lk Dönem Türk Romanlarında Yanlı Batılıla ma Sonucu Yabancıla an Karakterler

Transkript

1 LK DÖNEM TÜRK ROMANLARINDA YANLI BATILILAMA SONUCU YABANCILAAN KARAKTERLER THE ALIENATED CHARACTERS IN THE EARLY TURKISH NOVELS DUE TO THE MISCONCEPTION OF WESTERNIATION Ahmet ALVER Öz Osmanlı Devleti, batı medeniyetine dahil olma yolunda ilk resmi adımını 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı yla atmıtır. Fermanın ilanıyla birlikte, medeniyet deitirmenin bir gerei olarak yenileme hareketleri de balar. Öncelikle askeri sahada balayan bu yenileme hareketleri zamanla kendisini ülke yönetiminden kılık kıyafete, kültürel hayattan toplumsal konulara kadar her sahada gösterir. Bu süreçte, edebiyatımızda yeni görülen roman türü, dönemin entellektüelleri tarafından bu yeni modernleme projesinin uygulanmasında önemli bir araç olarak kabul edilir. Bu çalımada, erken dönem Türk Edebiyatında kaleme alınan Felatun Bey ile Rakım Efendi, Araba Sevdası, Mai ve Siyah, ıpsevdi adlı romanlarda yeralan, yanlı batılılama sonucu kendi toplumsal ve kültürel kimliine yabancılamı kahramanların genel bir tespiti ve analizi yapılmıtır. Romanların ana kahramanlarında görülen yabancılama olgusu daha çok dou-batı deerlerinin çatıması eksenine oturtulmu olup, batıyı eksik ya da yanlı yönleriyle benimsemi bireylerin, önce kendileriyle daha sonra da mensubu oldukları toplumun deerleriyle ters dümeleri neticesinde içine dütükleri yabancılama vurgulanmıtır. Anahtar Kelimeler: Tanzimat Dönemi, Yabancılama, Batılılama, Roman, Edebiyat. Abstract Ottoman State has taken the first official step to partake in the Western civilization by declaring the Tanzimat Fermanı in 1839 (Imperial Edict of Reorganization) which launched the Tanzimât period of reforms and reorganization. These reforms first commenced in the military field, and then gradually showed themselves in many fields such as administration, dressing, cultural, social issues etc. During this period, the new type of novel genre in Ottoman-Turkish literature was regarded as an important tool in the application of the new cultural and civilization project by the intellectuals of the time. This article will focus on the novels of Felatun Bey ile Rakım Efendi, Araba Sevdası, Mai ve Siyah and ıpsevdi written in the early period of Turkish Literature. It analyses the alianetaion phenomenon of their characters, who become stranger to their own cultural and social identity because of their misconception of westernization. The alienated characters are mostly appeared to be in the middle of the clashes between the values of the West and East. Keywords: Tanzimat Era, Alienation, Westernization, Novel, Literature. Giri Edebiyat, insanı ele alması, onunla tüm yönleriyle ilgilenmesi yönüyle sosyal bilimler arasında ön plana en çok çıkan bilim dallarının baında gelir. nsanı, gerek içinde yaadıı toplum açısından ve gerekse bireysel açıdan deerlendiren edebiyat bilimi, dier bir ifadeyle hayatın estetik bir tarzda ifade edilmesidir. Bu sebeple ayrım

2 yapılmaksızın toplumun hemen hemen her kesiminden örneklenen insan tiplemeleri ele alınmı olup; onların günlük yaamlarındaki megaleleri, sevinçleri, üzüntüleri, akları, özlemleri, bunalımları, kederleri, kaybedileri, yaama tutunma mücadeleleri, birbirleriyle olan mücadeleleri, münasebetleri ve gelecee dair hayalleri gibi meseleler birçok yönüyle edebiyata konu olmutur. Tüm bu yönleriyle edebiyat eserine konu olan insan, eserini meydana getiren sanatçının dünya görüüne, hayata bakıına, hislerine, gözlemlerine ve eseri yazmadaki amacına göre de çeitlilik göstermektedir. Bu balamda sanatçı, bir tercih yapmak zorunda kalır; çünkü yukarıda da ifade edildii üzere edebiyat, yaamı sanatsal bir dille aktarmayı hedefler ve bu aktarımı yaparken de farklı yaamları ve insan tiplemelerini ele alır. Esas olarak edebiyat, kaybeden ve kazanan olmak üzere iki tür kahramanı anlatır. Kaybeden; kendiyle ve yaadıı toplumun deerleriyle maddi ve manevi anlamda çelien, kendi küçük dünyasına mahkum olan, kaybolup yalnızlaan, hayattan kopan, baarısızlıa urayan ve tüm bunların sonucunda yabancılaan bireydir. Kazanan ise kendisiyle, yaamla ve toplumla barıık, onun deer yargılarıyla çatımayan, baarılı, hayallerini ve hedeflerini gerçekletiren, bakalarınca örnek alınan bir kiiliktir. Romancılar tarih boyunca eserlerinde, bu karakteristik özelliklere sahip kiilere bazen birlikte, bazen de ayrı ayrı yer vermitir. Romanlarda görülen yukarıda adı geçen bu ilk grup insan tiplemesi, özellikle Tanzimat dönemi Türk romanlarında sıkça karımıza çıkmaktadır. Bunda da en önemli sebep, Osmanlı nın 19. yüzyılda bir devlet politikası haline getirdii batılılama çabalarının temelsiz, plansız, dengesiz ve aırılıı sebebiyle sosyal, kültürel ve dier birçok alandaki toplumu ayakta tutan dengelerin sarsılmasıdır. Nitekim, Avrupa hayat tarzı, özellikle de Fransız modası, kendini Tanzimat ın ilanından çok önceleri hissettirmeye balayarak stanbul da hayatın her alanına girmeye balamıtı. Osmanlı aristokrasisindeki bu deiim ve dönüüm, bir süre sonra Batı nın her yönüyle taklit edildii bir yaam tarzını da beraberinde getirir. Fatma Karabıyık Barbarosolu, 1995 te yayınlanan Modernleme Sürecinde Moda ve Zihniyet adlı eserinde bu konuya özelikle iaret eder. Karabıyık, 1754 te stanbul a gelen Baron De Tott un karısının, Üçüncü Ahmet in kızını ziyareti esnasında, paa kızının yaadıı konaın tamamen Fransız süslemeleri ve dekoruyla döendiini hayretle izledini belirtir (Barbarosolu 1995: 110). Osmanlı-Türk tarihinde Batılılama hareketleri, Tanzimat Fermanı nın ilanından önce balamı, 1839 da fermanın ilanıyla daha da ivme kazanmıtır. 19. Yüzyıla gelindiinde, Batının ilim ve teknolojide ulatıı nokta, Osmanlı nın Avrupa yı örnek almasına sebep olur. lk olarak askeri sahada görülen deiim, sonrasında ekonomik, kültürel ve sosyal alanlarda da kendini hissettirmeye balatmıtır. Bu balamda, Tanzimat la birlikte Osmanlı aydın ve entellektüellerinin en büyük ideali, Batı nın medeniyet dairesine girmek olmutur. Osmanlıcadaki karılıı teceddüd olan Batılılama kavramı ilk olarak muasırlamak, garplılamak ve Avrupaî manalarına gelirken, zamanla bu ifadeler, modernlemek ve çadalamak terimleriyle tanımlanır hale gelmitir. Birçok Osmanlı- Türk aydını son iki asırdır kurtuluu Batılılama sözcüünün peinde gitmekte bulmutur; ancak bu yolda daha ilk adımın atılıında zeminin pek de salam olmadıı, aksine kaygan olduu anlaılmıtır. Buna sebep olarak da yüzünü çevirdii bu yeni yönün medeniyeti, eyayı algılama tarzı, kültürü gibi birçok unsur farklılık arzetmekteydi. Bu ikilem arasında kalarak bocalayan Türk aydını, bu medeniyet çatımasını hayatının her safhasında gözlemler. Önceleri bürokrat ve aydın olmak üzere dar bir kesimle sınırlı kalan Batılılar gibi yaama arzusu, bir süre sonra özellikle

3 stanbul da toplumun en alt kesimine kadar ulamı ve gündelik hayatın her katmanına yerlemitir. Bu durum, toplum ve devlet bazında bir süre sonra iyiyi kötüyü ayırt etmeden hereyin taklit edilmesi ile sonuçlanmıtır. 19. Yüzyılın sonlarına gelindiinde, Osmanlı toplumunun düünce yapısındaki deiim, kılık-kıyafetteki yenilikler, geleneksel hayata ve manevi deerlere bakıın farklılamaması, Avrupai tarz yemeklerin gelenksel yemeklerin yerini alması, elence anlayıının batıyı taklitten ibaret olması; bununla birlikte musiki, müzik aletleri, tahsil ve terbiyedeki tüm deiimler de kendini daha da hissettirmeye balamıtır. Toplumdaki bu hızlı ve kontrolsüz gelimeler beraberinde, Yanlı Batılılama olgusunu daha da somutlatırmı; dejenere olmu, yozlaarak özünden uzaklamı bireylerin ortaya çıkıp, toplumda daha da belirgin hale gelmelerine sebep olmutur. Toplumda beliren bu yeni tipin ortaya çıkıında etkili olan Osmanlı Türk toplumundaki bu hızlı deisim, imparatorluk sınırları içerisinde yaayan azınıklarla da yakından ilgilidir. lbeyi Özer, Avrupa Yolunda Batılama ve Batılılama adlı eserinde Avrupai tarzda yaam arzusu ve muaeret kurallarındaki birtakım deikliklerin, öncelikle azınlıklarda baladıını ve toplumun üst katmanlarından halka doru yayıldıını söyler (Özer, 2005: 22). Ayrıca, Tanzimat öncesi Avrupai muaeret usullerinin Saray a girmesinde ise, Avrupa ya giden elçilerin de etkisinin büyük olduu görülür. Osmanlı Devleti nde hayatın her safhasında yaanan bu toplumsal gelimeler ve neticesinde ortaya çıkan yozlamı, taklitçi, kendi özüne, geçmiine ve deerlerine yabancılaan züppe fertler, dönemin yazar ve airlerine de ilham kaynaı olmutur. Özellikle roman türü, bu süreci en iyi ve ayrıntılı biçimde ele alan edebiyat türü olarak ön plana çıkar. Bu çalımada, ilk dönem Türk romanlarında batılılamanın etkisiyle öne çıkan, yukarıda da tanımlandıı üzere kaybeden, dier bir ifadeyle de yabancılaan kahramanlar, ilk kez, G. W. Friderich Hegel in ahsında felsefe dünyasında tartıılmaya balanan, J. J. Rousseau ile politik kavramlar arasına giren (Kılıç, 1984) ve Karl Marx ile de popülerliinin doruuna ulaan yabancılama olgusu çerçevesinde belirlenip analiz edilmeye çalıılacaktır. Kafka ve Albert Camus gibi yazarlarla dünya edebiyatında etkin olan yabancılama kavramı, bireyin aidiyet duygusunu yitirmesiyle, önce kendisine, ailesine ve arkadalarına olmak üzere yakın çevresine, sonrasında da içinde yaadıı toplumun deerlerine, idare edildii sisteme ve kültürüne yabancılaması, romanlarda dikkatimizi çeken yabancılama çeitleri içinde en çok etkili olanlardır. Roy Mcmullen, Art, Affluence and Alienation adlı kitabında, yabancılamanın çada romanın en önemli ve etkili temalarından biri haline geldiini iddia ederken, bu durumun romancıların olaylar karısındaki durularını salamlatırdıını, onlara farklı dünyalar içinde yeni dünyalar oluturma imkânı sunduunu belirtir. Daha genel bir tanımlama ile yabancılama temasını; bireyin öznel iç gerçeklii ile nesnel dı gerçeklii arasındaki çatımanın somutlamı hali olarak belirtir (Mcmullen, 1968: ). Yabancılama olgusu, gerek bilimdeki gelimelerin iç konuma yöntemi ile karakterlerin iç dünyasını okura yansıtacak tekniklerin oluumuna katkısının (Adams, 1975: 13) edebiyatta nasıl mâkes bulduunu göstermek açısından, gerekse modern dünyada meydana gelen ekonomik, kültürel ve siyasi deiimlerin birey ve toplumlar üzerinde yarattıı etkileri irdelemek bakımından, son derece dikkate deer bir konudur. Bu nedenle sosyologlar, psikologlar, felsefeciler ve sanatçılar yabancılamayı

4 daha iyi tarif edebilmek için çada oyun ve romanlardan örnekler gösterme yoluna sıkça bavururlar. Yirminci yüzyılın modern dünya edebiyatında, yabancılamı veya yalnızlamı karakterlere verilebilecek en iyi örnekler olarak, Kafka nın Dava (Kafka, 2000) adlı romanının kahramanı Joseph K., ile Deiim (Kafka, 1993) adlı romanının ba kiisi Gregor Samsa ile Albert Camus un Yabancı (Camus, 2009) adlı romanının kahramanı Mersault u gösterebiliriz. Bunların yanısıra, James Joyce, Robert Musil, Nathalie Sarraute gibi yazarların romanlarında da yabancılaan karakterlere sıkça rastlanmaktadır. (Goldman, 2005: 47) Bu yazarların eserlerinde ilenen kahramanları Salih Okumu ve dris ahin, zaman ve mekânda kendilerine bir tutamak arayan, ancak yenilgiye uramı silik ahsiyetler olarak (Okumu&ahin, 2012: 109) tanımlamaktadır. Yabancılama olgusu, Türk romanının ilk örneklerinden itibaren roman kahramanları ve karakterlerinin ahsında da en iyi ekliyle ele alınmaya çalıılmıtır. Bu romanlara örnek olabilecek, özellikle yakın dönem Türk Edebiyatı temsilcilerinden Ouz Atay ın Tutunamayanlar (Atay, 1972) romanındaki Selim Iık ve Turgut Özben le Yusuf Atılgan ın Anayurt Oteli nin (Atılgan, 1973) Zebercet inin ve Aylak Adam ın (Atılgan, 1959) ana kahramanı C. nin ahsında modern yaam koulları karısında yabancılaan, yalnızlaan, sevgisizleen ve ardından da hayattaki beklentilerinden uzaklaarak izofreniye tutulan sevmeye ve sevilmeye hasret aydınları görmekteyiz. Bu dönemde, Buzul Çaının Virüsü (Bener, 1996) adlı romanında yalnızlık ve kimlik sorunsalıyla ortaya çıkan yabancılama olgusunu ele alan Vüsat O. Bener in de anılması gerekir. Yirminci yüzyıl edebiyatının yabancılaan ve yalnızlaan kahramanlarını yukarıda bahsi geçen roman kiileriyle sınırlandırmak tabi ki doru olmaz; ama bu romanlar, karakterlerinin ahsında yabancılama kavramını temel meselelerden biri haline getirerek daha somut bir fikir olumasına yardımcı olmalarıyla öne çıkmaktadırlar. lk Dönem Türk Romanlarında Yanlı Batılılama Sonucu Yabancılaan Karakterler Askeri, siyasi ve ekonomik olmak üzere her yönden gerileyip dünya muvazenesinde etkisi azalmı, atının nal sesleriyle Avrupa yı titreten Muhteem mparatorluk tan Avrupa nın hasta adamı diye tanımlanarak toprakları masa üstünde paylaılmaya balanmı olan Osmanlı Devleti nin tekrar toparlanıp eski parlak günlerine geri dönme çabası ile balayan batılılama hareketleri, yukarıda da ifade edildii gibi, 1839 da ilan edilen Tanzimat Fermanı ile hız kazanarak devletin vazgeçilmez bir unsuru haline gelmitir. Sözü geçen birçok yenilik ve deiim, kendini edebiyat ve kültür sanat dallarında da hissettirmitir. Bu balamda, batı edebiyatı türlerinden roman türü de edebiyatımıza girmi; Hovsep Vartanyan, dier bir ifadeyle de Vartan Paa tarafından 1851 yılında Akabi Hikayesi (Paa, 1991) adlı Türk Edebiyatının batılı anlamdaki ilk romanı kaleme alınmıtır. Vartan Paa ile balayan bu süreç, devamında emsettin Sami, Emin Nihat, Ahmet Mithat, Nabizade Nazım, Recaizade Mahmut Ekrem, Namık Kemal gibi döneme damgasını vurmu birçok yazarın kaleme aldıı yerli romanlar, ilk dönem Türk romanının öncülüünü yapmıtır (Moran, 2004: 9). Özellikle batılılama olgusunun aırlık kazandıı ilk dönem romanlarımızın hemen hepsinde içerik olarak ilenen konu, batılılama olgusu, doubatı deerleri veya alafranga-alaturka kavramları arasındaki çekime ve çatımadır. Bu

5 durumu, Bilge Ercilasun, Artık bütünlük bozulmu, cemiyette ikilik hakim olmaya balamıtır (Ercilasun: 1997: 275). diyerek toplumun yapısındaki deiimi ve çekimeyi özetlemektedir. Türk insanının hayatındaki bu deiiklik, dönemin edebi eserlerine de yansımakta geç kalmamıtır. Eserlerde, özellikle hayatın alafrangalaması ve Batı yı yanlı anlama teması çokça ele alınmı, dou-batı kavramlarını temsil eden kahramanlar younluk kazanmı, roman kurgusu genellikle bu iki kesim arasında cereyan eden maddi- manevi çatımalar ve çekimeler üzerine ekillenmitir. Bu dönem Türk romanlarında yabancılama olgusu ise, daha çok roman kahramanlarının batı kültürünü yanlı algılaması ve batılılama kültürünün beraberinde getirdii aırı tüketim ekonomisine kendilerini kaptırmaları sonucu, bata kendi kiiliklerine olmak üzere yaadıı toplumun deerlerine yabancılaması ve bunun neticesinde de toplum tarafından soyutlanması ile kendini gösterir. Bu kahramanlar, batılamayı bir medenileme artı olarak gören ve bu tezi ispatlama çabası içerisine giren ve bunu yaparken bocalayıp heveslerinin esiri olarak yabancılaan, özellikle zengin alafranga mirasyedilerdir. Toplum dıına itilen bu kahramanlar, zamanla yabancılamanın psikolojik boyutu olarak sunulan güçsüzlük, ümitsizlik, anlamsızlık, bakalarınca anlaılamama hissi ve normsuzluk gibi özelliklerini sergilemeye balamılardır. Aaıda inlenecek olan kahramanları yabancılamaya iten unsurlar genel itibariyle Marx ın yabancılama kuramıyla örtümektedir. Marx, çada dönemdeki yabancılamanın oynadıı rol üzerine younlaarak, yaamda insanın yabancılamasına sebep olan somut koullarla ilgilenmitir (Pappenheim, 2002: 75). Hegel in yabancılamı emek kavramlatırmasını kapitalist üretim biçimi ve ilikileri içinde yeniden oluturarak (Oktay, 1999: 33) Yabancılama ya sebep olan unsurun gerçekte kapitalizm olduunu savunur. Kapitalist sistemin gelir daılımında haksız kazanca, adaletsizlie ve dengesiz rekabete yol açtıını belirterek, bu durumun ekonomik koulları olumsuz bir ekilde etkilediine vurgu yapar. Tüm bunların neticesinde de bireylerde ve toplumlarda ruhsal bir hastalık veya sakatlık olarak tarif ettii yabancılamanın meydana geldiini söyler. Yukarıdaki açıklamalar ııında ilk dönem romanlarında dou-batı ikilemi içerisinde eletirilen ve de dılanan kahramanlara en iyi örnek olarak, Ahmet Mithat Efendi nin Felatun Bey ile Rakım Efendi (Efendi, 2003) romanındaki Felatun Bey karakteri gösterilebilir. Romanın giri bölümünde Felâtun Bey in babası Mustafa Merakî Efendi nin alafranga hayatından örnekler verilir: Mustafa Merakî Efendi alafranga merep bir adamdır: Hem de hangi alafranga mereplerden biliyor musunuz? Hani ya bundan on be yirmi sene evvel stanbul da alafranga merepler yok muydu? te onlardan. Hâl ve vakti pek yolunda hem de pek ziyadece yolunda oldugundan kendisi zaten Üsküdarlı olduu ve orada güzel konaı, baı bahçesi dahi bulunduu hâlde mücerret alafranga, yani rahat yaamak için cümlesini ucuza pahalıya bakmayarak satıp gelmi, Tophane nin Beyolu na civar bir mahallesinde müceddeden güzel bir hane ina ettirip sakin olmutu. (Efendi, 2003: 4) Mustafa Merakî Efendi alafranga yaama o kadar dükündür ki, konaını o dönemin alafranfalık modasından olan ta ve tuladan olan kâgir olarak yaptırır. Bununla da yetinmeyerek ziyaretine gelen alafranga dostlarına hizmet etmeleri için de

6 Rum ve Ermeni hizmetçiler alır. Yazarın bu detayları vermekteki asıl maksadı, Felatun Bey i tanıtırken meneini okuyucuya vermek ve babasının ahlakî mirasını bünyesinde taıdıını göstermektir. Felatun Bey alafranga kiiliiyle, Fransızca konumaya çalıan, Türkçeyi yeterli seviyede bilmemekle övünen, batılılar gibi yaamaya çabalayan, batılı olmayı çok ık giyinmek, Beyolu'nda elenip gösteri yapmak olarak anlayan züppe, müsrif ve tembel bir kimsedir. (Okay, 1989: 300) Onun bu kiilii, o dönemki toplum yapısı içinde yabancılamasına, yalnızlamasına, dılanmasına ve bunun neticesinde de mizahi bir üslupla dalga geçilen medenilemi bir kii olmasına sebebiyet vermitir. Ahmet Hamdi Tanpınar ise, Felâtun Bey ile Râkım Efendi adlı romanı, Memlekette Tanzimat la balayan züppe ve köksüz insanla, memleket artlarının yetitirdii hakiki münevver arasındaki farkı göstermek isteyen bir roman (Tanpınar: 1988: 293) diye niteler. Handan nci, çalımasında Felatun Bey e dair fikirlerini öyle dile getirir: Felatun ise ite bu mükemmeliyet timsalinin, yani Rakım ın olmadıı her eydir. Batılılar gibi yaamaya heveslenir; ancak bu konuda tek yapabildii yarım yamalak Fransızca yla ve en moda giysilerle Beyolu nda gezmektir. Tembeldir; roman boyunca çalısırken hiç görmeyiz onu. Cahildir; her eyi birbirine karıtırır; kendi kültürünü, dilini doru dürüst bilmez. Çocuktur; Rakım ın dedii gibi, baını, sonunu düünmeden hareket ettiinden komik durumlara düer. Müriftir; çok para harcar. Saftır; kendisini gerçekten sevdiini sandıı hoppa bir Fransız aktrise tutulmutur; Rakım ın uyarmasına ramen bütün servetini onun urunda tüketir. Hem yazar, hem roman kiileri elbirliince horlar, alay eder, eletirirler onu (nci, 2005: 82). Handan nci, Felatun Bey in ahsında, batılılamayı yanlı algılamı, medenilemeyi kılık kıyafetten ibaret gören hasta bir kiiliin resmini çizerek, o dönemki toplumda görülen yabancılaan bireyi tanımlamıtır. Bununla beraber nci, Felatun Bey i Türk Edebiyatı nın ilk aylaı olarak da tanımlar (nci, 2005: 81-85). Murat Belge ise, Felatun Bey e ilikin, ilk kez alafrangalık ve mirasyedilik unsurlarının aynı kiide birletii yorumunu yapar (Moran, 2004: 48). Felâtun Bey çok sı, derin felsefi düünceleri olmayan bir kiiliktir. O, elenerek gününü gün etme derdinde bir gençtir. Hayattaki tek gayesi alafrangalamaktır; ama bunu da doru idrak edemeyip komik duruma düerek yabancılaır. Bu dönemde Batılılamayı yanlı algılayıı, aırı alafranga özentilii ve mirasyedi olması gibi özellikler neticesinde yabancılaan dier bir kahraman da, Recâîzâde Mahmut Ekrem in 1886 da yazıp 1896 yılında yayınladıı Araba Sevdası romanının kahramanı Bihruz Beydir. Batılı hayata özenme urunda, kendi hayatının öz deerlerini küçümseyen gençlerin bir felâkete sürüklenmeleri kaçınılmaz bir gerçektir (Ayta, 2002: 135). ana fikri etrafında kurgulanan bu romanda Bihruz karakteri, pek çok özelliiyle Ahmet Mithat Efendi nin Felâtun karakterini anımsatır. Felâtun Bey gibi, Bihruz un da derin felsefi ve ideolojik düünce alt yapısı yoktur. Kendisinin bu yüzeysel ve eksik batılılama çabası, Felâtun karakterinde de görüldüü gibi, metnin anlatıcısına alay malzemesi olmutur. Babası eski bir vezir olan Bihruz Bey, ailenin tek çocuudur. Bihruz Bey, babasının ii gerei Anadolu nun farklı birçok yerinde görev yapmı olmasından dolayı baladıı okulları bitirememi, düzenli iyi bir eitimden mahrum kalmıtır. stanbul a yerletikten sonra babası, olu Bihruz için Fransızca, Farsça ve Arapça örenmesi amacıyla, özel hocalar tutar. Bihruz Bey, ilk hevesle be - altı ay eitimine

7 devam eder; ancak babasının vefatı üzerine yine yarıda bırakır. Babasının ölümüyle tüm mal ve mülk annesiyle beraber kendilerine kalmıtır. Bu mirası, Avrupalılamak uruna yaptıı kıyafet alıverileriyle ve bunlara benzer lüks harcamalarla tüketir. Babıâli dairelerinden birinde memur olmasına ramen vaktinin büyük bir bölümünü mesire yerlerinde dolamakla geçirir. Romanın ilk bölümünde Bihruz Bey in de alafranga tavırları verilir: Kaleme gitmedii günler ise saçlarını kestirmek, terziye esvap ısmarlamak, kunduracıya ölçü vermek gibi hiç eksik olmayan vesilelerle Beyolu'nda, ötede beride vakit geçirir, cumaları, pazarları da sabahleyin hocalarıyla yarımar saat ders müzakeresinden sonra hanesinden çıkar, akamlara kadar seyir yerlerinde dolaırdı. Vilâyetlerde bulunduu zaman en büyük zevki sırmalı esvap içinde, midilli veya at üzerinde, arkasında çifte çifte uaklarla sokak sokak gezip dolamaktan ibaret olan bu beyin, stanbul'a geldikten sonra merakı üç eye masruf oldu ki birincisi araba kullanmak, ikincisi alafranga beylerin hepsinden daha süslü gezmek, üçüncüsü de berberler, kunduracılar, terziler ve gazinolardaki garsonlarla Fransızca konumaktı (Ekrem, 1997: 10). Bihruz Bey, kı aylarında, Süleymaniye deki konaklarında, yazları da Küçük Çamlıca daki köklerinde ikamet etmektedir. Aynı semtte bulunan ve devrin en önemli elence ve mesire yerlerinden biri olan, Çamılıca Bahçesi, Bihruz un çokça urayıp, gösteri yaptıı ve elendii yerdir. Giyim kuamına azâmi önem vererek, modayı yakından takip ederdi. ık kıyafetlerle mesire yerlerine gitmekten büyük zevk alan Bihruz Bey, Mevsimin modasına göre bazen koyu, bazan açık renkte gayet dar elbiseler, yüksek yakalı frenk gömlei giymeyi, bal renginde eldivenler ile ufarak bir fes takmayı çok severdi. (20) Bihruz Bey in kıyafetleri kadar konumaları ve davranıları da tamamen alafrangadır: -Mösyö e servi, e Mösyö Piyer e lâ... diye gelen uaı Misel'i bir tekdir ile savdıktan sonra, tirepezenin üzerinde bir tabak içinde duran firenk sigaralarından birisini aldı. Tepesini diiyle kopardı. Sigarayı lâmbadan yaktı. Kanapeye geçti, oturdu ve sigaranın tavana doru suud etmekte olan mâi dumanını nazarıyla takip ederek müteellimâne düünmeye baladı. (34) Arabaya olan tutkusu sebebiyle de bir hayli para harcar. Âık olduu Perive Hanım adlı kadına duyduu platonik hisler sebebiyle çok acı çeker, alar. Onun için yazdıı mektuplarda baka kitaplardan metinler alıp kendisininmi gibi adapte etmekten baka bir ey yapamayan eksik eitimli biridir. O bütün ilerini Avrupa âdetlerine göre yapmaya çalıır. Zaman zaman kendi deerlerini küçümseyerek batının her eyini üstün tutmaya çalıır. Fransızcayı mükemmel bir dil olarak kabul ederken Türkçeyi beenmez ve hatta ona hakaret eder. Bihruz Bey, hiç Fransızca bilmeyen annesiyle bile konuurken gösteri yapmaktan geri durmaz. - Olum, Bihruz'um! Ne ile megul idin? -Hiç bir iim yoktu, kendi kendime lektür yapıyordum. -Lektür nedir? -Okuyordum. -Memnun oldum olum. Allah senden razı olsun. -Mersi! er meri! -Benimle konuurken frenkçe karıtırmazsan daha çok hazzederim. -Dilim alımı da,..oruar valide! -Gene mi?... (s.193)

8 Bihruz Bey'i böyle davranmaya iten en önemli etken, onun kendi kültürünü ve dilini yeterince bilmemesidir. Karakter olarak çok zayıf ve iradesiz olması, dı etkilere karı kendi kiiliini ortaya koyamamasına ve sık sık gülünç durumlara dümesine de sebep olur. Bihruz un zayıf kiilii kendisini daima arkadaı Kefi Bey, sevdii genç kız, Fransızca hocası Mösyö Piyer ve iskelede bekleyen sandalcılara kadar hemen herkes tarafından aldanmaya ve aldatılmaya sevkeder. Tanpınar'a göre, Araba Sevdası, Recaizade Mahmut Ekrem'in önemli bir romanıdır. Realist bir üslûplu e1e alınan bu eser, bir modanın ve muayyen iktisadî artlar etrafında hemen bir lâhzada teekkül etmi köksüz bir kalabalıın romanıdır (Tanpınar, 493). Romanın sonunda anlatıcı, hayat karısında yabancılaan tecrübesiz Bihruz u Bey i sokak ortasında mecnun gibi çaresiz bir ekilde tek taraflı sevgilisi ile konumaya çalıırken bırakıp romanı sonlandırmıtır. Romanda yanlı batılılama ve bunun sebep olduu yabancılama olgusu somut delillere dayandırılarak ele alınmaktadır. Roman kahramanının, olayların gerçek boyutlarını göremeyecek kadar saf olması onun kendi suçu deildir aslında; devletin en üst noktasından toplumun en alt kesmine kadar sirayet eden batılılama hastalıı ve bunun sonucunde oluan sosyal artlar, Bihruz'un böyle davranmasına zemin tekil etmektedir. Romanlarda yabancılama olgusuna sebep oluturabilecek dier bir örnek de, bireysel anlamda romantik, hassas, ince ruhlu, gerçek yaamın sert yüzünü kaldıramayarak hayal kırıklıı yaayan, bir süre sonra hayata ve insanlara küsüp yabancılaan tiplerdir. Özellikle Halit Ziya nın romanlarında görülen ve Avrupa daki romantik tiplere benzeyen bu karakterler, belirli anlamda psikolojik boyutu ve bireysellikleriyle öne çıkan kiilerdir. Bu özelliklere sahip ve kendi dönemi içerisinde, çevresindeki insanlar üzerinde etkili olan, belirli yönleriyle yabancılaan karaktere en iyi örnek üphesiz Mai ve Siyah romanında gördüümüz Ahmet Cemil kiiliidir (Uaklıgil, 2001). Ahmet Cemil in hayal kırıklıı, kendisinin psikolojik yapısından kaynaklanmaz sadece; alıngan kiiliinin ve teessüre meyilli olmasının yanısıra, sosyal hayatın içinde yer edinmeye çalıırken bocalaması, hayatta yapmayı arzuladıı ideallerini yerine getiremeyip baarısız olması belki daha çok etkili olmutur. Romanın baından beri mehur bir edebiyatçı olmak ve kitap yazmak arzusunun Ahmet Cemil in tüm yaamını, hayal dünyasını, zihnini kaplamı olması, romanda yabancılama olgusunun, Freud un gelitirdii psikanalitik kuram; yani bireysel ve ruhsal derinlik (Sunat, 1996: 72) yönüyle de açıklanabileceini gösterir. Kitapta Henüz yirmi iki yaında, bütün maneviyatı yalnız bir ümidin gerçeklemesini beklemekte... (Uaklıgil, 39) eklinde ifade edilen, kitap yazarak ünlü bir yazar olma ideali, düündüünün tersine onu elmas yamurunun kaynaına götürmek yerine yitirilen ümitlere sürüklemitir. Ne var ki Ahmet Cemil, bu durumun farkına ancak tüm ümitlerini yitirdikten sonra varır. Sevdii kız Lamia nın da bir subaya verildiini örenmesiyle hayatta akı da bulmaya ilikin hiçbir umudu kalmaz. Romanın sonunda, yaamdan beklentisi kalmamı, yoklua teslim olmak üzere olan, hayata yabancılamı genç bir adam olarak ülkenin uzak bir vilâyetine gitmek ve bir ölü gibi yaayacaını düünürken annesine sıınır: O vakit titreyerek ayaa kalktı: Geliyordum, anne!... dedi ve hayatta bir ümidi kalmamı bu çocuk, yava yava, bu siyah geceden, u kendisini çekip almak isteyen ademden [yokluktan] ayrılarak mevcudiyetini [varlıını] daha kuvvetle çeken bu sese uyarak, annesini takip etti...

9 (Uaklıgil, 39). Hacer Gülen çalımasında, Ahmet Cemil in kiilii ile ilgili, onu bir hayal kırıklıı adamı olarak tanımlamaktadır (Gülen, 2012: ). Yabancılaan dier bir karakter de Hüseyin Rahmi Gürpınar ın ıpsevdi (Gürpınar, 1946) romanının kahramanı Meftun dur. Felâtun ve Bihruz'un uramı olduu yabancılamayı, bu karakterin ahsında da görmek mümkündür (Balcı, 2003: 96). Yukarıda da belirtildii üzere, ilk dönem romanlarımızda ele alınan mirasyedi alafranga tipler, dou-batı çatıması sorunsalıyla doup gelien romanımız açısından önemli olup, belirli boyutlarıyla da yabancılaan kiilerdir. Meftun ise, bahsi geçen bu alafranga tiplerin bir devamı olarak görülse de, birtakım özellikleri ile onlardan ayrılır. Basit bir mirasyedi olan ve kendilerini dönemin yükselen deerlerine yamamaya çalıan, çou zaman gülünç ve cahil olan ilk dönem alafranga zübbelerinin aksine Meftun; irenilecek, yozlamı ve maddiyatı yaamının tek deer yargısı olarak gören Berna Moran ın tanımlamasıyla alafranga hain olan bir kiiliktir (Moran, 2004: ). Meftun un alafranga hayat tarzına, maddiyata ve paraya olan bu aırı dükünlüü ve neticesinde kiiliinde beliren kiilik bozukluu, Marx ın yabancılamaya dair bireylerde ve toplumlarda oluan ruhsal bir hastalık veya sakatlık (Marx, 1988: 129) ifadeleriyle açıklanabilir. Berna Moran bu konuda, Tanzimat döneminde yazılan romanlar ile XX. yüzyılın ilk döneminde yazılan romanlarda ilenen züppe tipleri ve alafrangalama unsurunu karılatırarak, Tanzimat romanlarındaki yabancılaan kahramanlar Felatun ve Bihruz beylerle, Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanoglu nun 1920 lerdeki romanlarında ele aldıkları alafranga züppeler arasında önemli farklara dikkat çeker ve Meftun karakterinin ise bir ara kisii olarak u sözlerle tanımlar: Bu bakımdan Hüseyin Rahmi Gürpınar ın ıpsevdi si, Ahmet Mithat ve Recaizade Ekrem ile Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanolu arasında bir köprü sayılabilir, çünkü Meftun Bey eski züppe tipinin bir devamı olduu kadar 1920 lerdekilerin de ilk örneidir Felatun ve Bihruz alafrangalıı gösteri olarak uygulayan ve bu yüzden servetini aptalca tüketen züppelerdir. Meftun un ise tüketecek serveti yoktur; o çıkarı için türlü kurnazlıklar düünen ve para konusunda dolaplar çeviren bir madrabazdır. te bu Meftun iki bakımdan Felatun ve Bihruz dan ayrılır: a) Ahlâk açısından; b) Ekonomik düzen karısındaki tutumu ile Felatun ve Bihruz yerlemi ahlak kurallarına karı çıkan kiiler deilken, Meftun modern zihniyeti benimseyerek ak, namus, hırsızlık gibi konularda yeni fikirler besler ve ahlaksızlıı çıkar için geçerli bir yol saymak için alafrangalıı bahane eder. Kız kardeinin namusunu kirletmesi kendi planlarına uygun dütüünden iine gelir. Daha sonra, çevirdii dolaplara alet edebilmek için enitesinin baka bir kadın tarafından batan çıkarılmasını salar ve kadına aık olup intihar eden kıskanç Mahir in bu hareketini geri kafalılıgına ve aptallıına verir. Meftun a göre insan sevdii kadının bakasıyla ilikisi olduunu duyarsa bo vermeli. Meftun batılılaayım derken ahlakça da yozlamıtır (Moran, 2004: 259). Sonuç k kez, G. W. Friderich Hegel in ahsında felsefe dünyasında tartıılmaya balanan, J. J. Rousseau ile politik kavramlar arasına giren (Kılıç, 1984) ve Karl Marx ile de popülerliinin doruuna ulaan yabancılama olgusu; felsefe, sosyoloji, psikoloji

10 ve politika gibi birçok sahaya konu olurken, kültürel hayatta özellikle de edebiyat dünyasında kendine genisçe yer bulmutur. Kafka ve Albert Camus gibi yazarlarla dünya edebiyatında etkin olan yabancılama kavramı, yukarıda da ele alındıı üzere ilk dönem Türk romanlarında da sıkça karılaılan bir durum olmutur. Bu çalıma kapsamında, Osmanlı - Türk Edebiyatında kaleme alınan ilk dönem romanlarında, yabancılama olgusuna örnek olabilecek karakterlerin tespiti yapılmıtır. Bu balamda, yanlı batılılama ve yabancılama olguları sebep-sonuç ilikisi dahilinde tanımlanarak analiz edilmeye çalıılmıtır. Çalımada incelemesi yapılan her bir roman kahramanında görülen yabancılama olgusu, daha çok dou-batı deerlerinin çatıması eksenine oturtulmutur. Batıyı eksik yada yanlı yönleriyle benimsemi bireylerin önce kendileriyle, daha sonra da mensubu oldukları toplumun deerleriyle ters dümeleri neticesinde görülen bir yabancılama, eserlerde hakim olan genel bir çatıma halidir. KAYNAKÇA ADAMS, M. Ian (1975). Three Authors of Alienation: Bombal, Onetti, Carpentier, Texas: University of Texas Press. ATAY, Ouz (1972). Tutunamayanlar, stanbul: letiim Yayınları. ATILGAN, Yusuf (1973). Anayurt Oteli, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. ATILGAN, Yusuf (1959). Aylak Adam, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. AYTA, Gıyaseddin (2002). Batılılama Maceramızda Türk Romanına Yansıyan Tipler G.Ü. Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, s BALCI, Yunus (2003). Tanzimat Romanında Modernleme Tarzı Olarak Kahramanın "Yabancılama"sı Meselesi,.Ü. Edebiyat Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXX. BARBAROSOGLU, Fatma Karabıyık (1995), Moderlesme Sürecinde Moda ve Zihniyet, stanbul: z Yayınları BENER, Vüs at O. (1996). Buzul Çaının Virüsü, stanbul: letiim Yayınları. CAMUS, Albert (2009). Yabancı, stanbul: Can Yayınları. EFEND, Ahmet Mithat (2003). Felatun Bey ile Rakım Efendi, stanbul: Tima Yayınları. EKREM, Recaizade Mahmut (1997). Araba Sevdası, Haz: Hüseyin Alacatlı, Ankara: Akça Yayınları. ERCLASUN, Bilge (1997). Yeni Türk Edebiyatı Üzerine ncelemeler 1, Ankara: Akça Yayınları. GOLDMANN, Lucien (2005). Roman Sosyolojisi, Ankara: Birlesik Yayınları. GÜLEN, Hacer (2012). Mai ve Siyah ve Genç Werther in Acıları Romanları Üzerine Karılatırmalı Bir nceleme, Turkish Studies, S. 7, s GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (1946). ıpsevdi, stanbul: Hilmi Kitabevi. NC, Handan, (2005). Felatun Bey i Tanır mısınız?, Kitap-lık Dergisi, S. 83, s KAFKA, Franz (2000). Dava, stanbul: Cem Yayınları. KAFKA, Franz (1993). Deiim, stanbul: Cem Yayınları. KILIÇ, Sadık (1984). Yabancılama, nsana Karı Toplumsal Süreç, stanbul: Fatih Yayıevi Matbaası. MCMULLEN, Roy (1968). Art, A luence and Alienation, New York: Frederick A. Praeger Publishers. MARX, Karl (1988). Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, New York: Prometheus Books. MORAN, Berna (2004). Türk Romanına Eletirel Bir Bakı 1, stanbul: letiim Yayınları. OKAY, Orhan (1989). Batı Medeniyeti Karısında Ahmet Midhat Efendi, stanbul: MEB Yayınları. OKTAY, Ahmet (1999). Yazın, Yabancılama ve Yabancılatırma, Virgül, S:16, s OKUMU, Salih & AHN, dris (2012). Ahmet Hamdi Tanpınar ın Romanlarında Zaman ve Mekan Balamında Yabancılamanın Tezahürleri, ODÜ Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi, S: 5, s ÖZER, lbeyi (2005), Avrupa Yolunda Batılılama ya da Batılılama, stanbul: Truva Yayınları. PAPPENHEM, Fritz (2002). Modern nsanın Yabancılaması, Ankara: Phoenix Yayınevi. PAA, Vartan (1991). Akabi Hikayesi lk Türkçe Roman (1851), stanbul: Eren Yayınları. SARTRE, J. P (1988). Varoluçuluk (Exiztentializme) çev. Asım Bezirci, stanbul: Yazko. SUNAT, Haluk (1996). Yabancılama ve Birey (1), Birikim, S:84, s.68 78, stanbul. TANPINAR, Ahmet Hamdi (1988). 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, stanbul: Çalayan Kitabevi. UAKLIGL, Halit Ziya (2001). Mai ve Siyah, stanbul: Özgür Yayınları.