Đşkenceyi Ciddiye Almak: Seçmeli Protokol ve Türkiye de Ulusal Ziyaret Mekanizmaları *

Transkript

1 Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar Đşkenceyi Ciddiye Almak: Seçmeli Protokol ve Türkiye de Ulusal Ziyaret Mekanizmaları * Kerem Altıparmak ** ÖZET Türkiye, Birleşmiş Milletler şşkence ve DiŞer Zalimane, şnsanlık Dışı ya da Onur Kırıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmesi'ne Ek Seçmeli Protokolü Eylül 2005 de imzaladı. Protokol, işkenceyle mücadelede yeni bir model getiriyor. Buna göre Protokol e taraf devletler ulusal düzeyde işkencenin önlenmesi için bir ya da daha fazla sayıda başımsız ulusal önleyici mekanizmayı kuracak, görevlendirecek ya da mevcutları muhafaza edecektir. Söz konusu ulusal mekanizmalar, kişilerin özgürlüklerinden mahrum kaldıkları yerleri ziyaret ederek, işkence ve kötü muameleye karşı bir ön denetim yürüteceklerdir. Adalet BakanlıŞı, mevcut Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku ve şl ve şlçe şnsan Hakları Ku nı Protokol uyarınca görevlendirmeyi planladışını kamuoyuna açıkladı. Bu yazı, bu kun Protokolde öngörülen ölçütlere uyumunu incelemekte ve başka bir formülün bulunmasının bir zorunluluk olduşu sonucuna u- laşmaktadır. Anahtar Kelimeler: şşkence ve kötü muamele; Seçmeli Protokol; Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Kurulu; şl ve şlçe şnsan Hakları Kurulu; Ziyaret Yöntemi. TAKING TORTURE SERIOUSLY: OPTIONAL PROTOCOL AND NATIONAL PREVENTIVE MECHANISMS IN TURKEY ABSTRACT Turkey has signed the United Nations Optional Protocol to the UN Convention against Torture, Inhuman and Degrading Treatment on September The Protocol provides a new model for the prevention of torture. Under the Protocol, Each State Party shall maintain, designate or establish one or several independent national preventive mechanisms for the prevention of torture at the domestic level. The national preventive mechanisms shall be granted the power to regularly examine the treatment of the persons deprived of their liberty in places of detention. The Turkish Ministry of Justice has announced that the government is planning to designate Prisons and Detention Centre Visiting Boards and Provincial and Subprovincial Human Rights Boards as national preventive mechanisms under the Protocol. This article examines the compatibility of those boards with the standards envisaged under the Protocol and concludes that the government should find another solution if it really intends to ratify the Protocol soon. Keywords: Torture, inhumane and degrading treatment; Optional Protocol; Prisons and Detention Centre Visiting Boards; Provincial and Sub-provincial Human Rights Boards; Visiting Prisons and Detention Centres. * ** Bu yazı, Türkiye şnsan Hakları Vakfı tarafından 24 ubat 2007 günü düzenlenen Uluslararası Deneyimler IşıŞında Birleşmiş Milletler şşkenceye Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolü Paneli nde yapılan sunumun geliştirilmiş hali olup, hakem incelemesinden geçmiştir. Yrd. Doç. Dr., A.Ü.S.B.F. şnsan Hakları Merkezi. 82 Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

2 şşkence ve dişer zalimane, insanlıkdışı ya da aşaşılayıcı muamele ya da cezanın [ ] insan haklarının ciddi di ihlallerini oluşturduşunu yeniden vurgulayarak (Seçmeli Protokol, Başlangıç 1. paragraf) 1. Giriş Türkiye, Birleşmiş Milletler şşkence ve DiŞer Zalimane, şnsanlık Dışı ya da Onur Kırıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmesi'ne Ek Seçmeli Protokolü Eylül 2005 de imzaladı 1, ancak bugüne kadar onaylamadı. Kimilerince bu Protokol Türkiye nin işkence sorununa kesin bir cevap olmasa da, işkence ve kötü muameleyle mücadele konusunda önemli bir katkı saşlayacak. Oysa tüm u- luslararası andlaşmalar gibi Ek Protokol de bu etkiyi gösterebilmek için imza ve onaydan çok daha önemli iki unsuru gerektiriyor: Niyet ve i- rade. Hükümetten gelen ilk resmi açıklama, Protokolün imzalanmasının ardından 18 ay geçmesine raşmen hiçbir ciddi çalışma yapılmadışını, ortada işkence ve kötü muamele ile mücadele yönünde bir niyet ve iradenin olmadışını açıklıkla ortaya koyuyor. Hükümetin tek niyeti, AB Komisyonu şlerleme Raporuna olumlu sayılabilecek bir satır ekletmek. Daha da kötüsü, hükümet hiçbir çalışma yapmaksızın Seçmeli Protokolü onaylamak için mevcut kun yeterli olduşu sonucuna ulaşmakta ki kanımızca bu Seçmeli Protokolü Türkiye için doşmadan öldürmek anlamına gelmektedir. Yukarıdaki paragrafta bahsi geçen resmi açıklama, Adalet BakanlıŞının Çanakkale Milletvekili şsmail Özay ın BaşbakanlıŞa yönelttişi, ek protokolün ne zaman ve ne şekilde onaylanacaşı soru- 1 Protokol Türkiye tarafından 16 Eylül 2005 tarihinde imzalanmış ve fakat henüz onaylanmamıştır. Protokol ün gayriresmi Türkçe çevirileri bulunmaktadır. Türkiye şnsan Hakları Vakfı çevirisi için bkz: org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id= 496&Itemid=74. Bu çalışmada Mehmet Semih Gemalmaz tarafından yapılan çeviri kullanılmıştır: Mehmet Semih Gemalmaz (2004), şnsan Hakları Belgeleri, Cilt VI, Birleşmiş Milletler Üçüncü Bölüm, (şstanbul: BoŞaziçi Üniversitesi Yayınevi), s. 167 vd. suna 19/01/2007 günü verdişi 1,5 sayfalık cevap. 2 Bu cevapta, işkenceyle mücadele ve izleme pratiklerine ilişkin genel bir bilgi verilmekte, Türkiye nin nasıl bir model izleyeceşi ise sadece bir cümleyle açıklanmakta: Bu protokol çerçevesinde cezaevi izleme ku ve insan hakları komitelerinin uluslararası örgütlenme modeli içinde yeniden yapılanmaları, etkinliklerinin ve işlevlerinin artırılması saşlanabilecektir. Bu tek cümleden anlaşıldışı kadarıyla Adalet BakanlıŞı şl ve şlçe şnsan Hakları Ku 3 ve Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku nın Seçmeli Protokol de öngörülen görevleri layıkıyla yerine getirebileceşini düşünmektedir. Seçmeli Protokol ün onayına ilişkin atılacak ilk adımın mevcut kun gözden geçirilmesi olması gerektişine şüphe yoktur. 4 aşırtıcı olan bu inceleme sonunda mevcut kun bu görevi yerine getirebileceşi sonucuna ulaşılmış olmasıdır. Bu çalışma, Adalet BakanlıŞı tarafından önerilen ulusal mekanizmaların Protokolde düzenlenen ulusal kuruluş ölçütlerini yerine getirmesinin mümkün olmadışını ortaya koymayı amaçlamaktadır. 2. Seçmeli Protokol BM şşkenceye ve DiŞer Zalimane, şnsanlık Dışı ya da Onur Kırıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin (şşkenceye Karşı Sözleşme) 5 ek olarak Adalet BakanlıŞının gün, 44 sayılı ve 7/18855 Esas sayılı soru önergesine cevap. Cevaptaki insan hakları komitesi ifadesi olsa olsa bu ku kastediyor olabilir. Çünkü, Türkiye de komite adı alan tek ulusal kuruluş şnsan Hakları EŞitim Ulusal Komitesi nin ziyaret yetkisi bulunmamaktadır. Bkz. şnsan Hakları EŞitimi Ulusal Komitesi YönetmeliŞi, R.G: , S Association for the Prevention of Torture (2006), Establishment and Designation of National Preventive Mechanisms, (Cenevre: APT), s. 10. Sözleşme Bakanlar Kurulunun 88/13023 sayılı kararıyla gün ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Sözleşme nin resmi çevirisinde ciddi hatalar Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

3 düzenlenen Seçmeli Protokol 6, işkence ve kötü muamelenin önlenmesine yönelik bastırıcı deşil önleyici nitelikte önlemler getiren yeni bir uluslararası andlaşmadır. Protokol ün 1. maddesi, Protokol ün amacını, özgürlüklerinden yoksun bırakılan kişilerin alıkonuldukları yerlere başımsız uluslararası ve ulusal önleme mekanizmaları tarafından gerçekleştirilecek düzenli ziyaretler sistemi kurmak olarak tanımlamaktadır. şşkenceye Karşı Sözleşme, dişer çok sayıda uluslararası andlaşma ve belgeye ek olarak işkenceyi önlemeye yönelik aşırlıklı olarak bastırıcı yöntemleri düzenlemektedir. Sözleşme nin öngördü- Şü denetim yöntemleri, şşkenceye Karşı Komite tarafından yürütülen raporlara dayalı koruma, soruşturma ve şikayet yöntemleridir. 7 Bu yöntemlerden sadece, çok istisnai olarak başvurulan, soruşturma yöntemi (md. 20) 8 kişilerin özgürlüklerinden yoksun bırakıldıkları yerleri ziyaret etmeye imkan tanımaktadır. 9 Sistemli işkence iddialarını soruşturmak amacıyla getirilen bu düzenleme taraf devlet tarafından onay sırasında tanınmayabilir. (md. 28) Komite tarafından yürütülecek soruşturma zorunlu olarak ziyareti içermeyebilir ve ziyaret Taraf Devlet ile anlaşmaya başlıdır. 10 Nihayet söz konusu soruşturma önleyici deşil bastırıcı niteliktedir mevcuttur. Özgün metne uygun bir çeviri için bkz. Gemalmaz, s. 69. Seçmeli Protokol hakkında ayrıntılı bir çalışma için bkz. Debra Long/ Nicolas Boeglin Naumovic (2004), Optional Protocol -A Manual for Prevention, (Cenevre: Inter-American Institute of Human Rights ve APT). şşkenceye Karşı Sözleşme nin koruma sistemi hakkında bkz. Mesut Gülmez (2004), Birleşmiş Milletler Sisteminde şnsan Haklarının Korunması, (Ankara: Türkiye Barolar BirliŞi Yayını), s. 277 vd; Chris Inglese (2001), The Role of the UN Committee Against Torture in the Development of the UN Convention Against Torture, (The Hague: Kluwer Law International). Türkiye; Mısır, Peru, Sri Lanka ve Meksika ile birlikte Komite nin hakkında soruşturma yürüttüşünü ilan ettişi ülkelerden biridir. şşkenceyi Karşı Komite, Avrupa şnsan Hakları Mahkemesi nden farklı olarak bireysel başvuruları da dosya üstünden incelemekte; keşif, duruşma gibi yöntemlere başvurmamaktadır. 20. maddenin 3. fıkrasına göre Bu tür bir soruşturma, o Taraf Devlet ile anlaşmaya varılarak, söz konusu Taraf Devletin ülkesine yapılacak bir ziyareti kapsayabilir. Seçmeli Protokol, şşkenceye Karşı Sözleşme nin esasa ilişkin hükümlerine bir deşişiklik getirmemekte, ancak Sözleşme de öngörülmeyen yeni bir denetim düzeni öngörmektedir. Seçmeli Protokol ün getirdişi bu yenilişe göre kişilerin özgürlüklerinden yoksun bırakıldıkları yerler uluslararası ve ulusal mekanizmalar tarafından ziyaret e- dilecektir. Protokole göre, uluslararası ziyaretleri gerçekleştirmek için 10 kişiden oluşacak bir u- luslararası Alt-Komite kurulacaktır. 11 Ancak Protokolü, dişer uluslararası düzenlemelerden ayrıcalıklı kılan yönü Alt-Komite tarafından gerçekleştirilecek uluslararası ziyaret yöntemi deşildir, çünkü bu tür ziyaretler gerek bölgesel uluslararası sözleşmelerde 12 gerekse evrensel sözleşme-dışı yöntemlerde 13 öngörülmüş bulunmaktadır. Ek Protokol bu tip bir uluslararası ziyaret modelinin yanında ulusal düzeyde kurulacak mekanizma (lar)la yürütülecek ek bir ziyaret yöntemini de öngörmektedir. Protokolü farklı ve önemli kılan da getirdişi bu yeniliktir. Ulusal kurumların önceden bildirimde bulunmaksızın kişilerin hürriyetlerinden yoksun bırakıldıkları yerleri ziyaret etmesi, işkence ve kötü muamelenin gerçekleşmeden önlenmesi açısından çok önemlidir. Her ne kadar izleme pratikleri uluslararası organlar tarafından da yapılabilmekteyse de, bu pratiklerin etkili bir ulusal denetimin yerini tutması beklenemez. En etkili uluslararası denetimde bile ziyaret ancak sınırlı bir süre ve coşrafyaya sıkışıp kalmaya mahkûmdur. Bu Seçmeli Protokol bugüne kadar 32 ülke tarafından onaylanmıştır. 20. onaydan sonra Protokol yürürlüşü girmiş ve yeni oluşturulan Alt-Komite ilk toplantısını ubat 2007 de yapmıştır. 5. maddeye göre Protokole taraf devlet sayısı elliye ulaşınca Alt-Komite üye sayısı da yirmibeşe çıkarılacaktır. şşkencenin ve Gayri şnsani ya da Küçültücü Ceza veya Muamelelerin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi etkili bir uluslararası izleme modeli öngörmektedir. BM şnsan Hakları Konseyi (daha önce şnsan Hakları Komisyonu) Konusal ve Ülkesel Özel Yöntemleri usulünce atanan özel raportörler, çalışma grupları, Genel Sekreter temsilcileri ve başımsız uzmanlar ilgili hükümetin izniyle ziyaretler gerçekleştirebilir. Örn. Türkiye ye şşkence Özel Raportörünün yaptışı ziyaret: Report of the Special Rapporteur on Torture: Sir Nigel Rodley (1999), Visit by the Special Rapporteur to Turkey, E/CN.4/1999/61/Add.1, Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

4 nedenle oluşturulacak ulusal ziyaret yöntemlerinin bu sınırlılıkları aşması beklenmektedir. 3. Ulusal Ziyaretler Ulusal düzeyde yapılan ziyaretleri iç denetim, dış denetim ve yargısal denetim olarak üç ana başlıkta incelemek mümkündür. Her ne kadar yargısal denetim, önleyici deşil bastırıcı bir denetim yöntemiyse de yargıçların denetimlerine tabi olan birimleri düzenli ziyaret etmelerini gerektirir. ÖrneŞin, Türkiye de ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde tutulan kişilerin tutulmalarına ilişkin şikâyetleri incelemekle görevli infaz hâkimlerinin 14, şikâyet konusu olayları incelemek için düzenli bir şekilde bu birimleri ziyaret etmeleri gerekir. Ne var ki, Avrupa şşkenceyi Önleme Komitesi, infaz hâkiminin ilgili birimi ya hiç ziyaret etmedişini ya da çok ender infaz kurumuna gittişini tespit etmiştir. 15 şç denetim, kişilerin tutulmasından sorumlu olan birimin bürokrasisi içinde yer alan müfettiş, savcı vs. nin yaptışı ziyaretlerdir. SHÇEK, şçişleri BakanlıŞı, SaŞlık BakanlıŞının kendi birimleri üzerinde yaptıkları denetimler bu kapsamda sayılabilir. 16 şç denetime ilişkin en önemli hukuksal dayanak CMK nın 92. maddesidir. Anılan hükme göre Cumhuriyet başsavcıları veya görevlendirecekleri Cumhuriyet savcıları, adlî görevlerinin gereşi olarak, gözaltına alınan kişilerin bulundurulacakları nezarethaneleri, varsa ifade alma odalarını, bu kişilerin durumlarını, gözaltına alınma neden ve sürelerini, gözaltına alınma ile ilgili tüm kayıt ve işlemleri denetler; sonucunu Nezarethaneye Alınanlar Defterine kaydederler. Yakalama, Gözaltına Alma ve şfade Alma YönetmeliŞi 17 bu hükme ek olarak Nezarethane ve ifade alma odalarının standartlara uygunluşunu saşlamak amacı ile kolluk kuvvetlerinin yetkili bi- rimleri tarafından denetleme yapılır düzenlemesini içermektedir. Bu hükümlerin ne kadar layıkıyla uygulandışını takip etmek oldukça güçtür. Avrupa şşkenceyi Önleme Komitesi nin yakın tarihli bir raporunda, ziyaret edilen yerlerde savcılar tarafından yapılan izlemenin yetersizlişi vurgulanmıştır. Savcılar genelde sadece kayıt defterini incelemekte ve genel olarak karakolu gezmektedir. Ama örneşin, 12 Mart 2004 de Gaziantep te 7 karakolda yapılan incelemelerde gözaltında tutulan bir tek kişi ile dahi görüşülmemiştir. 18 Dış denetim ise ziyaretin kurum dışından yapılmasını ifade etmektedir. Bu ziyaret, uluslararası bir denetim organı veya bir STK tarafından yapılabileceşi gibi bir ulusal kurum tarafından da yapılabilir. Türkiye de en etkili ziyaret pratiklerini, Dr. Sema Pişkinsüt ün başkanlışını yaptışı sırada Meclis şnsan Hakları Komisyonu 19 yapmıştır. Bu raporlar, Türkiye de işkenceye karşı yürütülen mücadelenin en önemli araçları olmuştur. Ne var ki, Komisyon Kanunu, Komisyonun düzenli ziyaretler yapmasını öngörmemektedir. Bu nedenle Komisyon un ziyaret çalışmaları tamamen o dönemki Komisyon başkan ve üyelerinin siyasi duruşu ile ilgilidir. ÖrneŞin 22. Dönemde bu tip ziyaretlerin sayısı sınırlı kalmıştır. 20 Bunun da ötesinde, bu etkili ziyaret pratişine başkanlık eden Meclis şnsan Hakları Komisyonu Başkanı Sema Pişkinsüt hakkında dava açılmış, Komisyon tarafından 44 il Cumhuriyet SavcılıŞına yapılan suç duyurularının hemen hepsi takipsizlik kararı ile sonuçlanmıştır. 21 Meclis Komisyonu bu özellikleri nedeniyle Protokol de ifadesini bulan düzenli ziyaret mekanizması olarak tanımlanamaz. Öte yandan, Tür şnfaz HakimliŞi Kanunu, R.G: 23/5/2001 Sayı : Report to the Turkish Government on the visit to Turkey carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 16 to 29 March 2004, CPT/Inf (2005) 18, para. 97. ÖrneŞin, şçişleri BakanlıŞı Mülkiye Teftiş Kurulu BaşkanlıŞı şnsan Hakları şhlallerini şnceleme Bürosu ihlal iddialarını incelemek dışında, insan hakları alanında rapor hazırlamakla da görevlendirilmiştir. R.G: 25832, CPT/Inf (2005) 18, para. 21. Benzer bir eleştiri için bkz. Meryem Erdal (2006), şşkence ve Cezasızlık Dosyası 2005, (Ankara: TşHV Yayınları), s Sayılı şnsan Haklarını şnceleme Komisyonu Kanunu, R.G: 20719, Bolu F Tipi Cezaevi ve Malatya Çocuk Yuvası Ziyaretleri. Raporlar, Komisyon un internet sitesinden izlenebilir: < ari.htm> Erdal, s Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

5 kiye de etkili bir ulusal ziyaret mekanizmasına olan ihtiyaç açıktır. 4. Dış Denetim Seçmeli Protokol ün öngördüşü ziyaret modeli dış denetimdir. Protokol ulusal mekanizmaların nasıl örgütlenmesi gerektişi konusunda başlayıcı bir kural içermemektedir. 17. maddeye göre Her Taraf Devlet, Protokol ün onaylamasının ardından en geç bir yıl içinde, ulusal düzeyde işkencenin önlenmesi için bir ya da daha fazla sayıda başımsız ulusal önleyici mekanizmaları kuracak, görevlendirecek ya da olanları muhafaza edecektir. Yani Protokol için yeni mekanizmalar oluşturulabileceşi gibi, Protokol ün öngördüşü koşullara uyması kaydıyla, mevcut kurullar da Protokol uyarınca ulusal mekanizma olarak atanabilecektir. şnsan hakları ulusal kurumlarının da içinde bulunduşu çeşitli modellerin Protokolün gereklerini yerine getirebileceşi düşünülmektedir. 22 Bu nedenle, BM şşkence Özel Raportörü tam başımsız şnsan Hakları Komisyonlarının, Parlamento Komiserlerinin, Kamu DenetçiliŞi kurumlarının Protokol ün gereklerini yerine getirebileceklerini belirtmiştir. 23 üphesiz hükümetler Protokol de öngörülen işlevleri yerine getirecek kurum(lar) oluşturmada bir takdir yetkisine sahiptir. 24 Ancak bu takdir yetkisinin yine de çok sınırlı olabilece- Şini ve hatta BM Özel Raportörünün belirttişi bazı yapıların Protokol e uygun olmadışını belirtmek gereklidir. AşaŞıda görüleceşi gibi Protokol kurumun ve üyelerinin başımsızlışını ve işlevlerinin etkinlişini saşlamak için ayrıntılı hükümler içermektedir. Bu güvenceler yukarıda deşinilen Paris şlkeleri nde öngörülen güvencelere benzerlik göstermektedir. Nitekim 18. maddenin son fıkrası Paris şlkeleri nin mekanizmaların oluşturulmasında dikkate alınması gerektişini belirtmektedir. Bu nedenle, kural olarak Paris ilkelerine uymayan mekanizmaların Protokol ün gereklerini de yerine getiremeyeceşi söylenebilir Association for the Prevention of Torture (2006), Establishment and Designation of National Preventive Mechanisms, (Cenevre: APT), s Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, A/61/259, , para. 70. Long/ Naumovic, s. 69. Protokol, uygulama alanını çok geniş tutmuştur. Protokol ün 4. maddesine göre kişilerin hürriyetlerinden yoksun bırakıldışı hiçbir yer denetim dışında kalmayacaktır. 25 Bu görevlerin tamamını yerine getirmek için bir mekanizma oluşturulabileceşi gibi farklı fonksiyon, görev alanları veya coşrafyayı kapsayacak birden fazla kurul da oluşturulabilir. ÖrneŞin, ceza ve tutukevleri için ayrı, çocuk ıslah merkezleri için ayrı bir kurul oluşturulması mümkündür. Adalet BakanlıŞı, Türkiye deki mevcut iki kurul tipinin Protokol de düzenlenen ulusal kuruluş şartını yerine getirdişini düşünmektedir. Bu nedenle bu bölümde Adalet BakanlıŞı tarafından önerilen iki tip kurulun Seçmeli Protokol gereklerini yerine getirip getiremeyeceşi incelenecektir. 26 Türkiye de, şl ve şlçe şnsan Hakları Kunın Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik e 27 göre kurulmuş toplam 931 insan hakları kurulu bulunmaktadır. Yönetmelik in 12 (i) hükmüne göre, il ve ilçe ku nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale getirilmesi hususunda tavsiyelerde bulunabilecektir. Aynı maddenin (f) bendine göre kurullar insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirebilecektir. Bu da kun şikâyet olmaksızın inceleme yapabileceşi anlamına gelmektedir. şl kunın, 2004 yılından itibaren ziyaretlere başladışı ve kun yarısından fazlasının nezarethane incelemesi yaptışı bilinmektedir. 28 Dış denetim konusunda benzer bir faaliyet, daha düzenli bir biçimde Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku tarafından yerine getirilmektedir. Bu kurullar 4681 sayılı Kanun a da Bakınız aşaşıda Görev Alanı başlışı. Ulusal kurumların oluşum ve yetkileri hakkında daha ayrıntılı bilgi için şu çalışmaya bakılabilir: Kerem Altıparmak (2007), Türkiye de şnsan Haklarında Kurumsallaş(ama)ma, Türkiye Barolar BirliŞi (yay. haz), Bürokrasi ve şnsan Hakları, (Ankara: TBB Yayını). R.G: , Sayı: (şl ve şlçe Kurul YönetmeliŞi) şnsan Hakları şzleme Komitesi (2006), Türkiye: Polis ve Jandarma Karakollarının BaŞımsız Denetimine DoŞru şlk Adımlar, (New York. HRW), s Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

6 yanılarak kurulmuştur. 29 Kanun un 2. maddesine göre, bulunduşu yargı çevresinde ceza infaz kurumu veya tutukevi olan her adlî yargı adalet komisyonunca bir izleme kurulu kurulacaktır. Halen ülke çapında 130 izleme kurulu bulunmaktadır. Bu iki yapılanmanın Seçmeli Protokol deki ölçütlere uygun olup olmadışını saptamak için Protokolün ulusal kurumlara ilişkin maddelerine ve Seçmeli Protokol ün 18. maddesi ile doşrudan yollama yaptışı şnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması için Ulusal Kurumların Statüsüne i- lişkin Paris şlkeleri ne 30 başvurmak gerekmektedir. Bu incelemeyi, yine anılan hükümlerden çıkarılabilecek oluşum ve oluşuma ilişkin güvenceler ve işlevler olarak iki ana başlık altında yapmak mümkündür Oluşum ve Oluşuma şlişkin Güvenceler BaŞımsızlık Kurumsal Hukuki Dayanak: Ek Protokol tarafından atıf yapılan Paris şlkeleri ne göre Ulusal kuruma, oluşumunu ve yetkilerini ayrıntılı bir şekilde belirleyen anayasal veya yasal bir metinde açıkça öngörülmek suretiyle, olabildişince geniş bir görev alanı verilir. 31 şl ve şlçe Ku Bir ulusal kurum, normlar hiyerarşisi içerisinde ne kadar üst bir kuralla donatılırsa, o derece güvenceli hale gelecektir. Bu nedenle, ulusal kurumlar söz konusu edildişinde anayasal bir düzenlemenin en uygun yöntem olduşu 32 ama en azından kuruluşun bir kanuna dayanması gerektişi ifade edilmektedir. 33 Düzenleyici işlemler ise sayılı Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku Kanunu. R.G: , S şnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması şçin Ulusal Kurumlar (Paris şlkeleri), tarih ve 48/134 sayılı Genel Kurul Kararı. şlkelerin resmi olmayan Türkçe çevirisine Metinler/Paris%20Ilkeleri.pdf adresinden ulaşılabilir. Paris şlkeleri, para. 2. Commonwealth Secretariat (2001), National Human Rights Institutions: Best Practice, s. 11. National Human Rights Institutions, Amnesty International's recommendations for effective protection and kesinlikle bu güvenceyi saşlamaktan uzaktır. Ne var ki, Türkiye de tüm il ve ilçelerde kurulan insan hakları ku bir düzenleyici işleme dayanmaktadır ve bu düzenleyici işlem de açıkça kanuna aykırıdır. Bu nedenle il ve ilçe kunın yaptıkları işlemlerin hukuki geçerlilikleri ciddi bir tartışma konusudur. Gerçekten de, bu kun kuruluş, görev ve çalışma esaslarını düzenleyen yönetmelişin hukuki dayanak başlıklı 3. maddesine göre Bu yönetmelik 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin DeŞiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun un ek 6 ncı maddesine dayanılarak hazırlanmıştır. Başbakanlık Teşkilat Kanunu 34 nun anılan maddesi aynen şu şekildedir: şnsan hakları ihlali iddialarını yerinde incelemek ve araştırmak üzere, Başbakanın görevlendireceşi bir Devlet bakanına başlı olarak heyetler oluşturulur. Heyetler, Başbakanlık, Adalet BakanlıŞı, şçişleri BakanlıŞı, Dışişleri BakanlıŞı, Milli EŞitim BakanlıŞı ve SaŞlık BakanlıŞı temsilcileri ile insan hakları alanında çalışmalar yapan kişi ve meslek kuruluşları arasından inceleme ve araştırma yeri ve konusuna göre Başbakanın görevlendireceşi bir Devlet bakanınca beş kişiden az olmamak üzere belirlenir. Heyetlere Başbakanlık temsilcisi başkanlık eder ve sekretarya hizmetleri şnsan Hakları BaşkanlıŞınca yerine getirilir. Heyetlerde görev a- lacak bakanlık temsilcileri kurumlarınca, kişi ve meslek kuruluşları ise Başbakanın görevlendireceşi bir Devlet bakanınca belirlenir. Heyetler, Başbakanın görevlendireceşi bir devlet bakanının onayı ile inceleme ve araştırma sonuçlarını bir rapor halinde görevlendiren makama sunarlar. Heyetlerin giderleri Başbakanlık bütçesinden karşılanır. Burada öngörülen kurulla, il ve ilçe ku arasında herhangi bir ilgi olmadışını söylemeye herhalde gerek yoktur. Teşkilat Kanunu nda sayılan bakanlık temsilcilerinin hiçbiri bu hükme dayanarak çıkarılan il ve ilçe ku yönetmelişinde bulunmamakta 35, bunun yerine insan hakları a- promotion of human rights, 2001, AI INDEX: IOR 40/ 007/2001, s (Bundan sonra Amnesty Report ) sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin DeŞiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun, R.G: , S şl ve şlçe Kurul YönetmeliŞi, md. 5. Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

7 lanında faaliyet göstermeyen kişi ve kuruluşlar kurullarda yer almaktadır. 36 şşin ilginci kanunda öngörülen heyetlerin kuruluş, görev ve işleyişini düzenlemek için de ayrı bir yönetmelik çıkarılmıştır. 37 Ancak bilebildişimiz kadarıyla, bu heyetler oluşturulmadışı için aslında kanuna uygun olan bu heyetlerin herhangi bir faaliyeti bulunmamaktadır. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K Yukarıda da belirtildişi gibi, Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku 4681 sayılı Kanun la kurulmuştur. şzleme Kun görev ve yetkilerini açıklamak üzere bir de yönetmelik bulunmaktadır. 38 Yönetmelik, genelde kanunda düzenlenen hükümleri tekrar etmekte veya ayrıntılandırmaktaysa da, aşaşıda görüleceşi gibi bazı esaslı konular doşrudan yönetmelik tarafından düzenlenmiştir Hiyerarşik Denetim ve Hukuksal özerklik Paris şlkeleri, ulusal kurumun Hükümetten ba- Şımsız olmasını ve başımsızlışına etki edebilecek bir mali kontrol altında bulunmaması gerektişini belirtmektedir. Seçmeli Protokol de 18. maddesinde ulusal önleyici mekanizmaların görev ve personel yönünden başımsızlışının güvence altına alınması gerektişini belirtmektedir. şl ve şlçe Ku şl ve ilçe ku başımsız ve özerk deşildir, hiyerarşik denetime açıktır. Her ne kadar, şnsan Hakları BaşkanlıŞı, kun idari hiyerarşiye tabi birimler olmadışını ifade etmekteyse de 39, bu Yönetmelik hükmünde insan hakları ile doşrudan başlantısı olmayan üye seçilebilmesinin yolu açılması bir yana kurula alınan STKların bir kısmının insan hakları ile hiç ilgisi yoktur. ÖrneŞin Ankara şl Kurulunda Türkiye Fahri Trafik Müfettişleri DerneŞi Genel Merkezi nden, Emekli Emniyet Müdürleri Sosyal Yardımlaşma DerneŞi nden üyeler bulunmaktadır. şnsan Hakları şhlali şddialarını şnceleme Heyetlerinin Kuruluş, Görev ve şşleyişi ile şlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik. RG: , S Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku YönetmeliŞi, RG: , S şnsan Hakları BaşkanlıŞı (2006), şnsan Hakları, (Ankara: şnsan Hakları BaşkanlıŞı), s söylenende bir gerçeklik payı yoktur. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 123. maddesine göre idare kuruluş ve görevleriyle bir bütündür. Türk hukukunda tüzel kişilişi olmayan bir yapının i- darenin bütünlüşü ilkesine göre denetlenmesi hiyerarşi yetkisiyle gerçekleştirilir. Kanuni dayanaşı bile olmayan kun bu yapının dışında olduşunu ileri sürmek mümkün deşildir. Nitekim, böyle olmasa şnsan Hakları Başkanı, Diyarbakır şnsan Hakları şl Kurulu na yazı gönderip, işkence, kötü muamele ve gözaltında kayıp iddialarıyla ilgili "yargı mercilerinin görevine giren konularla ilgili araştırma yapılmamasını" 40 isteyemezdi. Bu yapının Kurul Başkanının yazıları Mülki Amir sıfatıyla deşil Kurul Başkanı sıfatıyla imzalaması, inceleme ziyaretlerinin Kurul adına ve Kurul kimlişiyle yapılması, yazışmaların ve iletişimin valilik ve kaymakamlık yazı işleri müdürlüklerinden mümkün olduşu ölçüde ayrıştırılması, üyelere Kurul üyesi kimlik kartı verilmesi 41 gibi önlemlerle çözülmesi tabii ki mümkün de- Şildir. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku nın da özerklişi yoktur. Bu kurullar kendi hazırladıkları raporlar üzerinde dahi tasarrufta bulunamamaktadır sayılı Kanun un 6 (3) hükmüne göre Kurullar, hazırladıkları raporların birer örneşini Adalet BakanlıŞına, izleme kurulunun bulunduşu yargı çevresindeki infaz hâkimlişi ile Cumhuriyet başsavcılışına, gerekti- Şinde ayrıca Türkiye Büyük Millet Meclisi şnsan Haklarını şnceleme Komisyonu BaşkanlıŞına gönderecektir. Ancak şzleme Kurulu üyeleri, görevleri sırasında edindikleri bilgileri ve düzenlenen raporları yetkili mercilerin izni olmaksızın açıklayamazlar. (md. 6 (4)) Yetkili merci olan Adalet BakanlıŞı da de bu izni vermemektedir. Bu raporların içerişini öşrenmek üzere şzmir Ceza ve Tutukevleri BaŞımsız şnceleme Grubu tarafından Adalet BakanlıŞı na yapılan bilgi edinme başvuruları raporların devlet sırrı olduşu gerekçesiy Devlet şşkenceyle Mücadeleye Tahammülsüz, Öneriler için bkz. şnsan Hakları BaşkanlıŞı, s Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

8 le reddedilmiştir. 42 Bu konuda bir yasa deşişiklişi tasarısı Adalet BakanlıŞı önünde bulunmaktadır. Bu tasarıya göre Adalet BakanlıŞı, cezaevi güvenlişine ilişkin hususlar müstesna olmak üzere, her yıl bir önceki yıla ait izleme kunca düzenlenen raporların sayısını, konularını, yerine getirilen ve getirilmeyen önerileri ve gerekçelerini bir rapor ile kamuoyuna açıklayabil[ecektir] 43. GörüldüŞü üzere, deşişiklişin gerçekleşmesi halinde bile Adalet Bakanı raporlara ilişkin yıllık deşerlendirmeyi açıklamak zorunda kalmayacaktır. Adalet Bakanı, nedenini açıklama gereşi duymaksızın ilgili yıla ilişkin verileri açıklamaktan kaçınabilecektir. Dahası, kurul üyelerinin ü- zerindeki Adalet BakanlıŞı kontrolü tasarı ile kaldırılmamaktadır. Kurul üyeleri en aşır işkence verileri ile bile karşılaşsalar herhangi bir şekilde bunu kamuoyu ile paylaşamayacaklardır Mali özerklik Paris şlkeleri ne göre Ulusal kurum, etkinliklerinin sorunsuzca sürdürülmesini saşlayacak elverişli bir altyapıya, bilhassa yeterli mali kaynaklara sahip olmalıdır. Bu kaynak tahsisi, kurumun Hükümetten başımsız olmasını ve başımsızlışına etki edebilecek bir mali kontrol altında bulunmamasını saşlamak için kendi personeline ve tesislerine sahip olmasını mümkün kılmayı amaçlamalıdır. 44 Seçmeli Protokol ün 18. maddenin 3. fıkrasına göre de Taraf Devletler, ulusal önleyici mekanizmaların görev görebilmesi için gerekli kaynakları saşlamayı taahüt ederler. Ulusal kurumların etkili olabilmesi için harcamalarının hükümetin doşrudan müdahalesine açık olmaması gerektişi vurgulanmaktadır. Bunun i- çin, Uluslararası şnsan Hakları Konseyi, ulusal kurumların bütçelerini kendilerinin oluşturmasını, bu bütçenin parlamento tarafından onaylanması sonrasında harcamaların da merkezi idare- nin müdahalesi olmadan ulusal kurum tarafından yapılmasını tavsiye etmektedir. 45 şl ve ilçe ku Kanunu olmayan il ve ilçe kunın doşal olarak ayrı bütçesi de yoktur. Kurulun sekretarya hizmetleri, illerde ve ilçelerde yazı işleri müdürlükleri tarafından yürütülür. Zorunlu masraflar valilik ve kaymakamlık tarafından karşılanır. 46 Bu hüküm karşısında neyin zorunlu olup olmadışına karar verecek organın valilik veya kaymakamlık olduşu sonucuna ulaşılabilir. ÖrneŞin, il kurulu ziyaretinde bilirkişiye ihtiyaç duyulması durumunda, bilirkişinin atanmasının zorunlu bir ihtiyaç olup olmadışına vali veya kaymakam karar verecektir. Yine örneşin bazı ziyaretlerin araç temin edilmedişi için yapılamadışı bildirilmiştir. 47 Üyelere görev nedeniyle ücret ödenmemektedir. 48 AşaŞıda anlatılacaşı gibi ayrıntılı inceleme ziyaretleri bazen günlerce sürebilir. şl ve ilçe kurulu üyelerinin bu çalışmaları karşılık olmaksızın yapmalarını beklemek açıkça safdillik olacaktır. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K şl ve ilçe kunın aksine, ceza infaz kurumları ve tutukevleri izleme kunın üyelerine hizmet karşılışı ödeme yapılmaktadır sayılı Yasa nın 10. maddesine göre şzleme kurulu başkan ve üyelerine her toplantı için 2000 gösterge rakamının Devlet memurlarına uygulanan aylık katsayıyla çarpımı sonucunda bulunacak miktarda huzur ücreti ödenir. Ancak, bir ayda en çok iki toplantı için ödeme yapılabilir. Ancak aynı maddeye göre söz konusu kun mali özerklişi bulunmamaktadır. Bu kun görevleriyle ilgili her türlü harcamaları, Adalet BakanlıŞı bütçesine bu amaçla konulan ödenekten karşılanacaktır. şl ve ilçe kunın zorunlu harcamalarına ilişkin yukarıda yaptışımız deşer Cezaevinde effaflışa Devlet Engel Oluyor, BşA Haber Merkezi, Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku Kanununda DeŞişiklik Yapılmasına şlişkin Kanun Tasarısı, < RULLARI%20TASARISI.htm> şlke International Council on Human Rights Policy (2005), Assessing the Effectiveness of National Human Rights Institutions, (Cenevre: ICHRP), s. 13. şl ve şlçe Yönetmelik, md. 15. Van şl şnsan Hakları Kurulu hakkındaki iddia için bkz. şnsan Hakları şzleme Komitesi, s. 13. şl ve şlçe Yönetmelik, md. 14 (h). Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

9 lendirme izleme ku açısından da geçerlidir. Kun yol masraflarını, gerektişi durumlarda konaklama, uzman çalıştırma gibi ihtiyaçlarını Adalet BakanlıŞı nın karşılaması zorunluluşu karşısında, bu kun özgürce hareket edebileceklerini düşünmek mümkün deşildir Üyelik Üye Profili, Atama ve Seçim BaŞımsızlık en başta ulusal kurumların üye komposizyonu ile doşrudan ilgilidir. Paris şlkeleri, insan hakları kurumlarının başımsızlık ve çoşulculuşunu güvence altına almak için bu kurumların üyelerinin hangi kaynaklardan gelmesi gerektişini belirtmiştir: 4. Ulusal kurumun oluşumu ve seçimle yada başka bir yolla gerçekleştirilsin, üyelerinin belirlenmesi, özellikle (a) şnsan hakları ve ırk ayrımcılışına karşı mücadele alanlarında sorumluluk üstlenen sivil toplum kuruluşları, sendikalar, avukatlar, doktorlar, gazeteciler ve önde gelen bilim adamları örgütleri gibi ilgili sosyal ve mesleki örgütlerin; (b) Felsefi veya dini düşünce akımlarının; (c) Üniversiteler ve nitelikli uzmanların; (d) Parlamentonun; (e) Bakanlıkların (dahil edildikleri takdirde, bu kuruluşların temsilcileri görüşmelerde yalnızca tavsiye yetkisi ile yer almalılar) temsilcileri ile etkili işbirlişi yapılmasını saşlayacak yetkilerinin bulunması veya bu temsilcilerin doşrudan kurumda bulundurulmaları yoluyla insan haklarının geliştirilmesi ve korunması alanında etkinlik gösteren sivil topluma ait tüm sosyal güçlerin çoşulcu temsilini saşlamak için gerekli tüm güvenceleri içerecek bir usule göre tesis edilir. Bununla birlikte, işkence izleme kunın bu komposizyondan farklı oluşması gerektişi haklı olarak ileri sürülmüştür. AşaŞıda açıklanacaşı gibi, işkence izleme kunda çoşulculuktan daha önemli bir unsur kurullarda yer alacak kişilerin uzmanlışı ve tarafsızlışıdır. Bu nedenle, kun aktif olarak ceza adaletinde devlet adına rol alan kişileri içermemesi gerektişi deşerlendirilmektedir. şşkenceyi Önleme DerneŞi, Parlamento ve Hükümet temsilcilerinin Paris şlkeleri nin tersine, danışma statüsünde bile bu kurullarda yer almaması gerektişini düşünmektedir. ÖzgürlüŞü tahdit edilmiş kişilere ilişkin özel bilgilerin elde edileceşi bir süreçte, bu kişilerin bulunmaması yerindedir. 49 Seçmeli Protokol ün 21. maddesi de bu yöndedir. Maddenin 2. fıkrasına göre, ulusal önleme mekanizması tarafından toplanan gizli bilgi, özel veri olarak deşerlendirilmelidir. O halde bu bilginin, hükümeti veya parlamentoyu temsil eden kişilerle paylaşılmaması da gerekmektedir. Türkiye de kurulan ilk mekanizmalara yöneltilen şikayetlerden biri insan hakları kunda çok sayıda kamu görevlisi bulunmasıdır. Her ne kadar, mevzuattaki deşişimle il ve ilçe kunda tek resmi üye olarak vali (veya yardımcısı) ve kaymakam kalmışsa da, il ve ilçe ku bu güveni vermekten hala çok uzaktır. Bunun bir nedeni halen kurulda jandarma ve emniyet başta olmak kamu görevlilerinin katılımcı adıyla heyette bulunmalarıdır. 50 Bir dişer neden, tek üye olan vali (veya kaymakamın) asli belirleyici rolünü halen devam ettirmesidir. Gündem, kurul başkanı tarafından belirlenmekte ve yukarıda açıklandışı gibi kurullar mali olarak başkana başımlı bulunmaktadır. Hangi STK nın kurulda yer alacaşına da yine vali karar vermektedir. (şl ve şlçe Yönetmelik, md. 5 (m)) Türkiye deki durum göstermiştir ki, STK ların ulusal kurumlarda yer alması da sihirli formül deşildir ve Paris şlkeleri nin 4. maddesine lafzen uyulup, rahatlıkla başımsızlık, tarafsızlık ve etkinlik ilkeleri ihlal edilebilir. Büyük ümitlerle kurulan şnsan Hakları Danışma Kurulu nun oluşumuna ilişkin yaşananlar bu açıdan aydınlatıcıdır. Başbakanlık teşkilat kanununa göre şnsan haklarına ilişkin olarak ilgili Devlet kuruluşları ile sivil toplum kuruluşları arasında iletişim saşlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danışma organı olarak görev yapmak üzere, Başbakanın görevlendireceşi bir Devlet bakanına başlı olarak şnsan Hakları Danışma Kurulu oluşturulmuştur. 51 Danışma Ku- 49 Association for the Prevention of Torture, s şl ve şlçe Ku YönetmeliŞi nin 5. maddesinin son fıkrası buna cevaz vermektedir. Bkz. ÖrneŞin Ankara şl şnsan Hakları Kurulu nun oluşumu için ankara.gov.tr/turkce/konu_detay.aspx?uid= Sayılı Yasa, Ek md Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

10 rulu YönetmeliŞi, buradaki genel ifadeyi son derece geniş bir şekilde almış ve üyeleri 16 ayrı bent şeklinde sınıflandırmıştır. 52 Yönetmelik e göre çok sayıda kamu görevlisinin yanında, kurulda şnsan Hakları alanında faaliyet gösteren ve Üst Kurul tarafından belirlenen sivil toplum kuruluşlarından birer temsilci 53 bulunacaktır. Bu tür yapılar, Danimarka ve Fransa 54 örneklerinde görüldüşü gibi başka ülkelerde de mevcuttur. Bununla birlikte, başka ülkelerde benzer durumun olması bunun gereklilişini açıklamak için yeterli bir gerekçe deşildir. Danışma Kurulunu işlevsiz hale getirmek isteyen bir iktidar rahatlıkla çok sayıda STK yı Kurul içine yerleştirebilir. 55 Bu nedenle, STK lar için öngörülen ölçütlerin neler olduşunun açıklışa kavuşturulması gereklidir. Bu amaçla Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi şnsan Hakları Merkezi yönetim kurulu üyeleri Başbakanlık a başvurarak şu bilgileri istemişlerdir: 2. şnsan Hakları Üst Kurulu nun insan hakları a- lanında çalışan sivil toplum kuruluşlarından hangilerinin kurulda yer alacaşını saptamak üzere kullandışı ölçütler var mıdır? Varsa bu ölçütler nelerdir? 3. Üst kurulun tespit ettişi ölçütler varsa bu ölçütler herhangi bir şekilde alenileştirilmiş, kamuya duyurulmuş ve ilgili örgütlere iletilmiş midir? 56 Başbakanlık tarafından şnsan Hakları Merkezi ne verilen cevapta sadece toplumun tüm kesimleri şnsan Hakları Danışma Kurulunun Kuruluş, Görev ve şşleyişi ile şlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik, R.G: , S , md. 4. Danışma Yönetmelik Danışma Yönetmelik, Md. 4 (m). Fransa daki şnsan Hakları Danışma Kurulu nda toplam 119 üye bulunmaktadır. Yunanistan ve frankofon bazı Afrika ülkelerinde de aynı model bulunmaktadır. Morten Kjærum (2003), s. 8. Danimarka şnsan Hakları Merkezi Konseyi nde ise şu anda 30 STK temsil edilmektedir. K. Yigen (2001), Guarantees of Independence of National Human Rights Institutions: Appointment and Dismissal Procedures of Leading Members, Birgit Lindsnaes et al. (yay. Haz.) National Human Rights Institutions Articles and Working Papers, (Kopenhag: Danish Human Rights Centre), s. 64. YönetmeliŞin önceki halinde sivil toplum temsilcisi sayısı 8le sınırlandırılmıştı. Başvurunun tam metnine şnsan Hakları Merkezi nin web sitesi adresinden ulaşabilirsiniz. nin Danışma Kurulunda temsil edilmesi gerektişi düşüncesinden hareket edildişi ifade edilmektedir. 57 Görünen odur ki, Başbakanlık şnsan Hakları BaşkanlıŞı, şhdk yi mini bir temsilciler meclisi gibi kurgulamaktadır ki, insan hakları alanında çoşulculuktan anlaşılan kesinlikle bu deşildir. Paris şlkeleri ile hedeflenen toplumun zayıf kesimlerinin de bu kurullarda temsil edilerek, sorunlarının çözümünde söz sahibi olmasının saşlanmasıdır. BaşbakanlıŞın böyle bir ölçütü olmadışı ortadadır. şl ve şlçe Ku YönetmeliŞe göre sivil toplum kuruluşlarından başvuranlar arasından valilik (veya kaymakamlık) tarafından belirlenecek en az üç temsilci il ve ilçe kunda yer alacaktır. Yönetmelikte STK lar şu şekilde tanımlanmıştır: Çalışmaları gönüllülük esasına dayalı, tüzüklerinde ve çalışma programlarında insan hakları konularına yer verilen dernek, vakıf gibi tüzel kişilişe sahip kuruluşlar. şl ve ilçe kunda yer alan STK lara ilişkin o- larak şhdk benzeri bir deşerlendirme yapılabilir. Türkiye nin önde gelen insan hakları örgütleri, kun başımsız olmadışı gerekçesiyle kurullarda yer almamaktadır. Bunun yerine, kurullarda çok sayıda insan hakları ile ilgili olmayan örgüt bulunmaktadır. ÖrneŞin Ankara şl Kurulunda Türkiye Fahri Trafik Müfettişleri DerneŞi Genel Merkezi nden, Emekli Emniyet Müdürleri Sosyal Yardımlaşma DerneŞi nden üyeler bulunmaktadır. Bu örneklerin insan hakları STK sı olmadışı kesindir ama yönetmelikte öngörülen tüzüklerinde ve çalışma programlarında insan hakları konularına yer verilen STK oldukları bile şüphelidir. Uygulamada görüldüşü kadarıyla il ve ilçe kunda yer almayı engelleyen hiçbir ölçüt yoktur. Gerçekten de, SBF şnsan Hakları Merkezi nden ErtuŞrul Cenk Gürcan tarafından yapılan bir araştırmaya göre Ankara şl şnsan Hakları Kurulu bugüne kadar yapılan hiçbir başvuruyu reddetmemiştir. 57 BaşbakanlıŞın cevabının tam metnine şnsan Hakları Merkezi nin web sitesi adresinden ulaşabilirsiniz Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

11 Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- şzleme kunda, il ve ilçe kunın tersine STK ların hiçbir rolü yoktur. Yasa nın 3. maddesine göre kurul üyesi olmak için daha önce insan hakları alanında faaliyet göstermek gibi bir şart bulunmamaktadır. Yasa nın üyelerde aradışı ayırıcı özellik, kişisel nitelikleri ile çevresinde dürüst, güvenilir ve ahlaklı olarak tanınmış olmak şartıdır. (md. 3) Bu ölçütün nesnel olmadışı açıktır. Kurul üyeleri, adli yargı adalet komisyonu tarafından seçilmektedir. Bir görüşe göre, Komisyon un tarafsız ve başımsız olmaması kun da bu nitelişini etkilemektedir. 58 Daha da önemlisi Yasanın 5. maddesi kurul üyelerinin seçiminde hükümet temsilcilerine geniş bir deşerlendirme yetkisi vermektedir. şlgili hükme göre adalet komisyonu üyeleri resen seçebileceşi gibi o yerdeki ilgili kamu kurumu nitelişindeki meslek kuruluşlarının görüşleri alınarak ya da o yerin en büyük mülkî âmirinin yardımıyla da belirleyebilir. Kurullara ilişkin tüm bilgiler gizli tutulduşundan ölçütlerin nasıl uygulandışını tespit etmek mümkün deşildir. UlaşabildiŞimiz bilgi notunda sadece üyelerin meslekleri, yaşları ve görevden ayrılma nedenleri gösterilmekte ve 644 kurul üyesinden 51 inin deşişik sivil toplum kuruluşları ile meslek birliklerine üye oldukları belirtilmektedir. 59 Ancak, Avrupa şşkenceyi Önleme Komitesi, Gaziantep teki üyelerden birinin vali yardımcısı olduşunu not etmektedir Uzmanlık Seçmeli Protokol ün 18. maddesinin 2. fıkrasına göre, Taraf Devletler, ulusal önleyici mekanizmadaki uzmanların gereken niteliklere ve mesleki bilgiye sahip bulunmalarını temin etmek üzere gerekli önlemleri alacaklardır. Bu yeterlilişin, interdisipliner bir komposizyonu da içerecek şekilde anlaşılması gereklidir. BM şşkence Özel Raportörü, Seçmeli Protokol ün yürürlüşe girme Erdal, s Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku Bilgi Notu, (tarih ve yer yok, yazarda mevcut), s. 4. CPT/Inf (2005) 18, para. 95. sinden sonra yayımladışı raporunda hükümetlerin deşişik mesleklerden kişilerin kurullarda yer almasını saşlaması gerektişini belirtmiştir. 61 Kurulda hukukçular, adli tıpçılar, uzman psikiyatristler, psikologlar, sosyal hizmet uzmanları, alıkonulma yerlerine ilişkin tecrübesi bulunan kişiler, antropologlar ve STK temsilcileri birlikte bulunmalıdır. 62 şl ve ilçe ku şl ve ilçe kundaki üyelerin çoşu izleme yapacak bilgi birikimi ve uzmanlışa sahip deşildir. Bununla birlikte, yönetmelişe göre tüm kurullarda bir baro üyesi ve bir tabip bulunmaktadır. şnsan Hakları BaşkanlıŞı, kun oluşumunda bu hususun dikkate alınmasını istemekte ve komisyonlarda baro ve tabipler odası temsilcisinin bulunması gerektişini belirtmektedir. 63 Bu yerinde bir uyarı olmakla birlikte, her hekim veya a- vukatın konunun uzmanı olmadışı ve düzenli o- larak kurula başlı çalışmayan hekim ve avukatın bu işlevi ancak sınırlı şekilde yerine getirebileceşi göz ardı edilmemelidir. Nitekim bazı illerde bu örgütlerin üyeleri kun faaliyetlerine katılmamaktadır. 64 Türkiye deki 931 kurulun tamamında ciddi bir eşitim olmaksızın bu kadar geniş bir uzmanlık çalışması beklemek hayal olacaktır. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku sayılı Yasa nın 3. maddesine göre izleme kunda tıp, eczacılık, hukuk, kamu yönetimi, sosyoloji, psikoloji, sosyal hizmetler, eşitim bilimleri ve benzeri alanlarda en az dört yıllık yüksek eşitim almış üyeler yer alabilecektir. Adalet BakanlıŞı verilerine göre 644 toplam üyenin 134ü Avukat ve 108 i doktordur. Ancak bu kişilerin uzmanlık alanı bilinmemektedir. Her hekimin veya avukatın bu hizmeti gereşi gibi yerine getirmesi beklenmemelidir. Bu nedenle kurul üyelerinin bu alandaki tecrübesi kadar, kurul üyesi seçildikten sonra alacakları eşitim de çok önemlidir Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, A/61/259, , para. 71. APT, s. 50 şnsan Hakları BaşkanlıŞı, s şnsan Hakları şzleme Komitesi, s Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

12 Oysaki mevcut mevzuat bu ihtiyacı karşılamaktan uzaktır. şzleme kunın yeterlilişini saşlamak için ilgili Yönetmelikte düzenlenen eşitim programı, ilgili durumu açıklıkla ortaya koymaktadır. Yönetmelik in maddesine göre, şzleme kurulu üyelerine göreve başlamalarından itibaren üç ay içinde, [ ] komisyon başkan ve üyeleri ile görevlendirecekleri kişiler tarafından aşaşıdaki konularda, 12 saatten az olmamak üzere göreve hazırlayıcı eşitim verilir. EŞitim konulan şunlardır: Ceza hukukunun genel ilkeleri, infaz hukukunun genel ilkeleri, yargı ve infaz kurumlan teşkilâtı, şnfaz kurumları mevzuatı (kanun, tüzük, yönetmelik ve genelgeler), şnfaz kurumlarına ilişkin uluslararası kurallar, insan hakları. Bu konuların görevin gerekleri açısından yeterli olup olmadışı bir yana, 12 saatlik bir eşitimle bu konularla sınırlı olarak bile yeterli bilgi ve beceri sahibi olmak imkânsızdır Görev Süresi, Ayrıcalık ve BaŞışıklıkk- lar Paris şlkeleri ne göre Ulusal kurumun üyelerinin atanmaları, gerçek başımsızlıkları için şart olan görev güvencesini saşlamak amacıyla, görev süresini de belirten resmi bir kararla gerçekleştirilmelidir. Kurumun üye bileşiminin çoşulculuşu güvenceye alınmak kaydıyla, bu görevlendirme yenilenebilir. Seçmeli Protokol ayrıcalık ve başışıklıklar konusunu da ayrıca düzenlemiştir. Buna göre, ulusal önleyici mekanizmaların üyeleri, görevlerini ba- Şımsız şekilde ifa edebilmeleri için gereken türde ayrıcalık ve başışıklıklara sahip olacaklardır Paris şlkeleri üyelerin görevlerinden dolayı sahip olacakları imtiyaz ve dokunulmazlıktan söz etmemektedir. Ama bu konu Birleşmiş Milletler in ulusal kurumlara ilişkin hazırladışı el kitabında ayrıntılı olarak ele alındışı gibi çeşitli STK lar ve yazarlarca da vurgulanmıştır. El kitabına göre u- lusal kurum üyeleri resmi görevleri gereşi yerine getirdikleri faaliyetler nedeniyle hukuken ve cezaen sorumlu tutulmamalıdır Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku YönetmeliŞi UN Centre for Human Rights (1995), National Human Rights Institutions, A Handbook on the Establishment Bu güvencenin insan hakları kunda çalışan tüm üyeler için geçerli olduşuna şüphe yoktur. Hatta, kurul üyeleri meslekleri nedeniyle sahip oldukları güvencelerden de yararlanmaya devam etmelidirler. ÖrneŞin öşretim üyeleri, kurul adına yaptıkları işlemler sırasında aynı zamanda a- kademik faaliyetlerini sürdürdüklerinden akademik özgürlükten de faydalanmaya devam etmelidirler. şhdk eski başkanı KaboŞlu ve üye Oran hakkında şhdk tarafından hazırlanan bir rapor nedeniyle dava açılması dikkate alındışında 67 Türkiye deki durumun tüm bu güvenceleri hiçe sayar düzeyde olduşu görülmektedir. Seçmeli Protokol ün 21. maddesine göre ulusal önleme mekanizması tarafından toplanan gizli bilgi özel veri olarak deşerlendirilecek ve ilgili kişinin açık rızası bulunmadıkça bu bilgi yayımlanamayacaktır. şlgili kişi ve kuruluşlar da, hiçbir şekilde herhangi bir bilgiyi ulusal mekanizmaya ilettikleri için kınanamayacak ve cezalandırılamayacaktır. Bu güvence hem ulusal mekanizmada görevli kişilerin etkili çalışmasını saşlamaya yöneliktir, hem de ona güvenerek doşru bilgi vermesi beklenen özgürlüşünden mahrum kalan kişiyi. Türkiye pratişi, bunun ne kadar önemli bir güvence olduşunu ortaya koymaktadır. TBMM şnsan Hakları Komisyonu Başkanı Sema Pişkinsüt hakkında, BaşkanlıŞı döneminde görüştüşü özgürlüşü sınırlandırılmış kişilerin isimlerini bildirmedişi gerekçesiyle "bilgi ve belgeyi soruşturma makamına vermemek" suçundan 6 aydan 4 yıla kadar hapis cezası istemiyle dava açılmıştır. AşaŞıda görüleceşi gibi il ve ilçe kurulu üyelerinin benzer bir soruşturmaya tabi tutulmayacaşını garanti etmek mümkün deşildir. Üyelerin görev nedeniyle kovuşturmaya uşramaması yanında üyelere uygulanabilecek her türlü hürriyet ve iletişim kısıtlamasından muafiyet ve yine üyelere yönelik arama ve el koymanın da kısıtlanması ayrıcalık ve başışıklık kapsamında düşünülmelidir and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (New York: United Nations), para. 81. Her iki üye hakkında beraat kararı verilmekle birlikte davalar halen devam etmektedir. Association for the Prevention of Torture, s. 43. Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

13 şl ve ilçe ku şl ve ilçe kunda üyelik ebedi olabilir. Yönetmelik, üyelişin sona ermesi için tek neden o- larak 3 defa üst üste kurul toplantılarına katılmamayı saymaktadır. (md. 14/f) şl ve ilçe kurulu üyelerinin hiçbir hukuksal ayrıcalık ve başışıklışı yoktur. Nihayetinde, kurul üyelişi yukarıda belirtildişi gibi kanuna aykırı o- larak hazırlanmış bir yönetmelişe dayanmaktadır. Bu düzenleme kurul üyelerine faaliyetleri nedeniyle hiçbir görev dokunulmazlışı sunmamaktadır. Kurul üyeleri görev sırasında yaptıklarından dolayı rahatlıkla kovuşturulabilir ve cezalandırılabilir. Nitekim, Denizli de kurul üyesi bir hekim hakkında bir şikayeti soruşturmak üzere gittişi jandarma karakolunda cebinde bisturi ucu bulunduşu gerekçesi ile soruşturma açılmıştır. 69 Soruşturma ve kovuşturma riski, bulunacak ihlalin bizzat kurulun başı olan valinin hukuki, idari ve hatta cezai sorumluluşuna yol açabileceşi düşünüldüşünde çok daha ciddi bir şekilde deşerlendirilmelidir. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- şzleme Kurulu üyeleri 4681 sayılı Yasa nın 2. maddesine göre 4 yıllışına seçilir ve tekrar seçilebilirler. Aynı Yasa nın 9. maddesine göre üyelerin görevleri nedeniyle işledikleri suçlardan dolayı soruşturma izni adli adalet komisyonu başkanınca verilecektir. Bu hükümler kısmi bir güvence vermekle birlikte, verilen bu güvence bir başka hükümle tamamıyla geri alınmaktadır. Yasa nın 8. maddesine göre izinsiz veya haklı bir mazereti olmaksızın bir yıl içinde iki toplantıya katılmayan üyenin üyelişine son verilebileceşi gibi, izleme kurulu üyelişiyle başdaşmayan tutum ve davranışlarda bulunanların görevine de son verilecektir. Hiçbir yerde tanımı yapılmayan bu son ölçüt, kun tüm çalışmalarının gizli tutulduşu da düşünüldüşünde, idareyi rahatsız eden üyelere karşı kullanılacak çok güçlü bir araca dönüşebilecektir. Hükmün yasada bir emniyet supabı olduşu düşünülebilir. 69 şnsan Hakları şzleme Komitesi, s şşlevler Görev Alanı Yukarıda da belirtildişi gibi Protokol, uygulama alanını çok geniş tutmuştur. 4. maddenin 2. fıkrasına göre Özgürlükten yoksun bırakma terimi, bir kişinin herhangi bir biçimde alıkonulması ya da hapsedilmesi yahut herhangi bir yargısal, idari ya da başkaca bir makamın emri üzerine bu kişinin tutulduşu yeri diledişi zaman terk etmesine izin verilmedişi bir kamusal ya da özel nezarethaneye konulması anlamına gelmektedir. Bu durumda, ulusal mekanizmalar kamusal veya özel ve hatta gayri-resmi (unofficial) 70 alıkonulma yerlerini ziyaret edebilecektir. Bu konuda tereddüde yer bırakmamak için 4. madde ister bir kamusal makamca verilen bir emir üzerine isterse de bu kamusal makamın tahrikiyle ya da rızası yahut onayı ile özgürlüklerinden yoksun bırakılan kişilerden söz etmektedir. 71 Protokol ün 4. maddesine göre kişilerin hürriyetlerinden yoksun bırakıldışı hiçbir yer denetim dışında kalmayacaktır. şlk akla gelen yerler; karakol, hapishane, ıslah evi olmakla birlikte, akıl hastaneleri, askeri kışlalar, mültecilerin toplu olarak tutulduşu yerler ve gizli gözaltı merkezleri gibi dişer hürriyetten mahrum bırakma yerlerini de kapsam içinde deşerlendirmek gerekmektedir. şl ve şlçe Ku şl ve şlçe Ku YönetmeliŞi ziyaret edilecek yerler konusunda bir sınırlandırma getirmemiştir. Nitekim kun polis karakolları dışında hastane, çocuk esirgeme kurumu ve okulları ziyaret ettikleri de bilinmektedir. 72 Bununla birlikte, kun ilgili kurumların ziyarete izin vermemesi durumunda başvurabilecekleri hukuksal bir yol yoktur. Bu nedenle il ve ilçe ku için hem her yeri ziyaret edebilirler, hem de hiçbiri yeri ziyaret edemezler şeklinde bir saptama yapmak mümkündür Long/Naumovic, s Bu tanım şşkenceye Karşı Sözleşme nin 1. maddesi ile uyum içerisindedir. Örnekler için bkz. şnsan Hakları BaşkanlıŞı, s Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

14 Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K şzleme kun yetkisi infaz kurumları ve tutukevleri ile sınırlıdır. Bunlar dışındaki birimleri ziyaret edemezler. Ayrıca şzleme Ku, ceza infaz kurumları ile tutukevlerinin de bazılarını inceleyememektedir. Gerçekten de Yasanın 1. maddesine göre kurullar askeri ceza infaz kurumları ve tutukevlerini ziyaret edememektedir Ziyaretler Yukarıda da belirtildişi gibi, Seçmeli Protokol ün ana hedefi bir düzenli ziyaretler sistemi oluşturmaktır. Bu yetkinin ulusal mekanizmalar tarafından ne şekilde kullanılacaşı Protokol ün maddelerinde ayrıntılı olarak sayılmıştır. Ziyaretlerin etkili olabilmesi için tek tip olmaması gerekir. Ayrıntılı (in-depth) ziyaretlerin yanında daha kısa süreli ad-hoc ziyaretler de düşünülmelidir. 73 Ayrıntılı bir ziyaretin ne kadar sürmesi gerektişi birçok deşişkene başlıdır. Ziyaret ekibinin büyüklüşü, ziyaret edilecek yer hakkında bilgi, alıkonulma yerinin büyüklüşü ve tutulan kişi sayısı, alıkonulma yerinin tipi gibi. 74 Bunun yanında şikayetlerin yoşunluşu, daha önceki ziyaretlerde elde edilen veriler, işkence ve kötü muamele ihtimalinin daha yüksek olması gibi faktörler de dikkate alınmalıdır. 75 ÖrneŞin 300 kişiyi barındıran bir merkezde ayrıntılı bir incelemenin en az 4 gün sürmesi gerektişi düşünülmektedir. Bir merkezin ne sıklıkta ziyaret edileceşine karar verirken de yine benzer unsurlar dikkate alınmalıdır. BM şşkence özel raportörü, kalabalık ve tartışmalı yerlerin daha sık bir şekilde ziyaret edilmesini tavsiye etmektedir. 76 Ulusal mekanizmalara mutlaka habersiz ziyaret yetkisinin verilmesi de gerekmektedir. Seçmeli Protokol de açıkça düzenlenmemekle birlikte, Protokol ün habersiz ziyaretleri öngördüşü kabul edilmektedir. 77 Aksini düşünmek Protokol ün getirmek istedişi alıkonulma yerlerini şeffaflaştırma ideali ile çelişecektir. şl ve ilçe ku şl ve ilçe ku yönetmelişi ziyaretlerin ne sıklıkta ve ne kadar süre ile yapılması gerektişini belirtmemektedir. şnsan Hakları BaşkanlıŞı ziyaretlerin düzenli, haberli ve habersiz bir şekilde gerçekleştirilmesini tavsiye etmektedir. 78 Ancak bugüne kadar hiçbir ziyaret gerçekleştirmeyen çok sayıda kurul vardır. 79 Kun tümü tarafından uygulanan standart bir modelin olmadışı bilinmektedir. 80 Ulaşılabilen az sayıdaki rapordan sadece şzmir ValiliŞi şl şnsan Hakları Kurulu Cezaevi ve Gözaltı Birimleri şzleme Grubu nun Basmane Karakolu raporu 81, ayrıntılı rapor standartlarına uygun gözükmektedir. şl ve ilçe kunın, ziyaret edilecek yerleri özelliklerine göre sınıflandırdıklarına ilişkin bir bilgi yoktur. Bu nedenle muhtemelen tüm ziyaret mekanlarına eşit zaman ayrılmakta ve benzer yöntemler izlenmektedir. Kurullar; uzmanlık bilgisi, mali kaynaklar, zaman gibi faktörler nedeniyle ayrıntılı inceleme yapma imkânına sahip deşildir. Kurullar ayda sadece bir defa toplanmaktadır. 82 Her ne kadar yönetmelik hükmüne göre başkanın çaşrısı üzerine ad hoc toplantılar yapılması da mümkünse de, bu kurul hem tüm inisiyatifin valinin elinde olması nedeniyle, hem de çeşitli mesleklere sahip kurul üyelerinin acil müdahalede bulunacak şekilde toplanmasının zorluşu nedeniyle çok önemli bir güvence saşlamamaktadır. Habersiz ziyaretler yapılması şnsan Hakları BaşkanlıŞı tarafından tavsiye edilmekle birlikte, buna ne ölçüde uyulduşunu tespit etmek mümkün deşildir. Valiye başlı emniyet birimlerinin ziyaretinin valinin başkanlışında bir kurul tarafından Association for the Prevention of Torture, s. 43. şşkenceyi Önleme DerneŞi (2006), Alıkonulma Yerlerinin şzlenmesi: Bir Uygulama Kılavuzu, (çev. Feray Salman), (Diyarbakır: Diyarbakır Barosu Yayınları), s. 41. Association for the Prevention of Torture, s Report of the UN Special Rapporteur on Torture, UN Doc. A/61/259 (14 August 2006), para Aynı yerde, para. 68. şnsan Hakları BaşkanlıŞı, s şnsan Hakları şzleme Komitesi, s. 8. şnsan Hakları şzleme Komitesi, s Üyelerinin tamamı konunun uzmanı olan grup ayrıntılı bir rapor hazırlamıştır. 01/0406 sayılı rapor yayımlanmamıştır, yazarda bulunmaktadır. şl ve ilçe Ku YönetmeliŞi, md. 14 (a). Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

15 yapılması, bu yöndeki girişimlerin başarı ihtimalini azaltmaktadır. Nitekim, şnsan Hakları şzleme Komitesi, bir Baro temsilcisine atfen, sürpriz olması gereken bir ziyaret sırasında, polisin yapılacak ziyaretten açıkça haberdar olunduşunu gösteren resmi bir tören düzenledişini not etmektedir. 83 Kun düzenli ve habersiz ziyaretler dışında, aldıkları bir ihbar veya haber üzerine de harekete geçmesi mümkündür. Bu örneklerden biri şzmir in Urla ilçesinde bulunan Barbaros Çocuk Köyünde kalan çocukların cinsel taciz ve tecavüze uşradıkları, dolayısıyla kişi hürriyeti ve güvenlişi hakkı ve çocuk haklarının ihlal edildi- Şi iddialarını araştırmak için şzmir ValiliŞi şnsan Hakları şl Kurulu üyelerinin yaptışı incelemedir. 84 Malatya Çocuk Yuvasında yaşanan olayların ardından şnsan Hakları BaşkanlıŞı benzer bir incelemenin yapılmasını Malatya şl şnsan Hakları Kurulu ndan istemiştir. 85 Ancak, Türkiye de bunun dışında çok sayıda vakada il ve ilçe kunın benzer bir inceleme yapması ihtimali göz önünde tutulduşunda, bu örneklerin yetersiz olduşu düşünülmektedir. Yukarıdaki bölümlerde açıklanan yetersizlikler, kun etkili bir ziyaret pratişi gerçekleştirmesini imkansız kılmaktadır. Bu nedenle, sadece burada verilen aksaklıkların giderilmesi il ve ilçe kunın Seçmeli Protokol düzeyinde bir ziyaret yapacakları anlamına gelmeyecektir. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K Kanun un 6. maddesine göre kurullar hem infaz kurumlarını hem de bu kurumlardaki infaz ve ıslah uygulamalarını inceleyebilecektir. Kurul, infaz kurumlarını en az iki ayda bir ve istedişi zaman ziyaret edebilmektedir. Bu, kurulun habersiz ziyaret yapabileceşi anlamına da gelmektedir. Ancak, yönetmelik Ziyaretler, ilgili Cumhuriyet başsavcılışına bildirilir. Ziyaretler için gereken ulaşım aracı, olanaklar ölçüsünde Cumhuriyet başsavcılışınca saşlanır 86 diyerek, habersiz ziyaret ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Kanun ve yönetmelikte yazmayan ayrıntılı bir görev tanımı Bakanlık tarafından yayımlanan Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku El Kitabı nda bulunmaktadır. 87 Ancak izleme kunın ne şekilde çalıştışına dair kamuoyuna duyurulmuş hemen hemen hiçbir bilgi yoktur. Kurul raporları yayımlanmadışı için ayrıntıları veya ortak pratikleri öşrenmek imkansızdır. Bu nedenle, kun ziyaret edilen yerlerin özelliklerine göre (ihlal yoşunluşu, risk yoşunluşu, vs.) farklı yöntemler uygulayıp uygulamadışını tespit etmek mümkün deşildir. Ancak her iki ayda bir ziyaret yapılması ve üç ayda bir rapor yazılması karşısında hiç ayrıntılı inceleme yapılmadışı sonucuna ulaşılabilir. Özellikle, nüfusu yüksek infaz kurumlarında günlerce süren incelemeler yapılması gerektişi düşünüldüşünde, Yönetmelik in bu duruma hiç deşinmedişi fark edilmektedir. Cezaevi kunın ihlal bildirimleri üzerine suo muto, kendilişinden ziyaret yapması ayrıca Yasa ve Yönetmelikte düzenlenmemiştir. Bununla birlikte, Adalet BakanlıŞı tarafından yayımlanan El Kitabında izleme kunın şsyan, rehin alma gibi önemli bir olayın olması halinde, kuruma giderek olay sonuçlanıncaya kadar izleme yapacaşı belirtilmektedir. 88 Özellikle ölüm oruçları sırasında etkili bir şekilde kullanılabilecek bu tip ziyaretlerin yapılıp yapılmadışı bilinmemektedir Bilgiye Ulaşma Ziyaretler, ziyaretin hazırlanmasından takibine kadar uzun bir süreci; işkenceden tecride, maddi koşullardan tıbbi bakıma kadar çok ayrıntılı bir incelemeyi içermelidir. 89 Bu da ziyareti yapacak şnsan Hakları şzleme Komitesi, s. 14. Anılan raporun eksikleri bulunmakla birlikte, raporun olayın farklı taraflarının çıkarlarını dikkate alması ve yargı sürecine müdahale etmekten kaçınması takdir edilmelidir. Rapor yayımlanmamıştır, yazarda mevcuttur. şnsan Hakları BaşkanlıŞı nın Ekim 2005 tarih ve B.O2. 0.şHB sayılı yazısı Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku YönetmeliŞi, RG: , S , md. 8. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku El Kitabı (2003), Adalet BakanlıŞı Yayın şşleri Dairesi BaşkanlıŞı, (Ankara: Adalet BakanlıŞı). Aynı yerde, s. 8. Bu konuda ayrıntılı bir çalışma için bkz. şşkenceyi Önleme DerneŞi (2006), Alıkonulma Yerlerinin şzlenmesi: 96 Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

16 kişilerin hem özgürce çalışabilmelerini, hem de istedikleri bilgilere ulaşabilmelerini gerektirir. Seçmeli Protokol ün 20. maddesine göre, Taraf Devletler, ulusal mekanizmanın özgürlüklerinden yoksun bırakılan kişilerin sayısına, alıkonulma yerlerinin sayısı ve nerede olduşuna, alıkonulan kişilere yapılan muamele ve alıkonulma koşullarına dair bilgiye ulaşabilmesini; bütün alıkonulma yerlerine, eklenti ve bölümlerine girebilmesini; özgürlüşünden mahrum bırakılan kişilerle konuya ilişkin bilgi saşlayabileceşi kanaatine vardışı herhangi bir başka kişi ile özel görüşme yapabilmesini saşlamakla yükümlüdür. Ulusal mekanizma kendi tercih ettişi yerlere girebilecek, kendi seçtişi kişilerle de görüşebilecektir. 20. maddede öngörülen yükümlülüklerin hayata geçirilmesi ancak ulusal mekanizmanın taleplerinin idare tarafından yerine getirilmemesi halinde yaptırımlar öngörülmesi ile mümkündür. şl ve ilçe ku şl ve ilçe kunın ilgili kişileri bilgi ve belge vermeye zorlayacak hiçbir yetkisi olmadışı gibi özgürlüşünden mahrum bırakılan kişilerle yapacaşı görüşmeler de tamamen ilgili idari birimin takdirine başlıdır. Yukarıda belirtildişi gibi il ve ilçe kunın yetkilerini gösteren bir yasa yoktur. Bu kun dişer kamu kurum ve kuruluşlarıyla ilgili ilişkileri hakkındaki tek hüküm; kurul kararlarının, ilgili kamu kurum ve kuruluşları tarafından geciktirilmeksizin öncelikle ele a- lınıp sonuçlandırılacaşına ilişkin yönetmelik hükümdür. 90 Bu hüküm de, insan hakları ihlali iddialarında verilen kararlara ilişkindir. Bu nedenle ziyaretler açısından uygulanması imkânı yoktur. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K 4681 sayılı Yasa nın 6. maddesine göre izleme kunın görevleri arasında infaz ve ıslah uygulamalarına ilişkin işlem ve faaliyetleri yerinde görmek, incelemek, yönetici ve görevlilerden bilgi almak, hükümlü ve tutukluları dinlemek de vardır. şzleme ku yönetmelişinin 8. mad- 90 Bir Uygulama Kılavuzu, (Diyarbakır: Diyarbakır Barosu Yayınları). Yönetmelik, md 18 (i). desine göre de izleme ku istedişi takdirde hükümlü ve tutuklularla yalnız görüşebilecektir. Ancak aynı madde, kun ulaşabilecekleri bilgiye sınır getirmektedir. şzleme ku istedikleri her belgeyi deşil görev alanına giren konularla ilgili olmak kaydıyla hükümlü ve tutuklular için kurumda tutulan her türlü defter ve belgeyi inceleyebilir. Bu halde, infaz kurumunun ilgisiz bulduşu belgeleri vermemek gibi bir yol izlemesi mümkündür. şzleme kunın bilgi ve görüşme taleplerine cevap verilmemesi halinde ne tür yaptırımlara başvurulacaşı belirsiz olmakla birlikte, ilgililer hakkında genel hükümlere göre cezai ve idari işlem yapılmasına bir engel yoktur Tavsiyeler ve Öneriler Paris şlkeleri ne göre ulusal kurumlar yürürlükteki kanun ve düzenleyici işlemlerle, kanun tasarı ve tekliflerini inceleyecek, mevzuatın temel insan haklarıyla uyumlu olmasını güvenceye almak için uygun gördüşü tavsiyelerde bulunacak, gerekiyorsa, yeni kanunların hazırlanmasını, yürürlükteki kanunların deşiştirilmesini ve yeni idari önlemler alınmasını veya mevcut önlemlerin deşiştirilmesini tavsiye edecektir. 91 Hatta Uluslararası Af Örgütü nün belirttişi gibi kurumların uluslararası örgütlerin karar ve tavsiyelerinin ne ölçüde yerine getirildişini takip etme yetkisinin bulunmasında fayda vardır. 92 Seçmeli Protokol de bu yönde hükümler içermektedir. Protokol ün 19. maddesinin b bendine göre, ulusal mekanizmalar özgürlüklerinden yoksun bırakılan kişilere yapılan muamelenin ve koşullarının iyileştirilmesi amacıyla ve işkence ve dişer zalimane, insanlıkdışı ya da aşaşılayıcı muamele ya da cezayı önleme amacıyla ilgili makamlara tavsiyelerde bulunabilecektir. Protokol ilgili makamın kim olduşunu belirtmemiştir. Bu nedenle ilgili tavsiye ve öneri münferit bir olaya ilişkin olabileceşi gibi belli bir uygulamaya yöne Paris şlkeleri, para. 3 (a) (2); Council of Europe, Directorate of Human Rights, s. 22. National Human Rights Institutions, Amnesty International's recommendations for effective protection and promotion of human rights, 2001, AI INDEX: IOR 40/007/2001, s. 9. Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

17 lik ve tüm ülkeyi ilgilendiren nitelikte olabilir. Bu konuda ulusal mekanizma istedişi makamla aracı bulunmaksızın istedişi şekilde temasa geçebilmelidir. 19. maddenin c bendi ise ulusal mekanizmanın mevcut ya da tasarı halindeki mevzuata ilişkin öneri ve tespitlerini sunmaları için kurula yetki verileceşini belirtmektedir. Burada ideali, hükümetin ulusal kurumu ilgilendiren konularda hazırlanacak tasarıları kuruma yollamasıdır. 93 Özellikle ceza, ceza yargılaması ve infaz hukukuna i- lişkin tasarılar kanunlaşmadan önce mutlaka u- lusal mekanizmaların görüşü alınmalıdır. Ne var ki, Türkiye de hükümetler bu konuda açıkça yetkilendirilmiş şnsan Hakları Danışma Kurulu na dahi başvurma gereşi görmemişlerdir. Hukuka aykırı bir şekilde daşıtılmasından önceki kısa çalışma döneminde, bir tek tasarı için bile Kurul dan görüş alınmamıştır. 94 şl ve ilçe ku şl ve şlçe Ku YönetmeliŞi nin 9. maddesine göre kurullar şnsan haklarının korunması ve insan hak ve özgürlüklerinin kullanılmasının ö- nündeki engeller ile hak ihlallerine yol açan sosyal, siyasi, hukuki ve idari sebepleri incelemek, araştırmak ve bunların çözümüne ilişkin valilik veya kaymakamlık makamına önerilerde bulunmak la görevlendirilmiştir. şl ve ilçe ku Seçmeli Protokol de öngörüldüşü gibi ilgili makamlara deşil, sadece valilik veya kaymakamlışa öneride bulunabilecektir. Bu nedenle, kun mevzuata ilişkin hükümetle bir ilişkisinin olması mümkün deşildir. şnsan Hakları BaşkanlıŞı nın yayımladışı kitapta verilen örnekler, il ve ilçe kundan bugüne kadar önemli bir tavsiye ve öneri gelmedişini göstermektedir. Yasal ve idari düzenleme yapılması önerileri başlışı altında sıralanan önerilerin hiçbiri işkence ve kötü muameleye ilişkin deşildir Association for the Prevention of Torture, s. 26. Hükümetin şhdk dan istedişi tek görüş, tarihinde AB Uyum Raporunun insan hakları ve siyasal kriterler çerçevesinde deşerlendirilmesine yöneliktir. şbrahim Ö. KaboŞlu/ Kemal Akkurt (2006), şnsan Hakları Danışma Kurulu Raporları, (Ankara: şmge), s Yayımlanan 6 öneri; bayramlarda öşrencilerin giyecekle- Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K 4681 sayılı Yasa, doşrudan tavsiye veya öneri ifadesini kullanmamaktadır. Bununla birlikte, izleme kunın yaşam koşulları, iç güvenlik, sevk ve nakil işlemleri ile ilgili olarak gördükleri aksaklık ve eksiklikleri yetkili mercilere bildireceklerini; ceza infaz kurumları ve tutukevleri ile ilgili tespitlerini ve aldıkları bilgileri deşerlendirerek en az üç ayda bir rapor düzenleyeceklerini, raporun birer örneşini Adalet BakanlıŞına, izleme kurulunun bulunduşu yargı çevresindeki infaz hâkimlişi ile Cumhuriyet başsavcılışına, gerekti- Şinde ayrıca Türkiye Büyük Millet Meclisi şnsan Haklarını şnceleme Komisyonu BaşkanlıŞına göndereceklerini düzenlemektedir. (Madde 6) Yönetmelik in 9. maddesi, raporlarda önerilerin de olacaşını açıkça ifade etmektedir. şzleme kunın asli muhatabı Adalet BakanlıŞıdır. Adalet BakanlıŞı önünde bulunan deşişiklik taslaşı, kun raporları infaz hâkimlişine de ancak şikâyet bulunması halinde göndermesi yönünde bir kısıtlamaya gitmektedir. 96 BakanlıŞın verilerine göre 2006 yılında toplam 1284 adet raporda 1660 öneride bulunulmuştur. Ancak bilgiler kamuoyuna duyurulmadışı için, bu rapor ve önerilerin ne ölçüde deşerlendirildi- Şini tespit etmek mümkün deşildir. 97 Muhtemelen öneriler mevzuata ilişkin deşildir Raporlama Seçmeli Protokol ün 23. maddesine göre Taraf Devletler, ulusal önleme mekanizmalarının hazırri kıyafetlere, çalışma saatlerinin uzunluşuna, tek gözü kör vatandaşların ehliyet almasına, şzmir şsa Mesih TopluluŞu kilisesine, ikinci el oto lastiklerine ve çevre kirlilişine sebep olan belediye tesisine ilişkindir. şnsan Hakları BaşkanlıŞı, s Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku Kanununda DeŞişiklik Yapılmasına şlişkin Kanun Tasarısı, < RULLARI%20TASARISI.htm>, md. 2. Öneriler hakkında basılı olan tek materyal, 2002 yılında yapılmış bir toplantı tutanaklarıdır. Bu toplantıda bir tetkik hakimi, kun çalışmaları ve gelen öneriler hakkında bilgi vermiştir. Kadri Kamer in Konuşması (2002), Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku Semineri, British Council, s Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007

18 layacaşı yıllık raporları yayınlamayı ve daşıtımını temin etmeyi taahüt ederler. Ulusal mekanizma yıllık raporlarda diledişi tüm bilgilere yer verebilir. Yıllık raporların yayımlanması minimum bir yükümlülüktür. Bir başka deyişle kurulacak mekanizma gerekli görürse her ziyaret raporunu yayımlayabileceşi gibi acil durumlarda endişe duyduşu konuları da kamuoyu ile paylaşabilir. şl ve şlçe Ku Yönetmelik in 19. maddesine göre Kurullar tarafından faaliyetleri ile ilgili aylık rapor hazırlanır. Hazırlanan raporlar dönemi izleyen ayın ilk 10 günü içerisinde valilik kanalıyla BaşkanlıŞa gönderilir. Ancak 931 kurulun bulunduşu bir sistemde, bu raporların tasnifi, yayını ve geliştirilmesi özel bir özen gerektirmektedir. Oysa Başbakanlık şnsan Hakları BaşkanlıŞı nın internet sitesi uzun süredir kapalıdır, yeniden açılması Avrupa Konseyi ile yürütülen bir projeye başlıdır. Bu dönem içerisinde gelen ziyaret raporlarının ne şekilde deşerlendirildişi kamuoyu tarafından bilinmemektedir. şnsan Hakları BaşkanlıŞı nın yayımladışı kitapta, yapılan bazı ziyaretlerden o- lumlu bir şekilde birkaç cümleyle bahsedilmekte hiçbir ayrıntıya yer verilmemektedir. 98 Bazı ziyaret raporlarına kişisel ilişkilerle ulaşmak mümkünse de bunlardan sistemli bir sonuç çıkarmak mümkün deşildir. Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku- K Yukarıda açıklandışı gibi şzleme Ku incelemelerini raporlarla Adalet BakanlıŞına bildirecektir. Ancak 4681 sayılı Yasa nın 6. maddesinin 4. fıkrasına göre, düzenlenen raporlar ilgili merciin izni olmaksızın açıklanamamaktadır. Yukarıda belirtildişi gibi Adalet BakanlıŞı bu izni vermemektedir. Yine yukarıda açıklandışı gibi bu konuda bekleyen tasarı da sorunu çözmekten u- zaktır. 99 Hali hazırda, ne izleme kunın ziyaretleri, ne Adalet BakanlıŞı nın bu raporları ne şekilde deşerlendirdişini öşrenmek mümkündür. Bu konuda yakın vadede bir adım atılması da beklenmemektedir. 5. Sonuç effaflık işkenceyle mücadelenin bir numaralı a- racıdır. BM şşkence Özel Raportörünün açıkladı- Şı gibi Ek Protokolün mantışı işkence ve kötü muamelenin işkenceyi uygulayanın etkili bir izleme ve sorumluluk denetiminden uzak olduşu inancıyla hareket ettişi yalıtık gözaltı yerlerinde gerçekleştişi gerçeşi üzerine kurulmuştur. Hemen her hukuk işkenceyi suç sayıp cezalandırdı- Şı için işkence sadece işkencecilerin meslektaşlarının ve üstlerinin bu davranışı onayladışı, hoşgörü ile karşıladışı, emrettişi bir sistemde gerçekleşebilir. şşkenceye uşrayanlar da böyle bir sistemde maruz kaldıkları muameleyi söylediklerinde öldürülürler veya tehdit edilirler. şşkenceden şikâyet ettiklerinde de bunu kanıtlamakta büyük sıkıntı çekerler. Çünkü onlar kanunsuzlardır, teröristlerdir, güvenirlikleri otoriteler açısından şüphelidir. Bu kısır döngü ancak gözaltı yerlerini izlemeye açarak, onları şeffaf hale getirerek aşılabilir. 100 Oysa görüldüşü gibi Hükümetin ve Adalet Bakanının işkenceyle mücadelede şeffaflık gibi bir derdi bulunmamaktadır. Çünkü mevcut kurullar Seçmeli Protokolün felsefesi üzerine kurulmamıştır, makyaj amaçlıdır. Seçmeli Protokolü, mevcut ku ulusal mekanizma olarak atayarak o- naylamak işkence sorununun ciddiye alınmadı- Şının en açık göstergesidir. Oysa Seçmeli Protokol ün başlangıcında da dendişi gibi işkence seçim sonrasına bırakılamayacak kadar ciddi bir insan hakları ihlalidir, mücadelesi ve emeşi de ciddiyet ister. Bunun içindir ki, ulusal mekanizmanın geniş katılımlı yasal, fiili ve toplumsal engelleri aşmayı hedef alan bir anlayışla oluşturulması için işkenceyi ciddiye almak gereklidir. Kaynakça Altıparmak, Kerem (2007), Türkiye de şnsan Haklarında Kurumsallaş(ama)ma, Türkiye Barolar BirliŞi (yay. haz), Bürokrasi ve şnsan Hakları, (Ankara: TBB Yayını) Amnesty International, National Human Rights Institutions, Amnesty International's recommendations şnsan Hakları BaşkanlıŞı, s Bkz. Bölüm : Hiyerarşik Denetim. 100 Report of the UN Special Rapporteur on Torture, UN Doc. A/61/259 (14 August 2006), para. 67. Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar

19 for effective protection and promotion of human rights, 2001, AI INDEX: IOR 40/007/2001. Association for the Prevention of Torture (2006), Establishment and Designation of National Preventive Mechanisms, (Cenevre: APT) Association for the Prevention of Torture (2006), Establishment and Designation of National Preventive Mechanisms, (Cenevre: APT), Commonwealth Secretariat (2001), National Human Rights Institutions: Best Practice. Erdal, Meryem (2006), şşkence ve Cezasızlık Dosyası 2005, (Ankara: TşHV Yayınları). Gemalmaz, Mehmet Semih (2004), şnsan Hakları Belgeleri, Cilt VI, Birleşmiş Milletler Üçüncü Bölüm, (şstanbul: BoŞaziçi Üniversitesi Yayınevi). Gülmez, Mesut (2004), Birleşmiş Milletler Sisteminde şnsan Haklarının Korunması, (Ankara: Türkiye Barolar BirliŞi Yayını). Inglese, Chris (2001), The Role of the UN Committee Against Torture in the Development of the UN Convention Against Torture, (The Hague: Kluwer Law International). International Council on Human Rights Policy (2005), Assessing the Effectiveness of National Human Rights Institutions, (Cenevre: ICHRP). şnsan Hakları BaşkanlıŞı (2006), şnsan Hakları, (Ankara: şnsan Hakları BaşkanlıŞı). şnsan Hakları şzleme Komitesi (2006), Türkiye: Polis ve Jandarma Karakollarının BaŞımsız Denetimine DoŞru şlk Adımlar, (New York. HRW). şşkenceyi Önleme DerneŞi (2006), Alıkonulma Yerlerinin şzlenmesi: Bir Uygulama Kılavuzu, (çev. Feray Salman), (Diyarbakır: Diyarbakır Barosu Yayınları). Kamer, Kadri (2002), Ceza şnfaz Kurumları ve Tutukevleri şzleme Ku Semineri, (Ankara: British Council). Long, Debra / Naumovic, Nicolas Boeglin (2004), Optional Protocol A Manual for Prevention, (Cenevre: Inter-American Institute of Human Rights ve APT). UN Centre for Human Rights (1995), National Human Rights Institutions, A Handbook on the Establishment and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (New York: United Nations). Yigen, K. (2001), Guarantees of Independence of National Human Rights Institutions: Appointment and Dismissal Procedures of Leading Members, Birgit Lindsnaes et al. (yay. Haz.) National Human Rights Institutions Articles and Working Papers, (Kopenhag: Danish Human Rights Centre). 100 Ankara Barosu Dergisi Yıl: 65 Sayı: 2 Bahar 2007