Biyosidal Ürünlerin Çevre Sağlığı Üzerine Etkileri. Dr. Şahin TOPRAK Mart 2014, Antalya

Transkript

1 Biyosidal Ürünlerin Çevre Sağlığı Üzerine Etkileri Dr. Şahin TOPRAK Mart 2014, Antalya

2 Biyosidal Ürün ve Ekosistem Arasındaki İlişki Biyosidal Ürün Kronolojisi Ekosistem analizi Enerji ve Madde döngüsü Besin zinciri Biyolojik Birikim Çevreye Holostik (Bütünsel) yaklaşım Biyosidal ürün gerekli mi? Gerekliyse Niçin, Ne kadar, Nasıl ve Ne Zaman? Sonuçlarına katlanabilir miyiz?...

3 BİYOSİDAL KULLANIMI İnsanoğlunun yerleşik ve tarım toplumu olarak şekillenmeye başlamasıyla, kendisini direkt veya dolaylı olarak etkileyen/zarar veren canlılara karşı bir mücadele içerisine girmiştir. Önceleri daha çok fiziksel bir korunma veya kaçma davranışı şeklinde gerçekleşirken, insanın doğaya egemen olma güdüsünün artışına bağlı olarak farklı mekanizmalar veya ürünler kullanılmaya başlanmıştır.

4 Bulgular, bize ilk kullanılan biyosidal amaçlı ürünlerin Kükürt ve Arsenik olduğu, sonraları bitkisel droglardan faydalanıldığı göstermiştir 1800 lerden sonra Bakır ve Cıva gibi maddeler mantarlaşmaya karşı kullanılmış olup, böceklerde siyanür, arsenik gibi maddeler kullanılmıştır.

5 Bunların başında bir dönem mucize ilaç/ürün olarak tanımlanan DDT (diklorodifenil trikloroetan) P. Muller tarafından keşfedilmesiyle pestisid kullanımında yeni bir dönem açılmış oldu. Soğuk savaşların en yoğun dönemde yaşandığı yıllarda, sinir gazı üzerinde çalışan Alman bilim adamları organofosforlu bir insektisit olan Parathionu bulmuşlardır ve takip eden yıllarda ticari piyasaya sunulmuştur.

6 Pestisidlerin dünyadaki kullanımı artmaya başlanınca ilk pestisit yasası ABD de 1947 yılında çıkartılmış Pestisitlerin ekosistemdeki zararlı etkilerine dikkat çeken bilim insanı ise biyolog Rachel Carson'un 1962 yılında yayımladığı "Sessiz İlkbahar" kitabıyla ortaya koyduğu çalışmadır. DDT ve klorlu hidrokarbonların ekosistemdeki kalıcılığı, insan ve hayvanlardaki birikimini, hedef dışı türler üzerindeki toksik etkilerini, çevre ve insan sağlığı üzerindeki negatif etkilerine dikkat çekerek ilk bilimsel kaygıları ortaya koymuştur.

7 Daha sonraları bilimsel çalışmaların hız kazanması sonucu DDT nin farelerde kanserojen etki yaptığı kanıtlanınca 1971 de ABD de kullanımı yasaklanmıştır yıllardan sonra birçok ülkede kullanımı belli kriterlere bağlanmıştır.

8 Biyosidal Ürünler ve Çevre Sağlığı Biyosidal ürünlerin hedef alana/ortama püskürtülmesi sonucu ilk olarak havaya karışmaktadır. Havayla teması olan tüm canlılar ilk olarak ve direkt bir etkiye maruz kalmaktadır. Havadaki kalıcılığı veya yayılımı, Parçacıkların büyüklüğüne, hacimsel dağılımına, hava akımına, havanın sıcaklığı gibi bazı faktörlere bağlıdır. Belli bir lokalitede kullanılan biyosidal ürün, hava akımıyla istenmeyen birçok uzak alanlara yayılması olasıdır.

9 Bu anlamda kullanım öncesi klimatik faktörler mutlaka değerlendirilmeli; doz, nozül çapı, damlacık tek düzeliği gibi parametreler titizlikle hesaplanarak uygulama yapılmalıdır. Biyosidal ürünler, havadaki toz partiküllerine bağlanarak kilometrelerce uzaklara gidebilmekte ve havadaki diğer kimyasallarla birleşerek sekonder kirleticiler oluşturabilirler.

10 Biyosidal Ürünlerin Karasal (Toprak) Ekosisteme Etkileri Toprak veya kara olarak adlandırdığımız karasal ekosistemlerdeki kirlilik, sadece toprağın kirlenmesi şeklinde kendini göstermez, Mekanik, biyolojik ve fiziksel olarak biyosidal ürünler topraktan havaya buharlaşabilecekleri gibi yer altı sularına sızarak veya akarak ta tehlike yaratabilirler. Toprak kirliliğine bağlı olarak canlılar ve insanlar bu zehirli kimyasalları doğrudan alabildikleri gibi, toprak aracılığıyla bitkilere geçebilir ve kimi kültür bitkilerinde söz konusu kimyasallar toksik düzeyde birikebilmekte ve oradan da tüketicilere geçebilmektedir.

11 Biyosidal Ürünlerin Sucul (Aquatik) Ekosistemlere Etkileri Biyosidal ürünler, nerede kullanılırsa kullanılsın en son varacağı yer toprak ve oradan da sucul ekosistemlerdir. Bu durum doğrudan toprak yüzeyinden akıntılarla, evlerden, bitkilerden ve tarımsal bölgelerden akış şeklinde olabilir. Uygulama sonrası bazı kimyasallar su akımı, toprağa enjekte edilmeleriyle, yağmur ve karla yıkanarak yeraltı sularına karışarak içme suyunu ciddi anlamda tehdit edebilir. Pestisitlerin kullanılması bu nedenle mutlaka denetim altında olmalı, su kütlelerinin denetimi düzenli olarak yapılmalıdır.

12 EKOSİSTEM Ekosistemin en önemli işlevi, içinde madde ve enerji döngülerinin gerçekleşmesidir. Karşılıklı olarak madde alışverişi yapacak biçimde birbirlerine etki yapan canlı organizmalarla, cansız maddelerin bulunduğu her hangi bir doğa parçasına EKOSİSTEM diyoruz.

13 Biyolojik Spektrum Etki Protoplazma Hücre Doku Organ Sistem organizma Populasyon Kommunite Ekosistem Biyosfer (Ekosfer) Etki

14 Güneş EKOSİSTEMDE ENERJİ AKIŞI Enerji ISI Fotosentez ISI Hücresel Solunum ATP ATP Hücresel Solunum Hücresel Solunum Karbonhidrat ISI ATP Bitkiler (Ototrof) Hayvanlar (Heterotrof)

15 Güneş enerjisi BİYOSİDAL 2. Tüketiciler Üreticiler 1. Tüketiciler Üreticiler

16 Biyolojik Birikim İNSAN 16 B Balık Balık 8 B 8 B 4B 4B 4B 4B Küçük su canlıları B B B B B B B B B B B B B B B B Plankton Plankton Plankton Plankton

17 AIDS ve HIV Virüsünün Öyküsü (Direnç mekanizması) AIDS Dünyaya iki kaynaktan yayılmış (Afrika-Güney Asya: ABD ve Avrupa) HIV(Human immunodefiency virus) İnsanda makrofaj ve T- lenfositlerin parazitidir. Hücrenin enzim sistemini ve enerji kaynaklarını taklit ederek çoğalır ve hücreyi öldürür. Virüs kapıldıktan sonra 2 yıl içinde ölüm gözlenir. AZT (Azidotimidin) bir nükleotid analogu olup, virüsün replikasyonunu engelleyici bir ilaç olarak önemli başarılar sağladı. Ancak, İlaç uygulamasından 2 yıl sonra HIV, AZT ye dirençli virüsler oluşturdu.

18 DDT nin Öyküsü İnsanlığın kurtarıcısı olarak ilk başlarda düşünülmüş Bir öğrencinin bitirme tezidir DDT 30 yıl boyunca raflarda kalmıştır Paul Muller DDT yi ilaçlamada kullanmıştır. İlk 10 yıl içinde ddt nin milyonlarca hayat kurtardığı tahmin edilmiş, ancak çok sonraları da yasaklanmış Türkiye de 1981 de yasaklandı

19 Endonezya da 1950 lerde sıtma için DDT kullanıldı. İlk birkaç sene sıtma ve sivrisinekler azaldı fakat bu kez VEBA salgını başladı ve sıtma tekrar hortladı NEDEN? Kullanılan DDT ile bir ilgisi var mı? Kesinlikle EVET

20 Kediler ölünce, Fareler üzerinde Predatör baskısı yok oluyor DDT kedilerde birikiyor Kediler kertenkele yiyince Fare populasyonu artıyor Alana DDT uygulanmış DDT kertenkelelere geçiyor Veba salgını başlıyor

21 Çevresel Sorunlar ve İndirgemeli Çözümler Sıtma-sivrisinek-Gambusia spp- Gambusia ile mücadele Kaliforniya kıyıları- Deniz kestanesi-yengeçler-hüzünlü Son İnsektisid-kimyasal mücadele-direnç mekanizması-çaresizlik Pestisid-tarım zararlısı-verimlilik-trajedi Hormon kullanımı- meyve sebzede estetik- Dramatik birikim GDO lu ürünler- çeşitlilik ve bolluk- Geri dönülmez rahatsızlıklar Ekosisteme müdahale- karşılığında sert tepkiler.

22 Çevre Sağlığında indirgemeli (Reductionism) ve Bütünsel (Holism) Yaklaşım 18. y.y dan bu yana Batı Bilimciliği, daha çok indirgemeli yaklaşımla gelişmiştir. Bu yaklaşımın temel öngörüsü; Bir problemi parçalar şeklinde çözmektir. İndirgemeli yaklaşım fizik kimya gibi bilim dallarının temel yaklaşım şeklidir. (Roket) Ekolojik/çevresel sorunlarda da bazen indirgemeli yaklaşımlar kullanılabilir (laboratuvar) Günümüzde Ekolojik ve Çevre Bilimlerinde Bütünsel Yaklaşım bir zorunluluktur. Neden. (Ekosistem mantığı). Ekosistemde cereyan eden enerji ve madde döngülerinin her hangi bir yerinde bir kesinti, yaşamın sonu demektir.

23 Bazı çevre bilimcilerine göre indirgemeli yaklaşım, batıdaki hıristiyanlık felsefesinden kaynaklanmıştır. (insan-doğa arasına çizgi çekilmiş) Bu yaklaşımın sonucunda, doğaya saygı ve doğayı çözme yerine, pervasız ve zarar verici bir yaklaşım doğmuştur. (çevre sorunlardaki acz) Bütünsel Yaklaşımın ise kökeni Batı Bilimi değil, Doğu felsefesidir. Bütünsel yaklaşıma, hemen hemen Doğu dinlerinin (Budizim, Taoizm ve Hinduizm v.s) tümünde de rastlıyoruz. Burada temel Öngörü: Alemde veya evrende veya sistemde her şeyin birbirine bağımlı olduğu fikridir.

24 Ortak Malların Trajedisi (Garrett Hardin, 1968) Herkesin kullanımına açık olan, ama hiç kimsenin korumakta sorumlu tutulmadığı alanlar. Bir mera (çobanların koyun otlatması) Su birikintisi (Biyosidal uygulama) Hava Toprak

25 Küçük Kararların Zülmü (Kahn 1966) Bir fabrikadan çıkan kirli havanın yerel etkisini azaltmak için küçük bir kararla baca boyunu yükseltmek ileride daha büyük bölgesel bir soruna neden olur. Haşerelerden korunmak için küçük bir kararla sadece biyosidal (denetimsiz) uygulaması ileride ekosistemin tahribatıyla ortaya çıkan daha büyük bir soruna dönüşebilir.

26 Çevresel Sosyal Tuzaklar (Cross and Guyer 1980) Tehlikeli atıkların bilinçsiz ve denetimsiz kullanımı Aşırı ve denetimsiz kimyasalların kullanımı Sulak alan kirliliği ve bozulması Çekici bir yeme gelen bir hayvanın tuzaktan bir daha çıkamaması

27 Çevresel Etik ve Değerler (A.Carl Leopold 2004) Çevre sağlığının korunması, sadece yasal yaptırımlarla değil etik destek modeline de ihtiyaç vardır. Çevresel anlamda ETİK : hayatta kalma mücadelesinde hareket özgürlüğüne getirilen sınırlamadır. İstediğimiz gibi bir biyosidal ürünü istediğimiz yere uygulamaya getirilecek bir sınır

28 Tehlikeyi Önleme İlkesi (Rio prensipleri) İnsan doğası: Sorun ciddi anlamda kötüleşmeden engelleyici eyleme geçilmez. Çevresel sorunların çoğunda maalesef, önleyici tedbirler alınmamaktadır. Sadece ülkemizde kullanılan 100 binlerce ton biyosidal ürünün çevresel risk parametreleri yeterince irdelenmemiştir.

29 İki kefeli Kapitalizm (E.P.Odum 1997) Bir yatırımcı, bir yandan yeni ürün ya da Pazar olanaklarını gözetirken, Bir yandan da kaynakları en etkin kullanarak, olası en yüksek geri dönüşümü sağlayarak kirliliği minimum düzeye nasıl indirgeyeceğini de öngörmelidir. Eokoloji ile Ekonominin Kesişme endeksi yapılmalıdır.

30 ÇÖZÜM : SADECE KİMYASAL MI? ÇEVRESEL Mİ? HEM ÇEVRESEL HEM KİMYASAL MI? HANGİSİ ÖNCELİKLİ OLMALI? EĞER, Yaşam alanınız bu şekilde ise.!

31 Yakacak olarak tezek yapılması

32 Yakacak olarak kullanılan BİR TEZEKTE larva durumu

33 Kırılan tezeklerin içinde aşırı pupa oluşumu

34 Kent merkezinin yanında hayvan yetiştirilen mağaralar ve akan gübreler

35 Gübrelerin taşınmasında şehir caddelerinin durumu

36

37 Şehir içi kanallarınız bu durumda ise

38

39 BİYOSİDAL ÜRÜNLER AÇISINDAN EKOLOJİK RİSK DEĞERLENDİRMESİ 1- Ekosistem: Biyosidal ürünün ekosistemdeki kalıcılığı, yayılımı 2- Çevresel Yazgı/kader: Ekosisteme verilen biyosidal ürünlerin, su, toprak ve havadaki durumları 3- Hedef Dışı Türler: Uygulama sonrası hedef dışı türlerin etkilenme oranı 4- Hedef Türler: Hedef türlere olan öldürme etkisi ve zaman 5- Toksisite. Biyosidal ürünlerin canlı yaşamı üzerindeki zararlı etkileri

40 SONUÇ OLARAK Artan nüfus, küresel çevre sorunları, yaşamın hareketliliği, içe ve dışa göçler, kaynakların yetersizliği, yasal mevzuatların yetersizliği / denetimsizliği, ekonomik ve ticari kaygılar gibi birçok nedenden dolayı ekosisteme yoğun, kontrolsüz ve bilinçsiz bir biyosidal ürün aktarımı söz konusudur. Biyosidal ürünler ve kalıntıları; ekosistemde besin zinciri, diğer biyokimyasal döngüler ve klimatik faktörlerle, hava, yağmur, kar, toprak, yeraltı suyu, yüzey suları, sis ve hatta kutuplardaki buz parçalarında saptanmışlardır.

41 Kullanılan her gram kimyasalın besin zinciri boyunca, bizlere ulaştığını da dikkate aldığımızda, birikim yoluyla insan ve çevre sağlığı açısından çok ciddi riskleri beraberinde getireceği bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Bu anlamda biyosidal ürünlerin üretiminden kullanımına kadar geçen bütün aşamalarının çok titizlikle değerlendirilmesi, çevresel risk faktörlerinin belirlenmesi ve katı bir denetimle bu risklerin ekosistemde minimize edilmesi gerekmektedir. NASIL MI?

42 5 U KURALINA UYARAK 5 U KURALINA KESİNLİKLE UYULMALIDIR. UYGUN BİYOSİDAL ÜRÜN, UYGUN DOZ, UYGUN EKİPMAN, UYGUN ELEMAN VE UYGUN ZAMANLAMA Bu parametrelerden birinin bile yetersizliği çevre ve insan sağlığını olumsuz etkileyecektir

43 GEÇMİŞİ OLMAYAN YA DA SİLİNMİŞ- YOK EDİLMİŞ BİR DÜNYA VAR OLMAMIŞ BİR DÜNYADIR Dilerim, bu salondakilere, özellikle neyi vurgulamaya çalıştığımı, gelecekte neler olabileceğini, ortaya çıkacak sonuçların çoğumuzun zannettiğinden daha ürkütücü olabileceğini, yeterince anlatabilmişimdir. GELECEK SİZLERİN ELİNİZDE, ÇOK GEÇ KALMAYIN DERİM!!!