TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Cengiz YÜRÜRDURMAZ KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI GÜBRE DOZLARININ DEĞİŞİK MISIR ÇEŞİTLERİNE ETKİSİNİN SAPTANMASI VE CERES-MAİZE BİTKİ BÜYÜME MODELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÖZ DOKTORA TEZİ KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI GÜBRE DOZLARININ DEĞİŞİK MISIR ÇEŞİTLERİNE ETKİSİNİN SAPTANMASI VE CERES-MAIZE BİTKİ BÜYÜME MODELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Cengiz YÜRÜRDURMAZ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Veyis TANSI Yıl : 2007 Sayfa: 242 Jüri : Prof. Dr. Veyis TANSI Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Cafer GENÇOĞLAN Bu çalışma, Kahramanmaraş koşullarında, 2004 ve 2005 yıllarında, farklı gübre dozlarının değişik mısır çeşitlerine etkisinin saptanması ve CERES-Maize bitki büyüme modelinin değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışmada, Borja, Girona ve Donana hibrid mısır çeşitlerinde üç farklı azot dozu (15, 25 ve 35 kg/da N) kullanılarak, bölünmüş parseller deneme desenine göre, 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Uygulama sonucunda genotipler arasında elde edilen verim ve verim unsurları bakımından istatistiki olarak önemli farklılıklar oluşmuştur. Bitki boyu, yaprak alanı, yaprak alanı indeksi, ilk koçan yüksekliği, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, tane verimi uygulanan azotlu gübre miktarının artmasıyla artarken, tepe püskülü çiçeklenme süresi azalmış ve yukarıdaki parametreler için en yüksek değerler ise 35 kg/da N uygulamasında elde edilmiştir. CERES-Maize programı düşük N düzeylerinde gözlenen değerlere yakın tahmin yaparken, yüksek N düzeylerine ise duyarsız kalmıştır. Çalışmanın ikinci yılında tahmin edilen değerler birinci yıla göre daha yüksek ve gözlenen değerlere daha yakın olmuştur. Anahtar Kelimeler: Mısır, Fizyolojik özellikler, Verim, Verim Unsurları, Ceres- Maize bitki büyüme modeli. I

3 ABSTRACT PhD THESIS DETERMINATION OF THE EFFECT OF DIFFERENT FERTILIZERS LEVELS ON THE DIFFERENT CORN VERIETIES AND THE EVALUATİON OF THE CERES-MAIZE PLANT GROWTH IN THE KAHRAMANMARAS CONDITIONS Cengiz YÜRÜRDURMAZ DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Veyis TANSI Year : 2007, Page: 242 Jury : Prof. Dr. Veyis TANSI Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Cafer GENÇOĞLAN This study was condected to determine the effects of different Nitrojen fertilizer levels on some corn varieties and to evaluate CERES-Maize plant growing model under Kahramanmaras Conditions during 2004 and 2005 years. Hybrid corn cultivars, such as Borja, Girona and Donana were treated with 3 Nitrogen doses (15, 25 and 35 kg/da) according to split plot design with 3 replications. Significant differences were obtained among cultivars for grain yield and yield components while plant height, leaf area, leaf area index, first ear height, seed number on the ear, 1000 kernel weight, grain yield were increased depending on increasing doses of N, silking flowering time was decreased and the higher values for the parameters were obtained for 35 kg/da N applications. The CERES-Maize software estimated closer to the observed values for lower N level in contrast to the values obtained from higher N levels. The estimated values for the second year of the experiment were higher than from the years and closer to inspected values. Key Words: Nitrogen, Physiologic Characteristics, Yield Component, Yield, CERES-Maize Plant Growing Model II

4 TEŞEKKÜR Bu çalışmayı yapmamda ve çalışmalarımın tüm safhalarında her türlü desteği veren ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam sayın Prof. Dr. Veyis TANSI ya en içten saygılarımı sunarım. Bana yardımlarını esirgemeyen hocalarım, Prof. Dr. Cafer GENÇOĞLAN, Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR a, Prof. Dr. Adem Emin ANLARSAL a, Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN e, Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER e, ayrıca hiçbir zaman yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Ergün DOĞAN a, laboratuar çalışmalarımda her türlü desteği sağlayan KSÜ Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölüm Başkanı Prof. Dr. Aydın AKKAYA ya, Arş. Gör. Ziya DUMLUPINAR a, arazi çalışmalarımı yürütmemde desteklerini gördüğüm Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü Personellerinden Ali Haydar PAKSOY a, Tarım İl Müdürlüğü Personellerinden Ali MUNGAN, Muhammet KORLAELÇİ, Bekir ÇİÇEK, Suha USLU ya, arazi çalışmalarımın her anında bana yardım eden kardeşlerim Hasan ve Abdullah YÜRÜRDURMAZ a, çalışmalarım boyunca her zaman bana destek sağlayan aileme en samimi şükranlarımı arzederim. III

5 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.. I ABSTRACT.. II TEŞEKKÜR.. III İÇİNDEKİLER. IV ÇİZELGELER DİZİNİ.. VI ŞEKİLLER DİZİNİ... XI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Azot Dozu ile İlgili Çalışmalar CERES-Maize Bitki Büyüme Modeli ile İlgili Çalışmalar MATERYAL ve METOD Materyal Deneme Yılı ve Yeri Araştırma Yerinin İklim Özellikleri Deneme Yeri Topraklarının Bazı Özellikleri Denemede Kullanılan Mısır Çeşidi Metod Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi İncelenen Özellikler ve İnceleme Yöntemleri CERES-Maize Bitki Büyüme Modeli DSSAT Programının Modülleri Minimum Data İklim Verileri Toprak Verileri Yönetim ve Deneme Verileri Genetik Katsayılar Verilerin Değerlendirilmesi.. 72 IV

6 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Tepe Püskülü Çıkarma Süresi (gün) Koçan Püskülü Çıkarma Süresi (gün) Bitki Boyu (cm) İlk Koçan Yüksekliği (cm) Koçan Boyu (cm) Koçan Çapı (mm) Koçanda Sıra Sayısı (adet) Koçanda Tane Sayısı (adet) Tek Koçan Verimi (g) Bitki Başına Koçan Sayısı (adet/bitki)) Yaprak Alanı (cm 2 ) Yaprak Alanı İndeksi Bin Tane Ağırlığı (g) Tane Verimi (kg/da) Tanedeki Azot İçeriği (%) Hasat İndeksi (%) CERES-Maize Bitki Büyüme Modelinin Testi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EKLER V

7 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Kahramanmaraş İlinin Yılları ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait Aylık Minimum, Ortalama ve Maksimum Sıcaklık, Ortalama Nispi Nem ile Toplam Yağış Verileri 52 Çizelge 3.2. Deneme Yeri Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri.. 53 Çizelge 3.3. Denemede Kullanılan Çeşitlere Ait Genetik Katsayılar 71 Çizelge 4.1. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Sürelerine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 73 Çizelge 4.2. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Süresine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 74 Çizelge 4.3. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Sürelerine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 77 Çizelge 4.4. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Süresine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 78 Çizelge 4.5. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Bitki Boyuna Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 81 Çizelge 4.6. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Bitki Boyuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.. 82 Çizelge 4.7. Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının ilk Koçan Yüksekliğine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 85 VI

8 Çizelge 4.8. Çizelge 4.9. Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının İlk Koçan Yüksekliğine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.. 86 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçan Boyuna Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 89 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçan Boyuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.. 90 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçan Çapına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 93 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçan Çapına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.. 94 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçanda Sıra Sayısına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 97 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçanda Sıra Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçanda Tane Sayısına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçanda Tane Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar VII

9 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçanda Tane Sayısına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Koçanda Tane Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Bitki Başına Koçan Sayısına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Bitki Başına Koçan Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Yaprak Alanına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Yaprak Alanına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Yaprak Alanı İndeksine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Yaprak Alanı İndeksine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Bin Tane Ağırlığına Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 120 VIII

10 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Bin Tane Ağırlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Tane Verimine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Tane Verimine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Tanedeki Azot İçeriğine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Tanede Azot İçeriğine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Hasat İndeksine Olan Etkilerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 133 Farklı Yetiştirme Sürelerine Sahip Üç Mısır Çeşidinde, Farklı Azot Dozlarının Hasat İndeksine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 134 Borja Çeşidinin Yıllarında N 15 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri. 137 Borja Çeşidinin Yıllarında N 25 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri Borja Çeşidinin Yıllarında N 35 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri Girona Çeşidinin Yıllarında N 15 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri IX

11 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Girona Çeşidinin Yıllarında N 25 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri Girona Çeşidinin Yıllarında N 35 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri Donana Çeşidinin Yıllarında N 15 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri Donana Çeşidinin Yıllarında N 25 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri Donana Çeşidinin Yıllarında N 35 Dozunda Elde Edilen Deneme ve Simülasyon Değerleri X

12 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. DSSAT Programını Oluşturan Componentler ve Modüler Yapı Şekil 3.2. DSSAT Programının Ana Sayfası Şekil 3.3. Şekil 3.3. WeatherMan Programının İstasyon Bilgilerinin Girildiği Anasayfası ve Veri Giriş Sayfası 67 Şekil 3.4. Toprak Bilgilerinin Girildiği Program Sayfaları Şekil 3.5. Deneme Bilgilerinin Girilmesi ve Simülasyon Seçenekleri.. 69 Şekil 3.6. GENCALC programının akış diyagramı Şekil 4.1. Farklı Mısır Çeşitlerinin Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri. 75 Şekil 4.2. Farklı Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri Şekil 4.3. Farklı Mısır Çeşitlerinin Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri Şekil 4.4. Farklı Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri Şekil 4.5. Farklı Mısır Çeşitlerinin Bitki Boyuna (cm) Etkileri Şekil 4.6. Farklı Azot Dozlarının Bitki Boyuna (cm) Etkileri Şekil 4.7. Farklı Mısır Çeşitlerinin İlk Koçan Yüksekliğine olan (cm) Etkileri.. 87 Şekil 4.8. Farklı Azot Dozlarının İlk Koçan Yüksekliğine (cm) Etkileri Şekil 4.9. Farklı Mısır Çeşitlerinin Koçan Boyuna olan (cm) Etkileri.. 91 Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçan Boyuna (cm) Etkileri.. 91 XI

13 Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Koçan Çapına olan (mm) Etkileri.. 95 Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçan Çapına (mm) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Koçandaki Sıra Sayılarına (adet) Etkileri.. 99 Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçandaki Sıra Sayısına (adet) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Koçandaki Tane Sayılarına (adet) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçandaki Tane Sayısına (adet) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Tek Koçan Verimine (g) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Tek Koçan Verimine (g) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Bitki Başına Koçan Sayısına (adet/bitki) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Bitki Başına Koçan Sayısına (adet/bitki) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Yaprak Alanına (cm 2 ) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Yaprak Alanına (cm 2 ) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Yaprak Alanı İndeksine Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Yaprak Alanı İndeksine Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Bin Tane Ağırlığına Etkileri XII

14 Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Bin Tane Ağırlığına Şekil Şekil Etkileri ve 2005 Yılında Farklı Mısır Çeşitlerinin ve Gübre Dozlarının Bin Tane Ağırlığına (g) Etkileri... Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Mısır Çeşitlerinin ve 124 Gübre Dozlarının Bin Tane Ağırlığına (g) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Tane Verimine Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Tane Verimine (kg/da) Etkileri 128 Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Tanedeki Azot İçeriğine Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Tanedeki Azot İçeriğine (%) Etkileri Şekil Farklı Mısır Çeşitlerinin Hasat İndeksine (%) Olan Etkileri. 135 Şekil Farklı Azot Dozlarının Hasat İndeksine (%) Etkileri 135 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi Deneme ve Simülasyon Grafiği 141 Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi Deneme ve Simülasyon Grafiği 142 Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tepe Yaprak Alan İndeksi Grafiği. 142 Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tepe Yaprak Alan İndeksi Grafiği. 143 Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tane Verimi Grafiği Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tane Verimi Grafiği Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tanedeki Azot İçeriği Grafiği 144 Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tanedeki Azot İçeriği Grafiği 145 Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Hasat İndeksi Grafiği XIII

15 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Borja Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Hasat İndeksi Grafiği Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi Deneme ve Simülasyon Grafiği 146 Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi Deneme ve Simülasyon Grafiği 147 Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Yaprak Alan İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Yaprak Alan İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tane Verimi Deneme ve Simülasyon Grafiği Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tane Verimi Deneme ve Simülasyon Grafiği Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tanedeki Azot İçeriği Deneme ve Simülasyon Grafiği. 149 Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tanedeki Azot İçeriği Deneme ve Simülasyon Grafiği. 150 Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Hasat İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Girona Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Hasat İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi Deneme ve Simülasyon Grafiği 151 Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi Deneme ve Simülasyon Grafiği 152 XIV

16 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Yaprak Alan İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Yaprak Alan İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tane Verimi Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tane Verimi Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Tanedeki Azot İçeriği Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Tanedeki Azot İçeriği Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2004 Yılına Ait Hasat İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği Donana Çeşidinin Farklı Azot Dozlarında 2005 Yılına Ait Hasat İndeksi Deneme ve Simülasyon Grafiği XV

17 1.GİRİŞ Cengiz YÜRÜRDURMAZ 1. GİRİŞ Bilim ve teknolojinin gelişim hızı doğrultusunda üretim ve tüketim şekillerinin de farklılaşıp değiştiği ve her geçen gün yeni gelişmelerin ortaya çıktığı günümüzde, dünya nüfusundaki artış devam etmektedir. Bu durum, bilim adamlarının var olan sınırlı doğal kaynaklardan en mükemmel şekilde faydalanılmasını, bunun yanında yeterli ve dengeli beslenebilme imkanları üzerinde çalışılmasını zorunlu kılmaktadır. Günümüzde dünyada gıda üretimi yeterli görünse de, dağılımdaki bozukluklar nedeniyle, birçok insan açlık tehlikesiyle karşı karşıyadır. İnsan nüfusunun ve hayvan varlığının beslenme ihtiyacını karşılamada tahıllar büyük önem taşımaktadır. Zira dünya nüfusunun büyük bir kısmı bitkisel kaynaklı gıda maddesi yönünden genel olarak tahıllara (buğday, çeltik, mısır) bağımlıdır. Nitekim, insanoğlu günlük gereksinim duyduğu enerjinin % 50 sinden fazlasını tahıllardan karşılamaktadır (Gençtan ve ark., 1995; Kırtok, 1998). Güneş enerjisini sindirilebilir enerjiye çevirme açısından doğanın en mükemmel bitkilerinden biri olan mısır (Zea mays L.), doğrudan insan ve hayvan beslenmesinde kullanılması yanında, hızla genişleyen endüstriyel kullanım alanlarıyla bugün tarıma dayalı endüstrinin de en önemli hammaddelerinden birisi konumuna gelmiştir (Aldrich ve ark., 1978; Perry, 1988; Watson, 1988). Dünyada insan beslenmesinde tüketilen günlük kalorinin % 22'si mısır bitkisinden sağlanmaktadır (Kırtok, 1988). Bilhassa Atdişi mısır dünyada insan ve hayvan beslenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Her türlü hayvan için iyi bir enerji kaynağı olan mısırın yem sanayinde tüketimi, kesif yem olarak ya da silaj halinde yeşil yem şeklinde olmaktadır. Dünyada nüfusun, enerji ve protein ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayan tahıllar içerisinde mısırın ayrı bir yeri vardır. Bir sıcak iklim bitkisi olan mısır, sahip olduğu çeşit zenginliği ve yüksek adaptasyon kabiliyeti nedeni ile dünyanın hemen her yerinde tarımı yapılabilen bir kültür bitkisidir (Koçak, 1987; Sezer ve Yanbeyi, 1987). Dünyada, 157,1 milyon ha. Ekim alanı ve 578,2 milyon ton üretim ile buğday ve çeltikten sonra üçüncü sırada yer alan mısır, toplam ekim alanlarının, %18,6 sını, 1

18 1.GİRİŞ Cengiz YÜRÜRDURMAZ üretimin ise %27 sini teşkil etmektedir (Anonymous, 2004). Dünyada mısırın tüketimi, ülkelerin gelişmişlik oranına bağlı olarak değişmekte olup, üretimin % 73 lük gibi büyük bir bölümü hayvan beslenmesinde ( gelişmiş ülkelerde hayvan yeminin payı %88.9 a, hatta bu oran A.B.D de %90 a yükselmektedir), kalan kısmı ise insan beslenmesi (ekmek, haşlama, közleme, çerez, konserve, pastacılık ve fırın ürünlerinde) ve sanayide (un, irmik, nişasta, şurup, yağ ve şeker) değerlendirilmekte olup, dünyada insan beslenmesinde tüketilen günlük kalorinin % 11 i mısır bitkisinden sağlanmaktadır (White, 1986; Gençkan ve ark., 1995; Kırtok, 1998). Ülkemizde, 384 kg/da ortalama verim değerine sahip olan mısır, 700 bin hektar ekim alanı ile toplam tahıl ekilişinde %4.6 pay alırken, 2.7 milyon ton üretimi ile toplam tahıl üretiminde %8.0 pay almaktadır (Anonymous, 2004). Üretilen mısırın, yarıdan fazlası (%54.1) insan beslenmesinde ve sanayide, kalan kısmı ise (%45.9) hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir (Kırtok, 1998). Kahramanmaraş ta ha. olan tahılların ekim alanı içinde mısır; ha. ekiliş, 912,3 kg/da verim ve ton üretim değerine sahiptir (Anonymous, 2004). Son yıllarda mısıra olan talebin artmasıyla birlikte Kahramanmaraş bölgesinde de II. ürün mısır tarımında önemli gelişmeler olmuştur. Mısır, ışığı çok iyi değerlendiren bir C-4 bitkisi olduğundan, kısa sürede yüksek miktarlarda kuru madde oluşturabilme yeteneğine sahiptir. Bu özelliği sayesinde, sıcak iklime sahip bölgelerde, sulu şartlarda uygulanacak ekim nöbeti sistemlerinde, hem ana ürün hem de ikinci ürün olarak yer alabilecek önemli bir tarla bitkisi konumundadır. Bununla birlikte, Kahramanmaraş yöresinde, en uygun girdi miktarı ile en yüksek verimi almak için, yetiştirme tekniklerinin iyi bilinmesi ve bölge şartlarına uygun mısır çeşitlerinin seçimi önemlidir. Çok erkenci bir çeşidin ekimi halinde, bu sıkıntının ortadan kalkacağı düşünülür ise de, verimde düşüklükler söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla çeşit seçimi önem arzetmektedir. Mısır çeşitleri arasında toplam yetişme süresi açısından seçim yapmak için birçok alternatif olmakla birlikte, ikinci ürün mısır yetiştirme süresi çok kısa olduğundan, yüksek verimli ortaerkenci çeşitlerde hasat için Kasım ayı başları beklense dahi, tanede rutubet oranı yüksek olmaktadır. 2

19 1.GİRİŞ Cengiz YÜRÜRDURMAZ İklim ve toprak özellikleri bölgelere göre farklılık gösterdiği için mısır yetiştiriciliğinde bölge şartlarına göre uygun çeşit, azot dozu ve ekim sıklığı gibi yetiştiricilik özelliklerinin tespiti çok önemlidir. Mısır gibi bol yeşil aksama sahip olan bitkiler, geniş ve iri yaprakları ile topraktan fazla miktarda besin maddesi kaldıran bitkiler olduğu için, yüksek verim ve kaliteli ürün için dikkatli ve iyi bir gübrelemeye ihtiyaç hissederler. Gübrelemede kullanılacak gübrenin çeşidi, miktarı, gübreleme yöntemi ve zamanı, ekilecek çeşide, bitki sıklığına, toprağın yapısına ve besin maddesi içeriğine göre tespit edilmelidir. Aldrich ve ark. (1978), bilinçli üreticilerle normal üreticiler arasındaki farkı ifade ederken, uyguladıkları gübrenin seçimi ve ne zaman, ne kadar uygulanacağına verilecek kararın, yıl sonunda elde edilecek gelir üzerine oldukça önemli etkiye sahip olduğunu belirtmişlerdir. Üretiminde normal bitki gelişmesini sınırlayan en önemli besin elementinin azot olduğu ve maksimum verim elde etmek için azotlu gübrelerin önemli bir faktör olduğu belirtilen (Russel ve Balko, 1980) mısırın, bitkilerdeki bütün amino asit ve proteinlerin temel yapı taşı olan ve kimyasal yapısı itibarı ile toprakta tutunması çok güç olan, hatta yıkanma tehlikesi olan azotlu gübrelere karşı reaksiyonu çabuk ve yüksektir. Fakat burada azotun hangi doza kadar olumlu tepki verdiğinin bilinmesi, tabiat kaynaklarının en uygun ve en verimli şekilde gelecek nesillere aktarılmasını sağlamak şeklinde tarif edebileceğimiz Sürdürülebilir Tarım dan bahsedilen dünyamızda, hem çevre kirliliği, hem milli serveti muhafaza açısından önem arzetmektedir. Ticari gübre fiyatlarının sürekli artması yanında, özellikle azotlu gübre kullanımının yeraltı su kaynaklarını kirletmesi sebebiyle hem ekonomik, hem de ekolojik dengenin korunması açısından, uygun dozların kullanılması yanında bitkilerin azot kullanım etkinliğinin artırılması ön plana çıkmaktadır. Mısır genotiplerinin artan azot dozlarına tepkisi önemli ölçüde değişmekte olup, bazı çeşitler azot dozlarının artmasıyla protein içeriği ve tane verimi bakımından artış gösterirken (Pollmer ve ark., 1979), bazı mısır genotipleri koçan sayısı, koçan uzunluğu ve koçanda tane sayısı bakımından artış göstermektedir (Russel ve Balko, 1980). Muruli ve Paulsen (1981), yüksek tane veriminin, tane doldurma esnasında bitkide depolanan yüksek azot miktarlarıyla ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. Makro besin elementlerinin en önemlilerinden biri olan azot, mısırın büyüme ve gelişimde 3

20 1.GİRİŞ Cengiz YÜRÜRDURMAZ önemli bir rol oynamaktadır. Kahramanmaraş bölgesinde, sulama imkanlarının da bulunması ile beraber, aynı araziden bir yılda iki ürün alınması mümkün olmakta, ikinci ürün olarak yetiştirilmekte olan mısır çeşitlerinin azotlu gübrelemeye tepkisinin ve en uygun azot miktarının belirlenmesi vs bunun pratiğe aktarılması, hem üretim masrafları, hem de çevre kirlenmesi yönünden önem arzetmektedir. Tarım ürünlerine karşı artan talep ve toprak su ve diğer tabii kaynaklar üzerindeki artan baskı sebebiyle, tarımsal kararların her aşamasında kullanılan bilgi ihtiyacı hızla artmaktadır. Geleneksel agronomik araştırma metotları ve yayınları içerisinde yeni verilerin oluşturulması (oluşumu, meydana gelişi), bu artan ihtiyaçları karşılamada yeterli gelmemektedir. Geleneksel agronomik denemelerse değişen her faktörün incelenmesi ve denemesi hem pahalı hemde zaman gerektirmektedir. Eğer yeni veriler ve araştırma bulguları konuyla ilgili kolay ulaşılabilir bir format içerisinde konulamaz ise etkili bir şekilde kullanılamaz. DSSAT (Decision Support System for Agrotechnology Transfer Version) uluslar arası bir bilim ağı olan IBSNAT (The International Benchmark Sites Network for Agrotechnology Transfer) tarafından agronomik araştırmalar içerisinde yer alan bir sistemde ürün model uygulamalarını kolaylaştırmak için geliştirilmiştir (IBSNAT, 1993; Tsuji, 1998; Uehara, 1998; Jones at al, 1998). Bu programın başlangıçtaki gelişimi (seyri) toprak, iklim, ürün ve üretim teknolojisinde daha iyi karar verme ya da yönetimini harekete geçirme ve diğer bir bölgedeki toprak ve iklim farklılıklarını belirlemek olmuştur (IBSNAT 1993; Uehara ve Tsuji, 1998). Sistemler, yürütülen araştırmalarda sistem ve fonksiyonların nasıl olduğunu anlatmak için temel bir yapıya sahiptir. Sistem, verilen koşullar için sistemin tahmin etme özelliğine izin veren modellerin bir birleşimidir. Yeter derecedeki güvenilir benzer modeller, bilgisayar denemeleri ile sistemin daha iyi yönetim ya da kontrolünü sağlamak için verilen koşulları 100 yada binlerce kez değerlendirebilir. Özelliklede bilgisayar teknolojisinin gelişmesi ve hızlanması, tahminlerin artan doğruluğu ve geçerliliği, simülasyon için giderek artan gereksinme nedeniyle, simülasyon modelleri giderek artan şekilde çiftçiler ve araştırıcılar tarafından kabul görmektedir. 4

21 1.GİRİŞ Cengiz YÜRÜRDURMAZ Çiftçilerin ve araştırıcıların, araştırma kaynaklarının azalması noktasında simülasyon modelleri hem daha iyi karar verme hem de araştırmaları geliştirme açısından etkin araçlardır. Örneğin bir çok çeşidin hızlı bir şekilde değerlendirilmesi için simülasyon modelleri maliyeti düşürücü yönde etken olan araçlar olarak dikkati çekmektedir. Özellikler ıslahçılar yeni çeşitleri değerlendirmek için çok yerde deneme kurmanın maliyetini azaltmak amacıyla değişik çevrelerde bu modelleri kullanabilmektedirler. Özellikle gübreleme gibi bazı uygulamalar, toprak ve bitki arasında iklim ve diğer çevresel faktörlerden etkilenen kompleks ilişkileri doğru şekilde tahmin eden modellere ihtiyaç duymaktadır. Bu modellerin farklı bir çevrede kullanılmadan önce geçerliliklerinin saptanması gerekliliği vardır (Summerfield ve ark. 1991). Bitki fenolojisinin, bitkinin adaptasyonu ve verim saptamasında en önemli kavram olduğunu bildirmektedirler. Dolayısıyla fenolojinin doğru bir şekilde tahmininde, değişen tarla koşulları altında fizyolojik tepkilerin tahmin edilmesi için esastır (Hodges, 1991). Fenolojinin doğru olmayan şekilde tahmini simule edilen büyüme işlevlerinin yanlış tarihlerde ortaya çıkmasına yol açar. Bu tür farklılıklar iklim koşullarından hatalı şekilde etkilenmiş işlevler tahminlerine neden olabilir. Fenolojinin doğru şekilde tahmini ise çeşitlerin ve ekim tarihlerinin ekonomik bir verim için kritik devrelerin optimum koşulların sağlandığı dönemlerde ortaya çıkacak şekilde seçilmesini mümkün kılacaktır. Bu çalışmanın amacı mısır tarımında değişik çeşit kullanımı ve gübre dozlarında verim tahmini yapabilmek amacıyla CERES-Maize mısır büyüme modelinin kullanılabilirliliğini incelemek ve bu konuda yapılacak diğer çalışmalara ışık tutmaktır. Yapılan bu çalışmanın yöredeki mısır üretiminin artışında önemli ölçüde fayda sağlayacağı da göz ardı edilmemelidir. 5

22 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR İklim ve toprak özellikleri bölgelere göre farklı olduğu için, mısır yetiştiriciliğinde bölge koşullarına uygun çeşit ve azot dozu seçimi büyük önem arz etmektedir. Yurdumuzda, 80 li yıllardan başlayarak, melez mısır ekiminin yaygınlaşması ile birim alandan elde edilen mısır veriminde önemli artışlar kaydedilmiştir. Son yıllarda sağlanan bu verim artışlarının başlıca nedenleri arasında, artan tarımsal girdiler ve iyileşen yetiştirme tekniklerinin yanında, yüksek verim yeteneğine sahip, kaliteli ürün verebilen yeni melez çeşitlerin ekiminin artması da önemli rol oynamaktadır (Hallauer ve Miranda, 1982; Kün, 1994; Tansı ve ark. 1997). Bitkilerde verim, çeşitlerinin genetik potansiyeline bağlı olmakla birlikte, azot miktarı gibi faktörlerin etkisi de önemli rol oynamaktadır (Giray, 1994). Aşırı bitki sıklığı ve seyrekliğinin verimi etkilediği bilinmektedir (Aydın, 1991; Giray, 1994) Azot Dozu ile İlgili Çalışmalar Stevenson ve Baldvin (1969), yılları arasında Kanada'nın Ontario bölgesinde azot kaynağı, uygulama metodu ve zamanın mısırın azot içeriği ve verimi üzerine etkilerini belirlemek için yaptıkları çalışmada sonbaharda, ekim öncesi ve banda uygulama olarak amonyum nitrat, üre ve susuz amonyak gübrelerini (0, 5.6, 11.2, 16.8 ve 22.4 kg/da N) dozlarında uygulamışlardır. İlkbaharda azot uygulaması aynı dozlarda, sonbahar uygulamasından daha fazla verime sebep olmuştur. Uygulanan azot miktarının artmasıyla tane verimi ve tanenin azot içeriği artmıştır. Tane verimi yıl, yer ve çeşide göre farklılık göstermiş; en düşük verim (320 kg/da) 0 kg/da N uygulamasında elde edilirken, en yüksek verim Kenvood bölgesinde (910.0 kg/da) ile 22.4 kg/da N uygulamasında elde edilmiş, Pt. Sanley bölgesinde ise en yüksek verim (921.0 kg/da) 16.8 kg/da N uygulamasında elde edilmiştir. Tanenin azot içeriği ise % arasında değişmiştir. Aydın ve Akman (1972), mısır tarımında ürenin azotlu gübre olarak kullanılmasının verime etkisi ile diğer azotlu gübrelerle bu yönden ilişkilerinin incelendiği araştırmada, ürenin Wis 641-AA melez mısır çeşidinde diğer gübrelerle 6

23 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ (Amonyum sülfat, Amonyum nitrat) aynı düzeyde verimi etkilediği, saf madde olarak 15 kg/da N karşılığı üre ile en yüksek verime ulaşıldığı tespit edilmiştir. Beauchamp ve ark. (1976), tarafından yıllarında Ontario'da Guelph Üniversitesinde, genotipe bağlı olarak koçan püskülü çıkışını izleyen dönemde sap ve yapraktan koçana azot taşımasını belirlemek için yapılan çalışmada; 1970'de koçan püskülü dönemi ile bu dönemden 14 ve 28 gün sonra 4 kendilenmiş hattın yaprak ayası ve sap koçanlarının azot içeriği belirlenmiştir. 1971'de kendilenmiş hatların üçü ve bunların melezleriyle yapılan benzer bir çalışmada koçan püskülü döneminde ve 24 gün sonra azot analizi yapılmıştır. 1970'de kendilenmiş hatta bağlı olarak yaprak ayasından azot taşınması önemli derecede değişmiştir. Her iki yılda da sap ve koçanın azot içeriğinde genotipler arasında önemli farklılıklar meydana gelmiştir. Koçan püskülü çıkışından sonraki 14. günden 28. güne kadar olan dönemde azot taşınması ilk 14 günlük döneme kıyasla daha fazla olmuştur. Koçan püskülü döneminden sonraki dönemde azot depolanma hızı üç F1 melezin birinde ebeveyn hatlardan daha yüksek olmuştur. Suphot ve Kitima (1977), Tayland'da yaptıkları çalışmada 4 mısır çeşidi ve 4 azot dozu (0, 3, 9, 14 kg/da N) kullanmışlardır. Bu çalışmada tane verimi ve tanede protein içeriği bakımından çeşitler ve azot dozları arasında farklılıklar bulunmuştur. Tane verimi ve tanede protein içeriği azot dozunun artmasıyla artmıştır. Azot dozu uygulaması tohum iriliği ve koçan sayısını etkilememiş fakat koçanda tane sayısını artırmıştır. Al-Ruhda ve Al-Younis (1978), tarafından Irak ta azotlu gübre miktarı ve sıra aralığının mısır bitkisinde verim ve verim unsurlarının etkilerinin araştırıldığı çalışmada; azotlu gübrenin bin tane ağırlığı, koçanda tane sayısı ve sıra sayısını artırdığı belirlenmiştir. Yurtsever (1979), Karadeniz bölgesi şartlarında, U.S. 13 melez mısır çeşidinin azotlu ve fosforlu gübre isteğini tespit etmek için yapmış olduğu çalışmada, azotun (0, 5, 10, 15 ve 0, 7.5, 15 kg N/da) seviyelerini konu olarak almıştır. Deneme sonunda yapılan regresyon analizlerinde gübrenin mısır verimini % 99 nispetinde arttırdığını tespit etmiş, söz konusu bölgede mısırın ihtiyaç duyduğu optimum azot 7

24 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ miktarının 16.8 kg N/da olduğunu, 1978 yılı gübre ve ürün fiyatlarına göre ise 15 kg N/da nın ekonomik optimum noktayı teşkil ettiğini bildirmiştir. EI-Hattab ve ark. (1980), Mısır'da Kahire Üniversitesi'nde yıllarında yürüttükleri, farklı azot dozlarında tanenin kimyasal içeriği, tane verimi ve verim unsurları ile ilgili çalışmalarında; yaprak alanı indeksi, bitki boyu ve bitkide toplam kuru madde miktarının azot dozuyla birlikte arttığını ve bütün gelişme dönemlerinde azot dozundaki artışların kuru madde miktarını arttırdığını, artan azot dozunun çiçeklenme süresini kısaltıp tanede ham protein, toplam azot ve fosfor içeriğini yükselttiğini belirlemişlerdir. Moore (1980) un belirttiğine göre kuru maddede ortalama olarak mısır koçanının ham protein oranı % 3, ham selüloz oranı % 36, kuru ot olarak mısır bitkisinin ham protein oranı % 9, ham selüloz oranı % 26, silajlık materyalde ise ham selüloz oranı % 58 olarak belirtilmiştir. Russel ve Balko (1980), ABD'de, Ames yakınlarındaki Tarımsal Araştırma Merkezinde yıllarında, kendilenmiş mısır hatları ve tek melezlerinin azotlu gübreye tepkisini belirlemek için 40 kendilenmiş hat ve 20 tek melezle üç farklı bölgede yaptıkları çalışmada 5 azot dozu (0, 6, 12, 18, 24 kg/da N) kullanmışlardır. Elde edilen sonuçlar, azot kullanım etkinliği bakımından kendilenmiş hatlar ve bunların tek melezleri arasında genetik farklılıklar olduğunu ortaya koymuştur. Kendilenmiş hatlar arasında en büyük verim farklılığı 24 kg/da N dozunda bulunmuş fakat üç yüksek azot dozunda ortalama verim bakımından hatlar arasındaki farklılık fazla olmamıştır. Bazı tek melezler, kullanılan maksimum dozun altındaki azot dozlarında yüksek azot kullanım etkinliği göstermişler ve tek melez-43 en yüksek ortalama verime 12 kg/da N dozunda ulaşmıştır. Muruli ve Paulsen (1981), A.B.D.'de, Kansas'taki St.John ve Manhattan Bölgelerinde, Mex-Mix mısır populasyonundan geliştirilmiş olan, azot kullanım etkinliği düşük ve yüksek olan sentetik çeşitleri orijinal populasyonla 0, 5, 10, 20 kg/da N dozlarında karşılaştırmışlardır. Azot kullanım etkinliği yüksek olan çeşidin verimi düşük azot dozlarında diğerlerini geçerken, yüksek azot dozlarında, azot kullanım etkinliği düşük olan çeşit daha fazla verim vermiştir. Yüksek azot kullanım etkinliğine sahip çeşit her iki bölgede de 5 kg/da N'dan yüksek azot dozlarına cevap 8

25 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ vermezken, azot kullanım etkinliği düşük olan çeşit bütün azot dozlarına cevap vermiştir. Tek bitki kuru ağırlığı, bitkide toplam azot içeriği ve tanede toplam azot miktarı ile tane verimi arasındaki ilişki olumlu bulunmuştur. Di Fonzo ve ark. (1982), İtalya'da, Bergamo'daki Tahıl Araştırma Enstitüsü Mısır Bölümü'nde yıllarında, mısır bitkisinde azot alımı ve taşınması bakımından genetik farklılığı belirlemek ve azot bulunan kısımlar arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak için iki yıl süreyle yaptıkları çalışmada altı kendilenmiş hattın melezlenmesiyle elde edilen 15 Fi melez mısırı düşük ve yüksek azot dozlarında yetiştirmişlerdir (10 ve 35 kg/da N). Düşük azot dozuna kıyasla yüksek azot dozu uygulamasında yetiştirilen melezlerde farklı bitki kısımların da azot içeriği azot alımı, bitkide tane verimi ve toplam kuru madde miktarı daha yüksek bulunurken; azot hasat indeksi, düşük azot dozu uygulamasında daha yüksek olmuştur. Kamprath ve ark. (1982), A.B.D.'de Kinston' da yaptıkları çalışmada üç melez çeşidi ve üç azot dozu (5.6, 16.8 ve 28 kg/da N) kullanmışlardır. Yapılan çalışmada, kuru madde miktarı ve tane verimi çeşit ve azot dozuna göre farklılık göstermiş, artan azot dozuyla birlikte kuru madde ve tane verimi artmıştır. Bitkide koçan sayısı çeşitlere göre farlılık gösterirken azot dozlarından olumlu etkilenmiştir. Koçanda tane ağırlığı 16.8 kg/da N dozuna kadar artmış, 28 kg/da N uygulamasında bir çeşitte artmış görülürken diğer ikisinde bir miktar düşüş gözlenmiştir. Azot kullanım etkinliği tüm çeşitlerde azot dozunun artmasıyla azalmıştır. Walburg ve ark. (1982), yıllarında A.B.D'de, Purdue Üniversitesi'nde yaptıkları çalışmada (0, 6.7, 13.4 ve 20.2 kg/da N) uygulamasında yürüttükleri mısır denemesinde farklı tarihlerde, gelişme devresi, yaprak alanı indeksi, toprağı kapatma yüzdesi, yaprak azot içeriği, bitkide yaş ve kuru madde miktarı ile tane verimi incelenmiştir. 1978'de Beck65x çeşidi, 1979 yılında ise Pioneer-3183 çeşidi kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre her iki yılda da bitki kuru madde verimi, yaprakta azot içeriği ve yaprak alanı indeksi artmış, bitki boyu artışı ilk yıl Beck65x çeşidinde önemli bulunmazken, ikinci yıl Pioneer 3183 çeşidinde azot dozunun artışıyla birlikte artmıştır. Hills ve ark. (1983), yıllarında mısır bitkisinde azotlu gübre kullanımını belirlemek için yaptıkları çalışmada 5.6 kg/da N artışlarla 0-28 kg/da N 9

26 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ arasında azot dozları uygulamışlardır. Bu çalışmada, mısırda en yüksek tane ve toplam kuru madde verimi 1979 yılında 22.4 kg/da N dozunda elde edilmiş, 28 kg/da N dozunda düşüş gözlenmiştir yılında ise 28 kg/da N dozuna kadar artış görülmüştür. Öztürk ve Aydın (1983), Kazova ve Niksar ovalarında mısırın azotlu gübre isteğini tespit etmek amacı ile yürüttükleri araştırmada, Diker melez mısır çeşidini kullanmışlar ve deneme konusu olarak (0, 7.5, 15.0, 25.0 ve 30.0 kg/da N) seviyelerini esas almışlardır. Yapılan istatistiki analiz sonucunda azotlu gübre ile mısır tane verimi arasında çok önemli bir ilişki tespit edilmiştir. Belirtilen mısıra verilmesi gerekli ekonomik gübre miktarının 19 kg/da N karşılığı azotlu gübre olduğunu belirtmişlerdir. Thiraporn ve ark. (1983), Tayland'da farklı orijin ve farklı genetik yapıya sahip 12 mısır çeşidiyle yaptıkları çalışmada, Orta Avrupa çeşitlerinin koçanda tane sayısı ve bin tane ağırlığın azalmasıyla, üstün hasat indekslerini devam ettiremediklerini, çoğu tropik çeşidin hasat indeksinin düşük olmakla birlikte genotipik farklılığın oldukça fazla olduğunu belirlemişlerdir. Genotiplerin sap kuru madde ağırlığı g arasında, tane kuru madde ağırlığı g arasında, hasat indeksi ise % arasında değişmiştir. Koçanda tane sayısı genotiplere göre farklılık göstermiş ve arasında değişmiştir. Bin tane ağırlığı g arasında, bitki boyu cm, ilk koçan yüksekliği ise cm arasında değişirken, tepe püskülü çiçeklenme süresi gün arasında değişmiştir. Sapta toplam azot içeriği g, tanede toplam azot içeriği ise g arasında değişmiş, tanenin azot içeriği % arasında, azot hasat indeksi ise % arasında değişmiştir. Anderson ve ark. (1984), yıllarında A.B.D.'de Clayton' daki Merkez Araştırma İstasyonunda, bitkide koçan sayısı farklı mısır genotiplerinde, kuru madde miktarı ile azot depolanması, dağılımı ve taşınması üzerine azotlu gübrelemenin etkisini belirlemek amacıyla iki azot dozu (5.6 ve 22.4 kg/da N) kullanmışlardır. Yapılan çalışmada tane doldurma süresince farklı zamanlarda yaprak, sap ve koçan örnekleri alınmış ve azot analizi yapılmıştır. Tane doldurma süresince her iki azot dozunda da yaprak azot içeriği azalmıştır. Koçanda azot depolanması tane doldurma 10

27 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ döneminin ilk 30 gününde düzenli olarak artmış daha sonra azalarak devam etmiştir. Bitkide tane verimi koçan sayısıyla ilişkili bulunmuş, çok koçanlı genotiplerde artan azot dozu bitkide koçan sayısının artmasına sebep olmuştur. Azot kullanım etkinliği genotiplere göre farklılık gösterirken 5.6 kg/da N uygulanmasında 22.4 kg/da N uygulamasına kıyasla daha yüksek bulunmuş ve 5.6 kg/da N uygulamasında % arasında değişirken, 22.4 kg/da N uygulamasında % arasında değişmiştir. Bitkide tane verimi, koçan sayısı, koçanda tane ağırlığı ve toplam kuru madde miktarı, genotip, azot dozu ve yıllara göre farklılık gösterirken, genotiplere göre bitkide tane verimi g arasında koçan sayısı adet bitki, koçanda tane ağırlığı g toplam kuru madde miktarı g bitki arasında değişmiştir. Azot hasat indeksi, bitkide toplam azot miktarı, tanede azot içeriği ve azot kullanım etkinliği de genotip, yıl ve azotlu gübre uygulamalarına göre değişiklik göstermiştir. Azot hasat indeksi ise genotiplere göre % arasında, azot dozlarında % arasında değişmiş, hasat indeksi ise genotiplere göre % arasında, azot dozlarında ise % arasında değişmiştir. Bitkide toplam azot, genotiplere göre g arasında, azot dozlarında ise g arasında değişmiştir. Tanede azot içeriği genotiplerde % arasında, azot dozlarında ise % arasında değişmiş, azot kullanım etkinliği ise genotiplerde 36-60, azot dozlarında ise arasında değişmiştir. Podalak (1984), tarafından Çekoslovakya da iki melez mısır çeşidine (LSP ve TO-500), dört azot dozu ve iki ekim sıklığı (70x20 cm ve 70x16 cm) uygulanmıştır. Yapılan bu uygulamaların sonucunda 70x20 cm ekim sıklığında bitki kök ve toprak üstü kuru madde miktarının yükseldiği belirlenmiştir. Ayrıca artan azot dozlarına paralel olarak tane verimi ve koçan sayısının arttığı tespit edilmiştir. Marinkovic (1985), chernozom tipi toprakta yaptığı bir araştırmada, iki melez çeşidi 5 farklı azot dozunda (0, 6, 9, 12 ve 15 kg/da N) ve 3 farklı sıra üzeri mesafesinde (15, 25 ve 35 cm) deneyerek, azot dozları arasındaki farkın önemsiz olduğunu fakat artan azot dozuyla verimin arttığını belirtmiştir. Onken ve ark. (1985), A.B.D.'de Texas Tarımsal Araştırma İstasyonu'nda uygulanan azot ve topraktaki azot miktarının mısırın tane verimine etkisini belirlemek için, yılları arasında 6 yıl süreyle (0, 4.5, 9.0, 13.5, 18.0 ve

28 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ kg/da N) uygulaması ile yaptıkları çalışmada, uygulanan ve toprakta bulunan azotun tane verimini önemli ölçüde etkilediği bulunmuştur. Azot kullanım etkinliği azotlu gübre dozlarının artmasıyla azalmıştır. Sharma ve Adav (1985), 1983 yılında Nijerya da Samaru da yapılan tarla denemelerinde 0-20 kg/da N ekim sırasında ve yine aynı azot dozlarını ekimden 6 hafta sonra uygulayarak, 2500, 5000 ve 7500 bitki/da sıklıkta ekim yapmışlardır. Azot dozlarının artmasıyla koçan yapraklarındaki azot konsantrasyonunun arttığını, koçan yapraklarındaki azot konsantrasyonu ile tane verimi arasında yakın bir ilişki olduğunu, bitki sıklığı arttıkça tane verimi, koçandaki tane sayısı, 1000 tane ağırlığı ve koçan uzunluğunun azaldığını belirtmişlerdir. Erbay (1986), Samsun şartlarında yürüttüğü denemesinde Northstar çeşidinde bitki boyu, koçan uzunluğu, koçan çapı, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, tane ve sap verimine ait değerleri sırasıyla cm, cm, 4.21 cm, 422 adet/koçan, gr, 425 kg/da ve 469 kg/da olarak tespit etmiştir. Lemcoff ve Loomis (1986), 1980 yılında California'da farklı ekim sıklığı (2875 ve 8610 bitki/da) ve azot dozu uygulamalarında (0 ve 16.7 kg/da N) mısırın verim unsurları ve azot içeriğindeki farklılıkları belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada koçan püskülü döneminde tek bitki kuru ağırlığının azot uygulamasından olumlu, ekim sıklığından olumsuz etkilendiği belirlenmiştir. Yüksek azot dozunda koçanda tane sayısı ve tane ağırlığı artarken bu özellikler sıklıktan olumlu etkilenmiştir. Koçanda tane ağırlığı bin tane ağırlığından önemli ölçüde etkilenmiştir. Mackay ve Barber (1986), A.B.D.'de Purdue Üniversitesi'nde 1983 yılında, azotlu gübreye karşı düşük ve yüksek tepki gösteren iki mısır çeşidinin kök gelişimi ve azot alım miktarlarının üzerine, uygulanan azotun etkisini belirlemek amacıyla yapılan çalışmada iki farklı azot dozu uygulanmış (O ve 22.7 kg/da N), netice olarak, her iki genotipte de azot alımı artmıştır. Yüksek tepkili çeşidin azot alımı diğerinden % 30 daha fazla olmuştur. Koçan püskülü dönemindeki azot içeriğinin hasat dönemindeki azot içeriğine oranı, düşük azot tepkimeli çeşitte % 55, yüksek tepkimelide % 70 olmuştur. Ülger ve ark. (1986), Çukurova koşullarında, buğdaydan sonra ikinci ürün olarak yaptıkları bu çalışmada, farklı azot dozlarında uygulanan Mixtalol büyüme 12

29 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ düzenleyicisinin mısır bitkisinin tane verimi ve diğer bazı bitkisel özelliklerine etkisini araştırmışlardır. 3 farklı azot dozu (0, 10 ve 20 kg/da N) kullanılmıştır. En yüksek tane verimi, en yüksek azot dozu olan 20 kg/da N uygulamasında elde edilmiştir. Artan azot dozlarının tepe püskülü çiçeklenme süresini ve koçan yüksekliğini önemli düzeyde uzattığı, bitkideki koçan sayısı, bin tane ağırlığı ve tane verimini önemli düzeyde artırdığı, bunun yanı sıra bitki boyuna ve sömek oranına önemli düzeyde etki etmediği bulunmuştur. White (1986), tatlı mısırda bitki sıklığı arttıkça birim alandan elde edilen koçan veriminin arttığını, koçan boyutları ve ortalama koçan ağırlığının ise azaldığını bildirmektedir. Amurowa ve ark. (1987), 1983 yılında Nijerya'da mısırın besin içeriği ve tarımsal özellikleri üzerine azotlu gübreleme ve bitki sıklığının etkisini araştırmak için yürüttükleri çalışmada 5 azot dozu (0, 5, 10, 15 ve 20 kg/da N) ve 3 ekim sıklığı (2500, 5000 ve 7500 bitki/da) uygulamışlardır. Azotlu gübreleme 15 kg/da N dozuna kadar sap ve tane verimi, 10 kg/da N dozuna kadar tane sayısı ve bin tane ağırlığını artırmıştır. Artan azot dozları N, K ve Mg içeriğini artırmış fakat P ve Ca içeriğini etkilememiştir. El-Agamy ve ark. (1987), Mısır'da Kahire şartlarında dört farklı mısır çeşidi ile farklı azot dozlarını denedikleri çalışmada; azot miktarı arttıkça bitki boyu, koçandaki tane sayısı, bitki başına koçan sayısı ve birim alandaki verimin çeşitlere göre farklı değerlerde arttığını belirlemişlerdir. Fox ve Piekielek (1987), A.B.D.'de Pennsylvania'da toprak işlemeli ve işlemesiz ekilen mısıra uygulanan azotlu gübre oranlarının (0, 5, 10, 15, 20 kg/da N) verim ve azot alımına etkilerini belirlemek için 3 yıl süreyle yaptıkları çalışmada tane verimi 0 kg/da N dozunda toprak işlemesiz ekimde işlemeliye göre daha düşük olmuş, yüksek azot dozlarında (15 ve 20 kg/da N) daha yüksek olmuştur. Her üç yılda da tane verimi, tane azot içeriği ve azot alımı, azotlu gübre dozlarından önemli derecede etkilenmiştir. Köycü ve Yanıkoğlu (1987), tarafından Samsun'da 4 mısır çeşidi 3 ekim zamanı ile yürütülen çalışmada, bitki boyu, koçan uzunluğu, koçan kalınlığı, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, bitkide koçan sayısı ve sap verimi yönünden genotipler 13

30 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ arasında farklıklar olduğu ve genotiplerin ekim zamanından farklı düzeyde etkilendiği belirlenmiştir. Tane verimi ile sap verimi, koçan çapı, koçanda tane sayısı ve bin tane ağırlığı arasında önemli ve olumlu, tane verimi ile koçan uzunluğu arasında ise önemsiz fakat olumlu ilişki olduğu belirlenmiştir. Ragheb ve ark. (1987), tarafından azotlu gübre dozlarının mısır bitkileri ve organlarında kuru madde depolanması ve vejetatif gelişme oranına etkisinin araştırıldığı çalışmada üç mısır çeşidi ve 5 azot dozu (7.5, 9.0, 10.5, 12.0, 13.5 kg/da N) kullanmışlardır. Mısır çeşitleri arasında kuru madde birikimi bakımından önemli farklılıklar bulunmazken, yaprak özellikleri bakımından farklılıklar bulunmuştur. T.W.C.-309 çeşidi bitkide daha fazla yaprak alanı oluştururken, bitkide ve koçanda daha fazla kuru madde depolanmıştır. Azot gübrelemesi bitkide yaprak sayısı, yaprak özellikleri ve bitkide toplam kuru madde üzerine önemli etkide bulunmuştur. Sağlamtimur ve Okant (1987), tarafından yıllarında Şanlıurfa'da ikinci ürün mısırda çeşit ve bitki sıklığının verim ve bazı tarımsal karakterlere etkisini belirlemek için yapılan çalışmada, üç mısır çeşidi (P.3541, TÜM-82-2 ve Sapanca) ve beş bitki sıklığı (70x10, 70x15, 70x20, 70x25 ve 70x30 cm) kullanılmıştır. Yapılan çalışmada bitki boyu, koçan uzunluğu, koçan kalınlığı, tek koçan ağırlığı, bin tane ağırlığı ve tane verimi yönünden yıl, bitki sıklığı ve genotipler arasında farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Cruz ve Ramalho (1988), 3 yıl süreyle Brezilya da 4 mısır çeşidi (Cargill 111S, Onun F 2 Kuşağı, Maya ve çiftçilere ait yerli tohum) üzerinde farklı bitki sıklığı (2500 ve 5000 bitki/da) ile farklı gübre dozu (0, 4 ve 30 kg N/da) olacak şekilde bir araştırma yürütmüşlerdir. İki yıllık çalışma neticesinde Maya ve Cargill 111S mısır çeşitlerinin diğer iki çeşitten daha fazla verimli olduklarını tespit etmişlerdir. Ancak azot uygulamasının tane verimine önemli etkisinin olmadığını belirtmişlerdir. Martinez ve ark. (1988), Kolombiya da 1981 yılında yaptıkları araştırmada günde olgunlaşan 3 mısır çeşidinde, 92 cm sıra aralığında 3500, 4700, ve 5900 bitki/ha ve 0 ile 90 kg/da N uygulamışlardır. Verim üzerine N etkisinin önemli olmadığını, en düşük ve en yüksek ekim sıklıklarından sırasıyla 0.47 ve 0.64 t/da verim alındığını bildirmişlerdir. 14

31 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Nimje ve Seth (1988), yılları arasında Hindistan da mısır bitkisi üzerine farklı azot dozu (0, 6, 12 kg N/da) uygulamaları ile yürüttükleri çalışmada; bitkide koçan sayısı, koçan çapı, koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı, koçanda tane ağırlığı ve bin tane ağırlığının azot dozlarından olumlu yönde etkilendiği, aynı zamanda sap verimi, hasat indeksi, koçanda tane oranı ve protein içeriğinin azot uygulamaları ile birlikte arttığını belirtmişlerdir. Ogunlela ve ark. (1988), Nijerya'da 1988 yılında yaptıkları çalışmada 5 azot dozu (0, 5, 10, 15, 20 kg/da N) ve üç bitki sıklığı (2500, 5000, 7500 bitki/da) uygulamalarını incelemişlerdir. Yapılan çalışmada, azotlu gübre uygulaması koçan çapı ve tane iriliğini 10 kg/da N dozuna kadar arttırmış, bu dozdan sonra etkilememiştir. Hasat indeksi 5 kg/da N dozunda artmış, yüksek azot dozlarında azalmıştır. Bu da azotlu gübre uygulamasını vejetatif gelişmeyi tane üretiminden daha fazla artırdığını göstermektedir. Bitkide koçan sayısı 5 kg/da N uygulanmasında artmış daha yüksek dozlarda artmamıştır. Bitki boyu, ilk koçan yüksekliği ve kuru madde üretimi azot dozuyla birlikte artarken, tepe püskülü çiçeklenme süresi kısalmıştır. Sencar (1988), farklı ekim sıklığı ve azot seviyelerinin (0, 7, 14, 21 ve 28 kg/da N) dört melez mısır çeşidinde (TTM-815, TTM-819, P-3377 ve TTM-813) tane verimi, kalite ve diğer bazı tarımsal özelliklere etkisini araştırdığı çalışmada; azot miktarı arttıkça parselde koçan sayısı, koçanda tane verimi, protein oranı ve protein verimi artarken tepe püskülü ve koçan çıkarma süresinin kısaldığını, tane veriminin artan azot miktarına bağlı olarak artış gösterdiğini, ancak 21 kg/da N ve 28 kg/da N uygulamaları arasında fark görülmediğini saptamıştır. Amano ve Salazar (1989), Filipinlerde 2 yıl süreyle yürüttükleri araştırmada; 0, 6, 9, 12 kg/da azot ve 4000, 6000, 8000 bitki/da ekim sıklığında, mısır ve sorgumu karışık yetiştirmişlerdir. En yüksek verimin mısır bitkisinde 6000 bitki/da ve sorgumda bitki/da sıklıktan elde edildiğini, tane veriminin azot dozu ile arttığını, bitki sıklığının artırılmasının yaprak alanı indeksi (LAI) ve bitki boyunda artışa neden olduğunu belirtmişlerdir. Hasat indeksi ve koçan sayısı hem mısırda hem de sorgumda azot dozunun artışıyla düştüğünü, ancak 100 tane ağırlığının azot dozu ile arttığını tespit etmişlerdir. 15

32 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Asarc ve Adjepong-Yamoah, (1989), Gana'da yürüttükleri çalışmada, 3 bitki sıklığı (11.110, ve bitki/da) ve iki azot dozu (0 ve 12.5 kg/da N) uygulamasında, Brachytic-2 mısır çeşidini silajlık olarak yetiştirmişler ve yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, koçan verimi ve protein içeriği ölçümlerini yapmışlardır. Azotlu uygulamanın bu özellikler üzerine etkisinin önemli olduğunu tespit etmişlerdir. Banov ve ark. (1989), Bulgaristan da 2 lokasyonda yürüttükleri çalışmada, BC çeşidinde farklı azot dozları ve bitki populasyonları kullanmışlardır. En yüksek verimi bitki/ha sıklığında ve, 350 kg/ha gübre uygulamasından aldıklarını ifade etmişlerdir. Fluierasu ve Draghicioiu (1989), Fundulea da (Romanya) 1987 yılında yürüttükleri tarla denemelerinde, 4 mısır çeşidine 4500, 9000 bitki/da sıklık ve 9 kg N/da (% 50 si ekimle + % 50 si çıkıştan sonra) kg P 2 O 5 /da gübre uygulamışlardır. Bitki sıklığı arttıkça ile tane veriminin arttığını fakat tanede kuru madde, ham protein ve azot oranının azaldığını kaydetmişlerdir. Ayrıca yapraklar, gövde ve tanedeki K ve P oranlarının da bitki sıklığındaki artıştan olumsuz yönde etkilendiğini tespit etmişlerdir. Hutchinson ve ark. (1989), Lousiana St. Joseph te siltli toprakta yaptıkları mısır denemesinde, 3700, 7400 bitki/da sıklık ve 0, 24 kg/da N uygulamışlardır. Bitki sıklığının üründeki tane ağırlığına ve tanenin protein içeriğini (%) etkilemediğini; azot miktarı arttıkça koçan sayısı, tane ağırlığı, koçandaki tane sayısının yükseldiğini, fakat bitki sıklığı arttıkça, azaldığını bulmuşlardır. Üründe azot miktarının artmasıyla koçanda tane sayısı ile protein içeriğinin arttığını ifade etmişlerdir. Banganva ve ark. (1990), Hisar'da (Hindistan), ve kış sezonunda, Partap-1 mısır çeşidi ile yaptıkları çalışmada, 3 bitki sıklığı 4.000, ve bitki/da) ve 4 azot dozu (0, 6, 12 ve 18 kg/da N) uygulamışlar; tane verimi, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi ve bitki büyüme oranı arasındaki ilişkiyi saptamaya çalışmışlardır. Sonuç olarak tane verimi ile bitki büyüme oranı, yaprak alanı indeksi ve yaprak alanı süresi ile bitki büyüme oranı arasında olumlu ilişkiler bulmuşlardır. 16

33 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Coelho ve ark. (1990), Brezilya'da yaptıkları çalışmada, 0-24 kg/da arasında değişen dozlardaki azot uygulamalarının verimi önemli ölçüde etkilediğini, artan azot dozlarının verimi, kontrol parseline oranla % 80 arttırdığını, bitki tarafından alınan azotun % 80'inin tanede % 20'sinin ise vejetatif aksamda biriktiğini bildirmektedirler. Jones ve Ritchie (1990), bitki büyüme modelleri geliştirilirken genellikle bir veya iki stres etmeninin dikkate alındığını, diğer etmenlerin en iyi koşullarda işletildiğinden etkisinin olmadığını varsayarak; bitki büyüme modelini arazi koşullarında yetişen bitkilerin iklimden, toprağın fiziksel ve kimyasal yapısından, böceklerden, hastalıklardan, yabancı otlardan ve bunların kombinasyonundan etkilenen karmaşık ve dinamik yapıdaki gelişimin matematiksel ifadesi olarak tanımlamışlardır. Manino ve ark. (1990), yıllarında İtalya da mısır üzerinde yaptıkları araştırmada, 50 cm sıra aralığında 3 bitki sıklığı (6, 7, ve 8 bitki/m 2 )ve 3 azot dozu (0, 12.5 ve 25 kg/da N) kullanmışlardır yılındaki çalışmada 7 bitki/m 2 de azot uygulanmadan t/da verim almalarına karşın 25 kg/da N uygulamasından 1.428t/ha verim almışlardır de en yüksek ürünü 12.5 kg/da N uygulamasından almışlardır (1.415 t/da). Her iki yılda da en yüksek verimin 8 bitki/m 2 den alındığını bildirmişlerdir. Prasad ve ark. (1990), 2 yıllığına Hindistan da yapmış oldukları çalışmada 10 ve 15 kg/da N gübre ve 4050, 5550 ve 7050 bitki/ha bitki sıklığını Deccan 101 ve Deccan hibrid mısır çeşitlerinde kullanmışlardır. Deccan 101 çeşidinin (0.789 t/da) Deccan çeşidinden (0.717 t/da) daha fazla kuru madde yaptığını tespit etmişlerdir. Azot artışıyla yaprak alanı indeksinin (LAI) arttığını bildirmektedirler. Yüksek bitki sıklığında (7050 bitki/da) alt yapraklar genişlerken, üst yapraklar etkilenmediğini, azotun ise yaprakların dik durması üzerine etkisinin görülmediğini ifade etmişlerdir. Azot ile yaprak alanı indeksi ve fotosentez artmasının yanı sıra azotun artışıyla tane verimi, kuru maddenin de arttığını belirtmişlerdir. Simenov ve Tsankova (1990), Bulgaristan da yıllarında bitki başına iki koçan bulunduran 3 mısır çeşidi ile yaptıkları denemelerde, (0, 12, 20 ve 28 kg/da N) ve (4500, 5500 ve 6500 bitki/da) uygulamalarında, azot dozlarından sırası ile 17

34 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ 1298, 1359, 1422 ve 1500 kg/da verim aldıklarını, bitki başına koçan sayısının artan azot oranı ile arttığını, buna karşın birim alandaki bitki sayısındaki artışın koçan bağlamayı azalttığını bildirmişlerdir. Aydın (1991), tarafından Adana'da II. Ürün mısır bitkisinde değişik azot dozları (10, 20 ve 30 kg/da N) ve sıra arası mesafelerinin (50, 60, 70 ve 80 cm) verim ve verim unsurlarına etkisini belirlemek amacıyla yürütülen çalışmada, en yüksek tane verimi 30 kg/da N uygulamasında belirlenirken, azot dozunun artmasıyla tepe püskülü çıkış süresi kısalmıştır. Koçan kalınlığı, koçanda tane ağırlığı ve tek koçan ağırlığı ise azot dozuyla artmış fakat 20 kg/da N uygulamasından sonraki artış fazla olmamıştır. Yapılan çalışmada tane verimi ile koçanda tane sayısı, bitkide koçan sayısı; koçanda tane ağırlığı ve tek koçan ağırlığı arasında önemli ve olumlu ilişkiler belirlenmiştir. Küçtemur ve Alkan (1991), Ankara yöresinde, XL-72-AA hibrit mısır çeşidinin azotlu ve fosforlu gübre isteğini tespit etmek için seneleri arasında yaptıkları çalışmada, 0, 6, 12, 18, 24 ve 30 kg/da N ve 0, 3, 6, 9 ve 12 kg/da P kullanmışlardır. Yapılan araştırma neticesinde verime en önemli etkide bulunan optimum azot miktarının 19,8 kg/da N, fosfor miktarının ise 12.7 kg/da P olduğunu tespit etmişlerdir. Truksa ve Sedlak (1991), Çekoslovakya da yıllarında TA 285 L melez mısır çeşidi ile yaptıkları denemelerde, 6600 ve bitki/da bulunan parsellere ekimden önce hiç gübre vermemişler ya da 20 kg/da N vermişler, ekimden sonra ise 30 kg/da N uygulamışlardır. Araştırıcılar azot uygulaması olmadığında verimin 461 kg/da iken, azot uygulamalarında verimin, 731 kg/da a kadar yükseldiğini, ayrıca artan bitki sıklığında daha yüksek verimlerin elde edildiğini, sıklık ne olursa olsun, azot uygulamalarında protein oranının arttığını tespit etmişlerdir. Feil ve ark. (1992), Tayland'da daha önceki çalışmalarda verimi benzer fakat tane N, P, K içeriği değişik olduğu belirlenen iki mısır çeşidini 4 azotlu gübre uygulamasında (0, 4, 8 ve 16 kg/da N) yetiştirmişlerdir. Tane verimi artan azot uygulamasıyla artmış, çeşitler artan azot dozlarına değişik tepki göstermişlerdir. Tane azot içeriği her iki çeşitte de azot uygulaması ile artmıştır. 18

35 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Killorn ve Zourarkis (1992), Amerika'da yıllarında mısır bitkisi ile yaptıkları çalışmada 6 farklı azot dozu uygulamışlar ve artan azotun tane verimini, yaprak ve tanedeki azot oranını arttırdığını ve her iki yılda da benzer sonuçların elde edildiğini bildirmektedirler. Sangoi (1992), Brezilya'da 1985/86, 1986/87 ve 1987/88 yıllarında Agroceras 28 ve Cargill 511 hibrit mısırları ve açık tozlanan Conda ve Oeste çeşitlerini 2500 ve 5000 bitki/da ekim sıklıklarında hiç gübre uygulaması yapılmayanlar ve yapılanlar olarak (gübre uygulananlara ekimle birlikte 20 kgn + 80 kg P 2 O kg K 2 O ve üstten 80 kg N/da verilerek) denemeye almıştır. Denemede tane verimi ve koçanda tane ağırlığının 1986/87 ve 1987/88 yıllarında Agroceras 28 ve Cargill 511 hibrit mısırlarında diğer açık tozlanan Conda ve Oeste çeşitlerinden daha yüksek olduğunu, 1985/86 yıllarında bitkide koçan sayısının, düşük bitki sıklıklarında daha yüksek olduğunu bunun yanında en düşük bitkide koçan sayısı değerinin Conda çeşidinde olduğu belirlenmiştir. 1986/87 ve 1987/88 yıllarında gübre uygulamalarında bitkide koçan sayısı ve bin tane ağırlıkları artmıştır. Bitki sıklıkları arttıkça bitkide koçan sayısının arttığını, fakat bin tane ağırlığı ve koçanda tane sayısının azaldığını belirlemişlerdir. Ahmadi ve ark. (1993), tarafından 1988 yılında AB.D.'de, Ohio'da yapılan, 6 farklı endosperm tipine sahip mısır çeşidi ve iki azot dozuyla (3.4 ve 20 kg/da N) yürütülen çalışmada her iki azotlu gübre dozunda tanenin azot içeriği çeşitlere göre farklılık göstermiştir. Tüm endosperm tiplerinde azot uygulamasının 3.4 kg/da N'dan 20 kg/da N'a çıkmasıyla tanenin azot içeriği artmış, çeşit x azot dozu etkileşimi önemsiz bulunmuştur. Akçin ve ark. (1993), Konya Çumra ekolojik koşullarında 1988, 1989 ve 1990 yıllarında, farklı bitki sıklığı ve azot dozu uygulamalarının TTM-813 melez mısır çeşidinin tane verimi, verim unsurlarını ve bazı morfolojik özelliklerine etkilerini araştırmışlardır. Araştırmada 6 sıklık (80cm x 40cm, 70cm x 40cm, 60cm x 40cm, 80cm x 25cm, 70cm x 25cm ve 60cmx 25cm) ve 6 azot dozu (0, 7, 11, 15, 19, ve 23 kgn/da) uygulamışlardır. Yapılan uygulamalar sonucunda, en yüksek tane verimini kg/da olarak 60cm x 25cm bitki sıklığından elde etmişlerdir. Bunun yanında artan bitki sıklığı ile birlikte tanede ham protein oranı, koçanda tane sayısı 19

36 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ ve ağırlığı ile bin tane ağırlığı azalırken, parselde koçan sayısının arttığını belirlemişlerdir. Bangarwa ve ark. (1993), Hasyana'da (Hisar-Hindistan) kumlu-killi tarla şartlarında, yılları arasında yaptıkları çalışmada, Partap-1 mısır çeşidini, 3 bitki sıklığı (4.000, ve bitki/da) ve 4 azot dozu (0, 6, 12 ve 18 kgn/da) uygulamasında yetiştirmişlerdir. Araştırmada bitki boyu, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, bitki büyüme oranı ve tane verimi ölçümleri yapılmıştır. Bitki boyu, bitki yoğunluğundan etkilenmezken, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, bitki büyüme oranı ve tane veriminin, artan bitki yoğunluğu ve azot dozları ile arttığını ifade etmişlerdir. Bullock ve ark. (1993), Urbana'da yıllarında yürüttükleri çalışmada, Pioneer-3379 mısır çeşidinin, ekim öncesi ve sonrası gübre uygulamasının, büyüme kalitesine etkilerinin araştırıldığı çalışmada, ekim öncesi sıvı amonyum polifosfat gübresi ( ) 10.8 lt/da dozunda uygulanmış, toplam (15 kg/da N ve 23 kg/da P verilmiştir. Araştırmada bitki kuru madde miktarı, yaprak kuru ağırlığı, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, bitki büyüme oranı, net asimilasyon oranı, tepe püskülü çiçeklenme süresi ölçümleri yapılmıştır. Yetişme sezonunun erken kısımlarında yaprak kuru ağırlığı ve yaprak alanı indeksi artmış, sezon ortasında en yüksek değere ulaşmış, sezon sonu düşmüştür. Net asimilasyon oranı ve yaprak alanı süresi erken sezonda yüksek, fakat tane doldurma döneminde gittikçe daha düşük çıkmış, bitki büyüme oranı da zamanla azalmıştır. Azot dozu uygulaması yapılan parsellerde, kontrol uygulamasına göre, tepe püskülü çiçeklenme zamanı farklılıklar göstermiştir. Dickson ve ark. (1993), yılları arasında A.B.D.'de Quesland'da azotlu gübrelemeye mısırın tepkisini belirlemek ve azot ihtiyacını tahmin etmek için 9 bölgede 16 deneme yürüttükleri çalışmada 4 azot dozu (0, 3.8, 7.6 ve 15.2 kg/da N) uygulamışlardır. Uygulanan azot dozlarındaki artışlardan, yaprakta azot içeriği, bin tane ağırlığı ve koçanda tane sayısı olumlu etkilenmiştir. Kaplan ve Aktaş (1993), yıllarında Bursa'da yaptıkları çalışmada, üre ve amonyum nitrat gübrelerinin mısır bitkisinde etkinliklerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada (0, 5, 10, 15, 20, 25 ve 30 kg/da N) uygulamışlardır. Yapılan çalışmada azotlu gübre uygulamalarının tane verimi, bitki boyu, koçan boyu, 20

37 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ koçan kalınlığı, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, yaprak ve tanedeki azot içeriğini olumlu etkilediğini belirlemişlerdir. Özer (1993), Şanlıurfa'da yılları arasında ikinci ürün mısırın azotlu gübre isteğini belirlemek amacıyla üç yıl süreyle yürüttüğü çalışmada TTM-8119 melez mısır çeşidini yıllarında (0, 7.5, 15, 22.5 ve 30 kg/da N) uygulamalarında, 1991 yılında ise (0, 6, 12, 18 ve 24 kg/da N) uygulamalarında yetiştirmiştir. Yapılan çalışmada tane verimi yıllara göre farklılık göstermekle birlikte 1989 ve 1990 yıllarında 22.5 kg/da N dozuna kadar artmış, 30 kg/da N dozunda düşüş gözlenmiştir yılında ise 18 kg/da N dozuna kadar artmış 24 kg/da N uygulamasında düşüş gözlenmiştir. Yapılan regresyon analizine göre ikinci ürün mısır yetiştiriciliğinde doğal optimum nokta 20 kg/da N olarak belirlenmiştir. Paradkar ve Sharma (1993), 1989 yılında Hindistan da 4 mısır çeşidine 4 farklı azot dozu (0, 4.5, 9, 13.5 kg N/da) uyguladıkları çalışmada, azotlu gübrenin tane verimini ve verimi etkileyen özelliklerden koçan sayısı, bitki boyu, koçan uzunluğu ve koçanda tane sayısını arttırırken, çiçeklenme süresini azalttığını ifade etmişlerdir. Sade ve Çalış (1993), Erdemli ekolojik koşullarında iki cin mısır popülasyonu ile 5000, 6666, ve bitki/da ekim sıklığını denemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre maksimum tane veriminin 6666 bitki/da (50x30cm) sıklığında tespit etmişlerdir. Araştırıcılar bitki sıklığı arttıkça tane veriminin belli bir seviyeye kadar arttığını, bu seviyeden sonra arttırılan bitki sıklığının tane verimini azalttığını belirlemişlerdir. Ayrıca denemede en düşük bitki sıklığında koçanda tane ağırlığı, bin tane ağırlığı ve koçanda tane sayısı özelliklerinin artış gösterdiği belirlenmiştir. Sharma ve ark. (1993), Ludhiana'da (Pujab-Hindistan), yıllarında, tarla şartlarında ML-5 fasulye çeşidi ile Partap mısır çeşidini beraber ekerek kurdukları denemede, 3 azot dozu (8, 12 ve 16 kg/da N) uygulanmıştır. Çalışmada klorofil a ve b içeriği, yaprak alanı indeksi, tane verimi ve protein içeriği özellikleri incelenmiştir. En yüksek klorofil a, klorofil b ve toplam klorofil miktarı 12 kg/da N uygulamasında elde edilirken, en yüksek yaprak alanı indeksi ve tane verimi

38 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ senesinde 16 kg/da N, 1983 senesinde 12 kg/da N uygulamasında elde edilmiştir. Protein içeriği artan azot dozları ile beraber artmıştır. Tanrıverdi (1993), Çukurova koşullarında mısır bitkisi ile yaptığı çalışmada; uygulanan azot dozunun sap kalınlığına, koçan kalınlığına, taze koçan verimine etkisinin önemli olduğunu, bitkide koçan sayısına, koçan uzunluğuna, koçanda sıra sayısına etkisinin önemsiz olduğunu belirtmiştir. Darıcıoğlu ve ark. (1993), Antalya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde değişen sıra arası (65, 70, 75 ve 80cm) ve sıra üzeri (15, 20, 25, 30 ve 35cm) mesafeler içerisinde bir dekara arasında bitki sıklıkları uygulamışlar, en uygun bitki sıklığı ve tohum miktarını belirlemeye çalışmışlardır. Sonuçta; ikinci ürün mısır tarımında, çeşit özelliği ve gübre kullanımına bağlı olarak dekarda bitki sıklıklarında yüksek verim sağlandığını bildirmişlerdir. Giray (1994), Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme alanında 1993 yılı II. ürün mısır yetiştirme sezonunda dört farklı azot dozu (20, 25, 30, 35 kg-n/da) ve dört sıra üzeri mesafesinin (10, 15, 20, 25 cm) verim ve verim unsurlarına olan etkilerini araştırmak amacıyla yürüttüğü çalışmada, Fransız orijinli tek melez LG.55 hibrit mısır çeşidi kullanmıştır. Denemede en yüksek tane verimi 1276 kg/da la 30 kg-n/da dozu seviyesinde ve 20 cm sıra üzeri mesafesinden elde edilmiştir. En düşük tane verimini ise 860 kg/da la 25 kg-n/da dozu seviyesinde ve 10 cm sıra üzeri mesafeden elde etmiştir. Araştırma bulgularına göre, düşük azot dozu seviyelerinde sıra üzeri mesafelerin geniş tutulmasıyla da artan azot dozu seviyelerinde sıra üzeri mesafeleri azaltılmasıyla verimin artabileceğini, tanede protein oranının sıra üzeri mesafesinin azalmasıyla doğru orantılı olarak değişim gösterdiğini bildirmiştir. Olasantan ve ark. (1994), İbadan (Nijerya) Uluslararası Tropikal Ziraat Enstitüsünde yıllarında, mısır ve kassava bitkilerinin karışık ekiminin, farklı gübre dozu uygulamalarında, yabancı ot kontrolüne etkisini belirlemek için yaptıkları çalışmada, dokuz farklı muamele (Kassava için, 0 ve ; Mısır için, 0, ; Mısır+Kassava için 80N+60P, 80N+60K, 60P+60K ve 60N+60P+60K), tesadüf blokları deneme deseninde, 3 tekerrürde yürütülmüştür. Çalışmada kuru yabancı ot miktarı, kök kuru madde miktarı, yaprak alanı indeksi, tane verimi, toprak 22

39 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ eşitlik oranı gibi özellikler incelenmiştir. 8 ve 12. haftalardan sonra yapılan yaprak alanı indeksi ölçümleri neticesinde, artan azotlu gübre miktarı ile yaprak alanı indeksi artmış, 12. haftaya nispetle 8. haftada yaprak alanı indeksi daha yüksek olarak hesaplanmış ve arasında çıkmıştır. Ayrıca gübre uygulaması arttıkça yabancı ot miktarı azalmış, verim ve toprak eşitlik oranı artmıştır. Sekhon ve Agganval (1994), Hindistan'da yıllarında, Partap mısır çeşidinde (0, 7.5 ve 12.5 kg/da N) azot dozu uygulamalarının, farklı sıcaklıklarda, yaprak gelişimi, yaprak alanı, yaprak alanı indeksi ve yaprak alanı süresi üzerine etkilerini tespit etmek için yaptıkları çalışmada, artan azot dozlarının yaprak gelişimini ve yaprak alanını artırdığını tespit etmişler, yaprak alanı indeksi değerlerini arasında bulmuş, yaprak alanı indeksi ile yaprak alanı süresi arasında pozitif bir korelasyon olduğunu ifade etmişlerdir. Weinhold ve ark. (1995), sulama ve azotlu gübre dozlarının mısırın gelişmesi ve azot kullanım etkinliği üzerine etkisini belirlemek amacıyla, Kuzey Dakota'da yaptıkları çalışmada, mısır üç sulama düzeyinde (hesaplanan evapotranspirasyon oranının 1, 2 ve 3 katma eşit yağış+sulama) ve 10 ile 20 kg/da N dozlarına eşit oranlarda, N ile zenginleştirilmiş gübre kullanılarak azot kullanım etkinliği belirlenmiştir. Tane verimi, kuru madde verimi, azot içeriği ve gübre azotunun kullanımı yıllık hava şartları özellikle de sıcaklığın sonucu olarak değişiklik göstermiştir. Yetişme döneminde sıcaklığın 30 yıllık ortalamanın altında olduğu ve gelişmeyi etkilediği yıllarda iki gübre dozu arasında verim ve azot içeriği bakımından farklılıklar bulunamamıştır. Yetişme döneminde sıcaklığın yeterli olduğu yıllarda mısır, yüksek azot gübrelemesine % 60 daha fazla verim, % 75 daha fazla azot içeriği ve % 60 daha fazla azot alımı ile cevap vermiştir. Uygulanan azotun % 35'ini tane, % 15'ini sap kullanmış, % 30'luk kısım toprak profilinin 60 cm'lik üst kısmında kalmış, % 20'si ise kaybolmuştur. Öktem (1996), 1994 ve 1995 yıllarında Şanlıurfa da, on mısır genotipinde farklı dozlarda uygulanan fosforun (0, 4, 8 ve 16 kg/da P 2 O 5 ) verim ve verim unsurlarına etkisini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada, sap kalınlığı, koçan uzunluğu, koçan kalınlığı, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı ve tane veriminin genotiplere göre farklılık göstermekle birlikte, fosfor dozundaki artışa paralel olarak 23

40 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ arttığını, tepe püskülü çiçeklenme süresi ve sömek oranı değerlerinin ise azaldığını belirlemiştir. Tansı ve ark. (1996), Şanlıurfa Korukluda Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi GAP Araştırma İstasyonu nda yılları arasında ikinci ürün mısır yetiştirme sezonunda yaptıkları çalışmalarında; LG 55 hibrit mısır çeşidine dört sıra üzeri mesafesi (10, 15, cm.) ve dört azot dozu (0, 10, 20, 30 kg N/da) uygulamışlardır. Sıra arası mesafesi ise bütün parsellere 70 cm sabit olarak uygulanmıştır. Üç yıllık ortalama sonuçlarına göre 20 ve 30 kg N/da azot uygulamaları ile 20 ve 25 cm (7.143 ve bitki/da) sıra üzeri sıklık uygulamalarından en iyi tane verimi değerlerine ulaşılmıştır. Ülger ve ark. (1996), tarafından Şanlıurfa'da, 1993, 1994 ve 1995 yıllarında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ikinci ürün mısırda bitki sıklığı ve azot gübrelemesinin tane verimi ve bazı tarımsal karakterlere etkisini belirlemek için yapılan çalışmada, dört azot dozu (0, 10, 20 ve 30 kg/da N) ve 70 cm sıra aralığında dört sıra üzeri mesafe (10, 15, 20 ve 25 cm) denenmiştir. Yapılan çalışma sonucunda, incelenen özellikler yönünden deneme yılları arasında farklılıklar olmakla birlikte, koçan püskülü çıkış süresinin, azot dozunun artmasıyla azaldığı, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği ve koçan kalınlığının 10 kg/da N uygulamasında arttığı, bu dozdan, sonraki uygulamalar arasında fark olmadığı, sap kalınlığı, koçanda tane sayısı ve tane veriminin azot dozuyla artmakla birlikte 20 ve 30 kg/da N uygulamaları arasında önemli bir fark bulunmadığı, koçan uzunluğu ve koçanda tane ağırlığının, azot dozunun artmasıyla arttığı belirlenmiştir. Gözübenli (1997), tarafından bazı ticari melez mısır çeşitlerinin farklı azot dozlarında kullanım etkinliğini belirlemek amacıyla, 1994 ve 1995 yıllarında Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü araştırma alanında yürütülen bu çalışmada 10 melez mısır çeşidi, dört farklı azot dozu (0, 12, 24, ve 36 kg/da N) uygulamasında yetiştirilmiştir. Yapılan çalışmada, incelenen özellikler yönünden genotipik farklılıklar görülmekle birlikte, bitki boyu, sap kalınlığı, ilk koçan yüksekliği, koçan uzunluğu, koçan kalınlığı, koçanda tane sayısı, koçanda tane ağırlığı, tek koçan ağırlığı, bin tane ağırlığı, bitkide koçan sayısı, toplam kuru madde, bitki azot içeriği, tane azot içeriği, hasat indeksi ve azot hasat indeksi ve tane verimi, 24

41 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ uygulanan azotlu gübre miktarının artmasıyla artarken, tepe püskülü çiçeklenme süresi, sömek oranı ve azot kullanım etkinliği azalmıştır. Bahsi geçen özellikler çeşitlere göre farklılık gösterirken, farklı azot dozu uygulamalarında en yüksek ve en düşük değerler; tepe püskülü çiçeklenme süresi için gün, bitki boyu için cm, ilk koçan yüksekliği için cm, sap kalınlığı için mm, koçan uzunluğu için cm, koçan kalınlığı için mm, koçanda tane sayısı için adet/koçan, tek koçan ağırlığı için g/koçan, bin tane ağırlığı için g, bitkide koçan sayısı için adet/bitki, tane verimi için kg/da ve hasat indeksi için % arasında çıkmıştır. Sezer ve Yanbeyi (1997), Çarşamba ovasında ana ürün olarak yetiştirilen cin mısırda bitki sıklığı ve azotlu gübrenin tane verimi ve diğer bazı agronomik karakterler üzerine etkilerini araştırmak ve en yüksek tane verimi sağlayan en uygun bitki sıklığı ve azotlu gübre seviyelerini tespit etmek amacıyla çalışmalarını 1995 ve 1996 yıllarında yürütmüşlerdir. Bitki sıklığının artması ile bitki boyu, ilk koçan yüksekliği ve tane verimi gibi karakterlerin arttığını, koçan uzunluğu, koçan çapı ve koçanda tane sayısının azaldığını saptamışlardır. Söz konusu karakterler üzerine azotlu gübrenin etkisinin ise çoğu zaman olumlu yönde olduğunu tespit etmişlerdir. Dekara tane verimi bakımından en uygun bitki sıklığının 7143 bitki/da (70x20 cm), optimum azot dozunun ise 16 kg/da olduğunu saptamışlardır. Tansı ve ark. (1997), yılları arasında tek melez LG-55 mısır çeşidini kullanılarak II. ürün mısırda bitki sıklığı ve azot gübrelemesinin tane ve hasıl verimi ve bazı tarımsal karakter üzerine olan etkisini belirlemeye çalışmışlardır. Deneme bölünmüş parseller deneme desenine göre dört tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede azot dozları (0,10,20,30 kg N/da) ana parsellere, sıra üzeri mesafeleri (10, 15, 20, ve 25 cm) alt parselleri oluşturmuştur. Denemede sıra arası 70 cm olarak sabit tutulmuştur. Çalışma sonucunda; azot dozu arttıkça mısırda yeşil ot veriminin arttığı, ancak bu artışın 20 kg/da azot seviyelerine kadar hızlı olduğu, bu noktadan sonra artışın devam etmesine karşılık artış hızının yavaşladığı belirlenmiştir. Ayrıca bitki sıklığının mısır yeşil ot verimine etkisi önemli bulunmuştur. Üç yıllık rakamlara göre en yüksek değer 10 cm sıra üzeri mesafesinde, 25

42 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ en düşük yeşil ot verimi ise 25 cm sıra üzeri mesafesinden elde edilmiştir. Sonuç olarak; kaba yem üretimi için mısır bitki sıklığını azaltmanın uygun olmadığı, bu nedenle sıra üzeri mesafesinin dar tutulmasının mısır yeşil ot verimini artırabileceği saptanmıştır. Turgut ve ark. (1997), Bursa da sulanabilen koşullarda 4 at dişi mısır çeşidi ve 5 bitki sıklığı (15x65, 20x65, 25x65, 30x65, 35x65 cm) ile yürüttükleri çalışmada, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, koçanda tane sayısı, bitkide koçan sayısı, 1000 tane ağırlığı ve tane verimi gibi özellikleri incelemişlerdir. Bitki sıklığı arttıkça ilk koçan yüksekliğinin arttığını, bitkide koçan sayısı ve koçanda tane sayısının düştüğünü, bitki boyu ve bin tane ağırlığının bitki sıklığından etkilenmediğini belirlemişlerdir. Ayrıca tane verimi yönünden bitki sıklığının yıllara göre farklı etkide bulunduğunu, yüksek verim için en uygun bitki sıklığının 65x15 cm ile 65x20 cm olduğunu belirlemişlerdir. Ülger ve ark. (1997), Çukurova koşullarında, mısırda azot dozları (20, 25, 30, 35 kg N/da) ve sıra üzeri (10, 15, 20, 25 cm) mesafenin protein içeriği ve diğer bitki parametrelerine etkisi üzerine yapmış oldukları çalışmada, azot dozlannm ve sıra üzeri mesafenin artışına paralel olarak tanedeki azot oranının yükseldiğini, çiçeklenme süresi ve bitki boyunun düştüğünü, koçan boyu, koçan çapı, koçandaki tane sayısı ve 1000 tane ağırlığının yükseldiğini bildirmişlerdir. William ve Randall (1997), mısırda azotlu gübrelerin uygulama zamanını ve miktarım belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, azottan iyi yararlanan çeşitlerde, azot dozunun artması ile birlikte verimde artış göstermiştir. Ancak bilirinin gereksindiği optimum N dozunun üzerinde, bitkinin gübreden aldığı N oram azalır ve N03-N'unun yıkanmayla azot kaybının artığım ve bitkilerin azottan yaralanma oranının % arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Lambert ve ark. (1998), mısır bitkisinde 6 N dozu (0, 40, 80, 120, 160, 200, 240) ve 4 lokasyonda yürüttükleri denemelerde azot dozlarının artışı ile tanede protein içeriği, tane verimi, tanede N içeriği yükselmiştir. Optimum azot dozu üzerindeki azot dozlarında verimin artmadığım bildirmişlerdir. Schmidt ve ark. (1998), A.B.D'nin Kansas bölgesinde, mısırda farklı azot dozları ve sulamanın azot kullanım etkinliği ve verim potansiyeline etkisi üzerine 26

43 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ yürüttükleri çalışmada, düşük azot dozundan yüksek azot dozuna doğru azot kullanım etkinliği azalmış ve azot kullanım etkinliği 57 ile 90 arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Tane verimi ise azot dozu artışına paralel olarak yükseldiğini bildirmişlerdir. Ülger (1998a), Çukurova koşullarında, ana ürün olarak yetiştirdiği mısır bitkisinde, farklı sıra arası (50, 60, 70, 80 cm) ve sıra üzeri mesafelerinin (10,15, 20, 25, 30 cm) tane verimi ve bazı tarımsal özelliklere etkisini araştırmıştır. Çalışma sonucunda en yüksek tane verimini 1404 kg/da ile 50 cm sıra arası ile 25 cm sıra üzeri uzunluğunda yapılan ekimden elde etmiştir. Deneme sonucunda sıra üzeri mesafeler arttıkça verimde önemli ve düzenli artışlar olurken, sıra arası mesafelerin artışında ise tane veriminde azalma eğilimi olduğunu tespit etmiştir. Govil ve Pandey (1999), Deccan 101 hibrit mısır çeşidinde 70x36, 70x18 ve 70x12 cm ekim sıklıklarında yapmış oldukları çalışmada; ekim sıklığı arttıkça bitki boyu, koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı, dekara koçan sayısı ve bin tane ağırlığının azaldığım, buna karşın tane verimi, biyolojik verim, bitki büyüme oranı ve yaprak alam indeksinin ise arttığını bildirmişlerdir. Kara ve ark. (1999), Ordu da yılları arasında yaptıkları tarla denemelerinde, üç bitki sıklığı (70x10, 70x20 ve 70x30 cm) ve altı azot dozu kullanarak yürüttükleri çalışmalarında, bitki sıklığının ve azot dozlarının silaj mısırda; yeşil ot verimi ve bazı özelliklere olan etkilerini belirlemeye çalışmışlardır. Çalışmada deneme materyali olarak Karadeniz Yıldızı mısır çeşidi kullanılmıştır. İncelenen bütün özelliklerde farklı bitki sıklığı ve azot dozlarının etkisinin önemli olduğu belirlenmiştir. Çalışmada bitki sıklığının artması ile koçan uzunluğu, koçan çapı ve koçan ağırlığı lineer olarak azalmış ancak birim alanda bitki sayısı fazla olduğu için, yeşil ot verimi önemli bir şekilde artmıştır. Sezer ve Gülümser (1999), tarafından Çarşamba Ovasında ana ürün olarak yetiştirilebilecek mısır çeşitlerinin belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada, çeşitlerin tepe püskülü çiçeklenme süresi, olgunlaşma süresi, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı ve bin tane ağırlıklarının önemli farklılık gösterdiğini, tane verimi yönünden çeşitler arasında farklılıkların olduğunu, 27

44 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ özellikle vejetasyon süresi uzun olan çeşitlerin erkenci çeşitlere göre daha verimli olduğunu belirlemişlerdir. Tüfekçi (1999), Kahramanmaraş ta sulanabilir şartlarda yürüttüğü denemede, 3 melez mısır çeşidinde (Cargill 955, TTM-815 ve Pioneer 3163) 4 farklı azot dozu (0, 15, 25 ve 35 kg/da) uygulamıştır. Araştırma sonuçlarına göre azotlu gübre artışının bitki gelişimi ve fizyolojik özellikleri olumlu yönde etkilediğini ve verim üzerine etkili olan net asimilasyon oranının yükseltilmesi için, yaprak alanı indeksinin kültürel önlemlerle artırılması gerektiğini bildirmiştir. Uslu (1999), Kahramanmaraş ta sulanabilir şartlarda yürüttüğü denemede 3 melez mısır çeşidine (Cargill-6127, Sapeksa-LG55 ve Ant-90) 4 farklı azot dozu (0, 15, 25 ve 35 kg/da) uygulamıştır. Araştırma sonuçlarına göre, azot dozları arasındaki farkı istatistiki olarak önemli bulmuştur. Bitki boyu, gövde çapı, nod sayısı, yaprak açısı, yaprak kalınlığı, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, nispi büyüme oranı, net asimilasyon oranı, toplam kuru madde oranı, ilk koçan yüksekliği, koçan kalınlığı, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, tanede azot içeriği, hasat indeksi, tek koçan verimi, tane veriminin uygulanan azot miktarı ile arttığını, tepe püskülü çiçeklenme süresinin azaldığını, en yüksek değerlerin 35 kg/da N uygulamasından elde edildiğini belirtmiştir. Uslu ve Karaaltın (1999), 1997 yılında Kahramanmaraş ta, farklı azot dozu uygulamalarının bazı ikinci ürün mısır çeşitlerinin büyüme ve fizyolojik özelliklere etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, 70 cm sıra arasında 3 mısır çeşidini (Cargill-6127, Sapeksa-LG55 ve Ant-90), 4 farklı azot dozunda (0, 15, 25 ve 35 kg/da) denemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre uygulanan azot dozları arasındaki fark önemli çıkmıştır, çeşitler arasında fark bulunmuştur. Azotlu gübre miktarının artmasıyla, bitki boyu, gövde çapı, yaprak alanı indeksi, tane verimi ve net asimilasyon oranının arttığını bildirmişlerdir. Allen ve ark. (2000), A.B.D'nin Teksas bölgesinde, dört farklı N dozu (0, 56, 112 ve 168 kg N/ha) ile uygulama zamanında (sonbahar, ekim ile ve ekimden 30 gün sonra) mısırın tepkisini araştırdıkları denemede, N gübrelemesinin 168 kg N/ha a çıkması ile bitkinin N alımının ve tane veriminin arttığım ve sonbaharda gübre 28

45 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ uygulaması, ekim sırasında ve ekimden 30 gün sonra uygulanan gübre ile karşılaştırıldığında verimin % 30 azaldığını bildirmişlerdir. Flesch ve Viera (2000), İki mısır çeşidi (Agroceras 1051 ve P 3099) ve dört farklı bitki sıklığı (70x15, 70x20, 70x25 ve 70x30 cm) kullanarak yaptıkları çalışmada; en yüksek tane verimin 70x30 cm ekim sıklığından elde ettiklerim, fakat tane verimi bakımından ekim sıklıklarının istatistiksel olarak önemli olmadığım bildirmişlerdir. Ayrıca, Agroceras 1051 mısır çeşidinin, P 3099 çeşidinden daha yüksek verim verdiğini tespit etmişlerdir. Konuşkan (2000), tarafından yapılan çalışmada Hatay koşullarında altı bitki sıklığının (28.6x70cm=5000, 23.8x70cm=6000, 20.4x70 cm=7000, 17.9x70cm=8000, 15.9x70cm=9000, 14.3x70 cm=10000), P.3394, Dracma, C 6127, DK 626 ve TTM 815 ikinci ürün bazı mısır çeşitlerinde verim ve verimle ilgili özelliklere olan etkileri araştırılmıştır. Çalışmada kullanılan çeşitlerden sırasıyla 674, 662, 637, 543 ve 424 kg/da verimleri elde edilirken; sıklıklardan ise 494, 544, 745, 620, 585 ve 539 kg/da verimleri elde edilmiştir. Denemenin sonucunda bitki sıklığının artışı ile verimde belli bir düzeye kadar artış olduğu, yüksek bitki sıklıklarında ise düşüş olduğu gözlenmiştir. Denemede kullanılan çeşitlerden C 6127 için en uygun bitki sıklığının 8000 adet/da, DK 626, Dramca ve TTM 815 çeşitleri için en uygum bitki sıklığının 7000 bitki/da, P 3394 çeşidi için en uygun bitki sıklığının 9000 bitki/da bitki sıklığı olduğu belirlenmiştir. Megyes ve ark. (2000), Macaristan'da 1996 yılında Occitan ve DK 471 mısır çeşitlerine 3000, 5000, 7000 ve 9000 bitki/da sıklıklarında, 0 ile 12 kg N/da uygulamışlardır. Denemede, azot uygulanan parsellerde kuru madde üretiminin azotsuzlara göre DK471 çeşidinde diğer çeşitten daha yüksek olduğunu ve DK 471 çeşidinin sıklık artışında veriminin arttığını belirlemişlerdir. Ayrıca Occitan mısır çeşidinin 7000 bitki/da bitki sıklığında diğer sıklıklardan daha fazla verime sahip olduğunu bildirmişlerdir. Turgut (2000), Bursa ekolojik koşullarında, Merit şeker mısırı çeşidinde farklı bitki sıklıklarının (70x0, 70x15, 70x20, 70x25, 70x30 ve 70x35 cm) ve azot dozlarının taze koçan verimi ile bazı verim öğelerine etkilerini araştırmıştır. Bitki sıklıklarının ve azot dozlarının koçan boyu, koçan çapı, koçanda tane sayısı, taze 29

46 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ koçan ağırlığı, bitkide koçan sayısı ve taze koçan verimine etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğunu tespit etmiştir. Taze koçan veriminde yaptığı regresyon analiz sonuçlarına göre en yüksek taze koçan veriminin 21.4 cm sıra üzeri mesafesi x 28 kg/da azot dozu interaksiyonundan elde edildiği belirlenmiştir. Cesurer ve Ünlü (2001), tarafından 1998 yılında Kahramanmaraş koşullarında 2 lokasyonda (Avşar Köyü, Türkoğlu İlçesi) ve 3 tekerrürde yürütülen bu çalışmada, C.6127, Rx947, Terebbia, Missouri, XL 72 AA, P. 3335, Tambre, P. 3394, Sele, P. 32K61, Dracma, DK. 626, Luce, Dart, Tema Ro hibrit mısır çeşitleri materyal olarak kullanılmıştır. Çeşitlerin tepe püskülü çıkış süresi, ilk koçan yüksekliği, bitki boyu, bitki başına koçan sayısı, tek koçanda tane ağırlığı, dekara tane verimi, hektolitre ağırlığı gibi özellikler incelenmiştir. İki farklı yerde yapılan çalışmada erkencilik yönünden C. 6127, Tema, Dart, Tambre, Luce, Dracma, Trebbia mısır çeşitlerinin, verim yönünden ise Trebbia, P.32K61, P.3394, XL 72 AA, Missouri, Sele, Rx947 ve Tambre hibrit mısır çeşitlerinin, erkencilik ve verimin birlikte değerlendirilmesi durumunda ise Tambre ve Trebbia çeşitlerinin yöre için daha uygun olduğu sonucuna varılmıştır. Cox ve Cherney (2001), Amerika nın kuzeydoğusunda sıra arası mesafesi, bitki sıklığı ve azotun slajlık mısıra olan etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları tarla denemelerinde altı azot dozu (0, 5, 10, 15, 20 ve 25 kg/da), iki sıra arası mesafesi (0.38 ve 0.76 m) ve iki bitki sıklığı ( 8000 ve bitki/da) kullanmışlardır. Denemede kuru madde ve toplam süt verimine sıra arası x bitki sıklığı x N oranlarının interaksiyonlarının etkileri belirlenmeye çalışılmıştır. Denemenin sonucu olarak kuru madde verimi, slajlık kalitesi ve süt verimine interaksiyonların herhangi bir etkisi olmamıştır. Farnham (2001), tarafından yapılan tarla denemesinde mısırın tane verimi ve nemine sıra üzeri, bitki sıklığı ve hibrit tohumun etkisi araştırılmıştır. Deneme 3 yıl boyunca 6 lokasyonda yapılmıştır. Yıllar ve lokasyonlar karşılaştırıldığında 76 cm sıra arası mesafesinin 38 cm e göre daha iyi olduğu belirlenmiştir. Yıllar ve lokasyonlar karşılaştırıldığında 6 hibritten 4 ünde iki sıra arası bakımından istatistiki olarak önemli bir fark olmamıştır. Denemede kullanılan Max 23 hibrit mısırının verimi Max 454 hibrit mısırının verimine göre önemli derecede farklı olmuştur. 30

47 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Gökmen ve ark. (2001), Tokat-Kazova da yürüttükleri çalışmalarında farklı azot dozları ve bitki sıklıklarının cin mısırında tane verimi ve verim unsurlarına olan etkilerini belirlemeye çalışmışlardır. Araştırmada dört bitki sıklığı (5.7, 7.0, 9.5 ve 14 bitki/m 2 ) ve altı azot dozu denenmiştir. Denemede sıra arası 70 cm olarak sabit tutulmuştur. Denemede sonuç olarak; en uzun koçan boyu, düşük ekim sıklıklarından (5.7, 7.0 bitki/m 2 ) elde edilmiştir. Koçan başına tane sayısı bitki sıklığından etkilenmemiştir. Bin tane ağırlığı bitki sıklığının azalması ile artmıştır. Ayrıca iki yılın ortalaması olarak en yüksek tane verimi 7.0 bitki/m 2 sıklığından elde edilmiştir. Öktem ve ark. (2001), tarafından Harran ovası koşullarında ikinci ürün olarak yetiştirilen cin mısırda farklı azot dozu (12kgN/da, 18 kgn/da, 24 kgn/da, 30 kgn/da, 36 kgn/da) ve değişik sıra üzeri mesafelerinin (10cm=14286bitki/da, 15 cm=9524 bitki/da, 20 cm=7143 bitki/da, 25 cm;=5714 bitki/da, 30 cm=4762 bitki/da) tane verimi ve bazı agronomik özelliklere etkisini belirlemek amacıyla yapılan çalışmada sıra arası 70 cm olarak sabit tutulmuştur. Denemede; en yüksek tane verimi 36 kg N/dax20 cm uygulamalarında saptanırken, 24 kg N/dax20 cm ve 30 kg N/dax20 cm uygulamaları arasında istatistiki olarak önemli fark bulunmamıştır. Yapılan regresyon analizinde cin mısırı için en uygun azot dozunun 24 kg/da, sıra üzeri mesafesinin ise 20 cm olduğu belirlenmiştir. Tüfekçi ve Karaaltın (2001), Kahramanmaraş koşullarında I. Ürün mısır bitkisinde farklı azot dozlarının verim ve verim unsurları üzerindeki etkisini araştırmak amacıyla 1997 yılında yürüttükleri çalışmada, 3 mısır çeşidi (Pioneer 3163, TTM-815, Cargill 955) ve 4 farklı azot dozu (0, 15, 25 ve 35 kg/da N) kullanmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre azot dozlarının artışına bağlı olarak, koçan boyu, koçanda tane sayısı, tek koçan verimi, bin tane ağırlığı ve tane veriminde artış görüldüğünü vurgulamışlardır. Azot dozlarının bu özellikler üzerine etkisinin de önemli olduğunu belirtmişlerdir. Bruns ve Abbas (2002), Orta Amerika bölgesinde, 6 mısır çeşidinde, cm sıra arası mesafe kullanarak, dekara 4300, 4800, 5430, 6400 ve 7650 bitki olacak şekilde yürüttükleri çalışmada, ekim sıklığının artışıyla tane veriminin yükseldiğini fakat en yüksek ekim sıklığında tane veriminin düştüğünü bildirmişlerdir. Ekim 31

48 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ sıklığının artmasıyla koçan ağırlığı, koçandaki tane ağırlığı azalmış, tane verimi artış göstermiş ancak tane kalitesinin ise giderek düştüğünü tespit etmişlerdir. Çokkızgın (2002), Kahramanmaraş şartlarında II. ürün mısır bitkisinde farklı azot dozları ve farklı sıra üzeri mesafelerinin verim, verim unsurları ve fizyolojik özelliklere etkisini araştırmak amacıyla 2001 yılında yürüttüğü çalışmada, 4 farklı azot dozu (20, 25, 30, 35 kg/da N) ve 3 farklı sıra üzeri mesafesi (15, 20, 25 cm) kullanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre sıra üzeri mesafesi arttıkça ilk koçan yüksekliği, bitki boyu, çiçeklenme süresi, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, hasat indeksi ve tane veriminin azaldığını bildirmiştir. Buna karşılık koçan boyu, koçan kalınlığı, koçandaki sıra sayısı, koçandaki tane sayısı, tek koçan verimi, bitki başına koçan sayısı, gövde çapı, nod sayısı, yaprak açısı, yaprak kalınlığı, yaprak alanı, 1000 tane ağırlığı ve toplam kuru madde oranının sıra üzeri mesafelerinin artış oranına paralel artış gösterdiğini ifade etmiştir. Tanede azot ve kül oranının sıra üzeri mesafelerden etkilenmediğini belirlemiştir. Araştırmada incelenen özelliklerinin çoğu için azot dozlarının etkisinin olumlu yönde olduğunu ve uygun sıra üzeri mesafelerinin 15 ve 20 cm, optimum azot dozunun ise 25 kg/da olarak tespit ettiğini bildirmiştir. Blumental ve ark. (2003), Batı Nebraska nın kurak bölgesinde, optimum bitki sıklığı ve azot gübrelemesinin mısır verimine etkisini araştırdıkları çalışmada 5 bitki sıklığı (60x12, 60x14, 60x16, 60x18 ve 60x20 cm.) ve 5 azot dozu kullanmışlardır. Ekim sıklığının azalmasına ve azot dozlarının artmasına paralel olarak tane veriminin yükseldiğini, en uygun ekim sıklığının 60x20 cm. olduğunu tespit etmişlerdir. Kamara ve ark. (2003), Batı Afrika bölgesinde, düşük azot dozu ve kuraklık stresinde mısırda azot alım ve kullanım etkinliğini incelemek amacıyla 8 melez mısır çeşidi ve 3 farklı N (0, 3 ve 9 kg/da N) dozu ile yaptıkları çalışmada tane verimi artan azot dozlarına paralel olarak artarken 0 kg/da N dozuna göre 9 kg/da N dozunda % 77 ile 96 oranında verim artışı olduğunu tespit etmişlerdir. Azot alım etkinliği en yüksek 9 kg N/da dozunda olurken, azot kullanım etkinliği ve azottan yararlanma etkinliği en yüksek 3 kg N/da uygulamasından elde etmişlerdir. 32

49 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Kuşaksız ve Yener (2003), Manisa-Alaşehir bölgesinde 2001 yılında yürüttükleri tarla denemesinde bazı mısır çeşitlerinde farklı azot dozlarının verim ve verim öğelerine olan etkileri belirlenmeye çalışmışlardır. Denemede Doge ve Vero mısır çeşitleri kullanılmıştır. Sonuç olarak; bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, tepe püskülü çıkış süresi, koçan boyu, koçanda tane sayısı özellikleri yönünden çeşitler arasındaki fark önemli bulunurken, 1000 tane ağırlığı ve tane verimi bakımından çeşitler arasındaki fark önemsiz bulunmuştur. Presterl ve ark. (2003), Avrupa'da, yeni ıslah edilmiş bazı mısır çeşitlerinin azot kullanım etkinlilerinin belirlenmesi üzerine yaptıkları çalışmada, düşük azot dozundan yüksek azot dozu uygulamalarına doğru azot kullanım etkinliği azalmıştır. Bitkinin kuru madde verimlerinin ise yüksek azot dozlarına doğru artarak devam ettiğini tespit etmişlerdir. Ayrıca düşük azot dozu uygulamalarında yüksek azot dozu uygulaması arasında % 37 ye varan bir verim azalması olduğunu saptamışlardır. Eşiyok ve ark. (2004), yıllarında üç lokasyonda (Menemen, Bornova, Çine) yürüttükleri çalışmalarında Martha F1, Merit F1, GH 2547, ACX 232, ACX 942, ACX 945 Y, ACX 935 Y, ve ACX 1072 çeşitlerini kullanmışlardır. Kullanılan bu çeşitlerde koçanın bazı özellikleri ile verim değerleri belirlenmeye çalışılmıştır. Tohumlar dekara bitki olacak şekilde 80 cm sıra arası olacak şekilde ekilmiştir. Yapılan çalışmaların sonuçları toplu olarak değerlendirildiğinde yetiştiricilik yapılan lokasyonlar ve çeşitler arasındaki fark incelenen bir çok parametre bakımından istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Genel olarak en yüksek dekara verim lokasyonlar bakımından Menemen ilçesinden elde edilirken bunu Bornova ve Çine ilçeleri takip etmiştir. Menemen de ACX 232 ve GH 2547 çeşitlerinden, Bornova ve Çine de ise GH 2574 çeşidinden yüksek verim elde edilmiştir. Özdemir (2004), tarafından Çukurova koşullarında, farklı yetiştirme sürelerine sahip üç mısır genotipinde (ÇÜZFT-01, ÇÜZFT-02, ÇÜZFT-03), değişik sıra üzeri aralıklarının (10, 15, 20 cm) körpe koçan verimine ve kalitesine olan etkilerini belirlemek amacıyla yürüttüğü denemesinde, bölünmüş parseller deneme deseni kullanılmıştır. Denemede sıra arası mesafe 70 cm olarak sabit tutulmuştur. Denemede yer alan mısır genotipleri arasında saptanan farklılıkların, tepe püskülü 33

50 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ çiçeklenme süresi, bitki boyu, körpe koçan uzunluğu, tek körpe koçan ağırlığı, yeşil ot verimi ve körpe koçan verimi bakımından istatistiki olarak önemli olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, farklı sıra üzeri aralıklarının körpe koçan verimi ve yeşil ot verimi üzerine etkisinin istatistiki olarak önemli olduğu saptanmıştır. En yüksek körpe koçan verimi en sık ekimde (10 cm) ve en geççi genotipte (ÇÜZFT) kg/da olarak tespit edilmiştir. Alıcı (2005), Kahramanmaraş koşullarında yılları arasında farklı azot dozları ile sıra üzeri ekim mesafelerinin ikinci ürün mısır bitkisinde verim, verim unsurları ve bazı tarımsal karakterlere etkisini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmasında Piave hibrit mısır çeşidine 70 cm sabit sıra arası mesafesi 0, 8, 18, 24, 32 kg N/da ile 16, 18, 20, 22, 24 cm sıra üzeri mesafelerini uygulamıştır. Araştırma sonucuna göre, sıra üzeri mesafesi arttıkça ilk koçan yüksekliği, bitki boyu, çiçeklenme süresi, hasat indeksi ve tane verimi azalmıştır. Buna karşılık koçan boyu, koçanda sıra sayısı, koçanda tane sayısı, koçan kalınlığı, gövde çapı, boğum sayısı, tek koçan verimi, bitki başına koçan sayısı, 1000 tane ağırlığı, toplam kuru madde oranı sıra üzeri mesafelerinin artışına paralel olarak artış göstermiştir. Amaral ve ark. (2005), iki sıra arası mesafede (60 ve 80 cm) dekara 4000, 6000 ve 8000 bitki olacak şekilde 4 azot dozu (0, 5, 10, 15 kgn/da) uygulayarak yürüttükleri çalışmada, ekim sıklığının azalması ve azot dozunun artmasıyla; koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, tane protein içeriği ve tane veriminin yükseldiğini tespit etmişlerdir. En yüksek tane verimini, yüksek azot dozları ile 8000 bitki/da kombinasyonlarından elde etmişlerdir. İdikut ve ark. (2005), Kahramanmaraş koşullarında yürüttükleri çalışmalarında Merit ve Jubilee şeker mısır çeşitlerini kullanmışlardır. Çalışmada tohumlar normal ekim ve plastik tüneller içine 70x20 cm sıklığında ekilmiştir. Araştırmada kullanıla Merit ve Jubilee şeker mısır çeşitlerinde hava sıcaklığının yeterli olması durumunda normal ekim tercih edilmesi gerektiği belirlenmiştir. Şeker mısır çeşitlerinde erken olgunlaşma ve taze koçan verimi dikkate alındığında, iki çeşidinde uygun olduğu, fakat hasıl verimi dikkate alındığında ise Merit çeşidinin daha uygun olduğu belirlenmiştir. 34

51 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Monneveux ve ark. (2005), tarafından tropik mısırlarda bitki sıklığı ve düşük azot dozunun mısıra olan etkilerinin araştırıldığı bu çalışmada, CIMMYT in açılan hatları, ıslah hatları ve diğer hibritler optimum ve yüksek bitki sıklığında ve düşük azot koşullarında denemeye alınmış, verim ve verim komponenetleri incelenmiştir. 30 ıslah hattı ve 25 hibrit mısır çeşidinin yüksek bitki populasyonu ve düşük azot koşulları altında koçandaki tane verimi %18.7 ve %28.7 oranında artmıştır. Optimal koşullar ile karşılaştırıldığında yüksek bitki sıklığı ve düşük azot koşulları altında 1000 tane ağırlığı %12.3 den %22.8 e yükselmiştir. Yüksek bitki populasyonunda bitki ve başak uzunluğu her çeşitte ve her hatta artmıştır. Ayrıca tane verimi ile koçandaki tane sayısı arasında önemli bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Saruhan ve Şireli (2005), Diyarbakır koşullarında, ikinci ürün olarak silajlık mısırda, üç bitki sıklığı (70x5, 70x10, 70x15 cm) ve dört farklı azot dozunun (0, 10, 20, ve 30 kg N/da) koçan özellikleri, sap ve yaprak verimleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, artan bitki sıklığında dekara koçan sayısında artış gözlediklerini; koçan boyu, koçan çapı, bitkide yaş koçan ağırlığı, sap kalınlığı, bitkide yaş sap kalınlığı, bitkide yaş yaprak kalınlığı ile bitkide yaprak sayısında bir azalma tespit etmişlerdir. Tosun (2005), ön bitki ve farklı azot dozlarının ikinci ürün mısır bitkisinin bazı bitkisel ve tarımsal özelliklerine etkisini belirlemek amacıyla 2004 yılında, ikinci ürün mısır yetiştirme sezonunda, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü deneme sahasında yapmış olduğu denemede, ana parsellere ön bitkiler (nohut, buğday), alt parsellere azot dozları (0, 12.5 ve 25 kg/da N) ve alt-alt parsellere ise çeşitler (Bora, Maverik) gelecek şekilde, 4 tekerrürlü olarak uygulamıştır. Araştırmada koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı, bitki başına koçan sayısı, tek koçan verimi, bin tane ağırlığı ve tane verimi incelemiştir. Araştırma sonuçlarına göre; incelen özellikler bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar meydana gelmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, ön bitki olarak kullanılan nohut, buğdaya oranla incelenen bütün özelliklere daha olumlu etki yapmıştır. Uygulanan azot dozunun artmasıyla bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, sap kalınlığı, koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı, bitki başına koçan sayısı, tek koçan 35

52 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ verimi, bin tane ağırlığı ve tane verimi artmış, en yüksek verim kg/da ile nohut üzerine 25 kg /da N uygulamasıyla Maverik çeşidinden elde edilmiştir. Yılmaz (2005), Kahramanmaraş koşullarında II. Ürün mısır bitkisinde farklı sıra üzeri mesafeler ve azot dozlarının verim ve verim unsurlarına olan etkilerini belirlemeye çalıştığı denemesinde, 70 cm sıra arsı mesafesinde üç sıra üzeri mesafesi (18, 24, 30 cm.) ve 3 azot dozu (20,25 ve 30 kg N/da) uygulamıştır. Araştırmada sonuç olarak sıra üzeri mesafesinin artması ile hasat indeksi, tane verimi, tanede kuru madde oranı, tanedeki yağ oranı, yaprak ve saptaki kül oranı azalmıştır. Buna karşılık koçan boyu, koçandaki tane sayısı, koçan kalınlığı, tek koçan verimi, bin tane ağırlığı sıra üzeri mesafelerinin artışına paralel olarak artış göstermiştir. Kara (2006), tarafından Çukurova Koşullarında 2004 ve 2005 yıllarında, yapılan çalışmada farklı sıra üzeri mesafeleri ile azot dozlarının ana ürün mısırda, verim ve verim özellikleri ile azot alım ve kullanım etkinliğine olan etkilerin belirlenmesine çalışılmıştır. Denemede Pioneer 31G98 hibrit mısır çeşidine beş farklı sıra üzeri mesafesi (10, 14, 18, 22, 26 cm) ile 5 farklı azot dozu (0, 9, 18, 27, 36 kg N/da) sıra arası 70 cm. sabit olarak uygulanmıştır. Sonuç olarak; sıra üzeri mesafeleri arttıkça tepe ve koçan püskülü çıkarma süreleri kısalırken, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, sap kalınlığı, koçan çapı, koçan boyu, koçanda tane sayısı, tek koçan ağırlığı, bin tane ağırlığı ve tanedeki azot oranı yükselmiştir. Ancak tane verimi bakımından en uygun sıra üzeri mesafesinin bu çeşit için 18 cm olduğu tespit edilmiştir. 36

53 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ 2.2 CERES-Maize Bitki Büyüme Modeli ile İlgili Çalışmalar CERES-Maize bitki büyüme modelinin amacı kullanıcılara ürün tahmini yapmak olduğundan modelin başarısı, verimi belirleyen temel özelliklere etki eden etmenlere bağlıdır. Bu etmenler; iklim, bitki gelişme dönemleri, genetik özelliği; bitki organlarının (sap ve yaprak) büyümesi, gelişmesi, sararması ve kuru madde miktarları; bitkinin büyüme ve gelişme dönemlerindeki su ve azot eksikliğidir (RITCHIE, 1985). Bitki büyüme modelinin iyi sonuç verip vermediği ancak model sonuçları ve arazi ölçümlerinin değerlendirilmesi ile belirlenebilir. Bitki büyüme modellerinin değerlendirilmesinde; deneme yerine, toprağın özelliklerine, başlangıç koşullarına, iklim durumuna, tarımsal uygulamalara ve arazide yapılan ölçümlere gereksinim duyulmaktadır. Değerlendirme, yalnız bir uygulamanın olduğu çiftçi koşullarında yapıldığı gibi değişik iklim ve farklı uygulamalarda da yapılabilir (ANONYMOUS, 1986a). Childs ve Ark., (1977), mısır bitkisinin gelişimini fizyolojik ve çevresel etmenlere bağlı olarak tahmin eden bir matematiksel model geliştirilmiştir. Anılan modelle yetersiz sulama sonucu verimde azalmanın olduğu yerlerde, dane verimi ile verim unsurlarını gerçeğe yakın tahminlerde bulunulmuştur. Bunun yanında modelin, dinamik bitki gelişimini tüm ayrıntılarıyla kestiremediği, ancak modelin belirli bir doğrulukta tahmin yapma özelliğine sahip olduğu saptanmıştır. Toprak suyu ve atmosferik olaylar, model tahmininde dikkate alındığında, modelin doğru tahmin özelliğini iki kat arttırdığı ve sulama işletmeciliğinde kullanılabileceği belirtilmiştir. Bu modeli kalibre etmeden, iklim değerlerini kullanarak farklı mısır çeşitleri için yapılan tahminde, bitki gelişimini, yetişme mevsiminin başında daha iyi; bunun yanında kurak koşullarda ise dane verimini çok büyük farklılıklarla verdiği belirlenmiştir Wenda Ve Hanks (1981) Utah ta yürütülen mısır denemesine ilişkin verileri PLANTGRO modelinde kullanarak verim tahmini yapmışlardır. Gözlenen ve kestirilen kuru maddenin, dane veriminden daha iyi bir paralellik gösterdiğini saptamışlardır. 37

54 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Comerma Ve Ark. (1985), CERES-Maize modelindeki su dengesinin doğrulanması amacıyla yetişme mevsimi boyunca topraktaki kullanılabilir suyu izlemişlerdir. Gözlenen değerlerle modeli çalıştırmışlardır. Modelle, bitki gelişim mevsimi boyunca su hareketinin doğru olarak kestirildiği ve bitkinin bazı gelişme dönemlerinde su stresinin oluştuğunu saptamışlardır. Ritchie, (1985), Dünyada çoğu tarım alanlarındaki su kaynaklarının yıldan yıla ve bölgeden bölgeye değişmesi, bitkilerin yetişme mevsimini ve alanlarını sınırlamaktadır. Su kaynağı yanında iklimde de görülen değişmeler, çiftçiler için risk oluşturmaktadır. İklim, bitki ve toprak parametrelerini toprak-su dengesine ilişkilendiren modeller, tarımdaki riskleri en aza indirmede ön bilgiler sunmaktadır. Anılan modellerden CERES-Maize; tarımsal işletime ilişkin karar vermede, stratejik planlamaların risk analizinde, yetişme mevsimi içindeki tarımsal faaliyetlerin kararında, büyük alanların verim tahmininde ve araştırma gereksinimlerinin belirlenmesinde kullanılmaktadır. Anonymous (1986), Bitki büyüme modelinin iyi sonuç verip vermediği ancak model sonuçlarının ve arazi ölçümlerinin değerlendirilmesi ile belirlenebilir. Bitki büyüme modellerinin değerlendirilmesinde; deneme yerine, toprağın özelliklerine, başlangıç koşullarına, iklim durumuna, tarımsal uygulamalara ve arazide yapılan ölçümlere gereksinim duyulmaktadır. Değerlendirme, yalnız bir uygulamanın olduğu çiftçi koşullarında yapıldığı gibi değişik iklim ve farklı uygulamalarda da yapılabilir. Upendra ve Singh (1986), tropik bölgelerde fazla miktarda veri toplayarak düzeltmesi, kalibrasyonu ve geçerliliğinin belirlenmesi, CERES-Maize modelinin mısır dane veriminin tahmininde doğruya çok yakın değerler verdiğini bildirmişlerdir. Algozin ve Ark. (1987), CERES-Maize modelini, Michigan (USA) da iki farklı toprak tipinde, farklı sulama programı koşulları altında mısırın verimini kestirmek amacıyla kullanmışlardır. Her bir sulama programında, 2 farklı mısır fiyatındaki net geliri, su-bütçe modelini kullanarak kestirmişlerdir. Anılan çalışmadan saptanan değerler, sulama programlarının seçiminde, toprağın su tutma kapasitesinin ve mısır fiyatlarının etkili olduğunu göstermiştir. 38

55 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Hodges ve Ark. (1987), A.B.D de yılları arasında tatlı mısır üretimi yapılan bölgelerdeki yıllık dalgalanmaları sezinlemek amacıyla CERES- Maize bitki büyüme modelini test etmişlerdir. Amerika da tatlı mısır üretiminin %85 inin yapıldığı 14 eyaletteki 51 iklim istasyonundan değerler kullanılarak model çalıştırılmıştır. Modelin kalibrasyonu, 1982 yılında her istasyondaki verim ve minimum gelişme dönemlerindeki değerleri kullanarak yapılmıştır. Anılan 51 iklim istasyonunda 8 bitki çeşidinin genetik katsayıları belirlenmiştir. Model sonuçları ile deneysel veriler arasında % 92 (1982), % 97 (1983), % 98 (1984) ve % 101 lik (1985) benzerlikler bulunmuştur. Bu sonuçlara göre, modelin bölgesel kalibrasyonuyla daha geniş alanlardaki üretim tahmininin yapılabileceği belirtilmiştir. Anılan modelle, solar radyasyonun, günlük yağışın, en yüksek ve en düşük sıcaklığın ölçüldüğü alanlarda verim tahmininin yapılabileceğini ifade edilmiştir. Vos ve Mallett, (1987), Amerika da geliştirilen CERES-Maize ve CORNF büyüme modelleri, Güney Afrika da gözlenen mısır değerleri kullanılarak test edilmiştir. Gözlenen toplam kuru madde, yaprak alan indeksi (LAI), dane verimi ve toprak su içeriği ile modeller tarafından kestirilen değerler arasında paralellik olduğu belirlenmiştir. CORNF modelinin sistematik olarak, LAI ni daha az kestirme "tahmininde CORNF e göre daha doğru tahminler yaptığı belirlenmiştir. Algozin ve Ark., (1988), Michigan (USA) da su ve enerji kullanım randımanını arttıran sulama programları oluşturulmuş ve her bir sulama programı için gerekli verimi ve sulama değerlerini kestirmek amacıyla CERES-Maize modeliyle veri üretilmiştir. Enerji kullanımını sezinlemede enerji bütçesi yöntemi kullanılmıştır. Modelle yapılan analiz sonuçlarında, suyun az ve sık uygulanması durumunda, su ve enerji kullanım randımanının arttığı saptanmıştır. Clemence ve Mallet (1988), uzun yıllık iklim verilerini kullanarak genelleştirilmiş iklim değerlerine dönüştürmüşler ve CERES-Maize bitki büyüme modelinde anılan veriler kullanarak, mısırın püskül çıkarma döneminde tahminler yapmışlardır. Kestirilen değerlerin, gerçek iklim değerleri kullanılarak yapılan tahmin değerinden %31.5 oranında saptığını belirlemişlerdir. Bunun yanında, söz 39

56 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ konusu dönemden 30 gün sonra yapılan tahminde ise anılan sapmanın %1.8 e düştüğünü gözlemlemişlerdir. Curry ve Ark. (1988), USA da 19 farklı yerde 30 yıllık iklim değerlerini kullanarak CERES-Maize bitki büyüme modeliyle mısırın simülasyonunu yapmışlardır. Anılan bitki büyüme modeli, atmosferdeki CO 2 konsantrasyonu iki katına çıkarılarak yeniden çalıştırılmıştır. Birinci iklim değişikliğinde dane veriminde %50 den daha büyük oranlarda azalma olduğu saptanmış, ikincisinde ise iklim değişikliğinin fazla bir etkisinin olmadığı gözlenmiştir. Sulu koşullar altında, CO 2 konsantrasyonu iki katına çıkarıldığında, mısır dane veriminde %20 azalmanın olduğu belirlenmiştir. Carberry ve Ark. (1989), bitkinin günlük gelişimini tahmin eden çok sayıda model geliştirildiğini belirtmektedirler. Genellikle, aynı kriterleri bulunan modellere ek yeni bir model geliştirmek yerine mevcut olan modeli kullanmanın daha ucuz olduğunu ifade etmektedirler. Carberry ve Ark. (1989), farklı ekim tarihleri ve sulama programları uygulandığında Katherine (Northern Territory) da yetiştirilen Dekalb XL82 çeşidinin dane verimi, CERES-Maize modeli ile tam olarak kestirilememiştir. CERES-Maize modelinin gözlenen değerlerden yararlanarak kalibrasyonundan sonra kestirilen değerlerin standart sapmasının 348 kg/da'dan kg/da a kadar düştüğü belirlenmiştir. Anılan modelde, bitki fenolojisi, yaprağın gelişmesi ve pörsümesi, asimilasyon ve dane gelişimini tanımlayan eşitlikler gözden geçirilerek arazi değerlerine göre yeniden düzeltilmiştir. Yarı kurak bölgeler için CERES-Maize bitki büyüme modelinin gözden geçirilmesi yalnız uygulanabilirliğini arttırmamış, aynı zamanda diğer bölgeler ve genotipler için kalibrasyona gerek duyulan parametreler de saptanmıştır. Entenmann ve Ark., (1989), Heilbronn (Almanya) da iki yıl süreyle yürütülen çalışmadan saptanan değerler kullanılarak CERES-Maize modeli test edilmiştir. Anılan test sonucunda, özellikle yaprak alan indeksi en yüksek değere ulaştıktan sonra kestirilen değerlerin gözlenen değerlerden daha düşük olduğu gözlenmiştir. 40

57 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Grant ve Ark. (1989), geliştirdiği modelin sonuçlarını bir çok bölgede mısırın gözlenen kuru madde verimini, dane verimi, dane sayısı, dane ağırlığı ve yaprak alan indeksi değerleriyle karşılaştırmıştır. Bu karşılaştırmada, model sonuçları ile gözlenen sonuçlar arasında % 20 lik bir fark olduğu görülmüştür. Mısır gelişimini daha doğru tahmin edebilmek için toprak ve iklim ile ilgili ayrıntılı bilgiye gereksinim olduğu kadar, bitkinin temel gelişim aşamalarını etkileyen çevre etmenlerinin de bilinmesi gerektiği belirtilmiştir. Bu gibi modellerin iyi yanı toprak, iklim ve işletim değerlerini girdi olarak kullanması, olumsuz yanı ise model sonuçlarının yalnızca mevsimlik gözlenen sonuçlar ile kıyaslanabilmesidir Howell ve Ark. (1989), Southern Great Plains (USA) de yağmurlama sulama yöntemiyle sulanan mısırdan elde edilen verileri kullanarak CERES-Maize bitki büyüme modelini kalibre ve modifiye etmişlerdir. Modelin kullanılabilirliliği kanıtlandıktan sonra, farklı sulama suyu düzeylerinde mısırın su kullanım randımanı ve verim tahminleri yapılmıştır. Geçerlilik testinin yapıldığı bölge için yağmurlama sulama işletim seçeneklerini saptamak amacıyla, toprak profilinde tüketilmesine izin verilen düzeyin ve net sulama suyu miktarlarının işletim kararlarına etkisi belirlenmiştir. Söz konusu düzeltilmiş modelle kestirilen değerlerin, gözlenen evapotranspirasyon, kuru madde ve dane verimi değerlerine yakın olduğu bulunmuştur. Lahrouni ve Ledent (1989), Belçika nın orta kesimlerinde mısırın dane ve kuru madde verimini sezinlemek için CERES-Maize bitki büyüme modelini kullanmışlardır. Vejetatif dönemin sonu ile püskül çıkarma dönemi arasında kalan sürede, sıcaklığın 1 ve 2 0 C düşürülmesi durumunda, kestirilen kuru madde azalışı sırasıyla 100 ve 300 kg/da olmuştur. Sıcaklığın arttırılmasının dane veriminde daha az etkiye sahip olduğu ve verimi kg/da arasında arttırdığı saptanmıştır. Yapılan çalışmada, kestirilen kuru madde miktarının 1990 kg/da, gözlenen değerin ise kg/da arasında değiştiği belirlenmiştir. Liu ve Ark., 1989, Brezilya da yılları arasında yürütülen denemede, mısırın gelişme dönemlerini ve dane verimini tahmin etmek amacıyla CERES-Maize bitki büyüme modeli kullanılmıştır. Denemede, gözlenen gelişme dönemleri ile modelle kestirilen sonuçlar toprak, bitki ve iklim değerlerini dikkate 41

58 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ alarak karşılaştırılmıştır. Modelin kalibrasyonunu yapmak için 1983 yılında arazi verilerini kullanarak bitkinin genetik katsayıları saptanmış ve belirlenen katsayılar diğer yıllarda da kullanılmıştır. Çıkıştan vejetatif dönemin sonuna kadar kestirilen tarihle gözlenen tarih arasında 3 gün; koçan çıkarma döneminden fizyolojik olgunluk dönemine dek ise 0.5 günlük bir fark saptanmıştır. Kestirilen ile gözlenen dane verimleri arasında yıllara göre yaklaşık % arasında değişen farklılıklar olduğu bulunmuştur. Piper ve Weiss (1989) in North Carolina koşullarında yürüttükleri mısır denemesinde, 6 ve 12 yapraklı vejetatif dönemde bitki sıklığı, püskül çıkarma ve süt olum dönemlerinde ise yaprak sayısı %33, %66 ve %100 oranlarında azaltılmış ve elde edilen değerler kullanılarak bitki sıklığını ve yaprak sayısını kıstas alan modifiye edilmiş CERES-Maize bitki büyüme modelini test edilmiştir. Anılan modelin, bitki sıklığı (bitki/m 2 ) 5.57 den az olduğunda verimi daha düşük, 5.57 civarında olduğunda gerçek değere yakın, 5.57 den büyük olduğunda ise verimi daha fazla kestirdiği saptanmıştır. Model, 1980 yılında süt olum dönemi dışında, yaprak sayısı %33 ve %66 oranında azaltıldığında gözlenen verime göre daha düşük, süt olum döneminde azaltıldığında ise daha fazla bir değer kestirmiştir yılında ise yaprak sayısı %33 ve %66 oranında azaltıldığında, modelin kestirdiği dane veriminin gözlenen dane veriminden daha az olduğu görülmüştür. Rosenzweig, (1989), Gelecekteki iklim değişiminin ve atmosferdeki CO 2 konsantrasyon artışının mısır üretimine olan etkilerini South Great Plains (US) de 14 farklı yerde CERES-Maize bitki büyüme modeli kullanılarak tahmin yapılmıştır. Kuru koşullarda simülasyonu yapılan mısır dane veriminin, laboratuar koşullarında elde edilen dane veriminden %17-%50 arasında daha az olduğu saptanmıştır. Test edilen mısırın, CO 2 değişiminden olumsuz etkilendiği görülmüştür. Ayrıca, sulama suyuna olan gereksinimin, iklimdeki değişikliğin etkisi ile azaltılabileceği belirlenmiştir. Wu ve Ark., (1989), CERES -Maize modeli Çin in kuzeyinde beş ayrı yerde, mısır verimini sezinlemek amacıyla yılları arasında kullanılmıştır. Modelde yılları arasında gözlenen değerler kullanılarak genetik katsayılar geliştirilmiş ve model kalibre edilmiştir. Kalibre edilen bu modelin, yağışlı yıllarda 42

59 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ verimi daha fazla, kurak yıllarda ise daha az tahmin ettiği belirlenmiştir. Anılan model, bitki su stresi indeksi dikkate alınarak yeniden düzenlendiğinde daha doğru sonuçlar vermiştir. Yeniden düzenlenen modelin, toprak neminin fazla oranda değiştiği Çin in kuzeyindeki ovalar için kullanılabileceği sonucuna varılmıştır. Zuniga (1989), El Salvador da sulama suyu ve azotun mısır verimine olan etkisini belirlemek amacıyla CERES-Maize modelini kullanmıştır. Anılan modelin kestirdiği değerlerle gözlenen değerler arasında yüksek korelasyon olduğu gözlenmiştir. Birch ve Ark. (1990), CERES-Maize bitki büyüme modelini semi-arid iklimde sorgum üzerinde test etmişlerdir. Tahmini değerlerin gerçek değerlerden sapması istatiksel olarak önemsiz çıkmıştır. CERES- Maize modelini anılan iklimde adaptasyonu sağlanmıştır. Ayrıca, bitki fenolojisi, yaprak gelişimi, dane gelişimine ilişkin eşitliklerde kimi düzenlemeler yapılmıştır. Verim ve biomass tahminleri farklı ekim tarihi ve sulama konulan için oldukça gerçek değerlere benzer olmuştur. Ernest ve Weiss, (1990), Bitki sıklığı, biotik ve abiotik stres etkileri sonucu yaprak alanında görülen azalmanın bitki büyüme modeliyle kestirilmesi amacıyla Nebraska da bir çalışma yürütülmüştür. CERES-Maize (V1.0) modelinin, en yüksek bitki sıklığında maksimum verimi doğru kestiremediği ve m 2 de 6.5 bitki olduğunda verimi %16 dan daha fazla; bitki sayısı 5.6 düştüğünde ise kestiremediği saptanmıştır. Model vejetatif dönem dışında yaprak alanı %100 azaltıldığında dane sayısını daha fazla, dane ağırlığını ise daha az tahmin etmiştir. Buna göre, anılan modelin geri kalan yaprak alanı ile verim tahmini yapamadığı belirlenmiştir. CERES-Maize modelinin, bitkinin çeşitli gelişim dönemlerine, birim alandaki bitki sayısına ve yaprak alanındaki değişime göre verim ve verim unsurlarını kestirebildiği saptanmıştır. Model, normal koşullarda iyi tahmin yapabilmektedir. Hodges ve Evans (1990), farklı ekim sıklığı ve bitki sıra aralığının taç içindeki ışık dağılımına etkisini kestiren bir model geliştirerek CERES-Maize bitki büyüme modeli ile birleştirmişlerdir. Anılan model, 38.1 cm ve 76.2 cm sıra aralığında; 7.2 ve 9.45 bitki/m2 yoğunluğunda yetiştirilen mısır değerleri kullanılarak test edilmiştir. Model, söz konusu bitki yoğunluklarında, 38.1 cm lik bitki sıra aralığında tahmin edilen verim değerleri, 76.2 cm lik aralıkta kestirilen değerlerden 43

60 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ sırasıyla %4.67 ve %6.19 daha fazla olmuştur. Ayrıca anılan modelle, dar sıralarda, su ve azot stresi altında daha fazla verim alındığı saptanmıştır. Jones ve Ritchie (1990a), Bitki büyüme modelleri geliştirilirken genellikle bir veya iki stres etmeninin dikkate alındığını, diğer etmenlerin en iyi koşullarda işletildiğinden etkisinin olmadığını varsayarak; bitki büyüme modelini arazi koşullarında yetişen bitkilerin iklimden, toprağın fiziksel ve kimyasal yapısından, böceklerden, hastalıklardan, yabancı otlardan ve bunların kombinasyonundan etkilenen karmaşık ve dinamik yapıdaki gelişimin matematiksel ifadesi olarak tanımlamışlardır. Jones ve Ritchie, (1990b), Tarımsal işletmecilikte, CERES-Maize bitki büyüme modeli, kullanıcılara farklı sulama tarihleri ve sulama miktarlarını sunarak en iyi sulama stratejilerini seçme veya karşılaştırma olanağı sağlamaktadır. Anılan modelde, sulama programlarını değiştirerek sonuçları karşılaştırma olanağı bulunmaktadır. Söz konusu model ile kullanıcılara, toprak suyu belirli bir değere düştüğünde sulamanın yapılması gerektiğini bildirmektedir. Lahrouni ve Ledent, (1990), Belçika da CERES-Maize bitki büyüme modeli kullanılarak, koçan çıkarma döneminden önce ve sonra mısır dane ve kuru madde verimine, sıcaklık ve solar radyasyondaki değişmeleri etkisi araştırılmıştır. Kestirilen verimin, 1700 kg/da ı geçtiği saptanmıştır. Solar radyasyonun kuru madde üretiminde etkisinin 140 kg/da dan daha az olduğu bulunmuştur. Sıcaklık ve solar radyasyondaki değişimin koçan çıkarmadan önceki etkisi 53 kg/da, koçan çıkardıktan sonraki etkisi ise 117 kg/da olarak hesaplamıştır. Anılan model, mevcut fotosentezle bitki gövdesinde depolanan bitki besin maddesiyle bitki gelişimi ve dane dolumunun sınırlı olduğunu göstermiştir. Belçika da, yıldan yıla ve bölgeden bölgeye değişen solar radyasyonun, verimdeki değişmelerde ana rolü oynadığı sonucuna varılmıştır. Botner ve Sakamoto (1991), Iowa da uydu verilerini kullanarak CERES- Maize modeliyle mısır verimi tahmini yapmışlardır. Anılan modelle yapılan verim tahmininin, denemenin birinci yılında gözlenen değere göre daha yüksek, ikinci yılında ise daha düşük olduğunu saptamışlardır. Uydu verileri kullanılarak saptanan verim tahmininin daha doğru olduğunu gözlemişlerdir. 44

61 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Hoogenboom ve Ark., (1991), Bitki büyüme modelleri, iklim ve toprak koşullan ile bitki fizyolojisine ilişkin dinamik olayları matematiksel ilişkilerden yararlanarak çözümleyen ve bitkiye ilişkin verilerin tahmininde kullanılan yaklaşımlardır. Olası seçeneklerini değerlendirilmesinde de yaygın olarak kullanılan modeller, belirli sınıflar içinde çalışmakta ve belirli varsayımlara dayanmaktadır Plantureux ve Ark., (1991), CERES-Maize bitki büyüme modeli, Alsace (Fransa) koşullarında ve yıllarında iki farklı mısır çeşidi ile yürütülen denemenin değerleri kullanılarak test edilmiştir. Kestirilen ve gözlenen sonuçlar arasında çok büyük farklılıklar saptanmıştır. Modelde, bitki genetik katsayıları ve yaprak alan eşitlikleri yöreye uygun olarak düzeltilmiş ve yeniden değerlendirilmiştir. Anılan model düzeltildikten sonra gözlenen değerlerle kestirilen değerlerin uyum gösterdiği belirlenmiş, ancak bazı gelişim parametrelerinde daha az bir oranda tahmin yaptığı görülmüştür. Modifiye CERES-Maize modelinin, özellikle suya ve azota bağlı olarak tahmin yapılan koşullarda, hidrolik ve genetik katsayılara karşı çok duyarlı olduğu vurgulanmıştır. Retta ve Ark., (1991), Kansas ta, yaprak ve fenolojik gelişim tahmini yapabilmek amacıyla modifiye edilen CERES-Maize (VO/SAT) modelinin, koçan çıkarma döneminde CORNF den ve orginal CERES-Maize den çok daha doğru sonuçlar verdiği belirlenmiştir. Işık şiddetinde %50 azalma olduğunda verimde %26, dane ağırlığında %16, dane sayısında %16 ve yaprak alan indeksinde de %20 lik bir azalma olduğu gözlenmiştir. Benzer şekilde yağış %50 azaldığında, verimde %47, ortalama dane ağırlığında %51, dane sayısında %1, yaprak alanı indeksinde de %1 lik azalma olduğu saptanmıştır. Stockle ve Ark. (1991), Washington da yağmurlama yöntemi ile sulanan mısırın dane verimini değerlendirmek için bir simülasyon çalışması yapmışlardır. Yetişme mevsimi süresince konulardaki su dağılımına toprağın su tutma kapasitesine ve atmosferin buharlaşma istemine bağlı olarak model, günlük evapotranspirasyonu sürekli % 15 eksik kestirmiş, mısır verimi de %1-7 arasında daha düşük sezinlenmiştir. 45

62 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Tarbell ve Ark., (1991), Bitki büyüme modellerinin etkin kullanılabilirliliği için bitki büyüme ve gelişiminin olduğu çevre hakkında çok ayrıntılı bilgilerin derlenmiş olması gerekir. Yazar (1991), simülasyon modellerinin bitkisel üretim konusunda karar vermenin değişik aşamalarında yaygın olarak kullanıldığını belirtmiştir. Bowen Ark., (1993), Brezilya da azot minerilizasyonunu ve yıkanması yanında, mısır bitkisi tarafından alınan azotun tahminini yapabilmek amacıyla CERES-Maize modeli test edilmiştir. Anılan teste, aşırı yağışlar olduğu zaman daha gerçekçi sonuçları saptamak için bazı düzeltmelere gidilmiştir. Model, kullanılabilir yüksek azot içeriklerinde mısır tarafından alınan miktarı daha fazla kestirmiştir. Sezen (1993), CERES-Wheat V2.1 bitki büyüme modelini, Çukurova koşullarında yetiştirilen PANDA buğday çeşidini kullanarak test etmiştir. Test sonucunda, gözlenen değerlerle tahmin edilen değerler arasında benzerlikler bulunmuştur. Tam sulanan ile susuz konudan tahmin edilen verim daha düşük, diğer konularda daha yüksek olduğunu belirlemiştir. Tüm sulama konularındaki gözlenen ile kestirilen kuru madde miktarlarının birbirine yakın olduğunu saptamıştır. Köksal (1995), Çukurova koşullarında CERES-Maize bitki büyüme modelinin yöreye uyumluluğunu test etmiş, modelin su kısıntısına karşı duyarlı olduğunu ve gerçek değerlerden daha düşük tahminler yaptığını belirlemiştir. Ayrıca, CERES-Maize bitki büyüme modeline bazı katsayılar eklenerek, ikinci ürün mısır bitkisinde farklı öğelerin tahmininde de kullanılabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Garrison ve ark. (1999), Iowa da, drenaj yapılabilen bir tarlada, CERES Maize programıyla toprak-su, toprak-azot, drenaj ve nitrojen kaybını belirlemek için bir çalışma yapılmıştır. Nashua da yılları arasında 4 yıl süren bu çalışmada, toplam 36 parselden elde edilen veriler ile bir analiz yapılmıştır. Her bir parseli ( yılları arasında ) CERES Maize modeli tarafından kalibre edilmiştir. Toprak su içeriği ve drenaj kanalındaki su akışı sırasıyla 0,036 cm3 ve 2.62 cm olarak ölçülmüştür. Toprak bünyesindeki nitrat ve drenaj nedeniyle oluşan nitrat kaybı ya da akışı sırasıyla 6.27 mg NO3 g-1 toprak-1 ve 3.21 kg Nha-1 toprak-1 olarak ölçülmüştür. 46

63 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ Jagtap ve ark. (1999), msır simulasyon modelleri, mısır çeşitlerini geliştirmek amacıyla belli bölgelerde azotlu gübrelemenin ve mısır çeşitlerinin sonuçlarını değerlendirmek için kullanılan bir araçtır. CERES-Mize modeli DSAAT v2.1 versiyonu Nijeryada Ibadan, Mokwa, ve Kaduna bölgelerinde yılları arasında uluslar arası test alanında test edilmiştir. 20 yıllık iklim verileri mısır veriminin tahmini değerlerini oluşturmak amacıyla kullanılmıştır. Azotun etkili kullanımı gübre değişik teknolojilerle birleştirilmiş ve değerlendirilmiştir. Büyük olasılıkla analizler gösterdi ki, sulu koşullarda N gübre girdisi günlük çeşitlerde günlük çeşitlere göre da iyi verim vermiştir. Analizler yüksek olasılıkla gösteriyor ki N siz gübrelemede ürün kaybı riski önemliydi. Yıldan yıla yağışlı bölgede N uygulamasının değişmesine rağmen, N girdisi stratejisindeki başarıda bir avantaj görülmemiştir (başarı yakalanmamıştır). N kullanım etkinliği 60 kg/ha girdide en iyi tahmin edilmiştir. Daha yüksek ürünler için N kullanım etkinliğini artırmak gerekir. En yüksek N girdi düzeyi ise araştırılmalıdır. N kullanım etkinliği Ibadanda en düşük bulunmuştur onun deneni de yağışlı olduğu dönemlerde bölgenin çok bulutlu olmasıydı. Jame ve Cutforth, (1996), bitki büyüme modeli bitkinin hasatta biomas ya da dane verimini tahmin etmekle kalmayıp aynı zamanda tüm organlarının (yaprak, sap, kök, dane) gelişimini tahmin etmektedir. Hasegawa ve ark. (2000), yılları arasında buğday ve mısır rotasyonunda iki yıl süreyle toprak ve bitkiye ait veriler toplanmışlar. Gübre kullanılmayan buğday ve baklagil/buğday rotasyonunda toprağın inorganik azot içeriği ve bitkinin azot alınımı tahmin edilen değerlerin %20 sine tekabül etmiştir. Gübrelenmeyen buğdayın kış ortasındaki azot alınım oranı topraktaki inorganik azot, tahmin edilenin yarısı olmasına rağmen 3 defa model ile tahmin edilmiştir. Baklagil sonrası ekilen mısırda, inorganik toprak azotu sezonunda beklenenden daha aşağı bir seviyede olmuştur yılında mısırın azot alınımı %20 oranında tahmin edilmiştir. Toprak sıcaklığı ile ilgili tahminler bazen 10 C ölçülmüştür. CERES modelleri baklagil ya da buğday rotasyonunda azot miktarını tahmin etmeye imkan sağlayabilmektedir. CERES modellerinin daha da iyileştirilmesi geliştirilmesi 47

64 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ durumunda toprak sıcaklığı kış ortasında buğdayın azot alınımı tahmin etmede daha başarılı olacaktır. Nouna ve ark. (2000), CERES-Mısır modeli iki yıl süreyle üç farklı toprak neminde (iyi sulu ve iki sınırlı sulama rejimi) orta kurak bir Akdeniz çevresinde test edilmiştir. İyi-sulu parsellerde büyüme ve verim model tarafından tam olarak tahmin edilmiştir (gözlemlerle tahminler arasındaki farklılıklar % 10 dan daha azdır). Sonuçlar model girdileri arasında hava neminin yokluğunun CERES-Mısır modelinin performansını kuru-hava şartlarında bile sınırlamadığını göstermiştir. Bununla beraber yumuşak toprak suyu olan topraklarda CERES-Mısır modeli yaprak alanı indeksinde (YAI) (% 26), biyomas ( % 23) ve tane verimi ( % 15) gibi eksik tahminlerde bulundu. Tahminler ve gözlemler arasındaki farklılıklar su stresi seviyeleri ile birlikte arttı ( maksimum LAI, biyomas ve tane verimi % 46, 29 ve 23). Yaprak büyümesi ve topral suyu eksikliğini hesaplayan fonksiyonların orta kurak Akdeniz çevresi için, CERES-Mısır modeline adaptasyonu için modifiye edilmesi gerektiği bildirilmiştir. Roman-Paoli ve ark. (2000), birçok bitki tahmin modelleri çeşitleri veya hibridleri karakterize etmek için genetik katsayılarını kullanır. İki metot (1) direk deneme ölçümleri ve (2) genetik katsayı hesaplayıcı ile tahmin (GENCALC), tekrarlamalı hesaplama prosedürü, CERES-Mısır modeli ile kullanılarak genetik katsayı elde edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmanın amacı Uniform Covering by Probabilistic Region (UCPR) metodu ile diğer iki yaklaşımın adaptasyonunun karşılaştırılmasıydı. Çalışma beş hibrid mısırında iki genetik katsayının genç dönem (P1) ve fotoperyot hassas (P2) dönemine odaklanmıştır. Tarla denemeleri dört hibridin genetik karakterlerinin belirlendiği Rosville, KS de 1995 yılında yürütülmüştür. Aynı hibridler için koçan püskülü tarih verileri Kansas Mısır Performans testlerinden UCPR ve GENCALC tahminlerinde kullanılması için elde edilmiştir. Her iki tahmin prosedürü de P1 i tarla verilerine göre eksik tahmin etmiştir. Bu sonuçlar modellerin yaprak sayısını fazla tahmin etme eğiliminden kaynaklanmış olabilir. Kansas Mısır Performans testlerinden B73xMo17 nin bağımsız bir dizisinden koçan püskülü tarihi verileri modelleri test etmek için kullanıldı. P1 ve P2 değerleri kullanılarak UCPR ve GENCALC ile tahmin edilen 48

65 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ koçan püskülü tarihleri (sırasıyla) sadece % 26 ve 43 oranında gerçek tarihlerle uyuştu. Her ikisi de koçan püskülü dönemine uzun süreler tahmin ederek eksik tahminde bulunmuşlardır. P1 ve P2 nin yayınlanmış değerleri için % 45 oranında geçerlilik gösterdi fakat bütün verilerde eksik tahminde bulunmuşlardır (9.5 gün). Lizaso ve ark. (2003), son zamanlarda, CERES-Mısır da tane sayısı tahminini geliştirmek için koçan püskülü etrafındaki fotosentetik aktif radyasyon (IPAR) ile bitki başına toplam tohum sayısını kullanılması önerilmektedir. Bununla beraber Model de IPAR ile ilgili yüklenmiş hiçbir tahmin değerlendirilmesi bulunmamaktadır. Bu çalışmanın amaçları koçan püskülü etrafındaki IPAR ı ve onun komponentleri PAR olayı, ışık sönme katsayısı (k) ve yaprak alanı indeksi (YAI) ayrıca PAR ve k nın yerine alternatif metotlar geliştirmek için CERES-Mısır modelini değerlendirmektir. Ölçülen IPAR değeri ortalama 250 sıcaklık zamanına, tahmin edilen IPAR değeriyle karşılaştırıldığında aynı sonuçlara ulaşılmıştır. Bağımsız veriler toplam solar radyasyon olayının bir fonksiyonu ve bitki fenolojik yaşının bir fonksiyonu olan bitki örtüsü sönme katsayısı olarak PAR dan solar radyasyona fraksiyonları tahminde yeni ilişkiler geliştirmek ve test etmek için kullanıldı. Bu yeni ilişkiler CERES-Mısır modeli ile birleştirilmiş ve yeni IPAR tahminleri ölçülen değerlerle karşılaştırılmıştır. % 50 olarak tahmin edilen solar radyasyonun PAR değerinin yaygın kanının aksine Iowa koşullarımız için tahminlerin dışında % 43 te daha iyi çalıştığı belirlenmiştir. Sönme katsayısı bitki gelişmesiyle değişerek koçan püskülü döneminde 0.66 ile zirveye ulaşmış ve sezon içerisinde düşük, erken ve geç olmuştur. En iyi IPAR tahminleri yeni prosedürlerin solar radyasyonu PAR a dönüştürdüğünde ve tahmin edilen k ile CERES-Mısır modelinin orijinal yaprak alanının oluşturdukları çiftten elde edilmiştir. Lopez-Cedron ve ark. (2005), yılları arasında kuzey batı İspanyada 3 CERES versiyonunu (1- CERES-Maize 2003 yada CERES 2003, 2- Kiniry tarafından teklif edilen versiyon olan DSSAT 3.5 yada piyasadaki resmi adıyla CERES 3.5 ve 3- en son olarak piyasaya sunulan DSSAT v4.0 versiyonu yada ceres 4.0) tarla koşullarında test edilmiştir. CERES 4.0 modeli, çevre koşulları altında biomas ve dane verimini tamamıyla simüle etmiştir. CERES modeli daha düşük bir performans sergilemiştir. Bütün bunlara rağmen deneme koşulları 49

66 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Cengiz YÜRÜRDURMAZ altında CERES modeli fazla sıcaklık ve dane doldurma ve dane oranları gibi tahminlerde yarar sağlamış ama bu konuda daha fazla çalışma yapılmaya gereksinim duyulduğu da belirtilmiştir. 50

67 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Deneme Yılı ve Yeri Araştırma, Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında ikinci ürün olarak, 2004 ve 2005 yıllarında iki yıl süreyle yürütülmüştür. Araştırmada, mısır çeşitleri olarak Borja, Girona ve Donana hibrit mısır çeşitleri kullanılmıştır Araştırma Yerinin İklim Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü Kahramanmaraş ili Türkiye nin Doğu Akdeniz Bölümünde kuzey enlem ve doğu boylam dereceleri arasında yer almaktadır. Denizden yüksekliği 568 m. dir. Bölgede tipik Akdeniz iklimi hakimdir. Yazlar sıcak ve kurak kışları ise ılık ve yağışlıdır. Denemenin yürütüldüğü dönem olan Haziran ve Kasım ayları arasındaki 2004 ve 2005 yılları ve uzun yıllar iklim verileri Çizelge 3.1 de gösterilmektedir (Anonymous, 2005). Çizelge 3.1 den de görüldüğü gibi denemenin yürütüldüğü yıllar olan 2004 ve 2005 yılları Haziran-Kasım ayları arasındaki gözlenen maksimum sıcaklık değerleri yılı Haziran ayı hariç uzun yıllar maksimum sıcaklık değerlerinden daha yüksek gerçekleşmiştir ile 2005 yılı iklim değerleri arasında önemli farklar görülmemiştir ve 2005 yılları minimum sıcaklık değerleri 2005 yılı Haziran ayı hariç uzun yıllar minimum sıcaklık değerlerinden düşük olmuştur. Ortalama sıcaklık değerlerini karşılaştırdığımızda hem denemelerin yürütüldüğü 2004 ve 2005 yılları arasında hem de uzun yıllar ortalaması değerleri bakımından önemli bir fark görülmemektedir. Ortalama nisbi nem değerlerine baktığımızda sadece 2004 yılı Eylül ayı değeri hariç 2004 ve 2005 yılı değerleri uzun yıllar ortalama değerlerinden daha yüksek çıkmıştır. Toplam yağış miktarlarına bakıldığında ise Haziran 2005, Ekim 2005, Kasım 2004 rakamları uzun yıllar ortalamasından yüksek, diğer değer ile uzun yıllar ortalamasından düşük olmuştur. 51

68 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Çizelge 3.1. Kahramanmaraş İlinin Yılları ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait Aylık Minimum, Ortalama ve Maksimum Sıcaklık, Ortalama Nispi Nem ile Toplam Yağış Verileri AYLAR Maksimum Sıcaklık Minimum Sıcaklık Ortalama Sıcaklık Ortalama Nisbi Toplam Yağış YILLAR ( 0 C) ( 0 C) ( 0 C) Nem (%) (mm) HAZİRAN Uzun Yıllar Ort. TEMMUZ Uzun Yıllar Ort. AĞUSTOS Uzun Yıllar Ort. EYLÜL Uzun Yıllar Ort. EKİM Uzun Yıllar Ort. KASIM Uzun Yıllar Ort Kaynak: Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü 2004 ve 2005 yılları Aylık İklim verileri ile Uzun Yıllar ( ) Ortalama Değerleri. 52

69 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Deneme Yeri Topraklarının Bazı Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü arazisi topraklarının 0-90 cm derinliğinden alınan örneklere ait bazı özellikler Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2. Deneme Alanı Toprağının Ekim Öncesine Ait Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Yıllar Derinlik Tekstür Sınıfı Tınlı Tınlı Tınlı Tınlı Tınlı Tınlı PH 7,64 7, Kireç (CaCO 3 ) % 24,14 23, Elverişli Fosfor 10,47 6, (P 2 O 5 )(kg/da) Elverişli Potasyum 138,89 114, (kg/da) Organik Madde % Saturasyon 40,1 46, Tuz 0,04 0,05 0, Toplam Azot (%N) Kil (%) Silt (%) Kum (%) Bulk Density (g/cm 3 ) Electrical Conductivity, EC 25, (ds/m) Stones % Cation Exchange Capacity cmol/kg Kaynak: K.S.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Analiz Laboratuarı Çizelge 3.2 den görüleceği üzere analizler sonucunda denemenin yürütüldüğü toprakların killi-tınlı tekstüre sahip olduğu belirlenmiştir. Topraklar hafif alkali reaksiyonda, yüksek kireç içerikli, tuzsuz, organik madde içeriği ve toplam azot içeriği düşük, yarayışlı fosfor içeriğinin orta düzeyde olduğu bulunmuştur (Anonymous, 2005b). 53

70 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Denemede Kullanılan Mısır Çeşidi BORJA: Tek melez, birinci ve ikinci ürün olarak ekilebilen hibrit bir çeşittir. Ortalama gün de hasat edilebilmektedir. Bitki boyu cm, koçan yüksekliği cm arasındadır. Yatmaya, koçan dökmeye, gövde çürüklüğüne ve yaprak yanıklığına dayanıklıdır. Tane/koçan oranı yüksektir. Sap ve kök yapısı kuvvetli olup, toprak seçiciliği yoktur. Koçanda sıra sayısı dir. Hasatta rutubet oranı çok düşüktür. Sıcak bölgelerde (Çukurova, Akdeniz, GAP) ikinci ürün, diğer bölgelerde birinci ve ikinci ürün olarak ekilebilir. GIRONA: Tek melez, birinci ve ikinci ürün olarak ekilebilen hibrit bir çeşittir. Ortalama günde hasat edilebilmektedir. Bitki boyu cm, koçan yüksekliği 90 cm dir. Tane/koçan randımanı yüksektir. Sap ve kök yapısı kuvvetli olup, koçanda sıra sayısı dır. Hasat zamanında rutubetini çok hızlı şekilde düşürmektedir. Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde ikinci ürün, geçit bölgelerinde (Konya, Ankara, Kayseri, Yozgat gibi) birinci ve ikinci ürün olarak ekilebilir. DONANA: Tek melez, birinci ve ikinci ürün olarak ekilebilen hibrit bir çeşittir. Ortalama günde hasat edilir. Bitki boyu cm, koçan yüksekliği 90 cm dir. Tane/koçan oranı yüksektir. Adaptasyon kabiliyeti yüksek olup, toprak seçiciliği yoktur. Sap ve kök yapısı kuvvetli olup, koçanda sıra sayısı dir. Hasat zamanında rutubet oranı diğer çeşitlere göre daha düşüktür. Çok yönlü bir çeşittir. Sıcak Bölgelerde birinci ve ikinci ürün, serin Bölgelerde birinci ürün olarak ekilebilir Metod Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Bu deneme bölünmüş parseller deneme desenine göre, 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Araştırmada azot dozları ana parsellere, çeşitler (Borja, Girona, Donana) alt parsellere yerleştirilmiştir. Her blokta 9 ana parsel, her ana parselde 3 alt 54

71 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ parsel olmak üzere 27 parsel ve her parselde 70 cm aralıkta 4 sıra bulunmaktadır. Ekim, sıra arası mesafesi sabit (70 cm) ve sıra üzeri 18 cm olacak şekilde yapılmıştır. Fosfat Triple Süper Fosfat (% 45-47) formunda ve 8 kg/da P 2 O 5 gelecek şekilde eşit olarak uygulanmıştır. Azot gübresi dozları ise dekara 15 kg/da, 25kg/da ve 35 kg/da olacak şekilde üre (% 46 N) formunda her parsel için belirlenen miktarının yarısı ve fosfatın tamamı ekimle beraber sıra yanlarına banda, azotlu gübrenin diğer yarısı ise bitkilere ikinci su vermeden hemen önce sıra yanlarına banda uygulanmıştır. Ekim yapılacak deneme alanı ekimden önce pullukla işleme, rotatiller ve tapan çekme işlemleri ile ekime hazır hale getirilmiştir. Ekim işlemi 1. yıl Temmuz ayı başında, 2. yılda ekim Haziran ayının son haftasında 4-5 cm derinlikte her bir ocağa 2 tohum atılmak suretiyle elle yapılmıştır. Parsel büyüklükleri 2.80x5.00= 14 m 2 olup 4 bitki sırası olacak şekilde ayarlanmıştır. Çıkıştan sonra bitkiler üç yapraklı dönemde iken tekleme ve el çapası yapılmıştır. Bitkilere ikinci su verildikten sonra ikinci çapalama işlemi yapılmıştır. Daha sonraki dönemlerde parsel araları ot biçme makineleri ile temizlenmiştir. Yetişme süresi boyunca, gerektikçe parsellere eşit miktarda su verilerek, kontrollü olarak tava usulü sulama yapılmıştır. Bitkiler olgunluk dönemine geldikleri zaman, her parselin yanlarından birer sıra, başlarından da 0,5 m kenar tesiri olarak atıldıktan sonra koçanlar elle, bitkiler ise orakla hasat edilmiştir. Her parselden tesadüfi olarak seçilen 15 bitki üzerinde diğer araştırıcıların (Ülger ve ark., 1996; Konuşkan, 2000, Alıcı, 2005, Kara, 2006) uygulamış oldukları yöntemler esas alınarak ölçümler yapılmıştır İncelenen Özellikler ve İnceleme Yöntemleri Tepe Püskülü Çıkarma Süresi (gün): Bitkilerin çıkış tarihleri ile parseldeki bitkilerin % 75 inde tepe püskülünün görüldüğü tarih arasındaki gün sayısı, tepe püskülü çıkarma süresi olarak tespit edilmiştir Koçan Püskülü Çıkarma Süresi (gün): Bitkilerin % 75 inde koçan püskülünün görüldüğü tarih ile çıkış tarihleri arasındaki gün sayısı koçan püskülü çıkarma süresi olarak kaydedilmiştir. 55

72 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Bitki Boyu (cm): Parsel alanının orta sıralarından seçilen 15 bitkinin toprak yüzeyinden tepe püskülünün ucuna kadar olan mesafe cm olarak ölçülecek ve ortalamaları alınarak belirlenmiştir İlk Koçan Yüksekliği (cm): Bitki boyu ölçülen 15 bitkinin toprak yüzeyinden ilk koçanın sapa bağlandığı boğuma kadar olan kısım ölçülecek ve ortalamaları alınarak cm olarak belirlenmiştir Koçan Boyu (cm): Her bir parselden tesadüfen seçilerek ve kabuğu soyulan 15 koçanda, koçan dibi ile koçan ucu arasındaki mesafe cm olarak ölçülmüştür Koçan Çapı (mm): Boyu ölçülecek koçanların orta kısımlarından kumpasla mm olarak ölçülecek ve ortalamaları alınarak belirlenmiştir Koçandaki sıra sayısı (adet/koçan): Örnek bitkilerden alınan koçanlar üzerindeki mevcut sıralar sayılarak, ortalaması alınarak bulunmuştur Koçanda Tane Sayısı (adet): Çapı ve boyu ölçülecek olan koçanlarda sıra sayısı ile sıradaki ortalama tane sayısı belirlenecek ve sıra sayısı ile sıradaki tane sayısı çarpılarak adet olarak belirlenmiştir Tek Koçan Ağırlığı (g): Hasat parsellerinden hasat edilecek 15 koçan tartılarak elde edilen rakamların ortalaması alınacak ve g olarak ifade edilmiştir Bitki başına koçan sayısı (adet/bitki): Her parselden hasat edilen koçan sayısı, parseldeki bitki sayısına bölünerek elde edilmiştir Yaprak alanı (cm 2 ): Üst yapraklardan başlamak üzere, bitkinin tüm yaprakları alınarak aşağıdaki formüle göre bulunmuştur. Yaprak Alanı= Yaprak Uzunluğu X Maksimum Genişlik X 0.75 (Mc Kee, 1964) Yaprak alanı indeksi: Hesaplama yoluyla bulunan yaprak alanı değeri, hesaplanan bitkilere ait toprak alanına oranlanarak elde edilmiştir Bin Tane Ağırlığı (g): Hasat parselinden alınacak örnek bitkilerin koçanları harmanlanacak, 4x100 adet tane tartılarak ortalaması alınacak ve 10 ile çarpılarak bin tane ağırlığı g olarak tespit edilmiştir. 56

73 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Tane Verimi (kg/da): Her parselden elde edilecek koçanlar harmanlandıktan sonra tane ürün tartılacak (nem oranı %15) ve elde edilecek miktar dekara çevrilerek kg/da olarak ifade edilmiştir Toplam kuru madde oranı (%): Alınan bitki örnekleri 70 0 C de 48 saat kurutuldukta sonra tartılarak aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır. Toplam Kuru Madde Oranı = Kuru Ağırlık X 100 /Yaş Ağırlık (Evans, 1072) Tanedeki Azot İçeriği (%): Hasattan sonra her parselden alınacak olan koçanlarda taneleme işlemi yapıldıktan sonra kurutma ve öğütme işlemleri yapılacak ve Kjeldahl metodu ile azot içeriği tespit edilmiştir CERES-Maize Bitki Büyüme Modeli Büyüme, gelişme ve verim üzerine bitki çeşidi ve sıklığı, iklim, toprak suyu ve azotun etkilerini sezinlemek amacıyla A.B.D. Tarım Bakanlığı Tarımsal Araştırma Servisi (USDA-ARS) Texas, Grassland da Bitki Sistemleri Değerlendirme Birimi Toprak ve Su Araştırma Laboratuarında CERES-Maize bitki büyüme modeli geliştirilmiştir (RITCHIE, 1985). Bitki büyüme modelleri, iklim ve toprak koşulları ile bitki fizyolojisine ilişkin dinamik olayları matematiksel ilişkilerden yararlanarak çözümleyen ve bitkiye ilişkin verilerin kestiriminde kullanılan yaklaşımlardır. Olası seçeneklerin değerlendirilmesinde de yaygın olarak kullanılan modeller, belirli sınırlar içerisinde çalışmakta ve belirli varsayımlara dayanmaktadır (Hoogenboom ve Ark., 1991). Bitki büyüme modellerinin geliştirilmesinin başlıca önemli nedenleri, mevcut durumu tanımlamaları, bilimsel araştırmalardaki eksiklikleri göstermeleri, araştırmada öncelikleri belirlemeleri, farklı yönlerden bilgileri bir bütün haline getirmeleri ve disiplinler arası koordinasyonu sağlamalarıdır. Modeller, çeşitli bitkilerin fizyolojik aşamalarındaki bazı ilişkileri temel almaktadır. Koşulların değiştiği alanlarda çok az veya hiç bir düzeltme yapmadan bitki gelişimini, fizyolojik temellere bağlı olarak tahmin eden bu gibi programların uygulamada belirli bir potansiyeli vardır. Bu modeller, hasat zamanında olduğu 57

74 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ kadar hasattan önceki bölgesel verimlerin kestiriminde de belirli bir potansiyele sahiptir. Üreticilerin ürünlerini satması, veya depolamasının, gelecekte oluşacak fiyatlara üretimin etkisini belirleme açısından verimin önceden tahmin edilmesi çok önemlidir. Bu nedenlerle bitki büyüme modelleri, son yıllarda verimin önceden tahmin edilmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır (HODGES ve Ark., 1987). DSSAT-CSM üniform bir alanda yetiştirilen ürünlerin verim, gelişimi ve büyümesini simüle eder, toprak suyundaki karbon, azot gibi değişimleri yönetir, belirler. DSSAT-CSM Jones ve ark., 2001 ve Porter ve ark., (2000) tarafından tanımlanan modüler yaklaşım kullanılarak yapılandırılmıştır. DSSAT (Decision Support System for Agrotechnology Transfer), global uygulamaları yarayışlı hale getirmek ve bu yaklaşımı uygulamak için geliştirilmiştir. DSSAT karışık (karmaşık), alternatif sonuçları analiz etmek için gerekli olan insan kaynakları ve zamanı (zaman kaybını) azaltarak programcılara, araştırmacılara kolaylık sağlar (Tsuji et al, 1998). Tarımsal teknoloji transferi için karar destek sistemi dünya genelinde 100 den fazla ülkede araştırmacılar tarafından 15 yıldan fazla bir süredir kullanılmaktadır. DSSAT ürün-toprak ve hava bilgi tabanlarını yönetmek için ürün modelleri ve uygulama programları ile birlikte ürün yönetim stratejileri sonuçlarını yıllarca simule etmek için kullanılan mikro bilgisayar yazılımıdır. Bir yazılım paketi olarak toprak, ürün genotipi, iklim ve yönetim seçeneklerinin etkilerini tümleştiren DSSAT şayet (şöyle veya böyle bir durum ortaya çıkarsa şeklindeki sorular) kullanıcıya soru sorma izni verir ve masaüstü bilgisayarda bir dakika içinde deneyleri (ki bu deneyler bir tarım bilimcinin kariyerinin belirgin bir kısmını tüketen) sonuçları kapsayacak şekilde simule eder. Ayrıca DSSAT ürün model çıktılarının geçerliliği için kullanıcılara, gözlemlenen sonuçlarla simule edilen sonuçları karşılaştırma yapma imkanını verir. Ürün modeli geçerliliği kullanıcının en düşük değerleri girip modeli çalıştırarak (yani görselleştirerek) sonuçların geçerliliğinin karşılaştırılıp tamamlanmasıdır. Ürün yönetim stratejilerinin olası simule ederek DSSAT kullanıcı bilgilerini, yeni ürünleri, mahsulleri ve pratik uygulamaları hızlı bir şekilde takdim eder. 58

75 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Tanıtımı yapılan DSSAT V4 sürümü hem ürün modelleri yapısı ve modeller için ara yüzü hem de ilişkilendirilmiş analizleri ve faydalı programların değişimlerini birleştirir. DSSAT paketi 27 farklı ürünü yeni araçlarla birlikte birleştirir. Bu deneysel yönetimi ve oluşturmayı toprak ve bilgi dosyalarını birleştirmeyi kolaylaştırır. DSSAT V4 sürüm sezonluk ve analiz dizisi ki bu dizi ekonomik tehlike ve sulama ile birleşmiş çevresel etkileri, gübreleme ve gıda besin yönetimi, iklim değişimi, toprak karbon ayrışması, iklim değişkenliği ve yönetim duyarlılığı değerlerini (durumlarını)kontrol eder(takdir eder-oluşturur veya belirler). DSSAT bilim adamları ve Florida Üniversitesi, Georgia Üniversitesi, Guelph Üniversitesi, Hawaii Üniversitesi, Uluslararası toprak gübreleme ve tarım merkezi, Iowa devlet Üniversitesi ve diğer bilim adamları işbirliği ile geliştirilmiştir DSSAT Programının Modülleri DSSAT V4.0 sürümü ile birlikte tanıtımı yapılan bitki büyüme modeli bir önceki modelden fonksiyon olarak değil dizayn olarak büyük yenilikler sunar. Modüler formatta yeniden yazılan kaynak kodu ki bileşenleri ayrı uzun bilimsel çizgiler ve oluşturulan yeni kod modellerin toplanması veya farklı bir yere kolayca yerleştirilmesine olanak tanır. CSM şimdi modül alarak tek bir toprakta ve tek bir hava modülünü birleştiriyor. Yeni bitki sistem modeli (CSM) şimdi eski DSSAT CROPGRO ve CERES modellerinden çıkarılan 17 ürün modelini içeriyor. Bu modüller, Toprak modülü. Yönetim modülü. Toprak modülü-su toprak dengesi alt modülü ve iki toprak nitrogen/organik madde modülleri. Toprak-bitki-atmosfer modülü. CROPGRO bitki büyüme modülü. Tohum baklagiller, soya fasulyesi, kuru fasulye, nohut. Sebzeler-biber, lahana, domates. 59

76 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Yeşillikler-bahia brachiaria. CERES bitki büyüme modülü. Tahıllar, mısır, darı, süpürgedarısı, buğday ve arpa. SUBSTOR bitki büyüme modülü. Ceres-Maize modeli, Uluslararası Tarımsal Teknoloji Grubu (IBSNAT- International Benchmark Sites Network For Agrotechnology Transfer) tarafından geliştirilmiştir. Model içerisinde tanımlanan bitkilerin iklim, toprak, bitki yetiştirme tekniği ve bitki genetiğinin fonksiyonu olarak büyüme, gelişme ve verimi kestirilebilir. CERES (Crop Estimation through Resource and Environment Synthesis) kelimelerinin baş harflerinden oluşturulmuştur. Model yarı mekanistik bir yapıya sahip olup günlük bazda çalıştırmak mümkündür. Modelden ayrıca biyolojik ayrıntı, toprak-su dengesi, bitki büyüme ve gelişimi, azot dinamiği hakkında da bilgi elde edilebilir. Modelin doğru çalışabilmesi için iklim, çevre ve bitki genetiğine ilişkin çok sağlıklı ölçümlere gereksinim vardır. Araştırmada ele alınan konuların verim ve verim öğeleri üzerindeki etkilerinin belirlenmesi için CERES-Maize büyüme modelinin V4.0 nolu geliştirilmiş versiyonu kullanılmıştır. DSSAT birlikte çalışan ama birbirinden bağımsız programların bütünüdür ve ürün simülasyon modelleri Şekil 3.1. de verilmiştir. Belli başlı modüller, iklim, toprak, bitki, toprak-bitki-atmosfer ve yönetim modülleridir. Her bir modül Şekil 3.1 de gösterilen 6 adet işlem aşamasına sahiptir (başlangıç süresi, sezon süresi, hesaplama oranları, entegrasyon, günlük veri ve özet veri değerleri). 60

77 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Şekil 3.1 DSSAT Programını Oluşturan Componentler ve Modüler Yapı. 61

78 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Şekil 3.2. Programın Ana Sayfası Model ile bitki verimi ve gelişimi tahmin edilirken, çeşit, toprak, iklim ve yetiştirme tekniği gibi özelliklerin tanımlanması gerekmektedir. Modelin çalıştırılabilmesi için gerekli minimum veri isteği aşağıda verilmiştir Minimum Data Model içerisinde yer alan dosyalar girdi, çıktı ve deneme performans verileri olmak üzere düzenlenmiştir. Deneme performans dosyalan, yalnızca simülasyon sonuçlarını belirli bir denemeye ilişkin sonuçlarla karşılaştırmak amacıyla kullanılmaktadır. Modeldeki çıktı dosyalan ise kullanıcıya seçilen belirli bir uygulama için gerekli olan bilgiyi sağlamaktadır. Buna benzer olarak, girdi dosyalan da belirli modellerin kullanımında kısmi esneklik sağlamaktadır. Örneğin; Şanlıurfa'da olduğu gibi, denemeye toprakta azot faktörü dahil edilmemiş ise modelde gübrelemeye ilişkin bilgileri içeren bölüm iptal edilebilir ya da gübre uygulandığında besin elementinden doğabilecek stres giderilebilir. 62

79 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Modelde tanımlanması gereken dosyalar dört farklı gruba ayrılmıştır. Bunlar, denemeyi tanımlayan bilgiler, iklim, toprak ve kullanılan bitki çeşidine göre değişen genotip özelliklerdir. Modelde yer alan denemelerin yer tanımı (enstitü), deneme adı, bitki kodu, denemenin yürütüldüğü yıl gibi özelliklerin tanımlanması gerekir. Model içerinde yer alan WTH.LST dosyalan denemelerin yürütüldüğü dönemlerdeki her bir yöreye ilişkin iklim verilerini içermektedir. Modelde başlıca tanımlanması gereken dosya FILEX'dir. Simule edilecek her bir denemeye ilişkin tanımlamalar bu dosyada belirtilmelidir. Bu dosyada yer alan değerler gözlenmiş değerler ya da simulasyon için tanımlanmış varsayıma dayalı değerlerdir. Dosyada denemenin adı, denemede kullanılan konuların tanımı, kullanılan bitki çeşidi, bitki kodu ve adı, denemenin yürütüldüğü yerdeki toprak ve iklim istasyonunun tanımı, toprak analiz sonuçlan, denemenin başlangıcındaki toprak profilinde bulunan mevcut su ve azot durumu, deneme öncesinde ekili bitkiden arta kalan kök miktarı, ekim tarihi, ekim derinliği, bitki sıra arası uzunluğu, bitki yoğunluğu, sulama tarihleri, uygulanan sulama suyu miktarı, gübreleme tarihi, uygulanan gübre dozu ve uygulanan gübrenin modelde tanımlanan kodu, kullanılan artık sap, yeşil ve hayvan gübresine ilişkin veriler, uygulanan herbisit ve pestisitlerin uygulama tarihleri, çevresel modifikasyonlar (örneğin; sabit gün uzunluğu, gölgeleme, sabit sıcaklık vb.), toprak işleme detayları, toprak işleme biçimi, hasat tarihi, simülasyona başlama tarihi, model bileşenleri için on/off (su ve azot dengesi), çıktı aralığının tanımlanması gerekir. Burada açıklanması gereken, herhangi bir simülasyonda yukarıda açıklananlardan yalnızca birkaçı yeterli olmaktadır. Ancak, simülasyon için gerekli minimum veri (toprak-su ve azot dengesi kullanılmadığı ve herhangi bir su, bitki besin maddesi ya da zararlı stresi söz konusu olmadığında); deneme adı ve denemede yer alan konular, kullanılan çeşit, denemenin yürütüldüğü yere ilişkin bilgiler, ekim tarihi, ekim derinliği, bitki yoğunluğu ve simülasyon kontrol bölümleri yeterli olmaktadır. İklim verilerinin büyüme mevsimi süresince (ekimden olgunluğa dek) günlük bazda tanımlanması gerekmektedir. İdeal olarak, iklim dosyasında (FILEW) gereken 63

80 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ günlük verilerin ekim tarihinden önce ve olgunluktan sonraya dek yer alması modelin ekim sırasındaki toprak koşullarını tahmin etmeye olanak sağlar. Ayrıca, bu şekilde hazırlanan iklim dosyası kullanıcının alternatif ekim tarihi seçmesine izin verir. Yine modelde uzun yetişme periyoduna sahip bitkiler duyarlılık analizi ile test edilebilir. Modelde yer alan iklim dosyasında; iklim istasyonunun adı, bulunduğu ülke, enlem, boylam, kot, yıllık ortalama sıcaklık, sıcaklık ve rüzgar ölçümünün yapıldığı yüksekliğin yanı sıra DSSAT V4.0 için gereken günlük bazda minimum veriler; solar radyasyon, minimum ve maksimum sıcaklık, yağıştır. Eğer çiğlerime noktası sıcaklığı, rüzgar hızı, fotosentetik aktif radyasyon değerleri de mevcut ise modele eklenebilir. Toprak profil özelliklerini içeren veriler; toprak suyu, azot, fosfor ve kök gelişim bölümlerinde kullanılmaktadır. Burada öncelikle toprak tekstürüne ilişkin tanımlar ve bilgiler verilmelidir. Toprak sınıflaması Kanada toprak sınıflandırma sistemine göre yapılmaktadır. Ayrıca, coğrafik veriler toprak sınıflandırılması ile verilmelidir (Soil Survey Staff, 1975). Bunun yanı sıra derinlik ile değişmeyen toprak özellikleri (albedo ölçü tekniği gibi) verilmelidir. Daha sonra derinliğe göre veriler tanımlanmalıdır. Topraktaki organik karbon da diğer toprak özelliklerinin hesabında sıklıkla kullanıldığından bu dosyaya dahil edilmiştir. Dosyada silt ve kil içeriği tanımlanırken, kum içeriği ise (100-{kum+silt)) eşitliğinden hesaplandığından modele dahil edilmemiştir. Toprağa ilişkin verilerin yer aldığı dosyada (SOL.LST) yalnızca simülasyonla etkisi gözlenecek parametrelere ilişkin veriler yeterli olacaktır. Modelde yer alan her bir genotipin fizyolojik ve morfolojik karakteristikleri ile ilgili üç dosya bulunmaktadır. Bunlardan (FILEG) belirli bir çeşidin özelliklerini; (FILEE) belirli bir çeşidin ekotipik karakteristiğini; (FILEC) ise belirli ekotipik gruplar içerinde belirli bir çeşidin karakteristiğini ifade etmekte yardımcı olmaktadır. Bu dosyalar simülasyon için gerekli tüm genotipik dataları içermektedir. Bunların içeriği, düzenlenmesi ve kullanımı bitkiden bitkiye büyük oranda değişmektedir. Çıktı dosyalarının sayısı simülasyon yapılan denemenin özelliklerine bağlı olarak değişmektedir. Çıktı dosyası ile daha önce hazırlanan veriler (inputlar), bitki 64

81 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ performansı ve eğer uygunsa gerçek (ölçülen) veriler ile karşılaştırma olanağı vardır. Bu dosyada; denemenin adı, enstitü kodu, deneme no, denemede hangi konunun simule edildiği, bitki kodu, simülasyona başlama tarihi, ekim tarihi, bitki sıra aralığı, bitki yoğunluğu, iklim istasyonunun yeri ve yılı, toprak tekstürü ve numarası, deneme başlangıcında toprağın NH 3, NH 4 ve mevcut su içeriği bakımından durumu, sulama programı, azot programı, gübreleme ve artık bitki uygulamasına ilişkin veriler, çevre faktörleri, simülasyon ve denemenin idare şekline bağlı olarak gereken bilgilerdir. İkinci çıktı dosyasında ise denemedeki tüm konular birer satır olarak açıklanmıştır. Bu dosyadan ekim tarihi, çiçeklerime tarihi, olgunluk tarihi, hasat tarihi, bitki organlarına göre kuru madde miktarları, verim gibi özelliklerin yanı sıra uygulanan sulama suyu miktarı, yığışımlı yağış, mevsimlik evapotranspirasyon, yüzey akış, yığışımlı drenaj, toprakta mevcut nem gibi özellikler verilmektedir. Bunun yanı sıra uygulanan azot miktarı, sayısı, mevsimlik N alımı, yıkanan N miktarı, fikse edilen N, olgunlukta inorganik N, hasatta toprakta organik N, uygulanan fosfor miktarı ve sayısı, bitkinin yığışımlı P alımı, hasatta toprakta kalan P gibi özellikler verilmiştir. Simülasyon sonuçlarının büyüme mevsimi süresince günlük ya da daha farklı aralıklarla tavrını izlemekte mümkündür. Bitkinin farklı organlarına (yaprak, sap, başak, kök) göre büyüme mevsimi süresince seyrini görmek, yaprak sayısı ve yaprak alanının değişimini çıkarmak, hasat indeksini görmek mümkündür. Karbon dengesine ilişkin çıktılar ise büyüme mevsimi süresince istenilen aralığa göre topraktaki organik karbon, brüt taç fotosentezi, büyüme için mobilize olan karbon, taç büyüme hızı, günde depolanan C, yaprak ve sapta C %'sini görmek mümkündür. Su dengesine ilişkin parametrelerden transpirasyon, evapotranspirasyon, potansiyel buharlaşma, kullanılabilir nem, yığışımlı yüzey akış ye drenaj, yığışımlı sulama suyu miktarı, ortalama solar radyasyon, ortalama maksimum ve minimum sıcaklığı izlemek olasıdır. 65

82 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Azot dengesi ise bitkide, danede, (yaprak ve sapta) azot miktarı, danede ve bitkide azot %'si, yığışımlı uygulanan inorganik N, yığışımlı N fiksasyonu, yığışımlı yıkanan N, toprakta inorganik ve organik N izlenebilir. Eğer modelde fosfor ve pestisitin etkisi izlenmiş ise ayrıntıları görmek olasıdır. Deneme performans veri dosyalarının doğru bir şekilde düzenlenmesi modelin düzgün çalışması açısından oldukça önemlidir. Çünkü anılan iki dosya model ile doğrudan bağlantılıdır. Bu dosyaların hazırlanmasındaki amaç; ölçülen model parametrelerini doğrudan simülasyon sonuçlan ile karşılaştırmaktır. Modelde -99 değeri ölçülen değerin olmadığını göstermektedir. Bitki gelişme dönemlerine göre çevre, su ve azotun oluşturacağı stres indeksinde 0 değeri stressiz durumu ifade ederken, l ise tam stresli koşulu göstermektedir. CERES modelinde CO 2 nin fotosentez ve su kullanımı üzerindeki etkisini de simule etmek olasıdır. Model içerisinde günlük potansiyel transpirasyon hesaplamaları, stoma iletkenliğinde CO 2 nin etkisine dayanmakta ve CO 2 konsantrasyonuna bağlı olarak modifiye edilmektedir (Peart ve Ark. 1989). Her bir bitki çeşidini ilgilendiren ve her çeşidin özelliğini ortaya koyan genotip katsayılar model içerinde tanımlanmıştır. Ayrıca model içerinde yer almayan her bir yeni veya eski çeşit için genetik katsayıların tahmininde Hunt ve Ark., (1993) tarafından geliştirilen GENCALC (Generating Genetic Coefficients) programı kullanılmıştır İklim Verileri İstasyonun enlem ve boylamı Günlük solar radyasyon verileri (Mj/m 2 -day) Günlük en yüksek ve en düşük sıcaklık Yağış Çiğlenme sıcaklığı Photosynthetically active radiation (PAR /mol/m 2 /day) Rüzgar Hızı 66

83 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Şekil 3.3. WeatherMan Programının İstasyon Bilgilerinin Girildiği Anasayfası ve Veri Giriş Sayfası. 67

84 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Toprak Verileri Toprak sınıfı, Renk Yüzey meyili Geçirgenlik ve Drenaj sınıfı Üst ve alt horizon derinliği Kum, Silt, Kil, ph 1/3 bulk density Organic carbon, Aluminium saturation Kök miktarı bilgileri Şekil 3.4. Toprak Bilgilerinin Girildiği Program Sayfaları. 68

85 3.MATERYAL VE METOD Cengiz YÜRÜRDURMAZ Yönetim ve Deneme Verileri Ekim tarihi, Ekim derinliği, Ekim sıklığı Gübreleme, Sulama Ürün deseni, Sıra arası Ekim öncesi ölçülen toprak koşulları Şekil 3.5. Deneme Bilgilerinin Girilmesi ve Simülasyon Seçenekleri. 69