LKÖ RET M DERS VE ÖĞRENCİ ÇALIŞMA KİTABI 2. KİTAP Y A Z A R L A R. Necati BA CI Öznur BAHADIR Cengiz EM K Meryem EVECEN Rabia S.

Transkript

1 LKÖ RET M 5 FEN VE TEKNOLOJ DERS VE ÖĞRENCİ ÇALIŞMA KİTABI 2. KİTAP Y A Z A R L A R Necati BA CI Öznur BAHADIR Cengiz EM K Meryem EVECEN Rabia S. GÜNEfi KOÇ DEVLET K TAPLARI ÜÇÜNCÜ BASKI..., 2012

2 M LLÎ E T M BAKANLI I YAYINLARI... : 4860 DERS K TAPLARI D Z S... : ?.Y Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. ED TÖR Doç. Dr. Gülflen LEBLEB C OĞLU D L UZMANI smail Emre YILMAZ ÖLÇME-DE ERLEND RME UZMANI Dr. Nurcan ATEŞOK DEVEC GÖRSEL TASARIM Emel TOKER N. Özgür ÜNAL hsan TÜRK REHBERL K UZMANI Nurten ÖZBAN PROGRAM GEL fit RME UZMANI Sonay OSMANA AO LU ISBN: Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 291 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve 3398 sayılı yazısı ile üçüncü defa adet basılmıştır.

3

4

5

6

7 DERS KİTABI

8 İ Ç İ N D E K İ L E R 4. Ünite YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK Basit Elektrik Devresindeki Ampulün Parlaklığı Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ÜN TEM Z Ö ZETLEYEL M Ö REND KLER M DE ERLEND R YORUM Ünite DÜNYA, GÜNEfi VE AY Dünya, Güneş ve Ay ın Şekil ve Büyüklükleri Dünya mız Yerinde Duramıyor Ay ın Görünüşü Neden Değişir? ÜN TEM Z Ö ZETLEYEL M Ö REND KLER M DE ERLEND R YORUM Ünite CANLILAR DÜNYASINI GEZELİM, T ANIYALIM Canlıların Sınıflandırılması Bitkiler Hayvanlar M antarlar Mikroskobik Canlılar Yaşadığımız Çevre ve Canlıların Beslenme Şekilleri İnsan ve Çevre ÜN TEM Z Ö ZETLEYEL M Ö REND KLER M DE ERLEND R YORUM

9 7. Ünite IŞIK VE SES A. IŞIK Işık Nasıl Yayılır? Işık Bir Engelle Karşılaşırsa Ne Olur? Doğanın Gölge Gösterisi: Güneş ve Ay Tutulması B. SES Sesin Oluflmas ve Yay lmas Sesin Yayılması Önlenebilir mi? Sesin Yitip Gitmesin: Kaydet ve Dinle ÜN TEM Z Ö ZETLEYEL M Ö REND KLER M DE ERLEND R YORUM

10 4. Ünite YAfiAMIMIZDAK ELEKTR K KONULAR 1 Basit Elektrik Devresindeki Ampulün Parlakl 2 Devre Elemanlar n n Sembollerle Gösterimi 116

11 Elektrik enerjisinin önemini hiç düşündünüz mü? Günlük hayatımızın birçok alanında kullanılan el feneri, duvar saati, cep telefonu, müzik seti gibi birçok araç bu enerji ile çal fl r. Elektrikli araçlardan yararlanmamız onların iç kısımlarına yerleştirilen ve elektrik devresi denilen düzenek sayesinde olmaktadır. Bu düzene in hangi elemanlardan olufltu unu biliyor musunuz? Bina duvarı içerisindeki kablolar devrede bulunan elamanlar arasındaki iletimi sağlar. Benzer flekilde el fenerinde bulunan açma - kapama düğmesi ile ampul aras nda ba lant y sa layan kablolar bulunmaktad r. Sizce bina ve elektrikli araçlarda kullan lan devre elemanlar aras ndaki benzerlik ve farklılıklar neler olabilir? Evlerin, iş yerlerinin ve okulların duvarlarında gördüğümüz elektrik düğmelerinin ne işe yaradığını ve nas l çal flt n biliyor musunuz? Elektrik devrelerinin oluşturulmasında kullanılan elektrik devrelerinin ile diğer devre elemanlarının hangi sembollerle gösterildiğini, bunun elektrik mühendis ve teknisyenlerine sağladığı yararları merak ediyor musunuz? E. 1 s. 72 Neden değişik boyut ve şekillerde piller yapılır? Pilleri yukarıda foto raf verilen araçlardan hangilerini çalıştırmak için kullanırız? Bir el radyosu ile mini müzik setinin pil yuvaları aynı sayıda pili alacak şekilde mi yapılır? Gece bekçileri, neden çok sayıda pil ile çal flan el fenerlerini tercih eder? E. 2 s

12 1 Basit Elektrik Devresindeki Ampulün Parlakl Anahtar Kavramlar elektrik devresi devre elemanları ampul parlaklığı bağımlı değişken bağımsız değişken Elektrik enerjisi günlük hayat m z kolaylaflt ran ve yaflam kalitemizi art ran önemli enerji türlerindendir. Bu enerjinin yokluğunda neleri yapamayacağımızı hiç düşündünüz mü? Yararlandığımız elektrikli araçları s ralayarak elektrik enerjisinin yoklu unda yaflad m z zorluklar daha iyi anlayabiliriz. Elektrik enerjisi yukar da resmi verilen evin içindeki araçlarda oldu u gibi hareket, ışık, ısı ve ses gibi başka enerji türlerine dönüşerek yaşamımızı kolaylaştırır. Hayatımızda birer ihtiyaç olan elektrikli soba, televizyon, çamafl r makinesi ve radyo gibi araçlar n hepsinde elektrik devresi bulunur. Bu devrelerin birço u karmafl k yap dad r. Biz burada basit elektrik devreleri üzerinde çal flaca z. Basit elektrik devrelerinde bulunan elemanlar n pil, anahtar, iletken kablo ve ampul oldu unu biliyoruz. Bizler özdefl ampullerle yandaki gibi devreler kuraca z. Kurdu umuz devrelerde ampulün daha fazla veya daha az fl k vermesini sa layabiliriz. Basit bir elektrik devresinde ışık veren bir ampulün parlaklığını sizce nas l de ifltirebiliriz? 118 E. 3 s. 74

13 Basit Elektrik Devresindeki Ampulün Parlakl Yaflam m zdaki Elektrik 1. ETK NL K: Ampul Parlaklığı le Ampul Sayısı Aras ndaki liflki Araştırma Sorusu: Basit bir elektrik devresindeki ampul sayısı değiştikçe ampulün parlaklığı da değişir mi? Bu araştırma sorusuna bir hipotez kurarak cevap arayalım (Hipotez, genel olarak araştırılan bir olay veya duruma ilişkin bafllang çta yapılan öneri niteliğindeki açıklamalardır.). Hipotez: Basit bir elektrik devresinde ampul sayısı değiştikçe ampul parlaklığı da değişir. Birlikte Yapalım Ampul, duy, anahtar, pil ve bağlantı kablolarını kullanarak basit bir elektrik devresi kuralım. Anahtarı kapatarak devredeki ampulün ışık vermesini sağlayalım. Bu sırada ampulün parlaklığını gözlemleyelim. Aynı devreye, ikinci, daha sonra da üçüncü bir ampul flekildeki gibi sıra oluşturacak biçimde art arda bağlandığında her bir durumda ampullerin parlaklığının değişip değişmeyeceğini tahmin edelim. Tahminimizi test etmek için devreye ikinci, sonra da üçüncü ampulü art arda bağlayarak her bir durum için ampullerin parlaklığını gözlemleyelim. Ne Oldu? Devredeki ampul sayısı değiştikçe ampullerin parlaklığı nasıl değişti? Bu değişikliği nasıl açıklarsınız? Bu etkinlik s ras nda neyi de ifltirdi inizi ve neyi gözlemledi inizi izi aç klay n z. Bafllamak çin 1,5 V luk pil 3 adet 1,5 V luk özdeş ampul 3 adet duy elektrik anahtarı 5 adet bağlantı kablosu Nas l bulmak istiyorsak öyle b rakal m. Araştırmalarda kullanılan yöntem, bilimsel değilse ulaşılan sonuca çok fazla güvenilmez. Bilim insanları, belirledikleri problemleri çözmek için araştırmalarına genellikle bir hipotez kurarak başlar. Yapt m z etkinli in hipotezi Basit bir elektrik devresinde ampul sayısı değiştikçe ampul parlaklığı da değişir. ifadesidir. Bu ifade araflt rma sorusuna cevap olabilecek bir öneridir. Doğruluğu ya da yanlışlığı, değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesinden sonra kesinlik kazanır. Değişken denilince herhangi bir şeyin birden fazla değer alabilen özelliği aklımıza gelmelidir. Araştırmalarda birden fazla değer alabilen her şey değişken olabilir. Ampul sayısı (bir, iki, üç... gibi), ampul parlaklığı (az parlak, parlak, çok parlak... gibi) ve pil sayısı (bir, iki, üç... gibi) yaptığımız etkinliğin değişkenleridir. Bir araştırmada genellikle üç çeşit değişkenden bahsedilir. Bunlar bağımsız değişken (değiştirilen değişken), bağımlı değişken (gözlenen değişken) ve kontrol grubu (sabit tutulan)dır. 119

14 Buraya kadar yapt m z aç klamalar do rultusunda etkinli imizdeki ba ms z, ba ml ve kontrol edilen de iflkenleri flöyle ifade edebiliriz. Say s n iste imize göre de ifltirdi imiz için ba ms z de iflken (de ifltirilen de iflken) ampul say s d r. Bağımsız değişken (Değiştirilen değişken) Ampul sayısı: Deneyi yapan kişinin isteğine göre belirlenir. Ampullerin parlakl, devredeki ampul say s na ba l d r. Bu sebeple ba ml de iflken (gözlenen de iflken) ampul parlakl d r. Bağıml değişken (Gözlenen değişken) Ampul parlaklığı: Araştırılan, gözlemlenen değişkendir. Say s de ifltirilmedi i için kontrol edilen de iflken (sabit tutulan de iflken) pil say s d r. Kontrol grubu (Sabit tutulan ) Pil sayısı: Sayısında hiçbir değişiklik yapılmaz. Dolayısıyla sabit tutulan değişkendir. Basit bir elektrik devresindeki yan yana ba l ampullerin say s n n artt r lmas veya azalt lmas devredeki ampullerin parlakl n n de iflmesine sebep olur. Devreye bağlanan özdeş ampullerin sayısı arttıkça parlaklığı azalır. Çünkü pilin sağladığı elektrik enerjisini ampuller paylaşır. Devredeki ampul sayısı daha da artırılırsa kullanılan pilin enerjisi çok sayıda ampulün aynı anda ışık vermesine yeterli olmayabilir. Basit bir elektrik devresindeki ampul parlaklığını değiştirmenin başka bir yolu var m d r? Acaba devredeki ampul sayısının sabit tutularak pil sayısının değiştirilmesi ampul parlaklığında bir de iflmeye sebep olur mu? 2. ETK NL K: 120 Ampul Parlaklığı le Pil Sayısı Aras ndaki liflki Araştırma Sorusu: Basit bir elektrik devresindeki pil sayısı değiştikçe ampul parlaklığı da değişir mi? Hipotez: Basit bir elektrik devresinde pil sayısı değiştikçe ampul parlaklığı da değişir.

15 Basit Elektrik Devresindeki Ampulün Parlakl Yaflam m zdaki Elektrik Birlikte Yapalım Afla daki devreyi kuralım ve anahtarı kapatarak ampulün parlaklığını gözlemleyelim. Aynı devreye, ikinci, sonra da üçüncü bir pil bağlandığında ampulün parlaklığının değişip değişmeyeceğini tahmin edelim. Tahminimizi test etmek için devreye iki, sonra da üç pil bağlayarak her bir durum için ampulün parlaklığını gözlemleyelim. Ne Oldu? Nasıl bulmak istiyorsak öyle bırakal m. Etkinliklerden sonra devre elemanlarını toplamayı unutmayalım. Bir elektrik devresine art arda gelecek flekilde ilave edilen pillerin sayısının artması ampul parlaklığını nasıl etkiledi? Bu etkinlikte neyi de ifltirdi inizi ve neyi gözlemledi inizi aç klay n z. Bafllamak çin 1,5 V luk ampul 3 adet özdeş pil duy elektrik anahtarı 5 adet bağlantı kablosu Afla daki tabloyu inceleyelim ve etkinli imizdeki de iflkenleri ö renelim. Say s n iste imize göre de ifltirdi imiz ba ms z de iflken (de ifltirilen de iflken) pil say s d r. Bağımsız değişken (Değiştirilen değişken) Pil sayısı: Deneyi yapan kişinin isteğine göre belirlenir. Ampullerin parlakl, pil say s na ba l d r. Bu sebeple ba ml de iflken (gözlenen de iflken) ampul parlakl d r. Bağıml değişken (Gözlemlenen değişken) Ampul parlaklığı: Araştırılan, gözlemlenen değişkendir. Say s de ifltirilmedi i için kontrol grubu (sabit tutulan) ampul say s d r. Kontrol grubu (Sabit tutulan) Ampul sayısı: Sayısında hiçbir değişiklik yapılmaz. Dolayısıyla ampul sayısı sabit tutulur. 121

16 Bulundu u devrede fl k yayan ampullerin parlakl n de ifltirmenin di er bir yolu da etkinlikte yapt m z gibi devredeki pil sayısını değiştirmektir. Devreye bağlanan pil sayısı yukar daki flekillerde verildi i gibi artınca ampul daha fazla elektrik enerjisi alır. Bu sebeple daha parlak ışık verir. Bunun tersi durumda ise parlaklığı azalır. Elektrik Düğmeleri Birer Devre Anahtarıdır E. 4 s. 74 Elektrik enerjisi ev, okul ve iş yeri gibi binalara kablolar aracılığı ile gelir. Buralardan yine kablolarla oda ve salon gibi farklı bölümlere dağılır. Ancak biz s va alt nda kalmas ndan dolay bu kabloları göremeyiz. Bina bölümlerindeki kabloların uçları elektrik düğmeleri ve prizlere bağlanır. Kabloların yardımı ile prizlere ve elektrik düğmelerine elektrik enerjisi taşınır. Binaların hemen her bölümünde elektrik düğmesi vardır. Bu elektrik düğmelerinin basit elektrik devresinde hangi devre elemanına karşılık geldiğini söyleyelim. Duvardaki elektrik tesisat 122 Farkl flekillerde elektrik dü meleri

17 Basit Elektrik Devresindeki Ampulün Parlakl Yaflam m zdaki Elektrik Ampul fl k verir. Anahtar kapal, devre kapal Saçımızı kurutmak istediğimizde saç kurutma makinesinin fişini prize tak p düğmesine basarak cihazı çalıştırırız. Elektrik enerjisi duvardaki prize takılan fiş üzerinden bağlantı kablosu aracılığıyla saç kurutma makinesine ulaşır. Sizce saç kurutma makinesinin açma kapama düğmesi ile basit elektrik devresindeki anahtar arasında kullanım amacı bakımından bir fark var mıdır? Bulunduğumuz ortamda ışığa ihtiyacımız olduğunda elektrik düğmelerine basarak sol üst resimdeki gibi kapal bir devre olufltururuz. Kapal devre, anahtar kapat lm fl olan devredir. Görüldüğü gibi elektrik devresindeki anahtar ile binaların farklı bölümlerinde ve elektrikli aletlerde bulunan açma kapama düğmelerinin kullanım amacı elektrik devresini kontrol etmektir. Bu sebeple elektrik düğmeleri de birer devre anahtarıdır. Düğmeler kapatıld nda elektrik devresi tamamlanır ve elektrikli alet çal fl r. Ampul fl k vermez. Anahtar aç k, devre aç k Yandaki el fenerinde bulunan anahtar, devrenin aç l p kapanmas için kullan l r. Böylece pillerin sağladığı elektrik enerjisinden kontrollü bir flekilde yararlan lm fl olur. E. 5 s. 75 E. 6 s. 76 KEND M Z DE ERLEND REL M Aşağıdaki sorular n cevaplar n defterimize yazalım. 1. Fen ve teknoloji dersinde bir öğrenci önce A devresini kurup ampulün parlakl n gözlemliyor. Ardından aynı devreye birinci ile özdeş ikinci bir ampul bağlayıp B devresini oluflturarak ampullerin parlakl n gözlemliyor. Öğrencinin yaptığı bu çalışmanın araştırma sorusu, bağımlı, bağımsız ve kontrol edilen değişkeni nedir? 2. Anahtar kapal olan I numaral devreye bu devredekilere özdeş birer pil ve ampul ilave edilerek II numaral devre kuruluyor. Bu durumda ampulün parlaklığı değişir mi? Neden? 123

18 2 Devre Elemanlar n n Sembollerle Gösterimi Anahtar Kavramlar devre eleman sembolü devre flemas Resimde görülen araçlar n çal flmas elektrik enerjisine ba l d r. Bu enerji ya flehir cereyan ndan ya da pilden sa lan r. fiehir cereyan televizyon, çamafl r makinesi gibi araçlar pil ise el feneri ve oyuncak araba gibi küçük araçlar çal flt rmak için uygundur. Pil kullan ld elektrikli araçlar n iç k s mlar nda bulunan pil yata na yerlefltirilir. Pilin bu elektrikli araçlar n iç k s mlar ndaki pil yata na nasıl yerlefltirildi ini biliyor musunuz? Basit bir elektrik devresi kurdu umuzu düflünelim. Bu devredeki ampul fl k vermiyorsa sizce nerelerde ve ne tür hatalar yapm fl olabiliriz? 3. ETK NL K: Hangi Devredeki Ampul Ifl k Verir? Birlikte Yapalım Defterimize aşağıdaki gibi bir çizelge çizelim. Bağlantı Tahminim Gözlemim Açıklamam A B C D E Bafllamak çin 1,5 V luk ampul 1,5 V luk iki pil 3 adet ba lant kablosu anahtar Pilin ampule bağlanma şekillerini gösteren yandaki A, B, C, D ve E devrelerini inceleyelim. 124 Verilen devrelerdeki ampullerin hangilerinin fl k verip hangilerinin fl k vermeyece ini tahmin ederek çizelgemize yazal m. A B C D E

19 Tahminimizi test etmek için verilen malzemelerle her bir devreyi kuralım. Hangi bağlantılarda ampulün ışık verdiğini gözlemleyerek çizelgemize kaydedelim. Çalışan ve çalışmayan devrelerin resmini defterimize çizelim. Yaptığımız resme bakarak çalışmayan devrelerin niçin çalışmadığını belirleyelim ve çizelgemizin Açıklamam sütununa kaydedelim. Çalışmayan devreleri deneyerek çalışır hâle getirelim. Çalışır hâle getirdiğimiz devrenin resmini defterimize çizelim. Ne Oldu? Hangi bağlantılarla oluflan devreler kapalıd r? Devre Elemanlar n n Sembollerle Gösterimi Yaflam m zdaki Elektrik Hangi devrelerdeki bağlantılara ilişkin tahminlerimiz doğru çıkmıştır? Çalışmayan devrelerin fl k vermesi için nasıl bir değişiklik yaptık? Aç klayal m Bir elektrik devresini oluşturan pil, ba lant kablosu, anahtar, duy, pil yata ve ampul gibi araçlara devre elemanı denir. Yanda, devre elemanları ile kurulmuş basit bir elektrik devresi verilmiştir. Devrenin anahtarı kapatıldığında ampul ışık verir. Çünkü pilin sağladığı enerji doğru bağlanmış elemanlarla oluşturulan kesintisiz bir yol üzerinden ampule ulaşır. Aynı durumu etkinlikteki B ve C devrelerinde de görürüz. Size göre bir devre elemanının elektrik devresinde bulunduğu yer, devrenin çalışıp çalışmamasında önemli midir? Örneğin yandaki devrede pil ile anahtarının yerinin değiştirilmesi, ampulün ışık verip vermemesini etkiler mi? Ya da devreye bağlı olan anahtarın yönü öncekine göre ters çevrilirse devrenin çalışması veya ampulün parlakl bu değişiklikten etkilenir mi? Çalıştığımız yeri terk etmeden önce bütün araç ve gereçlerimizi toplayalım. Elemanları bozuk olmayan bir devrenin çalışması için pilin sağladığı enerjinin ampule ulaşması gerekir. Etkinlikte verilen A devresinde pilin enerjisini ampule ulaflt racak kapal bir devre oluflmad için D devresinde ise pilin kutuplar ampulün ayn noktas nda birlefltirildi inden bu devrelerdeki ampuller fl k vermez. Duya tam yerlefltirilmemifl ampul fl k vermez. Etkinli imizde verilen E devresindeki gibi piller hatal ba lanm fl ise ampule elektrik enerjisi ulaflmaz. Bu devredeki ampulün fl k vermesi için pillerin nas l ba lanaca n tart fl n z. Peki devrenin herhangi bir yerinde bir bağlantı kopukluğu olursa ampul ışık verir mi? Ya da bir devrede pil bulunmazsa devre çalışır mı? 125

20 Yanda pil, ampul, bağlantı kabloları ve anahtar yardımıyla kurulan altı değişik elektrik devresi görülmektedir. Bu devrelerde bulunan ampullerin çalışır durumda, pillerin ise yeni olduklarını varsayarak hangi devrelerdeki ampullerin ışık vermesini bekleriz? Ifl k vermeyen devrelerdeki ba lant hatalar n belirleyelim ve bu devredeki ampullerin ışık vermesi için yapılması gereken değişiklikleri defterimize yazalım. 4 Ampulün ışık verdiği devre veya E. 7 s. 77 devreleri çizelim. Sizce bir elektrik 5 6 devresini çizmek yerine daha pratik bir gösterimle temsil etmek mümkün müdür? 4. ETK NL K: Birlikte Yapalım Devre Elemanlarını Sembollerle Gösterelim 3-5 kişilik gruplar oluşturalım. Gruplar hâlinde çalışarak pil, ampul, duy, anahtar, ba lant kablosu ve pil yatağı gibi araçlardan oluşan bir elektrik devresi kuralım ve çalıştıralım. Kurduğumuz devrenin resmini bir kâğıda çizelim. Birkaç grubun yaptığı devre resmini sınıf panosuna asalım. Panoya asılan devre resimlerini sırasıyla inceleyelim ve aralarındaki farkları belirleyelim. Bu farklar n özellikle bilim insanları ile elektrik mühendis ve teknisyenleri için ne gibi olumsuz sonuçlar doğuracağını belirleyelim. Tespit etti imiz olumsuzlukları ortadan kaldırmak için devre elemanlarını sembol denilen belli işaretlerle göstermenin bir çözüm olup olamayacağını tartışalım. Bafllamak çin pil ampul duy anahtar bağlantı kablosu pil yatağı Ne Oldu? Her grup elektrik devresini ayn sürede ve ayn biçimde resimleyebildi mi? Bu durumun olumsuz sonuçlar olabilir mi? Aç klayal m. Verilen devre elemanlarını olduğu gibi resimlemek yerine bunları temsil eden ortak gösterimleri kullanmak bizlere ne gibi kolaylıklar sağlar? 126

21 Gelişen teknoloji ile birlikte hem farklı amaçlar için kullanılan elektrikli araçlar geliştirildi hem de bu araçlarda bulunan pil, anahtar, ampul gibi devre elemanların n şekil ve büyüklüğü de iflerek çeşidi artt. Yandaki görselde değişik şekil ve büyüklükte birçok devre elemanı görülmektedir. Elektrik devresini oluşturan farklı şekil ve büyüklükteki bu devre elemanların kâğıt üzerine çizerek göstermek pratik bir yol olur mu? Herkesten aynı standartta bir resim çizmesi beklenebilir mi? Ya da çizilen resimlerden herkes aynı şeyi anlar mı? Bu sebeple bilim insanları ve elektrik mühendisleri her devre eleman n n resmini çizmek yerine, onu sembolik olarak göstermeyi tercih eder. Bu sembolik gösterim dünyanın her yerinde aynı anlam ifade eder. Aşağıdaki tabloda devre elemanlarının görselleri ve sembolleri gösterilmiştir. Devre Elemanlar n n Sembollerle Gösterimi Yaflam m zdaki Elektrik Devre Eleman Görseli Sembolü Duy ve pil yata için sembol kullan lmamaktad r. Devre elemanlarının sembollerle gösterilmesiyle oluşturulan şekle elektrik devre şeması denir. Yanda basit bir elektrik devresi ile onu temsil eden devre şemas görülmektedir. Devreyi oluşturan elemanlar sembolleri ile eşleştirilmiştir. Yandaki elektrik devresi pil, iki ampul ve anahtardan meydana gelmifltir. Anahtar aç k oldu u için fl k vermeyen bu devrenin flemas yan nda gösterilmifltir. Devredeki anahtar kapat ld nda ampul fl k verir. 127

22 Devre flemalar ndan devre elemanlar n n sembollerini ve birbirine ba lanma fleklini görebiliriz. Bu flemalardan faydalanarak basit bir elektrik devresi kurulabilir. Bir devrenin çal fl p çal flmayaca n devre flemas na bakarak anlayabilir miyiz? 5. ETK NL K: Devredeki Hata Nedir? Birlikte Yapalım Afla daki devre flemas n inceleyelim ve çal fl p çal flmayaca na karar verelim. Verdi imiz karar n do ru olup olmad n belirlemek için fleman n ait oldu u devreyi kural m. Devrenin çal fl p çal flmad n belirleyelim. Bafllamak çin 2 adet 1,5 V luk ampul 2 adet 1,5 V luk pil 4 adet ba lant kablosu anahtar Devre çal flm yor ise devreyi çal fl r hâle getirmek için gerekli de iflikli i yapal m. Çal fl r hâle getirilen devrenin flemas n çizelim. Ne Oldu? Elektrik devresini kurmadan sadece devre flemas na bakarak bir devrenin çal fl p çal flmayaca na karar verilebilir mi? Burada verilen devreyi çal fl r hâle getirmek için nas l bir de ifliklik yapt k? Dünya da elektrik alan ndaki çal flmalar n bilim insanlar ve elektrik teknisyenleri tarafından anlaşılması için ortak bir anlat ma ihtiyaç vardır. Devre elemanlar n sembollerle göstermek bu ihtiyac karfl layacak ortak bir kullan md r. Örne in, bir CD çaların devre şemasından ülkemizdeki ve dünyan n baflka yerindeki uzmanlar aynı şeyi anlar. Yapt m z etkinlikte verilen devre flemas n inceleyen bir ö renci bu devrenin çal flmama sebebini pillerin hatal ba lanmas yla aç klar. Devrenin çal flmas için pillerin yandaki devre resminde gösterilen flekilde ba lanmas gerekti ini anlar. Bu devrenin flemas ise flöyledir. 128 E. 8 s. 77

23 Sembollerin kullanımı veya sembollerle oluşturulan elektrik devre şemasının kullanımı bilimsel iletiflimi kolaylaflt r r. Devre flemalar elektrikle ilgili alanlarda çal flan uzman kiflilere de yararlar sa lar. Elektrikle çalışan aletlerin kullanım kılavuzlarında bulunan devre şemaları bu kifliler için ortak bir dil niteliği taşımaktadır. T pk afla daki sembollerin dünyan n her yerinde ayn anlam ifade etmesi gibi. B LG DAMLASI Devre Elemanlar n n Sembollerle Gösterimi Yaflam m zdaki Elektrik Elektrik teknisyeni, elektrik enerjisinin üretimi, da t m ve verimli bir flekilde kullan lmas ile ilgili her türlü tesisat n kurulmas, iflletilmesi, bak m ve onar m n elektrik mühendisi nezaretinde yapan kiflidir. Günlük hayatta kulland m z elektrikli araçlar n çeflitlili i ve kullan m alanlar nda yaflanan sürekli art fl günümüzde oldu u gibi gelecekte de hem elektrik mühendislerine hem de elektrik teknisyenlerine ihtiyaç duyulaca n göstermektedir. Hastane Eczane Geri dönüflüm Sigara içilmez. Elektrikli araç tamirat yapan teknisyenler bozulmufl elektrikli aletleri tamir ederken bunlar n devre flemalar ndan yararlan r. Sizler de çal flmayan devrelere ait yanda verilen flemalara bakarak niçin çal flmad n belirleyebilirsiniz. Çünkü devre flemalar elektrikli aleti meydana getiren elemanlar aras ndaki bütün ba lant lar gösterir. E. 9 s

24 ARAfiTIRALIM, HAZIRLANALIM Aşağıda verilen devre foto raflar n inceleyelim. Devrelerin çalışıp çalışmayacağını belirleyelim. Bunu her bir devreyi kurarak test edelim. Kurdu umuz devrelerin şemalarını çizelim. Çalışmayan devrelerdeki hatanın nereden kaynakland n aç klayal m (Anahtar olan devrelerin anahtarlar kapal d r.) Kulland m z elektrikli aletlerdeki devreler genellikle karmafl kt r. Biz kurdu umuz basit düzeneklerle elektrik devrelerini tan maya çal flt k. Devreleri olufltururken pil, anahtar ve ampuller aras ndaki ba lant y iletken kablolarla sa lad k. Devre elemanlar n sembollerle göstererek devre flemalar n elde ettik. Hayat m z n bir gününün dahi radyosuz, televizyonsuz, telefonsuz hatta bilgisayars z olmad n düflünürsek ne kadar önemli bir alan n kap s ndan girdi imizi anlam fl oluruz. 130 KEND M Z DE ERLEND REL M Aşağıdaki sorular n cevaplar n defterimize yazalım. 1. Azerhan yandaki elektrik devresini kuruyor. Anahtarı kapattığında ampulün ışık vermediğini gözlemliyor. Bunun üzerine sırasıyla; Devreye elektrik enerjisi sağlayan pilleri doğru bağladığından, Devre elemanları arasındaki bağlantılarda kopukluk olmadığından, Ampulün duya tam yerleştirildiğinden, Ampulün bozuk olmadığından emin olmak için kontroller yap yor. Yaptığı bu kontrollerde bir sorun tespit etmediği hâlde elektrik devresinin çalışmamasına bir anlam veremiyor. Sizce Azerhan ın kurduğu elektrik devresindeki sorun ne olabilir? Bu sorunu çözmek için Azerhan ne yapmalıdır? 2. Devre elemanlarının sembollerini kullanarak pil, ampul, ba lant kablolar ve anahtardan oluşan çalışır durumda bir devre şeması çizelim.

25 ÜN TEM Z ÖZETLEYEL M 131

26 A Afla daki ifadelerin karfl s ndaki kutucuklara do ru oldu unu düflündüklerimiz için D, yanl fl oldu unu düflündüklerimiz için Y yazal m. Yanl fl olan ifadelerin do rular n defterimize yazal m. 1. Bir elektrik devresinde art arda bağlı özdeş ampullerin sayısı arttıkça parlaklıkları artar. 2. Birden fazla değer alabilen her şey değişkendir. 3. Bağımsız değişkene bağlı olarak de iflen değişkene bağımlı değişken denir. 4. Basit elektrik devresindeki piller birbirine belli bir düzene göre bağlanır. 5. Tüm elektrikli aletlerde aynı özellikli devre elemanları kullanılır. B Ö REND KLER M DE ERLEND R YORUM Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri çerçeve içindeki sözcük ve ifadelerden uygun olanlar ile tamamlayarak defterimize yazal m. Baz kelimelerin sonuna uygun ekleri getirmeyi unutmayal m. devre anahtarı semboller ile gösterim duy arttıkça 1. Basit bir elektrik devresinde ampulün tak ld yuvaya... denir. 2. Bir elektrik devresinde art arda bağlı pillerin sayısı... devrede bulunan ampullerin parlaklığı artar. 3. Bir devrede isteğimize göre değiştirdiğimiz değişkene... denir. 4. Bir elektrik devresini aç p kapatmak için... kullanılır. 5. Devre elemanlar n n... bilim insanları arasında iletişimi sağlayan bir tür ortak dildir. C bağımsız değişken azaldıkça bağıml değişken Afla daki sorular okuyal m. Do ru cevab n bulundu u seçene i iflaretleyelim. 1. Aşağıdaki devrelerin hangisinde ampul ışık verir? A) B) 132 C) D)

27 2. Aşağıda özdeş pil ve ampullerle oluşturulan devrelerdeki ampullerin parlaklığıyla ilgili olarak verilen açıklamalardan hangisi doğrudur? I. devre II. devre A) Her iki devredeki ampullerin parlaklıkları aynıdır. Çünkü her iki devrede ampule ulaşan enerji miktar birbirine eşittir. B) I. devredeki ampul II. devredekinden parlaktır. Çünkü I. devredeki pil sayısı fazladır. C) II. devredeki ampul daha parlaktır. Çünkü I. devredeki piller yanlış bağlanmıştır. D) II. devredeki ampul daha parlaktır. Çünkü II. devrede ampule ulaşan enerji miktarı daha fazla olur. 3. Bir öğrenci yanda verilen elektrik devrelerinden önce I. devreyi kuruyor. Ardından devreye iki pil daha bağlayarak II. devreyi oluflturuyor. Bu öğrencinin yaptığı çalışmayla aşağıdaki soruların hangisine cevap vermesi beklenemez? A) Ampul sayısı, ampul parlaklığını etkiler mi? B) Pil sayısı ampul parlaklığını etkiler mi? C) B ve C pilleri yeni midir? D) Sabit tutulan değişken nedir? II. I. A A B C 4. Üç pil ve iki ampulden oluflan bir elektrik devresi, iki pil ve iki ampulden oluflan devreye dönüfltürülüyor. Buna göre ampullerin parlakl yla ilgili afla daki ifadelerden hangisi do ru olur? A) Ampullerin parlakl de iflmez. B) Ampullerin parlakl azal r. C) Ampuller fl k yaymaz. D) Ampullerin parlakl artar. 5. Yanda verilen elektrik devresinin X ile gösterilen yerinde basit elektrik devresini tamamlayan hangi devre eleman bulunmalıdır ki ampul ışık versin? A) Duy B) Pil yata C) Bağlantı kablosu D) Pil soruya bu cevabı neden verdi inizi aşağıdakilerden hangisi en iyi açıklar? A) Kapalı anahtar devrenin açılmasını sağlar. B) Bağlantı kablosu ile devre kapalı hâle gelir. C) Enerji kayna bulunmayan bir devre çalışmaz. D) Açık anahtar devrenin kapalı hâle gelmesini sağlar. 133

28 5. Ünite DÜNYA, GÜNEfi VE AY KONULAR 1 Dünya, Güneş Ve Ay ın Şekil Ve Büyüklükleri 2 Dünya mız Yerinde Duramıyor 3 Ay ın Görünüşü Neden Değişir? 134

29 Dünya, Güneş ve Ay ın Şekil ve Büyüklükleri Dünya, Günefl ve Ay Geçmiflte insanlar Dünya, Günefl ve Ay n flekilleri hakk nda farkl görüfller ileri sürmüfllerdir. Örne in, Dünya ve Ay n tepsi, Günefl in ise ince bir yaprak fleklinde oldu u düflünülmüfltür. Hatta Dünya n n uçsuz bucaks z sularda yüzen bir disk oldu u fikri de ortaya at lm flt r. Dünya, Günefl ve Ay n flekliyle ilgili bu düflünce ve görüfller sizce do ru mudur? Günümüzde, bilimsel çal flmalarla bu gök cisimlerinin gerçek flekillerinin nas l oldu u bilgisine ulaflm fl durumday z. Ayn çal flmalarda gök cisimlerinin büyüklükleri hakk nda da sa l kl bilgiler edinilmifltir. Gerçekte Ay dan yaklaşık 400 kat büyük bir çapa sahip olan Güneş in Dünya dan bak ld nda neden Ay ile hemen hemen aynı büyüklükte göründüğünü hiç düşündünüz mü? Ay, gökyüzünde farklı şekillerde görünürken Güneş in görünüflünün niçin değişmediğini merak ettiniz mi? Dünya ve Ay n hareketleri konusunda neler söylenebilir? Dünya n n hangi hareketi gece ve gündüzün meydana gelmesinde etkilidir? Aç klayabilir misiniz? E. 1 s. 82 E. 2 s

30 1 Dünya, Güneş ve Ay ın Şekil ve Büyüklükleri Anahtar Kavramlar Dünya Güneş Ay Zeynep hemen her gece odas n n penceresinden gökyüzüne serpilmifl gibi görünen gök cisimlerini seyrederdi. Dedesinin anlatt de iflik masallardan da etkilenerek y ld zlar n kendisine göz k rpt n, Ay n ise yi geceler! demek için bekledi ini düflünürdü. Okudu u bir kitaptan Ay a giden insanlar oldu unu ö renmiflti. Acaba oras nas l bir yerdi? Ay dan Dünya m z nas l görünüyordu? Dünya n n flekli küreye benzer. Bir noktadan hareket eden geminin sürekli ayn yönde ilerleyerek bafllad noktaya ulaflmas veya bize yaklaflan bir geminin önce duman n n, sonra bacas n n, son olarak da gövdesinin görülmesi Dünya n n küre fleklinde oldu unu gösteren örneklerdir. 136

31 Dünya, Güneş ve Ay ın Şekil ve Büyüklükleri Dünya, Günefl ve Ay Genifl bir ovada çevremize bakt m zda Dünya n n yüzeyinin düz görünmesi bizi flafl rtmamal d r. Çünkü, insanın sınırlı görüş alanı bu kadar büyük bir gök cisminin küre şeklinde olduğunu anlamasına yetmez. Bu durum gözleri bağlanmış birisinden parmak ucuyla dokunduğu büyük bir cismin küre olduğunu anlamasını beklemek gibidir. Dünya n n ne flekilde oldu unu görerek anlamak için Dünya ya uzaydan bakmak gerekir. Dünya n n uzaydan çekilmifl foto raflar nda mavi bir topa benzedi i görülür. Bunun yan nda Günefl ve Ay n da topa benzedi i yani küre fleklinde oldu u Dünya dan yap lan gözlemler ve uzaydan çekilen foto raflarla anlafl l r. Peki bu gök cisimlerinin büyüklükleri hakk nda ne söylenebilir? Dünya dan bak ld nda gökyüzünde yaklafl k ayn büyüklükte görülen Günefl ve Ay gerçekte de böyle midir? Bu konuda yandaki foto rafa bakarak bir yarg da bulunmak do ru olur mu? Ne dersiniz? 1. ETK NL K: Hangisi Daha Yakın, Hangisi Daha Uzak? Birlikte Yapalım S n f m zda ikiflerli gruplar olufltural m. Aralar nda yaklafl k iki metre mesafe olan iki arkadafltan biri Günefl i temsil eden basketbol topunu elinde tutsun. Di eri ise Ay temsil eden pinpon topunu eline alarak basketbol topu hizasında kolunu uzatsın. Pinpon topunu eline alan ö renci bu hâlde bir gözünü kapat p di er gözüyle pinpon topundan basketbol topuna do ru baks n ve yavaflça basketbol topunu tutan arkadafl ndan uzaklafls n. Bafllamak çin basketbol topu pinpon topu metre Ayn ö renci her iki adımda bir durarak toplar n ayn büyüklükte görünüp görünmedi ini kontrol etsin. Elinde pinpon topu olan arkadafl m z bu iflleme her iki top ayn büyüklükte görününceye kadar devam etsin. Ne oldu? Büyüklükleri birbirinden farkl olan cisimler baz durumlarda neden ayn büyüklükte görünür? Buna göre Dünya dan bak ld nda Günefl ile Ay n büyüklükleri hakk nda nas l bir ç kar mda bulunulabilir? 137

32 E. 3 s. 83 Fotoğraf çektirirken fotoğrafçının s n ftaki herkesi aynı kareye almak için ne yaptığına hiç dikkat ettiniz mi? Fotoğrafçı ya bizden uzaklaşarak ya da foto raf makinesinin objektifiyle mesafe ayarı yaparak herkesi aynı kareye sığdırır. Bu karede öndekilerin daha büyük görüldü ü fark edilir. Çevremize bakt m z zaman da yak ndaki varl klar uzaktakilerden büyük görülür. Çok büyük uçaklar n gökyüzünde kuş kadar küçük görülmesi de ayn sebeple aç klan r. Bu aç klamalardan hareketle gökyüzünde gördüğümüz yıldızların aslında çok büyük gök cisimleri olduğunu söyleyebiliriz. Yukar daki aç klamalardan anlafl laca gibi bir cisim, gözlemciye olan uzakl na ba l olarak farkl büyüklükte alg lanabilir. Günefl Ay dan çok büyük olmas na ra men Ay ile hemen hemen ayn büyüklükte görülür. Bu durum Günefl ve Ay dan hangisinin Dünya ya daha yak n oldu uyla ilgili bir bilgi veriyor mu? Buna göre Ay n Dünya ya Günefl ten daha yak n oldu u söylenebilir mi? Ne dersiniz? Afla da biri Dünya ile Ay di eri Günefl ile Dünya y ayn karede gösteren iki uydu foto raf verilmifltir. Bu foto raflarda Ay ile karfl laflt r ld nda büyük görünen Dünya n n Günefl ile karfl laflt r ld nda çok küçük Günefl çok güçlü bir fl k göründü ü dikkatinizi çekti kayna d r. Bu sebeple Günefl e özel üretilmifl günefl filtreleri veya tutulma gözlükleri mi? Foto raflardan faydalanarak Dünya, Günefl ve Ay kullanmadan bak lmamal d r. büyükten küçü e do ru nas l s ralars n z? B LG DAMLASI Günefl e ç plak gözle ya da dürbün veya teleskopla bakmayal m. Günefl fl fliddetli oldu u için gözlerimiz zarar görür. 138 Dünya ve Ay n uydu foto raflar Günefl ve Dünya n n uydu foto raflar

33 Leblebi tanesi Pirinç tanesi Deniz topu Yap lan gözlemler, Günefl in çap n n Dünya n n çap ndan yaklafl k 100, Ay n çap ndan ise 400 kat büyük oldu unu göstermifltir. Bu yüzden Dünya n n içerisine 64 tane Ay s abilir. Benzer flekilde Günefl in içerisine de 1 milyon civar nda Dünya s aca söylenebilir. Buna göre Günefl i bir deniz topu olarak düflünürsek Dünya y bir leblebi tanesi Ay ise yar m pirinç tanesi olarak de erlendirebiliriz. Dünya, Güneş ve Ay ın Şekil ve Büyüklükleri Dünya, Günefl ve Ay Dünya n n çap Ay n çap n n yaklafl k 4 kat kadard r. ARAfiTIRALIM, HAZIRLANALIM Dünya, Günefl ve Ay n büyüklüklerini göz önüne alarak farkl cisimleri kullan p Günefl, Dünya ve Ay bir arada temsil eden bir model olufltural m ve bunu arkadafllar m za sunal m. Modelimizi haz rlarken birlikte çal flaca m z arkadafllar m z aras nda görev da l m yapal m. Modelimizde kulland m z cisimlerin Dünya, Günefl ve Ay aras ndaki büyüklük iliflkisini yans t p yans tmad n belirleyelim. Gerekiyorsa yeni bir tasar m yapal m. Ay, Dünya dan yaklafl k 348 bin km uzakta olan bir gök cismidir. Günefl ise Dünya ya Ay dan yaklafl k 400 kat daha uzak olan bir y ld zd r. Bu durum afla daki flekilde modellenmifltir. Günefl ile Dünya aras 400 birim Dünya ile Ay aras 1 birim Günefl KEND M Z DE ERLEND REL M Dünya Ay Aşağıdaki cümlelerin boşluklarını çerçeve içinde verilen sözcüklerden uygun olanları ile tamamlayarak defterimize yazalım. küre teleskop Ay dürbün büyük Dünya x 2 küçük uzak Güneş x 2 1. Dünya, Güneş ve Ay ın şekli... benzer. 2. Cisimler uzaklaştıkça daha... görünür. 3. Ay,... en yakın gök cismidir. 4. Güneş in Dünya ya uzaklığı Ay ın Dünya ya uzakl ndan çok fazlad r. Ancak Dünya dan baktığımızda... ve Ay ı hemen hemen aynı büyüklükte görürüz. 5. Dünya, Günefl ve Ay aras ndaki büyüklük s ralamas büyükten küçü e do ru;...,... ve... fleklindedir. 6. Günefl e ç plak gözle veya özel donan m olmayan...,... gibi araçlarla bakmak çok tehlikelidir. 139

34 2 Dünya mız Yerinde Duramıyor Anahtar Kavramlar gece gündüz Bat saat Kuzey Do u Güney Zeynep, Demet ve Mert aileleri ile birlikte yaz tatiline ç kmaya karar verirler. Bol bol denize girecekleri, güneşlenecekleri ve dinlenecekleri için çok heyecanlanırlar. Uzun bir yolculuğun ardından konaklayacaklar yere ulaşan aileler dinlendikten sonra saat gibi sahile inerek denizin tadını çıkarırlar. Akşam, televizyondan yap lan Güneş in tepede olduğu öğlen saatlerinde denize girilmesi sa l k aç s ndan tehlikedilir! uyarısı çocuklar n dikkatini çeker. Bunun üzerine üç arkadaş Güneş in gökyüzünde görünen hareketini izlemeye karar verir. Her sabah güneşin doğuda ortaya çıktığını, yükselmeye başladığını ve akşam da battığını gözlemlerler. Güneş in gökyüzündeki konumlar n anlamaya çalışırlar. Yeryüzünden bak ld nda Günefl in hareketliymifl gibi görülmesinin sebebini aç klamak için konuflma balonlar nda ifade edilen görüşlerin hangisi doğru olabilir? Birkaç gün sonra Zeynep Japonya n n Tokyo şehrinde yaşayan kuzeni için bir kartpostal yazar ve ona gönderir: 140 Acaba Güneş in yer değiştiriyor gibi görünmesi neden kaynaklanıyor? Bence Dünya nın Güneş etrafında dönmesinden kaynaklan yor. Bence Dünya kendi etrafında döndüğünden Güneş yer değiştiriyormufl gibi görünüyor.

35 Dünyamız Yerinde Duramıyor Dünya, Günefl ve Ay BODRUM Sevgili Özlem, Bu fotoğrafı dün Bodrum'da kaldığımız otelin balkonundan çektim. Bu güzel gün batımı fotoğrafını seninle paylaşmak istedim. Burası Türkiye'nin cennet köşelerinden bir yer. Fotoğrafı çektiğim sıralarda büyük ihtimalle sen uyuyordun. Çünkü saat fark ndan dolay burada Güneş batarken sen orada geceyi yaşıyorsun. Bir süre sonra ben gökyüzünde yıldızları seyrederken sen gündüzü yaşıyor olacaksın. Hoşça kal. Sizce aynı anda Zeynep in Bodrum da gün bat m n, Özlem in Japonya da geceyi yaşamasının sebebi nedir? Gece ve gündüz olmak üzere iki bölümden oluşan bir günün neden 24 saat sürdüğünü merak ediyor musunuz? Konuşmalarımızda Güneş doğdu., Güneş battı. sözlerini sıkça kullanırız. Bu sözlerden ne anlıyoruz? E. 4 s ETK NL K Birlikte Yapalım Sabah Günefl Do ar m? Karanl k bir ortam olufltural m. Bafllamak çin El fenerinin fl n resimdeki gibi yerküre modeline do ru el feneri tutal m. yerküre modeli Bu s rada yerküre modelini yavafl yavafl bat dan do uya do ru döndürelim. Yerküre modelinde ayd nl kta ve karanl kta kalan bölgeleri gözlemleyelim. Ne Oldu? El feneri ve yerküre modeli hangi gök cisimlerini temsil etmektedir. Yerküre modelinin kendi etraf nda döndürülmesine ba l olarak ayd nlanan ve karanl kta kalan bölgeler sürekli de iflti mi? Bu durum gece ve gündüzün oluflmas hakk nda nas l bir fikir verir? Gün boyunca Günefl gökyüzünde farkl yerlerde görülür. Sabah doğudan yükselmeye bafllar. Öğlen gökyüzünde en yüksek noktaya ulafl r. Akşam ise bat ufkunda gözden kaybolur. Güneş in hareket ediyor görülmesinin sebebi Dünya n n kendi etrafında dönme hareketi yapmasıd r. Bu durumu farklı ulaşım araçları ile yaptığımız yolculuklarda çevredeki hareketsiz varl klar n 141

36 hareketliymifl gibi görülmesine benzetebiliriz. Hareket eden bir otomobilde ya da trende iken yol kenarındaki ağaçları hareket ediyormuş gibi görürüz. Oysa hareketli olan biziz, hareketsiz olanlar ise a açlard r. Benzer flekilde Dünya kendi etraf nda dönmekte ve Güneş in çevresinde dolanmaktadır. Buna rağmen biz, Dünya yı sabit, Güneş i hareketliymiş gibi alg lar z. Sizce Dünya n n kendi etraf nda dönmesinin baflka sonuçlar var m d r? E. 5 s. 84 Yerküre modeline bir yönden fl k tutarak kendi etraf nda döndürdü ümüzde bir yar s ışık alırken diğer yar s ışık almaz. Kürenin ışık alan yar s Dünya n n gündüzü yaşayan bölgelerini, ışık alamayan yar s ise geceyi yaşayan bölgelerini temsil eder. Kuzey kutup noktas Dünya nın, kendi etrafındaki dönüş hareketinin yönü batıdan doğuya doğrudur. Eğer Dünya kendi etrafında dönmeseydi, bir yar s nda sürekli gece, diğer yarısında ise gündüz yaşanırdı. Yukar da verilen Dünya modelini ve üzerinde işaretli olan şehirleri inceleyelim. Ayn anda Dünya n n farkl yerlerinde bulunan bu flehirlerden Madrid ö len vaktini Tokyo ise gece yar s n yaflamaktad r. Günün farkl saatlerindeki ayd nlanma durumunu anlamak için de küçük olarak verilmifl modeller üzerinde belirttiğimiz Iğdır örne ini inceleyelim. Sol bafltaki modelde I d r günefl fl n almaya bafll yor. Bunu Günefl do uyor. fleklinde ifade ederiz. Dünya nın bat dan do uya dönmesi sonucunda I d r da bir süre sonra ö len vakti, mevsime göre de iflmekle birlikte Günefl do duktan yaklafl k saat sonra ise gün bat m yaflan r. Günefl fl n I d r n almamaya bafllad bu zaman ise Günefl bat yor. fleklinde ifade ederiz. Günefl batt ktan sonra I d r a günefl fl ulaflmaz 142

37 Dünyamız Yerinde Duramıyor Dünya, Günefl ve Ay ve gece yaflan r. Dünya dönme hareketini sürdürdü ü için gün bat m ndan yine mevsime göre yaklafl k saat sonra bu bölge yeniden güneş ışınlarını almaya başlar ve gündüz yaşanır. nsanlar n zaman birimi olarak kabul ettikleri bir gün, Dünya n n kendi etraf ndaki dönme hareketinin sonucuna göre belirlenmifltir. Bu dönme hareketi bir do a olay d r. Dünya n n kendi etraf ndaki bir tam dönüflünü tamamlad süre bir gün olarak kabul edilmifltir. nsanların bir günü 24 zaman dilimine ay rarak elde ettikleri zaman birimi ise saat olarak tan mlanm flt r. Yandaki, flekilde görüldü ü gibi Dünya kendi etraf ndaki dönme hareketini sürdürürken bir taraftan da Günefl in çevresinde dolan r. Bu dolan m hareketi de bir do a olay d r. Dünya n n Günefl in çevresindeki dolanımın n gerçekleflti i yol yukar daki flekilde yeflil renkli oklarla gösterilmifltir. Dünya n n Günefl etraf ndaki bir tam dolan m 365 gün 6 saat sürer. Bu süre bir y l olarak kabul edilmifltir. E. 6 s. 85 KEND M Z DE ERLEND REL M 1. Uzay n bir noktas ndan Dünya ya bakan astronot Dünya y flekildeki gibi görüyor. Buna göre; a. Dünya n n aç k mavi ve koyu mavi görünen k s mlar n göz önüne alarak Günefl in yaklafl k konumunu defterimize çizelim. b. A, B, C ve D ile belirtilen yerlerin hangilerinde gece hangilerinde gündüz yaflan r? A C B D 2. Yandaki sütun grafiğinde Güneş in bir flehirde doğuş saatleri bazı aylara göre verilmiştir. Bu grafiği dikkate alarak; okula gitmek için 7.00 de uyanan bir ö rencinin Güneş doğmadan önce kalktığı aylar var mıdır? Defterimize yazalım. Günefl in do ufl saatleri 08:24 07:12 06:00 04:48 03:36 02:24 01:12 00:00 Ocak Mart May s Temmuz Eylül Kas m Aylar 143

38 3 Ay ın Görünüşü Neden Değişir? Anahtar Kavramlar Ay n evreleri dolunay yeni ay ilk dördün son dördün Dünya ya en yak n gök cismi olan Ay n, havan n aç k oldu u gecelerde bile her zaman bütünü görünmez. Baz gecelerde bir bölümü görünürken baz gecelerde ise hiç görünmez. Ay n görünüflünde meydana gelen bu de iflikli in sebebini biliyor musunuz? Bir gece gökyüzünü inceleyiniz. Ay görebiliyor musunuz? Görüyorsan z yukar da verilen foto raflardan hangisine benziyor? Ay n yüzeyi ç plak gözle veya teleskopla incelendi inde hep ayn yüzünün görüldü ü fark edilir. Ay n neden hep ayn yüzü görünür? Bu sorulara yapaca m z etkinliklerle cevap aramaya ne dersiniz? 3. ETK NL K: 144 Ay da Durmadan Dönüyor Birlikte Yapalım S n f n z n zeminine yan sayfada verilen resimdeki gibi Bafllamak çin Dünya n n Günefl etraf nda ve Ay n Dünya etraf nda doland renkleri farkl iki yollar temsil eden farkl renkte iki çember çizelim. parça tebeşir Yeterince karanl k bir ortam olufltural m. Ellerinde fenerlerle 4 adet el feneri Güneş i temsil eden dört kiflilik bir öğrenci grubu Dünya n n hareket yolunu temsil eden çemberin ortas nda, Dünya yı temsil eden öğrenci ise çizilen çember çizgisinin üzerinde dursun. Ay temsil eden başka bir öğrenci Dünya y temsil eden ö rencinin karfl s nda dursun. Dünya y temsil eden öğrenci kendi etrafında dönerken Günefl i temsil eden grubun etraf ndaki çember çizgi üzerinde de dönerek ilerlesin. Bu s rada Ay ı temsil eden öğrenci, yüzü Dünya y temsil eden ö renciye bakacak flekilde Dünya y temsil eden ö rencinin etrafında dolanmay sürdürsün.

39 Ay n Görünüflü Neden De iflir? Dünya, Günefl ve Ay Ne oldu? Etkinlikte Ay ve Dünya n n Günefl Ay Dünya kendi çevrelerindeki ve her ikisinin Günefl in etraf ndaki hareketlerinin modelini oluflturduk. Bu hareketlerden hangisi daha uzun sürede tamamlan r? Ay kendi etraf nda dönerken Dünya n n etraf nda ve Dünya ile birlikte Günefl in etraf nda dolan r. Bu hareketlerin daha kolay anlafl lmas için etkinlikte yap lan hareketlerle Dünya ve Ay n hareketlerini efllefltirdi imiz afla daki tabloyu inceleyelim. Etkinlikte yap lan hareket Resimde Ay temsil eden ö rencinin kendi etraf ndaki dönme hareketi Resimde Ay temsil eden ö rencinin k rm z çizgi üzerindeki dolan m hareketi Resimde Ay ve Dünya y temsil eden ö rencilerin Günefl i gösteren grubun çevresinde birlikte yapt klar dolan m hareketi Aç klad hareket Ay n kendi etraf ndaki dönme hareketi Ay n Dünya etraf ndaki dolan m hareketi Dünya ile Ay n birlikte Günefl in etraf ndaki dolan m hareketi Ay n kendi etraf ndaki dönüflü ile Dünya çevresindeki dolan m yaklafl k 29 gün sürer. Her iki hareketin ayn sürede tamamlanmas yeryüzünden Ay n hep ayn yüzünün görülmesine sebep olur. Bu durumu afla daki resmi inceleyerek aç klayal m. Resimde Ay n üzerindeki kraterlerden ikisi di- erlerinden farkl renklere boyanm flt r. K rm z renkli krater 1 numaral durumda Ay n ön yüzünde mavi renkli krater ise arka yüzündedir. Dünya dan Ay a bakan kifli Ay 1 numaral durumda iken sadece k rm z renkli kraterin oldu u yüzü görür. 1 Bunun yan nda Ay dönerek 2 ve 3 numara ile verilen durumlara geldi inde de k rm z renkli krater görülür. Ancak Ay n arka yüzündeki mavi renkli krater hiçbir 2 zaman görülmez. Ay kendi etraf nda dönmeyip sadece Dünya etraf nda dönseydi Dünya dan Ay a bakan kifli Ay n farkl yüzlerini de görebilir miydi? Neden? 3 145

40 Ay fl k kayna de ildir. Ifl k kayna olmayan cisimlerin görülmesi için ayd nlat lmas gerekir. Ay n Günefl ten gelen fl k ile yar s daima ayd nlan r. Buna ra men biz Ay her gece görmeyiz. Ay n görünüflü baz gecelerde de iflir. ARAfiTIRALIM, HAZIRLANALIM Ay yandaki gibi görüldü ü günlerden bafllayarak iki hafta boyunca her gece gözlemleyelim. Ay n hangi flekillerde görüldü ünü defterimize haz rlayaca m z afla daki gibi kutucuklara çizerek belirleyelim. Kutucuklara çizdi imiz flekillere bakarak afla daki sorular cevaplayal m. 1.Gün 2.Gün 3.Gün 4.Gün 5.Gün 6.Gün 7.Gün 8.Gün 9.Gün 10.Gün 11.Gün 12.Gün 13.Gün 14.Gün 1. Ay, gözlemin kaç nc gününde yandaki gibi görüldü? 2. Ay, gözlemin kaç nc gününde yandaki gibi görüldü? 3. Ay n gökyüzünde parlak bir tepsi gibi görüldü ü günden bir ve iki hafta sonra nas l görülece ini tahmin edelim. Tahminlerimizi defterimize yazal m. Ay n görünüflü neden de iflir? Afla daki etkinli i yaparak Ay n görünüflünün neden de iflti ini ö renelim. 4. ETK NL K: Ay n Görünüflündeki De iflim Birlikte Yapalım Kutunun yan yüzeylerine birer gözetleme deliği açalım. Ay ı temsil eden bir pinpon topunu, kutunun içerisine sarkacak flekilde iple asalım. Güneş i temsil eden el feneri için gözetleme deliklerinden birinin altına beşinci bir delik açalım ve el fenerini kutunun içini aydınlatacak şekilde tutal m. El fenerinin fl açıkken gözetleme deliklerinden Bafllamak çin içerisi siyaha boyanm fl karton kutu pinpon topu el feneri ip maket bıçağı yapıştırıcı bant sulu boya s ras yla as l topa bakalım. Bir delikten bakarken diğerlerini kapalı tutalım. B yüzü 146 A yüzü

41 Ay n Görünüflü Neden De iflir? Dünya, Günefl ve Ay Ne oldu? El fenerinin fl aç kken top her bir delikten bak ld nda neden farkl flekillerde görülür? Topun her bir delikten görünüşü ile Ay ın daha önceden yapt m z gözlemlerdeki görünüflü aras nda nas l bir benzerlik kurulabilir? Kutunun içindeki pinpon topu Ay temsil etmektedir. Pinpon topu el fenerinden aldığı ışık ile Ay ise Güneş ten aldığı ışık ile ayd nlan r. Ay Dünya çevresinde dolan m hareketi yapar. Bu s rada Ay n ayd nlanan yüzü Dünya daki gözlemci taraf ndan farkl flekillerde görülür. Ay n görünüflünde düzenli bir de iflimin oldu u fark edilir. Yani Ay, Dünya etraf ndaki bir dolan m s ras nda belli flekillerde görülür. Her zaman ayn s ray izleyen bu görünüfllere Ay ın evreleri denir. Ay n dört ana evresi vard r. Bu evreler yeni ay, ilk dördün, dolunay ve son dördündür. Kutudaki dört deli in her birinden bak ld nda pinpon topunun farkl bölgelerinin ayd nlanmas na ba l olarak de iflik görünmesi Ay ın dört ana evresiyle efllefltirilebilir. Şimdi bu evreleri açıklayalım. E. 7 s. 85 E. 8 s. 86 Yeni ay: Bu evrede Ay, Günefl ile Dünya aras ndad r. Güneş fl Ay ın bize dönük yüzüne de il arka yüzüne düfltü ü için Ay görünmez. Bu durumu el fenerinin karfl s ndaki delikten topun görünüflü ile efllefltirebiliriz. lk dördün: Ay n yeni ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra göründü ü durumdur. Ay, yeni ay evresinden sonra hilal şeklini alır. Gün geçtikçe hilal yar m daire fleklinde görülür. Etkinlikte kutunun A yüzündeki delikten topun görünüflünü, Ay n bu evresine benzetebiliriz. Dolunay: Ay ın ilk dördünden bir hafta sonra görülen durumudur. Dünya ya bakan yüzünün tamam ayd nl k görülür. Dünya, Güneş ile Ay ın arasındadır. Bu durum topun el fenerinin tutuldu u yüzdeki gözetleme deli inden görünüflü ile efllefltirilebilir. Son dördün: Ay ın dolunay evresinden yaklaşık bir hafta sonra görülen durumudur. Ay Dünya n n etraf ndaki bir tam dolan m n tamamlamadan önce bir kez daha yar m daire fleklinde görülür. Bu defa Ay n Dünya ya bakan yüzünün sol yar s ayd nl kt r. Etkinlikte kutunun B yüzündeki delikten topun görünüflünü de Ay n bu evresine benzetebiliriz. E. 9 s

42 Kuzey kutup noktas lk dördün (Dünya dan görünüfl) Dolunay (Dünya dan görünüfl) Yeni ay (Dünya dan görünüfl) Ay n evreleri Son dördün (Dünya dan görünüfl) E. 10 s. 87 E. 11 s. 88 Ay n görünümündeki de ifliklikler takip edildi inde Ay n bir süre sonra yine ayn görünüme geldi i fark edilir. Ay n Dünya etraf nda dolan m s ras nda görünüflündeki de iflmeler her zaman yukar daki flekilde de görüldü ü gibi yeni ay, ilk dördün, dolunay ve son dördün fleklinde gerçekleflir. Ay n ayn evrede yeniden görülmesi için yaklafl k 29 günlük sürenin geçmesi gerekir. Yukar daki flekil Ay n görünüflünün neden de iflti ini anlamam z sa lar. Acaba Ay dan Dünya gözlemlenirse Dünya da Dünya n n Ay dan görünüflü gün geçtikçe Ay gibi farkl flekillerde görünür mü? KEND M Z DE ERLEND REL M Aşağıdaki sorular n cevaplar n defterimize yazalım. 1. Aşağıdaki çemberleri defterimize çizelim. Daha sonra çemberlerin içini ait oldu u evreyi temsil edecek flekilde boyayal m. a) Yeni ay b) lk dördün c) Dolunay d) Son dördün Şekilde Dünya, Güneş ve Ay aynı doğrultudadır. X noktası Dünya nın Ay a bakan yüzeyinde bir yeri göstermektedir. Şekle göre; Ay a) X noktasından bakan bir gözlemci Ay ın hangi evresini x görür? Dünya b) Ay bu evreye tekrar gelene kadar yaklaşık ne kadar süre geçer? c) Ay n evrelerinin oluflumunda Ay n hangi hareketi etkilidir? Günefl

43 ÜN TEM Z ÖZETLEYEL M 149