Zihin Kuramının 3-5 Yaşları Arasındaki Çocuklarda Gelişiminin Yanlış İnanç Performansına Göre İncelenmesi

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(4) Güz/Autumn Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Zihin Kuramının 3-5 Yaşları Arasındaki Çocuklarda Gelişiminin Yanlış İnanç Performansına Göre İncelenmesi Bahar KEÇELİ KAYSILI a Ankara Üniversitesi Funda ACARLAR Ankara Üniversitesi Öz Normal gelişim gösteren çocukların zihin kuramı işlemlerindeki performanslarının yaşlara göre belirlenmesi ve kullanılan yanlış inanç işlemlerine göre çocukların performanslarında fark olup olmadığının incelenmesinin amaçlandığı araştırma, tarama araştırmaların bir türü olan kesitsel araştırma deseni kullanılarak yapılandırılmıştır. Çalışma grubuna yaşlar arasında toplam 72 çocuk alınmıştır. 6 aylık dilimlerden oluşan altı yaş grubunun her birine 12 çocuk dâhil edilmiştir. Zihin kuramının değerlendirilmesinde 4 yanlış inanç işlemi kullanılmıştır. Sonuçlar, 3-5 yaşlar arasındaki anadili Türkçe olan çocuklarda zihin kuramının yaşlara göre gelişiminin diğer dillerle benzerliklerinin yanı sıra farklılıklarının da olduğunu göstermektedir. Çocukların kendi yanlış inançlarını anlamada 3 yaşında başarılı oldukları, başkasının yanlış inançlarını anlamada ise 3 yaşın ikinci ve 4 yaşın ilk döneminde bir değişimin yaşandığı, ancak kazanımın 4.6 yaşta olduğu bulunmuştur. Anahtar Kelimeler Zihin Kuramı, Yanlış İnanç, Zihni Okuma. Gelişim sürecinde, çocukların diğer kişilerin zihinsel durumlarını anlamaları zihin kuramı ile açıklanmaktadır. Zihin kuramı kavramı ile eyleme neden olan inanç, istek, niyet, hayal, duygu gibi zihinsel durumlardan çıkarsamada bulunmak kastedilmektedir. Diğer bir deyişle zihin kuramı, inanç ve istek gibi birbiriyle ilişkili olan zihinsel durum yapılarına dayanılarak oluşturulan bilgiler bütünüdür (Wellman ve Estes, 1986). Kişinin zihin kuramına sahip olması, diğer kişilerin kendisinden farklı bir zihne sahip olduğunu fark edebilmesini, a Öğr. Gör. Bahar KEÇELİ KAYSILI Özel eğitim alanında doktora öğrencisidir. Çalışma alanları arasında otizmli çocuklara dil ve iletişim becerilerinin öğretimi ile zihin kuramı ve dil arasındaki gelişimsel ilişki yer almaktadır. İletişim: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü, Cebeci, Ankara/TÜRKİYE. Elektronik posta: kaysili@education.ankara.edu. tr Tel: /3014 Fax: kendisinin veya diğer kişilerin niyet, inanç, istek ve bilgisi gibi zihinsel durumlarını anlayabilmesini ve zihinsel olarak bunları temsil edebilme yetisine sahip olmasını gerektirmektedir. Kısacası zihin kuramına sahip olmak, kişinin kendisinin ve diğerlerinin zihninin içeriğini yansıtabilmesi demektir (Baron-Cohen, 2000). Çocuklarla yapılan çalışmalar bu düşünce tarzının yetişkin düzeyine ulaşabilmesi için birçok becerinin gelişmesi gerektiğini göstermektedir. Ortak dikkat/ortak ilgi (joint attention), karşıdaki kişinin niyetini anlamak, farklı kişilerin farklı görüş açılarının olduğunu bilmek, zihinsel durum belirten sözcükleri kullanmak ve hayali oyun becerileri zihin kuramının öncülleri olarak kabul edilen ve zihin kuramını oluşturduğu düşünülen becerilerdir (Miller, 2006). Zihin kuramının gelişimi konusunda yapılmış olan çalışmalarda, 3-5 yaşları arasında zihin kuramının gelişiminde önemli değişikliklerin yaşandığı belirtilmektedir (de Villiers ve Pyers, 2002; Flavell, Everett, Croft ve Flavell, 1981; Wellman, Cross ve Wat- 1809

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ son, 2001; Youngblade ve Dunn, 1995). Bu çalışmalar, sosyal düşünce ve davranışın olgunlaşmasında odak noktayı oluşturduğu düşünülen üst-temsil yetisi kapasitesine (meta-representational capacity) bir başka deyişle başkasının zihinsel temsillerini kendi zihninde temsil edebilme yeteneğine yoğunlaşmıştır. Karşıdakinin davranışını yordamamızı sağlayan bu becerinin, var olup olmadığını ölçmemize imkan veren paradigma ise yanlış inanç (false belief) işlemleridir (Wimmer ve Perner, 1983). Zihin kuramının gelişimi konusunda yapılmış olan yukarıda bahsedilen çalışmalar, yanlış inanç işlemleri ile ölçülen karşıdakinin zihinsel durumunu doğru okuyabilme yetisinin özelliklerine, bu yetinin gelişimine, yanlış inanç işlemlerindeki performansın davranışları yordama ve açıklamadaki rolüne yoğunlaşmıştır. Zihin kuramının gelişiminde odak nokta olduğu düşünülen karşıdakinin zihinsel durumunu doğru okuyabilme yetisinin bir ölçütü olarak yanlış inanç gelişiminin izlediği sıra aşağıda sunulmaktadır. Normal gelişim gösteren çocuklar yaklaşık 18. ayda istemek, sevmek gibi zihinsel durum belirten sözcükleri kullanmaya ve istekleri hakkında konuşmaya başlarlar. İçsel durumların erken dönemde anlaşılmasının, zihinsel durumların anlaşılmasını da sağladığı düşünülmektedir. Bu nedenle istekler ve duygularla ilgili akıl yürütme, diğerlerinin zihinsel durumlarını anlamak için destekleyici bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda zihin kuramı istekler ve duyguları anlamaktan, inançları anlamaya doğru bir gelişme göstermektedir (Bartsch ve Wellman, 1995; Wellman, Philips ve Rodriguez, 2000). Üç yaşındaki normal gelişim gösteren çocuklar, gerçek ve hayal edilen bir bisküvinin hangisinin zihinsel, hangisinin fiziksel olarak var olduğunun ayrımını yapabilmektedirler (Watson, Gelman ve Wellman, 1998). Wellman ve Estes in (1986) çalışmasında, bir kişinin köpeği olduğu diğerinin ise köpeği düşündüğü söylendiğinde 3, 4 ve 5 yaşlarındaki çocuklar, hangi köpeğe dokunulabileceği ve hangi köpeğin sevilebileceği konusunda doğru tahminde bulunabilmişlerdir. Bunun yanı sıra 3-5 yaşlar arasındaki çocuklar, düşüncenin öznelliğini de kavrayabilmektedirler. Flavell, Flavell, Green ve Moses (1990), 3 yaşındaki çocukların bir kişinin kurabiyeyi lezzetli bulurken diğer bir kişinin kurabiyenin kötü olduğunu düşünebileceğini belirttiklerini göstermişlerdir. Ayrıca 3 ve 4 yaşlarındaki çocuklar düşünmek ve yapmak eylemleri arasındaki farkı da ayırt edebilmektedirler. Bu yaş grubundaki çocukların düşünmenin içsel, öznel ve zihinsel olduğunu, yapmanın ise gözlenebilir, açık olduğunu bildikleri gösterilmiştir (Flavell, Green ve Flavell, 1995). Zihinsel durumlar, sadece fiziksel olarak var olmamaları ile açıklanmamaktadır. Zihinsel durumlar aynı zamanda, kişilerin eylemlerini ve deneyimlerini açıklayabilmektedir. Bu durumda davranışları açıklarken inançlar, istekler ve eylemler şeklinde üç kavramdan bahsedilebilir. Örneğin Ayşe nin neden havuza gittiği (eylem), yüzmek istemesi (istek) ve havuzun o gün açık olduğunu düşünmesi ya da bilmesi (inanç) ile açıklanabilir. Bu temel üçlü yapı (inançlar, istekler ve eylemler) kişilerin, çeşitli deneyimlere dayanan duygular yaşamalarına da neden olmaktadır. Örneğin havuzun kapalı olması ve Ayşe nin hayal kırıklığı yaşaması (Wellman ve Lagattuta, 2000). Çocukların bu zihinsel sistemi anlamalarında gündeme gelen yanlış inanç yani karşıdakinin zihinsel durumunu doğru okuyabilme yetisi zihin kuramının en yaygın olarak çalışılmış yönüdür. Zihin kuramının bileşeni olan yanlış inanç, kişinin kendisinin ve başkalarının ne düşündüğüne ilişkin inançları doğrultusunda eylemde bulunmasıdır (Dennett, 1978). Yukarıda bahsedilen zihinsel sistemi anlama, birinci düzeydeki yanlış inanç işlemleri ile değerlendirilmektedir. Bu işlemlere birinci düzey işlemler denilmesinin nedeni, sadece tek bir kişinin (kendisi ya da öteki) zihinsel durumuna ilişkin çıkarımda bulunmayı içermesidir. Normal gelişim gösteren çocukların bahsedilen bu standart işlemlerde 4 yaş civarında başarılı olduğu bilinmektedir (Flavell, 1999; Wimmer ve Perner, 1983). Bunun yanı sıra işlemlerdeki dilbilimsel özellikler kolaylaştığında 3 yaşındaki bazı çocukların da işlemlerde başarı gösterebilecekleri bulunmuştur (Lewis ve Osborne, 1990). Ayrıca bu işlemleri geçemeyen çocukların 2 haftalık eğitimden sonra başarılı oldukları da belirtilmektedir (Slaughter ve Gopnik, 1996) den 1998 yılına kadar zihin kuramı ile ilgili yapılmış olan 178 çalışmayı, yanlış inanç işlemlerinde performansı etkileyen değişkenler açısından inceleyen araştırmacılar, 2.5 yaşındaki çocukların %20 den azının, 3.8 yaş çocuklarının %50 sinin ve 4.8 yaş çocuklarının %75 inin yanlış inanç işlemlerinden geçtiklerini ortaya koymuşlardır (Wellman ve ark., 2001). Bu araştırma, yanlış inançla ilgili yapılmış olan ilk araştırmadan 1998 yılına kadar 15 yıllık bir süreyi kapsayarak çocukların yanlış inanç işlemlerindeki performanslarına genel olarak ışık tutmaktadır. İkinci düzeydeki yanlış inanç işlemleri ise birden fazla zihinsel duruma ilişkin çıkarımda bulunmayı içermektedir. İkinci düzeydeki yanlış inanç işlemleri Ahmet in ne düşündüğü hakkında Ayşe ne düşünüyor şeklindeki bir yapıyı barındırmakta- 1810

3 KEÇELİ KAYSILI, ACARLAR / Zihin Kuramının 3-5 Yaşları Arasındaki Çocuklarda Gelişiminin Yanlış İnanç Performansına... dır. İkinci düzey yanlış inanç işlemleri normal gelişimde 6 civarında kazanılmaktadır (Baron-Cohen, 2000). Birinci düzey yanlış inancın değerlendirilmesinde çoğunlukla, görünüm-gerçeklik, beklenilmeyen içerik ve beklenilmeyen yer değişikliği gibi farklı işlemlerin kullanıldığı dikkati çekmektedir. Bu işlemlerde genellikle çocuklara, karakterlerin inançları ve istekleri ile ilgili bilgi verilerek eylemleri hakkında tahminde bulunmaları istenmektedir. Bu işlemlerin her biri farklı dil becerileri gerektirdiğinden araştırmalarda, aynı amaçla farklı işlemlerin uyarlandığı dikkati çekmektedir. Bu işlemler, uygulanması bakımından kolay ve çocuklar için çekici olan işlemlerdir ve psikometrik yapıları sağlamdır (Wellman ve ark., 2001). Wimmer ve Perner (1983), normal gelişim gösteren çocukların yanlış inançlarını değerlendirmek için yer değişikliği işlemini ilk kullanan araştırmacılardır. Araştırmacılar bu işlemde oyuncaklar kullanarak bir öykü canlandırmışlardır. Diğer uyarlamalarda ise öyküler kullanılmış, gerçek kişiler dahil edilmiş ya da gerçek kişilerin videoları ya da resimleri eklenmiştir (Baron-Cohen, Leslie ve Frith, 1985; Perner, Leekam ve Wimmer, 1987). Beklenilmeyen yer değişikliği işleminde, çocuğa tanıtılan karakterlerden biri bir nesneyi X e koyar ve odadan ayrılır. Ortamda bulunan diğer karakter, ilk karakter gittikten sonra nesneyi X den alarak Y ye koyar. Ardından çocuğa ilk karakterin odaya tekrar geldiğinde nesneyi bulmak için ilk olarak nereye bakacağı sorusu sorulur (Wimmer ve Perner, 1983). Normal gelişim gösteren 4-5 yaşlarındaki çocukların yer değişikliği işlemlerinde başarılı olmaları farklı bireylerin çevrelerindeki olaylarla ilgili farklı düşüncelere sahip olduklarını anladıklarını göstermektedir (Moses ve Flavell, 1990; Wimmer ve Perner, 1983). Beklenilmeyen içerik işlemi ise kişinin kendi inancının da yanlış olabileceğini ortaya koymaktadır (Hogrefe, Wimmer ve Perner, 1986; Perner, ve ark., 1987). Bu işlemde kişinin kendi inanıcının yanlış olabileceği sonucu ile karşılaşmasının, başkasının inancını tahmin etmede kolaylaştırıcı unsur olabileceği düşünülmüştür. Bu işlemde çocuklara bonibon kutusu gibi tanıdıkları bir kutu gösterilerek içinde ne olduğu sorulmuştur. Çocuklar böylece kutunun içinde ne olduğuna dair deneyimleri doğrultusunda cevap verirler (Örneğin bonibon kutusu-şeker cevabı). Daha sonra kutunun içindeki kalem gibi beklenmedik nesneler gösterilerek yanıldıkları ortaya çıkarılmıştır. Bu aşamadan sonra bir başkasının kutuyu ilk gördüğünde içinde ne olduğunu sanacağı sorusu yöneltilmiştir. Bu işlemi 4 ve 5 yaşındaki çocuklar geçebilirken (Gopnik ve Astington, 1988; Perner ve ark., 1987), 3 yaşındaki normal gelişim gösteren çocuklar, hem kendilerinin hem de diğerlerinin inançlarının yanlış olduğunu belirtmede güçlükler yaşamışlardır (Perner, Frith, Leslie ve Leekam, 1989). Yanlış inanç işlemlerinin bir diğer uyarlaması ise Flavell, Flavell ve Green (1983) tarafından geliştirilen görünüm-gerçeklik işlemidir. Temsili düşünce ve gerçek arasındaki ayırımı değerlendirmek için geliştirilmiştir. Bu işlemde aldatıcı nesneler kullanılmaktadır. Örneğin Flavell ve arkadaşlarının (1983) çalışmasında çocuğa, taşa benzeyen bir sünger gösterilir. Çocuğun süngere dokunmasına izin verilmeden önce sünger gösterilerek ne olduğu sorulur. Çocuk taş olduğunu söyler. Daha sonra dokunması istenir ve sorulduğunda bu kez sünger olduğunu söyler. Çocuklara iki soru sorulur: Neye benziyor? ve Gerçekte ne? Üç yaşındaki çocuklar nesnenin gerçekte ne olduğu sorusuna sünger cevabını verirken; neye benziyor sorusuna yine sünger cevabını vermişlerdir. Dört yaşındaki çocuklar ise temsili ve gerçek düşünceyi ayırt ederek nesnenin taşa benzediğini ama gerçekte bir sünger olduğunu söyleyebilmişlerdir. Yukarıda tanıtılan işlemler yanlış inancın değerlendirilmesinde klasikleşmiş işlemler olsa da bu işlemlerin pek çok uyarlaması bulunmaktadır. Yanlış inançta değişimin yaşandığı yaşın 4 yaşın başı olduğu söylenebilmekle beraber çocukların yanlış inanç işlemlerinde bireysel farklılıkları olduğu bilinmektedir (Bartsch ve Estes, 1996). Aynı işlemler uygulandığında 3 yaştaki çocukların bazıları işlemlerde başarılı olabilirlerken, bazı çocuklar 5 yaşına kadar başarı sağlayamamışlardır. Yanlış inanç işlemlerinde gözlemlenen bu bireysel farklılıklar, normal gelişim gösteren ve özel gereksinimli çocuklarda yanlış inancı anlamada etkili olabilecek olası değişkenlerin incelenmesine rehberlik etmiştir (Slaughter ve Repacholi, 2003). Bartsch ve Estes (1996), bu bireysel farklılıkları üç nedensel kategoriye ayırarak (i) yürütücü işlevler, dürtü kontrolü ve bağlanma ilişkisi gibi öncül nedenlerden kaynaklanan farklılıklar, (ii) hayali oyun ve sohbet becerilerindeki yeterliliklerin sonucunda zihin kuramının erken ya da geç kazanımı, (iii) kültürel farklılıklara bağlı olarak, zihin kuramının niteliğindeki farklılıklar olmak üzere özetlemişlerdir. Çocuklarda zihin kuramının gelişimi ile ilgili çalışmaların, genellikle İngilizce konuşan çocuklarla yapıldığı görülmektedir. Farklı diller ve kültürlerde zihin kuramının gelişimi incelendiğinde, 44. ayda Amerikalı çocukların %50 sinin, Avustralya- 1811

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ lıların %69 unun ve Japonların %40 ının işlemlerden geçtiği görülmektedir (Wellman ve ark., 2001). Sonuç olarak Wellman ve arkadaşlarının (2001) meta-analiz bulguları, çocukların yanlış inancı anlamalarında tutarlı bir gelişimsel sürecin olduğunu desteklemektedir. Farklı diller ve kültürlerde yanlış inanç işlemlerindeki performansın küçük yaşta zayıf olduğu, yaş ilerledikçe performansın da geliştiği görülmektedir. Türkiye de 4-5 ve 6 yaşlarındaki düşük ve orta sosyoekonomik düzeydeki ailelerin çocuklarıyla kurum bakımındaki çocukların zihin kuramı performansları karşılaştırılmış ve ev ortamında yetişen çocukların zihin kuramı performanslarının kurum bakımındaki çocuklara göre daha iyi olduğu bulunmuştur (Yağmurlu, Kazak-Berument ve Çelimli, 2005). Ailenin zihinsel durumlar hakkında çocuklarıyla yaptıkları sohbetleri, kardeş sayısı, sosyo-ekonomik durum gibi aileye ilişkin değişkenlerin, yürütücü işlevler ve dil gibi zihinsel yapıların, akran ilişkileri gibi sosyal becerilerin zihin kuramı ile ilişkili olduğunu ortaya koyan araştırmalar bulunmaktadır (Hughes, 1998; Jenkins ve Astington, 2000; Ruffman, Perner ve Parkin, 1999; Slaughter ve Repacholi, 2003; Yağmurlu, Kazak- Berument ve Çelimli, 2005). Dil ve yanlış inancı anlama da kuşkusuz ilişkili olmakla birlikte bu ilişkinin yönü tartışılmaya devam edilmektedir. İlişkinin yönü üç olasılıkla açıklanabilmektedir. İlk olasılık zihin kuramının dile bağlı olduğu, ikinci olasılık dilin zihin kuramına bağlı olduğu ve son olasılık da her ikisinin de başka faktörlere dayandığı yönündedir (Astington ve Jenkins, 1999). Granti (2004), Türkçe konuşan çocukların yanlış inanç işlemlerinde 3 yaşından itibaren başarılı olmaya başladıklarını ancak bu becerilerin tam olarak 4 yaş dolaylarında kazanıldığını belirtmiştir. Ayrıca çocukların zihinsel durum belirten eylem sözcüklerinden en erken sanmak sözcüğünü anladıkları ancak zihinsel durum belirten eylemleri (bilmek, hatırlamak, düşünmek, unutmak, kandırmak vb) anlamanın, yanlış inanç işlemlerini anlamak için belirleyici olmadığı bulunmuştur. Bayramoğlu ve Hohenberger (2007), 4 5 yaşlarında Türkçe konuşan çocukların zihin kuramı gelişimini inceledikleri araştırmalarında, yaşa göre zihin kuramı performansları arasında fark olduğunu, aynı farkın cinsiyet için söz konusu olmadığını vurgulamışlardır. Aksu-Koç, Aydın, Avcı, Sefer ve Yaşa (2005), 4 yaştaki çocukların 3 yaşa göre yanlış inanç işlemlerinde (görünüm ve gerçeklik, beklenilmeyen içerik ve kandırarak içerik değiştirme) daha iyi performans gösterdiklerini ancak görünüm ve gerçeklik yanlış inanç işleminde bu iki yaş arasında farklılık olmadığını belirtmişlerdir. Bunun yanı sıra yanlış inanç işleminde kullanılan sorular düşünmek yerine sanmak eylemini içerdiğinde Türkçe konuşan çocukların zihin kuramı kazanımının İngilizce konuşan çocuklardan daha erken olduğu ileri sürülmüştür. Bir başka çalışmada Türkçe, Portoriko İspanyolcası, İngilizce ve Brezilya İspanyolcası konuşan çocukların yanlış inanç performansları karşılaştırılmıştır (Shatz, Diesendruck, Martinez-Beck ve Akar, 2003). Türkçe ve Porto Riko İspanyolcasında yanlış inanç durumları, sanmak, zannetmek gibi özel eylem sözcükleri ile ifade edilebilmekte iken, diğer dillerde bunu karşılayan sözcük düşünmektir. Bu araştırmada yanlış inanç sorusunun X kalemlerin nerede olduğunu düşünüyor ya da sanıyor? şeklinde yöneltilmesinin Türkçe ve Portoriko İspanyolcası konuşan çocukların, İngilizce ve Brezilya İspanyolcası konuşan çocuklara göre daha başarılı olmalarını sağladığı görülmüştür. Farklı diller ve kültürler karşılaştırıldığında zihin kuramı işlemlerinin edinim yaşları farklılıklar göstermekle beraber genel olarak normal gelişim gösteren çocukların 4 yaştan itibaren yanlış inanç işlemlerindeki anlayışlarının geliştiği görülmektedir (Wellman ve ark., 2001). Farklı diller ve kültürlerde zihin kuramı gelişimine ilişkin çalışmalar yapılması, bu alandaki gelişimin dil, zihin, sosyal çevre gibi diğer alanlarla ilişkisinin de aydınlatılmasını sağlayacaktır. Türkiye de zihin kuramının 3-5 yaşlar arasındaki gelişimini inceleyen çalışmalardan yukarıda bahsedilmiştir. Granti (2004) tarafından yapılan çalışmada zihin kuramının değerlendirilmesinde birincil düzey işlemler olan beklenilmeyen içerik ve beklenilmeyen yer değişikliği yanlış inanç işlemleri kullanılmıştır: Aksu-Koç ve arkadaşları (2005) ise yaptıkları çalışmada yanlış inancın değerlendirilmesinde yukarıdaki işlemlere ek olarak görünüm-gerçeklik işlemini de kullanmışlardır. Bu araştırmada Aksu-Koç ve arkadaşlarının (2005) çalışmasındakine benzer olarak aynı görünüm-gerçeklik, beklenilmeyen içerik ve beklenilmeyen yer değişikliği işlemlerinin kullanılması planlanmış ve beklenilmeyen yer değişikliği işlemine iki farklı uyarlama eklenmiştir. Beklenilmeyen yer değişikliği işlemlerinde üç farklı işlem kullanılmasının nedeni aynı amaçla kullanılan farklı işlemlerde çocukların performanslarında fark olup olmadığının incelenmesidir. Bu araştırmada 3-5 yaş arasında çocukların farklı yanlış inanç işlemlerindeki performansları, bu yaş grubunda gelişimin çok hızlı olduğu da düşünülerek, 6 aylık dilimlerle oluşturulan gruplar karşılaştırılarak incelenmiştir. 1812

5 KEÇELİ KAYSILI, ACARLAR / Zihin Kuramının 3-5 Yaşları Arasındaki Çocuklarda Gelişiminin Yanlış İnanç Performansına... Bu şekilde çocukların yanlış inanç işlemlerindeki performanslarında ortaya çıkan değişimin, daha ayrıntılı olarak gözlenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırmada, Türkçe konuşan 3-5 yaşları arasındaki normal gelişim gösteren çocukların zihin kuramı işlemlerindeki performanslarının yaşlara göre belirlenmesi ve kullanılan yanlış inanç işlemlerine göre çocukların performanslarında fark olup olmadığının incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın Deseni Yöntem Bu araştırma nicel araştırma yöntem ve tekniklerinden tarama araştırmalarının bir türü olan kesitsel araştırma deseni kullanılarak yapılandırılmıştır. Tarama araştırmalarının amacı genellikle araştırma konusu ile ilgili var olan durumun fotoğrafını çekerek bir betimleme yapmaktır (Büyüköztürk, Kılıç-Çakmak, Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2008). Belirlenen evrenden seçkisiz olmayan örnekleme yöntemi olan ölçüt örnekleme yöntemi ile çalışma grubu oluşturulmuştur. Ölçüt örnekleme yönteminde örneklem için belirlenen ölçütü karşılayan birimler örnekleme alınırlar (Büyüköztürk ve ark., 2008). Aşağıda çalışma grubu için belirlenen ölçütler yer almaktadır. Araştırma Grubu Araştırma grubunu, Ankara ili merkezinde okul öncesi eğitim kurumlarına devam eden, 3.00 ve 5.11 yaşları arasında normal gelişim gösteren 81 çocuk oluşturmaktadır. Çocukların anne ve baba eğitim düzeylerinin en az lise olması, ön koşul olarak belirlenmiş ve araştırma grubu, buna göre oluşturulmuştur. Ailelerin eğitim düzeyi ile çocukların zihin kuramı gelişimi ilişkili bulunduğu için (Pears ve Moses, 2003) bu çalışmada anne-baba eğitim düzeylerinin eşitlenmesine karar verilmiştir. Veriler, özel ve kamu kurumlarının bünyesinde bulunan 5 okulöncesi eğitim kurumundan toplanmıştır. Okullardan çalışmanın yapılabilmesi için izin alındıktan sonra aileler çalışmanın amacı konusunda, bilgilendirilmiş ve ailelerin sözlü onayları alınmıştır. Araştırma grubuna, çocukların öğretmenleri, anne ya da babaları ve araştırmacının gözlemleri doğrultusunda genel gelişiminde herhangi bir sorun olmadığı düşünülen ve anadili Türkçe olan çocuklar alınmıştır. Araştırmaya alınan 81 çocuktan 9 u, beklenilmeyen yer değişikliği işlemindeki kontrol sorularını yanıtlayamadığı için bu çocuklara araştırmada kullanılan 5 işlemden 3 ü uygulanamamıştır. Bu nedenle 9 çocuğun araştırmadan çıkarılmasına karar verilmiştir. Altı aylık dilimlerden oluşan altı yaş grubunun her birine 12 çocuk dahil edilmiştir. Örneklem grubundaki çocukların yaş ve cinsiyete göre dağılımları Tablo 1 de sunulmuştur. Tablo 1. Örneklem Grubundaki Çocukların Yaş ve Cinsiyete Göre Dağılımı YAŞ GRUPLARI n (72) Cinsiyet X (Yaş. Ay) E-6K E-7K E-7K E-6K E-7K E-7K Veri Toplama Araçları Zihin kuramında birinci düzey yanlış inancı değerlendirmek amacıyla; Flavell ve arkadaşları (1983) tarafından geliştirilen görünüm-gerçeklik, Hogrefe ve arkadaşları (1986) tarafından geliştirilen beklenilmeyen içerik, Wimmer ve Perner (1983) ile Baron-Cohen ve arkadaşları (1985) tarafından geliştirilen beklenilmeyen yer değişikliği işlemleri kullanılmıştır. Bu işlemlerin genel yapısı bozulmamakla beraber dile ilişkin uyarlamalar yapılmıştır. Görünüm-Gerçeklik İşlemi: Bu işlemde çocuğa taşa benzeyen şekerler gösterilmiş ve dokunup yemesine izin vermeden önce nesnenin ne olduğu sorulmuştur. Çocuk nesneye dokunup yedikten sonra Gerçekte bu nedir? sorusu yöneltilmiştir. Temsili düşünce ve gerçek arasındaki ayırımı değerlendirmek için sorulan bu kontrol sorusunun ardından aşağıdaki yanlış inanç soruları sorulmuştur: (a) Kendisinin yanlış inancını anlama sorusuna Ben bunu sana vermeden önce ne olduğunu sanmıştın? yanlış inanç geliştirmiş çocukların taş yanıtını vermeleri beklenmiştir. (b) Bir diğerinin yanlış inancını anlama sorusuna Arkadaşın ben ona bunları vermeden önce bunları ne sanır? ise çocukların taş cevabını vermeleri beklenmiştir. Başkasının yanlış inancı ile ilgili iki cevap seçeneği olduğu için (şeker veya taş) verilen cevabın doğruluğu bir kez de neden? sorusu sorularak değerlendirilmiştir. Çocukların 16 sı bu işlemde kullanılan taşa benzeyen şekerleri tanıdıkları için taşa benzeyen şekerler ilk gösterildiğinde şeker yanıtını vermişlerdir. Orijinal işlemde Flavell ve arkadaşları (1983) S 1813

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ taşa benzeyen sünger kullanmışlardır. Bu araştırmada ise orijinal işlemde kullanılan taşa benzeyen sünger materyali bulunamadığı için taşa benzeyen şekerlerin kullanılmasına karar verilmiştir. Ancak çocukların bu şekerlerle ilgili deneyimleri olduğu ve taş şekerlerin onlar için tanıdık bir materyal olduğu gözlenmiştir. Bu nedenle temsili düşünce ve gerçek arasındaki ayırım ile kendisinin ve diğerinin yanlış inancı 16 çocukta bu işlemle değerlendirilememiştir. Bu nedenle görünüm ve gerçeklik işlemi tüm analizlerden çıkarılmıştır. Beklenilmeyen İçerik İşlemi: Bu yanlış inanç işleminde çocukların tanıdığı bir şeker kutusu içine kalem konmuş ve kutu çocuklara gösterilerek kutunun içinde ne olduğu sorulmuştur. Daha sonra kutunun içindeki kalemler çocuğa gösterilmiş ve kalemler kutuya tekrar konularak kutu kapatılmıştır. Bu işlemde, çocukların kendi yanlış inancı ve diğerinin yanlış inancını anlamaları ölçülmektedir. (i) Kendi yanlış inancına yönelik olarak sorulan Kutuyu ilk gördüğünde içinde ne olduğunu sanmıştın? sorusuna kendi yanlış inancını belirterek yanlış inanç geliştirmiş çocukların şeker cevabını vermeleri gerekmektedir. Çocuklar bu sorudan 0-1 arasında puan almışlardır. (ii) Diğerinin yanlış inancını yordamaya yönelik olarak sorulan Arkadaşına ben bu kutuyu ilk gösterdiğimde içinde ne olduğunu sanır? sorusuna ise yanlış inanç geliştirmiş çocukların şeker yanıtını vermeleri beklenmiştir. Çocuklar bu sorudan 0-1 arasında puan almışlardır. Bu soruya, işlemde geçen iki nesneden (şeker ve kalem) herhangi birini rastgele seçerek cevap verme olasılığı olduğu için verilen cevabın doğruluğu bir kez de Neden? sorusu sorularak değerlendirilmiştir. Neden sorusu aynı zamanda diğerinin yanlış inancını anlama için ikinci bir soru olarak düşünülmüştür. Çünkü çocukların neden sorusuna verecekleri yanıt diğerinin zihinsel durumuna ilişkin mantık yürütmelerini gerektirmektedir. Çocukların Neden? sorusuna verdikleri Çünkü bu şeker kutusu, üstünde şeker resmi var, içindekileri görmedi, içinde şeker olduğunu sanıyor yanıtları doğru kabul edilmiştir. Bu cevaplara karar verme aşamasında iki araştırmacı tüm çocukların cevaplarını inceleyip fikir birliğine varmışlardır. Çocuklar verdikleri bu cevaplardan da 0-1 arasında puan almışlardır. Böylece bu işlemde çocuklar, toplam 0-3 arasında puan almışlardır. Görünüm-Gerçeklik ve Beklenilmeyen İçerik işlemleri Aksu-Koç ve arkadaşları (2005) tarafından da aynı materyaller kullanılarak uygulanmıştır. Bahsedilen araştırmadaki yanlış inanç soruları (Arkadaşın bunları yemedi, dokunmadı. Gelince ona da böyle gösterelim, arkadaşın bunları ne sanır/ bu kutuda ne var sanır?), Arkadaşın ben ona bunları vermeden önce bunları ne sanır?/kutuyu ilk gördüğünde içinde ne olduğunu sanmıştın? Arkadaşına ben bu kutuyu ilk gösterdiğimde içinde ne olduğunu sanır? şeklinde değiştirilmiştir. Bu değişiklik, çocukların işlemdeki başarısının, işlemlerin dilbilimsel özelliklerinden etkilenmemesi için yapılmıştır. Alan yazında da zamanı belirten sözcüklerin soruda yer almasının soruyu anlamada ve yanıtlamada kolaylaştırıcı etkisi olduğu rapor edilmiştir. Lewis ve Osborne (1990) yanlış inanç sorularının dilbilimsel özelliklerinin çocukların performanslarında değişikliğe yol açtığını bulmuşlardır. Soru Arkadaşın bunları ne sanır? yerine Arkadaşın ben ona bunları vermeden önce bunları ne sanır? şeklinde zamanı belirten sözcükler eklenerek sorulduğunda küçük yaştaki çocukların bu işlemlerdeki başarılarının arttığı bulunmuştur. Aynı şekilde Aksu-Koç ve arkadaşlarının (2005) soruda yer alan sanmak eyleminin düşünmek eylemine göre işlemlerdeki başarıda kolaylaştırıcı etki yarattığını bulmalarından yola çıkılarak sorular, sanmak eylemi kullanılarak ve zaman belirten sözcükler eklenerek yöneltilmiştir. Beklenilmeyen Yer Değişikliği İşlemleri: Beklenilmeyen yer değişikliği yanlış inanç işleminde üç farklı işlem kullanılmıştır. Bu işlemler aşağıda ayrıntılı olarak tanıtılmıştır. İşlemlerdeki süreçler aynı olmakla beraber birinci ve üçüncü işlemlerde çocuk pasif bir rol oynarken ikinci işlemde işleme aktif olarak katılmıştır. Bunun yanı sıra üçüncü işlem birinci işlemden farklı olarak öyküleme ile desteklenmiştir. (i) Ali ve Ayşe adında iki kukla çocuklarla tanıştırılarak kuklaların farklı büyüklük ve renkteki kutuları ile Ayşe nin topu çocuklara gösterilmiştir. Ali ve Ayşe bir süre topla oynadıktan sonra Ayşe, Ali ye eve gitmesi gerektiğini söyleyerek topunu kutusuna koyup gitmiştir. Ayşe gittikten sonra Ali, Ayşe ye bir şaka yapacağını söyleyip topu Ayşe nin kutusundan almış ve kendi kutusuna saklamıştır. (ii) Çocuklara arabayla oynamayı seven bir köpek kuklası gösterilmiştir. Ortamda farklı iki kutu da yer almıştır. Kukla oyuncak arabayla kısa bir süre oynadıktan sonra arabayı A kutusuna koyarak gitmiştir. Çocuğa hadi kuklaya bir şaka yapalım denilmiş ve araba A kutusundan alınıp B kutusuna yerleştirilmiştir (uygulamacı yerleştirmede çocuktan yardım istemiştir). Bu işlem Granti (2004) tarafından da benzer şekilde kullanılmış ancak çocuk işleme dahil edilmemiştir. 1814

7 KEÇELİ KAYSILI, ACARLAR / Zihin Kuramının 3-5 Yaşları Arasındaki Çocuklarda Gelişiminin Yanlış İnanç Performansına... (iii) Çocuklara Susam Sokağı karakterlerinin yer aldığı resimli kısa bir öykü anlatılmıştır. Kurabiye Canavarı kurabiyeleri çok seviyormuş. Bir tabak dolusu kurabiyesi varmış. Kurabiyelerini yatağının altına saklamış ve uyumuş. Büdü, Kurabiye Canavarı na bir şaka yapmak istemiş. Kurabiye Canavarı uyurken, kurabiyeleri yatağın altından almış ve çöp kutusunun içine saklamış. Sonra kurabiye canavarı uyanmış. Çocuklara bu üç beklenilmeyen yer değişikliği işleminin sonunda aşağıdaki sorular sorulmuştur. Kontrol soruları: Ayşe odadan çıkmadan önce topunu nereye koymuştu?/köpek gitmeden önce arabasını nereye koymuştu?/kurabiye canavarı kurabiyelerini nereye koymuştu? Ayşe nin topu şimdi nerede?/köpeğin arabası şimdi nerede?/kurabiye canavarının kurabiyeleri şimdi nerede? Bu kontrol soruları, çocukların işlemdeki temel unsurları hatırlayıp hatırlamadıklarının belirlenmesi amacıyla yöneltilmiştir. Kontrol sorularını yanıtlayamayan 9 çocuk araştırma grubunun tanıtıldığı bölümde anlatıldığı gibi araştırmadan çıkarılmıştır. Yanlış inanç soruları: Ayşe, içeri girdiğinde, topunu bulmak için ilk olarak nereye bakacak? sorusuna verilen cevaplara göre çocuklar 0-1 arasında puan almışlardır. Bu sorudan sonra Neden? sorusu yöneltilmiş ve bu soruya verilen cevap da 0-1 arasında puanlandırılmıştır. Köpek arabasını bulmak için ilk olarak nereye bakacak? sorusuna verilen cevaplara göre çocuklar 0-1 arasında puan almışlardır. Bu sorudan sonra Neden? sorusu yöneltilerek bu soruya verilen cevap da ayrıca 0-1 arasında puanlandırılmıştır. Kurabiye canavarı kurabiyelerini yemek için ilk olarak nereye bakacak? sorusuna verilen cevaplara göre çocuklar 0-1 arasında puan almışlardır. Bu sorudan sonra Neden? sorusu yöneltilmiş ve bu soruya verilen cevap da 0-1 arasında puanlandırılmıştır. Bu yanlış inanç soruları da beklenilmeyen içerik işleminde olduğu gibi zaman belirten sözcükler eklenerek çocuğa yöneltilmiştir. Ayrıca çocukların yanlış inanç sorularından sonra sorulan Neden? sorusuna verdikleri Çünkü topunu buraya koymuştu, topunun orada olduğunu sanıyor/düşünüyor, çünkü o onun kutusuydu yanıtları doğru yanıtlar olarak kabul edilmiştir. Böylece çocuklar, beklenilmeyen yer değişikliği işlemi ile ölçülen diğerinin yanlış inancını anlamada toplam 0 6 arasında puan almışlardır. Çocukların tüm işlemlerden aldıkları puanlar (Beklenilmeyen içerik ve beklenilmeyen yer değişikliği işlemlerinden alınan puanlar) hesaplanarak toplam zihin kuramı puanı elde edilmiştir. Çocuklar uygulanan tüm işlemlerden 0 9 arasında toplam zihin kuramı puanı elde etmişlerdir. İşlemler Uygulamalar çocukların devam ettikleri okullarda, birinci araştırmacı tarafından bireysel olarak yürütülmüştür. Okulun içindeki sessiz bir sınıfta uygulamacı ve çocuk bir masada karşılıklı olarak oturmuş ve uygulama sürecini gerçekleştirmişlerdir. Her uygulama yaklaşık 20 dakika sürmüştür ve hiçbir çocukta uygulamaya ara verilmesi gerekmemiştir. Sıra etkisini ortadan kaldırmak için her bir çocukta işlemler farklı bir sırayla uygulanmıştır. Bunun için her bir işleme sayı verilmiş, çocukla uygulamaya başlamadan önce sayılardan bir seri oluşturulmuş ve bu seri takip edilerek uygulama yapılmıştır. Bu şekilde tüm olasılıklar denenmeye çalışılmıştır. Verilerin Analizi Çocukların toplam zihin kuramı puanlarının ortalaması ve standart sapması altı yaş grubu ve tüm çocuklar için ayrı ayrı hesaplanmıştır. Yanlış inanç becerilerinin yaş gruplarına ve çocukların performanslarının kullanılan yanlış inanç işlemlerine göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla Kruskal Wallis testi, yaş grupları ve yanlış inanç işlemleri arasındaki farkın kaynağını bulmak için Mann Whitney U-testi kullanılmıştır. Bulgular Bu çalışmada incelenen toplam zihin kuramı puanının yaş gruplarına göre aritmetik ortalamaları ve standart sapma değerleri Tablo 2 de sunulmuştur. Buna göre zihin kuramı toplam puan ortalamasının 6.35 (S= 3.29) olduğu bulunmuştur. 1815