdi i faaliyetler, Kuvay-i Havaiye Müfettiflli i nin 23 Eylül de Milli Müdafaa Vekâleti ne sundu u raporda özetlenmiflti (Genel Kurmay, 1964:191). Raporda, daha önce bahsetti imiz faaliyetlerin dökümü yap lmakla birlikte, sat n al nan uçaklara makinal tüfek tak larak kullan ld ve görevlerini mükemmeliyet içinde yapt klar kaydedilmiflti. Düflman hava kuvvetlerinden baz uçaklar n düflürülerek ele geçirildi i, bol miktarda mühimmat ile uçak bombas n n ganimet al nd bildirilmiflti. Büyük Taarruz un zaferle sonuçlanmas ndan sonra, 3 Ekim de toplanan Mudanya Konferans 11 Ekimde Ateflkes antlaflmas yla sonuçlan nca, Türk- Yunan savafl ile birlikte hava harekat da son bulmufltur. SAYFA 62 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

11 SONUÇ 20. Yüzy l bafl nda bafllayan havac l k çal flmalar k sa sürede önemli aflama kaydetmifl, k sa süre içinde Uça n savafl arac olarak kullan lmas gündeme gelmiflti. Osmanl Devleti de bu geliflmeleri yak ndan takip etmifl, havac l k konusuna erken say lacak bir zaman içinde bafllam flt. Libya meselesinde talyanlar n Osmanl birliklerine karfl uçaklar kullanmas Osmanl n n bu alana ilgi duymas nda etkili olmufl olmal yd. Bu konuya yak n ilgi gösteren ve öne ç kan isim Mahmut fievket Pafla olmufl, ancak Balkan Savafllar ve Birinci Dünya Savafl için hava gücü bak m ndan yeterli bir birikim sa lanamam flt y l ndan itibaren yaflanan savafllar (Trablusgarp, Balkan Savafllar, Birinci Dünya Savafl ) sürecini yaflayan Türk Milleti, bu savafllar n hepsinden de kay plarla ç km flt. Kurtulufl Savafl yapmak zorunda kald nda b kk n, bitkin ve her aç dan yoksuldu. En güçlü kalesi olarak hala ruhunda hissetti i hürriyet ve ba ms zl k duygusu ve inanc, Kurtulufl savafl için tek silah yd. Bu flartlarda elindeki imkanlar sonuna kadar zorlayarak savafl ve silah teknolojisi ve araçlar ndan faydalanmaya çal flm flt. Mondros Mütarekesi sonras nda bütün kara ve deniz gücüne el konulmuflken, hava gücü denilebilecek ciddi anlamda bir gücü de zaten yoktu. Mevcut uçaklar ve pilotlar da Mütareke kapsam nda iflgalcilerin eline geçmiflti. Di er alanlarda oldu u gibi, hava gücü oluflturulmas konusunda da yokluklarla mücadele edilmifl, olmazlar oldurulmaya çal fl lm flt. Verilen varl k yokluk savafl nda, mütevaz da olsa bir hava gücü oluflturulmufltu. Bu güç, savafl içinde çok verimli olmasa bile, mevcut flartlar içinde Milli Mücadele ye destanlaflan katk larda bulunmufltu. Göklere hakim olman n öneminin kavranmas nda ve Türk havac l n n alt yap s n n oluflmas nda önemli katk sa lam flt. Bu sürecin ve Yeni Türkiye nin lideri olan Atatürk, Kurtulufl Savafl nda önemsedi i hava gücünün, istikbal için önemini de kavram fl, 1925 y l nda Türk Tayyare Cemiyeti ni kurdurarak, bu alanda Türkiye nin yeterli bir duruma getirilmesini amaçlam flt. Göklerde yerimizi almazsak, bu ülke ve milletin elden gidece ini söylemifl, " stikbal Göklerdedir" demifl, havac l kta güçlü olman n gelecek için flart oldu unu vurgulam flt. SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 63

12 KAYNAKÇA ADA, Serhan. (1985), "Kurtulufl Savafl nda Diplomasi ve Askeri Yard m", kinci askeri tarih Semineri, Bildiriler, Ankara. AYDIN, Mesut. (1992). Milli Mücadele Dönemi nde TBMM Hükümeti Taraf ndan stanbul da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, stanbul. B LG NSOY, Ahmet. (1972), " stiklal Harbinde Türk Havac l ", Silahl Kuvvetler Dergisi, Haziran. DO ANAY, Rahmi. (2001), Milli Mücadele de Karadeniz ( ), Ankara. EVS LE, Mehmet. (1992), Atatürk Devri Harp sanayi ( ), Bas lmam fl Doktora Tezi, F rat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elaz. EZER, Feyzullah. (2004), Bat Cephesi nin kmal ve aflesi ( ), Bas lmam fl Doktora Tezi, F.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elaz. KARABEK R, Kaz m. (1969), stiklal Harbimiz, stanbul. Genel Kurmay ATASE Arflivi. (Kl. 1760, D. 107.; No: 4/4478, Klasör no: 672, Dosya no: 91 (25), Fihrist no: 44.; Kls. 1579, D. 9; No:4/4557, Kls. 1902, D. 92, Fihrist 34-1.) Genel Kurmay. (1984), Cumhuriyetin 60.Y l nda Türk Silahl Kuvvetleri, Ankara: Genel Kurmay Atase Yay n.. (1994), stiklal Harbi ile lgili Telgraflar, Ankara: Genel Kurmay Yay.. (1964), Türk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C.V, Ankara: Genel Kurmay Yay.. (1995),Türk stiklal Harbi,Bat Cephesi,Büyük Taarruz,C.II, Ankara:Genel KurmayYay. KÖÇER, Mehmet. (1997), Türk Havac l ( ), Bas lmam fl Yüksek Lisans Tezi, F rat Üniversitesi,. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elaz. MÜDERR SO LU, Alptekin. (1990), Kurtulufl Savafl n n Mali Kaynaklar, Ankara. ORHAN, Celaleddin. (1982), Askerlik Hat ralar m, stanbul. ÖZALP, Kaz m. (1988), Milli Mücadele ( ) C.I, Ankara. SARP, rfan. (1986), Türk Hava Kuvvetlerinin Do ufl Y llar, Ankara. fieh DO LU, H. Süreyya. (1992), "Kurtulufl Savafl nda Bir Vatandafl m z n Uçak Ba fl ", Atatürk Araflt rma Merkezi Dergisi, C.VIII, Temmuz. T.C. Baflbakanl k Cumhuriyet Arflivi. ( / tarih no:148.) ÜLMAN, Cevat. (1943), Kurtulufl Savafl nda Karadeniz, stanbul. YANARSÖNMEZ, Mesut. (1995), Türk D fl Politikas nda talya ( ), Bas lmam fl yüksek lisans tezi, Elaz. ZAYIF, Oktay. (2001), stiklal Savafl Y llar nda Türk Hava Birli inin Etkinli i, Ankara. SAYFA 64 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008