KAPAK RESMİ: Kafkasya da Türk Süvari Birlikleri. KAYNAK: ATASE Arşivi; BDH Fotoğraf Koleksiyonu, Albüm Nu: 5, Foto Nu: 89.

Transkript

1 KAPAK RESMİ: Kafkasya da Türk Süvari Birlikleri KAYNAK: ATASE Arşivi; BDH Fotoğraf Koleksiyonu, Albüm Nu: 5, Foto Nu: 89.

2 T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA BİRİNCİ DÜNYA HARBİ NDE AZERBAYCAN VE DAĞISTAN MUHAREBELERİNDE 15 NCİ PİYADE TÜMENİ (E) Kurmay Yarbay Süleyman İzzet YEĞİN Yayına Hazırlayanlar Dr. Öğ. Alb. Ahmet TETİK Arş. Uzm. Mehmet KORKMAZ Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları ANKARA GENELKURMAY BASIMEVİ 2006

3 ISBN: NSN: YAYIN KURULU BAŞKANI Korg. Eyüp KAPTAN YAYIN KURULU Kur. Alb. Ramazan KONUK Dr. Öğ. Alb. Ahmet TETİK Arş. Uzm. Mehmet KORKMAZ Arş. Uzm. Sema DEMİRTAŞ Arş. Uzm. Ayşe SEVEN Arş. Uzm. Melike CEYHAN SAYFA DÜZENİ Redaksiyon Uzm. Melek ALKA KAPAK TASARIMI Ceyhan KURHAN GENELKURMAY BASIMEVİ YAYIN NUMARASI:

4 SUNUŞ Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Harbi nde, bugün haritada bakıldığında da görüleceği üzere, Avrupa ortalarından Arabistan yarımadasının güney ucuna oradan da Kafkaslar a kadar uzanan, olağanüstü geniş bir coğrafyada savaşmıştır. Osmanlı ordusundaki birlikler de bu savaşta bir cepheden diğer cepheye koşmuştur. Bu birliklerden birisi de 15 nci Piyade Tümenidir. 15 nci Piyade Tümeni Çanakkale den sonra Romanya ya gitmiş, oradan da Kafkasya ya geçmiştir. Dönemin şartları düşünüldüğünde olağanüstü bir durum ortaya çıkmaktadır. E. Kur. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin, 15 nci Piyade Tümeninin Komutanı olarak, Azerbaycan ve Dağıstan daki muharebeleri yazarak, tarihin derinliklerinde yer alan bir dönemi yaşatmıştır. Onun bir Komutan olarak bizzat yaşadığı olayları okurken alınacak dersler olduğunu görüyoruz. Gnkur. ATASE Başkanlığı bu eseri yeniden yayınlarken, dünden yarına bir köprü vazifesini de yerine getirmiş olmaktadır. Eyüp KAPTAN Korgeneral ATASE Başkanı 1

5 SUNUŞ İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... ÇANAKKALE DEN KUZEY KAFKASYA YA... BİYOGRAFİ - (E) KUR. YARBAY SÜLEYMAN İZZET İN YEĞİN İN HAYATI... ÖN SÖZ... BİRİNCİ BÖLÜM III III VII XV XVII nci Piyade Tümeninin Romanya Cephesi nden Batum a Nakli nci Piyade Tümenine Mensup Birliklerin Batum dan Gümrü ye Yürüyüşü ve Gümrü ye Ulaşmaları ncu Ordu Komutanlığının Emrinde Olarak 15 nci Piyade Tümeninin Ermenistan Hududunu Zaptı Ermeni Ordusunun Teşkilâtıyla İki Taraf Arasında Kararlaştırılan Ara Hat nci Piyade Tümeninin Karakilis Bölgesinde Toplanması, Azerbaycan a Yürüyüşü ve Bakû Cephesine Ulaşması nci Piyade Tümeninin Romanya daki Başarılarının Sebepleri ve Manevî Gücü Hakkında Birkaç Söz nci Piyade Tümeninin 5 nci Kafkas Tümeniyle Birlikte Bakû ye Taarruzu ve Bakû nün Zaptı a. Taarruz Hakkında Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından Alınan ve Tümen Komutanlığınca Verilen Emirler b. Verilen Emre Göre 15 nci Piyade Tümen Taarruzunun Ayrıntıları c. 15 Eylül 1918 de Bakû nün Zaptının Ayrıntıları Bakû nün Zaptından Sonra 15 nci Piyade Tümeninin Aldığı Durum, Tümenin Hırdalan - Balacari Hattında Toplanması Birinci Bölümle İlgili Değerlendirme İKİNCİ BÖLÜM nci Piyade Tümeninin Kuzey Kafkasya ya Hareket Etmek Üzere Balacari - Hırdalan Bölgesinden Haçmaz a Nakliyat Hazırlıkları ve Harp Kuruluşu nci Piyade Tümeninin Nakliyat Sırası ve Genel Mevcudu nci Piyade Tümeninin Balacari den Haçmaz ve Yalama Bölgelerine Nakli ve Düşmana Karşı Örtünmesi... 70

6 4. 15 nci Piyade Tümeninin 4 Ekim 1918 deki Durumu. 5 Ekim 1918 Günü için Verilen Karar ve Emir ncı Alayın 5 Ekim 1918 de Derbent e Taarruzu ve 15 nci Piyade Tümeninin Geride Kalan Birliklerinin Süratle İleriye Alınması nci Piyade Tümeninin Derbent e Taarruz Ederek Şehri Zaptı ve Şehrin Kuzeyinde Bekleyişi Derbent in Düşman Karşı Taarruzlarına Karşı Savunulması ve Derbent in Kuzeyindeki Savaşlar nci Piyade Tümeninin İstanbul a Gitmek Üzere Batum a Nakli Hakkındaki Emir ve Derbent Müfreze Kuvvetinin Yeterli Gelemeyeceği Hakkındaki Muhabere Nakliyat Hakkında Tümen Emri. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanıyla Cumhurbaşkanının Derbent e Gelişi Düşmanın Şaşırtıcı Hareketleri, Kafkas İslam Ordusu Komutanının Derbent e Gelişi ve Derbent Müfrezesinin Cepheye Katılışı Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Hükûmetinin Resmen İlânı ve 15 nci Piyade Tümeninin Batum a Naklinden Vazgeçilerek Derbent Müfrezesinin 15 nci Tümen Emrine Verilmesi nci Alayın da Cepheye Katılışıyla Kuzey Cephesinin Takviyesi Esirlerden Alınan Bilgilerle Düşman Kuvvetinin Tahmin Edilmesi ve Karşılaştırılması İkinci Bölümle İlgili Değerlendirmeler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1. Düşman Komutanı Piçarahof un, Kuzey Kafkasya Cumhurbaşkanının Mektubuna Cevabı Ekim 1918 de 15 nci Piyade Tümeninin Konuşu nci Piyade Tümeninin Petrovsk u Zaptetmek Üzere Derbent ten Kuzeye Doğru Hareketi Hakkında Alınan ve Verilen Emirler nci Piyade Tümeninin 20 Ekim 1918 Günü İki Koldan Kuzeye Hareketi ve Cemikent in Zaptı Geri Kalmış Olan 107 nci Alayın 21 Ekim 1918 de İleri Alınması ve 22 Ekim 1918 Günü İçin Verilen Tümen Emri nci Piyade Tümeninin 22 Ekim 1918 de İleri Hareketinin Cereyan Şekli ve (Arallar Rakımlı Tepe - Kayakent - Hüseyinbeykent) Hattının Ele Geçirilmesi. 23 Ekim 1918 Tarihi İçin Verilen Karar ve Emirler IV

7 7. 15 nci Piyade Tümeninin (Yeni Boynak - Katıntav) Hattını ve Ardından (Yeni Boynak İstasyonu Rakımlı Şeradağı) Hattına Taarruzla Bu Hattın İşgali ve 23 Ekim 1918 Tarihindeki Harekât nci Piyade Tümeninin Boynak Köyünü Ele Geçirmesi ve Manas Suyuna Kadar Yaptığı Keşifler nci Piyade Tümeni Birliklerinin 25 Ekim 1918 Günü İstirahatı ve 26 Ekim 1918 Günü İçin Verilen Emirler nci Piyade Tümeninin 26 Ekim 1918 de Manas Suyuna Kadar İlerlemesi ve 27 Ekim 1918 Tarihi için Verilen Emirler nci Piyade Tümeninin 27 Ekim 1918 de Üç Koldan İleri Hareketi ve Petrovsk un İlk Kuşatması nci Piyade Tümeni Birliklerinin Ele Geçirdikleri Mevzilerde Tahkimatla Meşgul Olmaları, Düşman Mevzilerinin ve Kuvvetinin Keşfi, Petrovsk a Taarruz Hakkındaki Değerlendirmelerim ve Emrimde Bulunan Kuvvetlerin Mevcudu Piçarahof a Son Bir Nota Gönderilmesi ve Düşmanın Sol Kanadımıza Keşif Taarruzunda Bulunması Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanı ve Kuzey Kafkas Ordusu Komutanıyla, Atlıboyun da, Taarruz Hakkındaki Görüşmemiz Keşiflere ve Tahkimata Devam Taarruza Hazırlanmak Üzere Cephedeki Bazı Değişiklikler ve Amacımızın Düşmandan Gizlenmesi, Keşif ve Tahkimatın Devamı Kuşatma Cephesinin İkiye Ayrılması Hakkındaki Emir, 15 nci Tümen ile Millî Tümen Kuvvetleri ve Bunların Birbirleriyle Karşılaştırılması Taarruz Şeklinin Arazi Üzerinde Birlik Komutanlarına İzahı Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanının Notasına Piçarahof un Cevabı ve Derbent ten İtibaren Verdiğimiz Zayiatın Çizelgesi Atlıboyun da Yusuf İzzet Paşa ile Son Bir Görüşme ve 5 Kasım 1918 Taarruzu İçin Verilen Emirler nci Piyade Tümeninin Tarki Dağı na Taarruzu ve Rakımlı Tepeler Hattının Birinci Kez İşgali nci Piyade Tümeni Birliklerinin 6 Kasım 1918 Tarihinde Tarki Dağı ndaki Muharebeleri, Genel Cephenin İlerleyişi ve Tümen Birliklerinin Zayiatı Düşmanın Tarki Dağı nı Tahliyesi ve Temasın Kesilmesi nci Piyade Tümeni Birliklerinin Petrovsk a Girişi ve Burada Yerleşmesi V

8 nci Piyade Tümeni Üstsubay, Subay ve Askerlerinin Taltifi ve Mütareke Hakkında Alınan İlk Bilgiler Üçüncü Bölümle İlgili Değerlendirme DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1. Kuzey Kafkasya nın Tahliyesi ve Nakliyat Hakkındaki Emir Kuzey Kafkasya da Kalacak Subaylar Hakkındaki Emir, Nakledilecek Birliklerin Sırası ve Genel Kuvvet Cetveli Timurhanşura ya Gidiş ve Dönüş Tümen Kurmay Başkanının İrtibat İçin Balacari ye Gönderilmesi Subayların Kuzey Kafkasya da Bırakılması ve Osmanlı Birlikleri Komutanlığından Alınan Emir İrtibat Subayından Alınan Bilgiler Harbiye Nezareti ile 9 ncu Ordu Komutanlığından Alınan Emirler Tümen Karargâhının Gence ye Ulaşması ve 15 nci Piyade Tümeni Birliklerinin Kuzey Kafkasya yı Tamamen Tahliyesi Gence ile Batum Arasında Batum daki Durum TÜRK ORDUSUNUN 1918 YILI KAFKAS HAREKÂTI KRONOLOJİ DİZİN KAYNAKLAR EKLER (Kroki ve Haritalar) VI

9 ÇANAKKALE DEN KUZEY KAFKASYA YA 15 nci Piyade Tümeninin Birinci Dünya Harbi nde görev yaptığı cephelere göz atıldığında, karşımıza bugün sadece hayal edilebilecek bir manzara ortaya çıkmaktadır. Çanakkale den Romanya ya ve Kuzey Kafkasya ya uzanan bir harp cephesi söz konusudur. E. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin, 15 nci Piyade Tümeninin Kuzey Kafkasya daki muharebelerini bir tanık olarak kaleme alarak, Türk askerî tarihine önemli bir katkıda bulunmuştur yılı Haziran ayında Köstence den Kuzey Kafkasya ya gitmek üzere yola çıkan 15 nci Piyade Tümeni, Temmuz ayı başlarında Batum a varır. Bakû ye doğru yola çıkılır. Şartlar zorludur. Ağustos sonlarına kadar geçen süre içinde, hava ekseriyetle yağmurlu, karlı ve çok soğuktu. Subaylara ve askerlere kolera ve çiçek aşısı 1 yaptırılır. Bakû cephesine ulaştığım zaman 5 nci Kafkas Tümeninin bütün harekâtta cephane, iaşe ve su eksikliğinden dolayı çok sıkıntı çekildiğini ve kısım kısım gelen takviye birliklerinin zorunlu olarak çekirdek hâlinden ayrılarak, bütünlüğün sağlanamadığını, 5 Ağustos 1918 günündeki taarruzda başarılı olunmamasının başlıca sebeplerinden birinin de topçu cephanesinin çok az olmasından ileri geldiğini, haberleşme araçlarının yeterli olmadığını işittim ve gördüm. 2 E. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin, Tümen komutanı olarak birliğinin üstlendiği görevi en iyi şekilde başarması için ne uğraşlar verildiğini, birliklere yayınladığı emirlerle göz önüne seriyor. Bakû nün 15 Eylül 1918 de zaptında 15 nci Piyade Tümeninin muharebeleri ayrıntılarıyla anlatılır. 3 Tümenin bundan sonra asıl görevi Dağıstan a yöneliktir. E. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin de esasen bu eserinde, Tümenin bu bölgedeki harekâtını etraflıca anlatmaktadır. Bölgede bulunmalarının sebebini Süleyman İzzet şöyle tespit ediyor: Bakır madenleri ve Bakû petrol kaynakları gibi doğal zenginliği içine alan Kafkas arazisi, Birinci Dünya Savaşı nın çerçevesi içinde önemli bir hedef oluşturuyordu. Gerçekleştirilen taarruzlarda başarısızlık durumunda, bölgede, İngilizlerin lehine ve bizim aleyhimize hareket edecek unsurlar bulunuyordu yılı Ekim ayının başlarında, 15 nci Piyade Tümeni Dağıstan a doğru hareket eder. 15 nci Piyade Tümen karargâhı, 5 Ekim gecesini Araplar köyünün batısındaki bina yakınında, açıkta geçirdi. Hava iyiydi. Ben de durumu endişe verici olan 56 ncı Alaydan sık sık haber alabilmek 1 E. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin; Birinci Dünya Harbi nde Azerbaycan ve Dağıstan Muharebelerinde 15 nci Piyade Tümeni, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2006, s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s. 62. VII

10 amacıyla, hat boyundaki telefon santrali yakınında, otomobil içinde geceyi hiç uyumadan geçirdim. 5 İlk görev, Derbent in ele geçirilmesidir. 6 Ekim günü, Saat te, Derbent kasabası tamamen ele geçirildi. Kasabadan çeşitli cemaatlara mensup bir heyet gelerek, kasaba adına itaatlerini bildirdiler. Öğle vakti 15 nci Piyade Tümen karargâhıyla şehre girdik. Önceden verilen emirler gereğince, emniyeti sağlamakla görevli subay ve askerler görevleri başındaydılar. Belediye Başkanı Müslim İsrailof Bey, aynı zamanda resmî yetkili olarak tayin edildi. 15 nci Piyade Tümen karargâhı önceden hazırlanmış olan Sarohatof un terk edilmiş binasına yerleşerek, burada görevine devam etti. 6 Üç gün sonra Derbent e saldıran düşman püskürtülür. 13 Ekim günü, Saat da, Derbent te ve hükûmet konağının önünde özel tören yapılarak, Kuzey Kafkas Cumhuriyet Hükûmeti nin bayrağı çekildi ve resmen hükûmetin kurulduğu ilan edildi. Bu bayrak dikdörtgen şeklindeydi ve zemini maviydi. Bir köşesinde, daha koyu renkte, ufak bir dikdörtgen daha vardı. Bu küçük dikdörtgenin içinde, yedi kabileyi gösteren yedi adet yıldız bulunuyordu. Cumhurbaşkanı ve paşalar birer konuşma yaptılar. Rus ve Gürcü papazlarıyla Musevi hahamı tarafından birer konuşma yapıldı. Öğrenciler, güzel şiirler okudular nci Piyade Tümen birlikleri tarafından Petrovsk ve Cemikent zapt edilir. Bu sırada cereyan eden muharebeler eserde gün gün anlatılmaktadır. Verilen emirlerde başarılı olunması için alınmaya çalışılan tedbirler, harekât durumları, birliklerin verimli kullanılması için gösterilen çabalar açıkça görülmektedir. Harekât yapan bir birliğin en önemli ihtiyacı cephanedir. İkmal noktasından uzaktaki bir birliğin cephane problemi, Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet in 28 Ekim 1918 günü birliklere yayınladığı emirde görülmektedir. Dün bazı birlikler el bombalarını boşuna sarf etmiştir. El bombaları Alay komutanının emri olmadıkça, kesinlikle sarf edilmeyecek ve en son hücum için saklanacaktır. 107 nci Alay lüzumsuz yere piyade cephanesi sarf etmiştir. Cephanenin Derbent ten ikmal edildiği düşünülerek bizzat alay ve tabur komutanlarının müdahalesiyle ateşin idaresi sağlanmalıdır. Askerlerin hepsinde kasatura bulundurulmalıdır. 8 Mütareke imzalanmasına rağmen Kuzey Kafkasya da harekât devam etmektedir. 2 Kasım 1918 gece yarısına kadar cephede sükûnet vardı. Gece yarısından itibaren Çerkezözen cephesinde şiddetli ve sürekli piyade 5 a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s VIII

11 ve makineli tüfek ateşi başladı. 9 Şartlar iyice kötüleşmiştir. Bu bölgede bataklık havası vardı. Suları kötüydü. Ben ve Tümen başhekimi de dahil bazılarımız sıtmadan ve subaylarla askerlerin birçoğu ishalden mustaripti. Hasta hasta görevlerimizi yerine getiriyorduk. 10 Tümen komuta heyeti, işlerin yürütülmesi için emirleri verdikten sonra saat de Teyiksolgan Tepesindeki gözetleme yerine gitmek üzere Kavtarkotan dan hareket etti. Hava zifiri karanlık, son derece rüzgârlı, yağmurlu ve arazi de çok çamurluydu. Teyiksolgan Tepesine yapılan yeni yoldan, toprak yumuşak olduğundan ve fazla yağmur yağdığından, birlikler, hayvanlar ve özellikle topçular büyük güçlüklerle çıkabilirlerdi. Atlı olarak ilerlemek mümkün olmadığından Tümen komuta heyeti bu yoldan yaya olarak çıkmak zorunda kalmıştı. Rüzgârın şiddetinden kullanılan el fenerleri sönmüştü. Tabiat bizimle adeta mücadele ediyordu. Saat de hareket eden Tümen komuta heyeti gözetleme yerine ancak saat te ve yorgun bir hâlde gelebildi. Cephede genel bir sükûnet vardı. Tepede soğuğun şiddeti fazlasıyla hissediliyordu. Birlikler, bu çok karanlık gecede, yağmurlu ve soğuk havada, yolsuz, çok çamurlu ve fundalıklı dikenli arazide kılavuzların gösterdiği yoldan ve birkaç günden beri yapılan gözetlemeler sonucu öğrenilen istikametlerden sessizce ilerliyorlardı. 11 Muharebede birliklerini sevk ve idare eden Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet yaralanır. Saat sularında düşmanın mağlubiyetini ve kaçışını topçu dürbünüyle seyrederken, ağır bir cismin sol ayağıma çarptığını gördüm. Ayağımın yanında bir top mermisinin boş kovanı duruyordu. İlk önce geriye atılan bu kovanın isabet ettiğini zannettim. Önemsemediysem de çok büyük bir sancı veriyordu. Çizmeyi kestirerek ayağımı çıkardım. Çizmeden kan boşaldı ve bir piyade mermisiyle yaralandığımı anladım. Herhâlde bu inatçı düşman grubunun attığı kurşunlardan biri isabet etmişti. Fundalıklar arasında yaram sarıldı ve sedyeye yatırıldım. Yaralandığımın birliklere kesinlikle duyurulmamasını ve muharebeye devam edilmesini emrettim. Bu sırada ateş hafifledi. Birliklerimiz de emredilen mevkileri tutmuş, ova ile Petrovsk a hâkim bir durum almıştı. Karanlık bastıktan sonra sedye ile Ağaçağıl köyüne nakledildim. Yaralı olmama rağmen komutayı bırakmadım. 12 Muharebelerin hangi şartlar altında yapıldığı anlatılırken, verilen görevin başarılması için hiçbir fedakârlıktan kaçınmayan Türk askerinin portresi de çizilmektedir. Bu iki günlük muharebenin cereyan ettiği bölge sık 9 a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s IX

12 fundalıklı ve çok sarptı. Yaklaşma yolları ve arazi, yağan yağmurlar sebebiyle çamurluydu. Birlikler, çoğunlukla bu sarp ve kayalıklı araziyi tırmanmak ve Ağaçağıl - Tarki arasındaki bir kısmı da keçi yolunu takip etmek zorunda kalmıştı. Bu yol ise yüklü hayvanların bile geçişine uygun değildi. Yaya askerler güçlükle bu yoldan ilerleyebiliyorlardı. Bundan dolayı harekât çok zor şartlar altında yapılabilmiş, cephane ile iaşenin ikmali muharip askerler vasıtasıyla sağlanabilmiş, yaralılar muharip askerlerin sırtında geriye nakledilebilmişti. Üç gece boyunca hiç kimsenin gözüne uyku girmediği gibi, sürekli Tarki Dağı na tırmanılmış, düşman kuvvetlerince püskürtülmüş ve karşı hücum edilmiş olunduğundan çok yorgun düşülmüştü. Arazinin bataklık olması, havanın sisli ve nemli olması da ayrı bir güçlüktü. 15 nci Piyade Tümeninin bu iki günlük taarruzunda sol kanatta bulunan, nizamiye ve milis karışık birliklerden hiçbir yarar sağlanamamış ve Tümenin 5 Kasım günü öğleden sonra kısmen 1579 rakımlı tepe ile gedikten çekilmesi üzerine milislerin birçoğu dağılmıştı. Bu iki günlük muharebede 15 nci Piyade Tümeni, kahraman, fedakâr subay ve askerlerini kaybetmişti. 5 subayımız ve 113 askerimiz şehit olmuş, iki tabur komutanı da dahil olmak üzere 14 subayımız ve 318 askerimiz yaralanmış, 10 askerimiz de kaybolmuştu... Arazi bataklık olduğundan birçok subay ve askerimiz sıtmaya yakalanmış; buna rağmen kinin alarak muharebeye devam etmişlerdi. 13 Petrovsk taki bulundukları 19 Kasım 1918 günü, Kafkas İslam Ordusundan gelen emirde Mütareke şartları gereğince Brest-Litovsk Antlaşması dışında işgal edilen bölgelerdeki birliklerin tahliyesi istenir. 15 nci Piyade Tümeni de çekilecektir. Bugün saat de değiştirilerek verilen Tümen emri gereğince Tümen Karargâhını taşıyan tren Derbent ten hareket etti. Yusuf İzzet Paşa Kuzey Kafkas Ordusu birliklerinin arkasını almak üzere Derbent te kaldı. Hareketten önce bandomuz veda havaları çalıyordu. Derbent in sıcak kanlı insanları askerlerimizle kucaklaşarak dostça veda ettiler. Tren hareket edince kadınlı erkekli istasyonda toplanan halk, ağlayarak ve mendiller sallayarak bizi uğurladı. Biz de onlara karşılık verdik. İstasyondan ayrıldığımızda hepimizde bir hüzün vardı. Yaklaşık bir buçuk ay önce Derbent e taarruz ederken düşman zırhlı treninin ani bir ateşiyle burada 56 ncı Alay 1 nci Taburdan 25 askerimizi şehit vermiştik. Ertesi gün yapılan kuşatma ile Kuzey Kafkasya nın kapısı olan bu ilk Müslüman kasabasını zapt ederek, cuma namazını yüksek mescidinde halkla birlikte kılmıştık. Kuzey Kafkas Cumhuriyet Hükûmetinin bağımsızlığını burada düşmanın şiddetli karşı taarruzlarını uzaklaştırırken ilân etmiştik. Bunları düşünerek hepimiz üzülmüş ve hüzünlenmiştik. 13 a.g.e., s X

13 Saat da Haçmaz a geldik, ileri harekâtta burası bizim toplanma ve iaşe bölgemiz olmuştu. Burada binbaşı rütbesinde Azerbaycanlı bir subay ile halktan birçok kişi bizi karşıladı. Çok üzgün olan Binbaşı ağlayarak, Sizler buralara geldiniz. Bize kömek 14 ederek mal sahibi ettiniz. Şimdi bizi kimlere bırakıp gidiyorsunuz? dedi. Kendisini uygun sözlerle teselli ettim. 15 Tahliye işlemleri 24 Kasım da başlar. 29 Kasım günü Kuzey Kafkasya da 15 nci Piyade Tümen birliklerinden hiçbiri kalmamıştı. Birliklerin tamamı trenlerle Azerbaycan dahilinde ve Batum istikametinde yollardaydı. En son tren Bakû nün batısında bulunan Balacari İstasyonundan 29 Kasım da geçtikten sonra Kuzey Kafkas toprakları Osmanlı birliklerinden tamamıyla tahliye edilmiş oldu. 16 Birlikler trenle dönmektedirler, ancak dönüş çok zorlu şartlar altında geçer. Yarbay Süleyman İzzet yaşananları anlatırken çok acı gerçekleri ifade eder: Derbent ten itibaren önemli olaylar meydana geldi. Alyat ile Navagani İstasyonu arasında lokomotifi vagona bağlayan çengel birdenbire kırıldı. Tren 3 km kadar geri gitti. Bağıra çağıra frenleri askerlere sıkıştırttık ve bir kazaya uğramadan treni durdurduk. Trende kondüktör ya da başka görevliler yoktu. Yalnız bir Rus makinisti ile bir ateşçi vardı. Makinist dört günden beri uyumadığını ve sıtma olduğunu söyledi. Bu adamı cezalandırdım; fakat kendisine çamaşır, elbise, çay ve yemek verdirdim. Bir Gürcü lokomotifi elimize geçti. Onu taktırarak hareket ettik. İstasyon memurları birçok bahanelerle trenlerimizi durduruyorlar, yol vermiyorlardı. Bazen de istasyona bile sokmadıkları için tek hat üzerinde arkadan gelecek diğer bir trenin çarpmasıyla karşı karşıya bırakıyorlardı. Nitekim Gence İstasyonuna ve diğer istasyonlara zorla ve makasları askerlerimize açtırarak girmiştik. Lokomotifler sık sık bozuluyordu ve olduğu yerde kalarak trenlerin ilerlemesini engelliyordu.bazı istasyonlarda lokomotif depoya giderek trenimizi bırakıyor ve kondüktörler kaçıyordu. Lokomotifi zorla depodan çıkararak ve orada yakalayabildiğimizi kondüktör yaparak yolumuza devam edebiliyorduk. Bir trenimiz yeterli kondüktör olmadığından ve yokuş aşağı inerken aralıksız düdük öttürmesine rağmen varacağı istasyon kapalı tutulduğundan vagonlar birbirine girdi. Tren devrildi. Feci şekilde birçok şehit ve yaralı verildi. Bütün bunların gizli eller tarafından yapıldığı kesindi; fakat biz bunları araştırıp, takip edecek durumda değildik nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet, eserini şu hüzünlü ancak o kadar da gerçek cümlelerle bitirir. Ne üzücüdür ki, birçok kan dökerek bu sonuca ulaşan muzaffer Türk subay ve askerleri, Mondros 14 Kömek: Yardım. 15 a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s XI

14 Mütarekesi nin ağır şartları sonucunda kendiliklerinden Kuzey Kafkasya yı ve Azerbaycan ı tahliye ederek yine Karadeniz sahiline ve buradan anavatana döndüler. 18 Türk askerî tarihinin Birinci Dünya Harbi safhasından bir bölümün anlatıldığı bu eser, Türk ordusunun geleneksel görev anlayışını ve şuurunu ortaya koyması bakımından çok önemlidir. E. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin in, eserde değerlendirme yaptığı bölümler birer özeleştiri niteliğindedir. Eser, dipnotlarla yeniden yayına hazırlanırken, yazarın sözünü ettiği olaylarla ilgili olarak verdiği bilgiler Gnkur. ATASE Başkanlığı Arşivindeki belgelerden de izlenmiştir. Bu yönüyle eser aynı zamanda belgesel bir kimliğe de sahiptir. Ahmet TETİK Dr. Öğ. Alb. Arşiv Şube Müdürü 18 a.g.e., s XII

15 Süleyman İzzet YEĞİN (E) Kurmay Yarbay (Sv ) ( ) XIII

16 KURMAY YARBAY SÜLEYMAN İZZET YEĞİN İN * HAYATI ( ) (Sv ) Süleyman İzzet Yeğin, 1881 yılında İstanbul da doğdu yılında girdiği Harp Okulu ndan 9 Ocak 1902 yılında mezun oldu ve 5 nci Ordu Komutanlığına tayin edildi. Harp Akademisinin 57 nci döneminde öğrenim gördü, 1905 te mezun oldu. 11 Ocak 1905 te, Yüzbaşı rütbesiyle 25 nci Süvari Alayı 4 ncü Bölük Komutanlığına atandı. 11 Haziran 1907 de 5 nci Süvari Tümeni Kurmay Başkanlığına tayin edildi. 3 Ağustos 1909 da, 29 ncu Süvari Alayı 1 nci Bölük Komutanlığına, 25 Ekim 1911 de de Kudüs Redif Tümeni Kurmay Başkanlığına getirildi. 28 Kasım 1911 de binbaşılığa yükseldi. 11 Nisan 1912 de 2 nci Karakilise Aşiret Süvari Tümeni Kurmay Başkanlığına, 17 Ocak 1914 te ise 27 nci Süvari Alayı Komutanlığına atandı. 30 Temmuz 1914 te 2 nci Karakilise Tümeni Kurmay Başkanlığı, 1916 yılında 10 ncu Kolordu Kurmay Başkanlığı görevlerinde bulundu. 14 Mart 1916 da Yarbay rütbesine yükseldi. Aynı yıl önce, 31 nci Tümen, ardından 55 nci Tümen Komutanı olarak görev yaptı. 12 Kasım 1916 da 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına tayin edildi. Bu görevdeyken Dobruca ve Romanya muharebelerinde gösterdiği başarılardan ötürü Mecidî Nişanıyla ödüllendirildi. Haziran 1918 de 15 nci Piyade Tümen Batum a nakledildi. 15 nci Tümen Komutanı olarak 9 ncu Ordu Komutanlığının emrinde Ermenistan sınırında, ardından da Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emrinde Bakû nün işgalden kurtarılmasında görev aldı. Daha sonra da Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı emrine girdi. 15 nci Tümen; Ekim 1918 de Derbent i, Kasım 1918 de de Petrovsk u zaptetti. Süleyman İzzet, 25 Aralık 1918 de açığa alındı, 3 Eylül 1922 de emekli oldu. E. Yarbay Süleyman İzzet Yeğin, 17 Ekim 1944 te vefat etti. 1 Süleyman İzzet in; Büyük Harpte 15 nci Piyade Tümeninin Azerbaycan ve Şimalî Kafkasya daki Hareket ve Muharebeleri (1936) ile Büyük Harbin Başında 2 nci İhtiyat ve Nizamiye Tümenleri ile Aras Cenup Müfrezesinin Muharebeleri (1939) isimli eserleri Gnkur. Bşk.lığı tarafından yayımlanmıştır. * MSB Arşiv Müdürlüğündeki şahsî dosyada Yeğin soyadı geçmektedir. Harp Akademilerinin 132 Yılı ( ) albümde, s. 38 de Yeğinsu ; İsmet Görgülü nün, On Yıllık Harbin Kadrosu adlı eserde ise Yeğinatı (s. 109,126, ,180); soyadı bulunmaktadır. Burada, Süleyman İzzet in, şahsî dosyasındaki soyadı esas kabul edilmiştir. 1 Harp Akademilerinin 132 Yılı ( ). Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul 1980, s. 38; İsmet Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu , TTK Yayınları, Ankara 1993, s. 109,126, ,180; MSB Arşiv Müdürlüğü, E. Kur. Yb. Süleyman İzzet Yeğin in Şahsî Dosyası. XV

17 ÖN SÖZ Birinci Dünya Savaşı sırasında komuta ettiğim 15 nci Piyade Tümeni Romanya cephesinde, Alman, Avusturya, Bulgar tümenleri arasında gösterdiği kahramanlık dolayısıyla müttefiklerin hakkıyla takdirini kazanmıştır. Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya da da yine komutam altında şerefli zaferler kazanıp Bakû, Derbent ve Petrovsk gibi üç önemli şehir büyük fedakârlıklarla zapt edilmiştir. Bu bölgelerdeki askerî harekât sırasında her gün Tümen Kurmay Başkanlığına ayrıntılı bir muharebe raporu yazdırarak, o günkü muharebenin cereyan şeklini ve akşam durumunu ayrıca bir kroki üzerinde tespit ettirmiştim. Bu önemli belgelerin kısmen zarar görmüş olduğunu daha sonra duydum. Asıllarına uygun olan bende mevcut bazı emir ve krokilerle ve özellikle günü gününe düzenli olarak tutulmuş hatıra defterimden yararlanarak 15 nci Tümenin Romanya dan Batum a nakliyle Gümrü ye yürüyüşünü, burada, Ermenistan hududunda görev yaptıktan sonra toplanarak Azerbaycan a sevk edilmesiyle birlikte, Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya daki harekâtını ve muharebelerini yazdım. 1 Bu eserimi; Kuzey ve Güney Kafkasya daki harekâtımızın o zamanki siyasî durumumuza ve içişlerimize ne kadar uygun olduğunu dikkate almayarak, cereyan edenleri, sırf askerlik açısından ve o zaman verilen karar ve emirlerin hiçbirini değiştirmeyerek yazdım. Değerlendirmelerimi kişiler hakkında hiçbir fikir yürütmeden tarafsızca ve kendi şahsî kanaatime göre kaleme aldım ve eserimi dört kısma ayırdım. Bende; subay arkadaşlarıma yarayacak birçok konuş ve tertip durumları vardır ve krokilerle tespit edilmiştir. Özellikle; sol kanadı denize ve denizdeki harp gemilerinin yardım ateşine; sağ kanadı tarafsız bir vaziyet alan unsurlara ve dağlara dayanan, merkezinde çalışkan ve kuvvetli bir zırhlı 1 Sonraki yıllarda, Osmanlı Ordusunun Kafkasya da, 1918 yılında gerçekleştirdiği harekâtla ilgili kapsamlı araştırmalar yayımlanmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: - Kaymakam Mehmet Tevfik, Şimâl-i Kafkas Muharebeleri, Askerî Mecmua, Sayı 64, Mart 1927, Askeri Matbaa, İstanbul. s E. Kaymakam Rüştü, Büyük Harpte Bakû Yollarında 5 nci Kafkas Piyade Fırkası, (93 Sayılı Askerî Mecmua nın 34 Sayılı Tarih Kısmı) Gnkur. Bşk.lığı Yayınları, İstanbul Albay İsmail Berkuk; Büyük Harpte Şimali Kafkasya daki Faaliyetlerimiz ve 15 nci Fırkanın Harekâtı ve Muharebeleri, (94 Sayılı Askeri Mecmua nın 35 sayılı Tarih Kısmı), Gnkur. Bşk.lığı Yayınları, İstanbul W. E. D. Allen ve P. Muratoff; Türk Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Gnkur. Yayınları, Ankara Fahri Belen; Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi 1918 yılı Hareketleri, C.V, Gnkur. Bşk.lığı Yayınları, Ankara Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, C.II/II, Gnkur. Bşk.lığı Yayınları, Ankara Nâsır Yüceer; Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı (Azerbaycan ve Dağıstan ın Bağımsızlığını Kazanması 1918), Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara XVII

18 tren ile çeşitli nakliye trenlerine ve uçağa sahip bir düşman kuvvetine karşı, zayıf bir tümenimizin kahramanca taarruzlarını; üstün düşman kuvvetlerinin karşı taarruzlarını püskürtmesini; birçok önemli yerlerin zaptını ve düşmanı takip ederek kuşatmasını; müstahkem bir mevziye taarruzunu gösteren safhalar vardır. Silah arkadaşlarımın bu durumları tahlil ederek zevk alacaklarını zannediyorum. Uzun süren bir savaşın sonuna doğru yorgun ve bitkin zannedilen kahraman ve cesur Türk subay ve askerlerinin, özellikle anavatandan uzak ellerde ve yokluklar içerisinde neler yapabildikleri, ne harikalar gösterdikleri ve bunun aksini düşünenlerin çok yanılmış oldukları bir kere daha görülmüş olacaktır. 15 nci Piyade Tümenine mensup subay ve askerlerin Azerbaycan ın ve özellikle Kuzey Kafkasya nın kurtuluşu ve geleceği uğrunda yaptıkları birçok kanlı muharebede dökmüş oldukları kanların boşa gitmeyeceğini ve bizden sonrakiler tarafından unutulmayarak daima hürmetle anılacaklarını ümit ediyorum. Süleyman İzzet E. Kurmay Yarbay XVIII

19 BİRİNCİ BÖLÜM 19

20 1. 15 nci Piyade Tümeninin Romanya Cephesi nden Batum a 1 Nakli Birinci Dünya Savaşı nın sonlarına doğru, Rusya da Çarlık idaresinin yıkılması 2 ve 5 Mart 1918 salı günü saat de, Brest Litovsk ta Bolşevik Ruslarla 3 ve onu takiben Romenlerle barış antlaşmasının 4 imzalanması üzerine, Romanya da bulunan Türk birliklerine artık ihtiyaç kalmamıştı. Aynı zamanda Anadolu nun doğusunda ve Rusların işgali altında bulunan illerimiz 3 ncü Ordu birlikleri tarafından büyük bir başarıyla kurtarılmış ve yalnız kalan Ermenilerden temizlenmiştir Harbi nde Ruslara savaş tazminatı olarak vermek zorunda kaldığımız toprakların da söz konusu tarihteki hudutlarımıza kadar tahliyesi, yapılan antlaşma şartları arasındadır. Buraları kurtarmak ve barışla elde edilen yeni hududu ele geçirmek için 3 ncü Ordumuz ileri harekâtına devam ediyordu. 1 Batum, bugün Gürcistan a bağlı Kafkasya nın ticaret limanı olarak Bakû ye petrol borusu ve tren hattı ile bağlı bir liman kentidir. Ayastefanos ve Berlin Anlaşmalarıyla Kars ve Ardahan la birlikte Rusya ya bırakılan Batum, Brest-Litovsk Antlaşmasıyla tekrar geri alınmıştır. Mondros Ateşkes Anlaşmasının 15 nci maddesine göre 24 Aralık 1918 de İngilizler tarafından işgal edilmiştir. 7 Temmuz 1920 de Gürcüler tarafından işgal edilmiş, 11 Mart 1921 de Türk Ordusu Batum a girmiş, ancak 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşmasıyla yeniden Gürcistan a bırakılmıştır. Ahmet Ender Gökdemir; Cenûbî Garbî Kafkas Hükûmeti, Ankara 1998, s. 9, 15, 19, Rusların Büyük Ekim Sosyalist İhtilâli diye isimlendirdikleri, fakat aslında, zaten iktidarı elinden kaçırmış durumdaki Menşevik Hükûmeti devirip onun yerine geçmekten ibaret bir nevi hükûmet darbesi olan olay, eski Rus takvimi ile 25 Ekim 1917 günü cereyan etmişti. Bu tarih, yeni takvimle 7 Kasım 1917 gününe isabet etmektedir. Bolşevikler idareyi ele alınca, ilk olarak 15 Kasım 1917 günü, Rusya da yaşayan bütün milletlerin eşit ve egemen olduklarını, isterlerse Rusya dan ayrılıp bağımsız hükûmetler kurabileceklerini ilan ettiler. Rus Halklarının Hakları Beyannamesi adını taşıyan bu bildiriyle, 19 Kasım 1917 tarihinden itibaren çeşitli milletler bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Kâmuran Gürün; Türk Sovyet İlişkileri ( ), TTK Yayınları, Ankara 1991, s.1. 3 Bolşeviklik, Rusya da XX. Yüzyıl başlarında doğan ve Lenin tarafından geliştirilen devrimci harekettir. Lenin in idare ettiği Komünist Bolşevik Partisi, 7 Kasım 1917 tarihinde Petrograd da yaptıkları bir hükûmet darbesiyle Geçici Hükûmeti devirerek iktidarı ele geçirdi. Birkaç gün içinde, başta Moskova olmak üzere, Rusya nın belli başlı şehirlerinde devlet idaresi Bolşeviklerin eline geçti. Bunu müteakip Rusya nın her tarafında Sovyetler (Şuralar) sistemine dayanan, Komünist (Bolşevik) Partisi nin tahakkümü altında bir rejim kurulmaya başlandı. Sistemin en yüksek organı Lenin in başında bulunduğu Halk Komiserleri Sovyeti idi. Partinin esas gayesi dünya ihtilâli yapmaktı. Akdes Nimet Kurat; Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s Brest-Litovsk Anlaşması: 3 Mart 1918 tarihinde, bugün Beyaz Rusya nın Polonya sınırında bulunan Brest-Litovsk kentinde, Rusya ile İttifak Devletleri; Almanya, Osmanlı Devleti, Avusturya - Macaristan ve Bulgaristan arasında imzalanan barış antlaşmasıdır. Bu antlaşmayla Rus Ordusu, Doğu Anadolu yu boşaltacak, Türk Ordusu kontrolü ele alana kadar bölgede güvenliği sağlayacaktır. Ermeni çeteleri silahsızlandırılarak dağıtılacak, Kars, Ardahan ve Batum un geleceği burada yaşayan halkın isteğine göre belirlenecek, şimdiye kadar Rusya ile imzalanmış bütün anlaşma hükümleri yürürlükten kalkacaktı. Antlaşmayı Osmanlı Devleti adına Berlin Büyükelçisi İbrahim Hakkı Paşa ve Berlin Türk Askerî Ataşesi Zeki Paşa imzalamışlardır. Kurat; s Brest-Litovsk Antlaşmasının tam metni için bk. Nihat Erim; Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri. (Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları) C.I, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1953, s

21 O tarihte; 38 nci, 45 nci, 56 ncı Piyade Alayları, 15 nci Topçu Alayı ve destek birliklerden oluşan 15 nci Piyade Tümeni, komutam altında Romanya da İbrail 5 bölgesinde, Seret nehrinin 6 güney mevzilerinde bulunuyordu. 15 nci Piyade Tümeninin asker genel mevcudu ve ton hesabıyla eşya ve erzak miktarı şöyledir: 273 subay, asker, 72 makineli tüfek, 74 bomba aleti, 24 sahra topu, 534 katana, yük hayvanı, 646 öküz, 842 muhtelif araba, 70 seyyar mutfak ve fırın, 40 ton piyade cephanesi, 10 ton el humbarası 8 ve makineli tüfek cephanesi; 22 ton topçu cephanesi; 290 sığır, 2269 koyun, 194 ton eşya, 384 ton erzak. Genel Karargâh Kurmay Başkanlığının emrine göre, 9 ncu Ordu Komutanlığından alınan 29 Mart 1918 tarihli emirde; öncelikle 6 ncı Kolordu karargâhının ve daha sonra 15 nci Piyade Tümeni birliklerinin, Batum a çıkarılmak üzere İbrail den nakliyatına başlanılması, 15 nci Topçu Alayının Tümenle beraber götürülmeyerek uygun bir zamanda İstanbul a nakledilmek üzere İbrail de bırakılması bildiriliyordu. Nakliyat; İbrail den Tuna Nehri üzerinden yük gemileriyle Çernavoda ya 9 ve buradan da kısmen trenlerle, kısmen yaya olarak Köstence ye 10 ; İstanbul dan Köstence ye gönderilecek olan nakliye vapurlarıyla da Köstence den Batum a yapılacaktı. 6 ncı Kolordu karargâhı, nakliye araçlarının hazırlanmasından dolayı, ancak 29 Nisan 1918 de İbrail den hareket edebildi. 11 Mayıs 1918 de Bükreş te bulunan askerî delegemizden aldığım bir telgrafta; Süvari Yarbay Sadık komutasındaki Rumeli Müfrezesinin de Tümen harp kuruluşuna katılarak, Batum a götürülmesi bildiriliyordu. Bu müfreze, üç taburlu 177 nci Alay ile topçu ve destek birliklerden oluşuyordu. Hafif makineli tüfekleri ve bombacı müfrezesi de vardı. 15 nci Piyade Tümeninin Seret in 11 güneyindeki bölgesini Alman kuvvetlerine devrederek İbrail civarında toplanması ve nakliye araçlarının hazırlanmasıyla Tümenin ilk kademesi olan 38 nci Alayın taşınmasına 15 Mayıs 1918 de başlanabildi. Alayın yük gemilerine bindirilen kuvveti ve eşya miktarı şöyleydi: 38 nci Alay karargâhı; 1 nci ve 2 nci Tabur, Makineli Tüfek Bölüğü, yarım ekmekçi kolu, Rumeli Müfrezesine mensup 2 top, 47 subay, asker, 568 hayvan, 5 Osmanlı döneminde sancak merkezi olan İbrail şehri, günümüzde Romanya toprakları içerisinde olup Braila adını taşımaktadır. 6 Ukrayna da, Tysmenytskyi rayonunda küçük bir nehir. (Rayon; ilçeden büyük, ilden küçük idarî birimi ifade eder.) 7 Katana, bir cins iri at. 8 Humbara; demir veya tunçtan dökülmüş, yuvarlak ve boş olan, içine patlayıcı maddeler doldurulup havan topu veya el ile atılan yuvarlak bir tür bomba. 9 Eski adı Boğazköy olan şehir, Romanya nın Dobruca bölgesinin Köstence ilinde, Tuna nehri kıyısında yer almaktadır. 10 Romanya nın Dobruca bölgesinde, Karadeniz kıyısında yer alan bir liman şehridir. 11 Ukrayna da Tysmenytskyi rayonuna bağlı kent. 4

22 195 davar ve mal, 83 araba, 56 ton erzak, 15 ton eşya, 21 ton cephane ve mühimmat. Bunlardan Rumeli Müfrezesine ait 2 top, 2 subay, 14 asker ve 10 hayvan Köstence de bırakıldı. 17 Mayıs 1918 de, 38 nci Alayın 3 ncü Taburuyla Tümenin istihkâm ve süvari bölükleri nakledildi. Bunlar; 23 subay, 1103 asker, 390 hayvan, 41 davar ve mal, 31 arabadan ibaretti. 38 nci Alayın sevkıyatı 19 Mayıs 1918 de bittikten sonra, 56 ncı Alayın taşınmasına başlandı. Alay karargâhı, 1 nci ve 2 nci Tabur; Makineli Tüfek Bölüğü, Tümen Sıhhiye Bölüğü taşınabildi. Taşınanların toplamı; 48 subay, asker, 550 hayvan, 298 davar ve mal, 76 arabaydı. 22 Mayıs 1918 de, 56 ncı Alayın 3 ncü Taburuyla Tümen Telgraf Takımı ve levazım ambarı nakledildi. Bunlar da, 23 subay, 989 asker, 237 hayvan, 1895 davar ve mal, 28 arabadan ibaretti. Alay makineli tüfek bölüklerinden başka taburların her birinde, 4 tüfekli bir makineli tüfek bölüğü vardı. Ayrıca İbrail den hareket eden bir yük gemisine, 700 ton tahkimat malzemesi, eski elbise ve eşya yükletildi. Bu yük gemisi doğruca İstanbul a gidecekti. 5 Haziran 1918 de, 15 nci Piyade Tümen karargâhının ağırlığı, nci Topçu Alay karargâhı, İbrail de düşmandan ele geçirilen hayvanların fazlasından kurulmuş olan 2 hafif cephane kolu, yarım ekmekçi kolu, Tümen bandosu, 52 nci Seyyar Hastane, aktarma müfrezesi, 2 top; toplam 20 subay, 820 asker, 522 hayvan, 290 davar ve mal, 200 araba ve 300 ton tahkimat malzemesi sevk edildi. Bunlardan 2 top ile 2 subay, 14 asker ve 10 hayvan Köstence de Rumeli Müfrezesinin emrine bırakıldı. Bunlar ilk kademeyle gönderilen 2 toptan kalanlardı. Bu alayları takiben 10 Haziran 1918 de 15 nci Piyade Tümen karargâhı İbrail den nakledilerek Çernavoda yoluyla hareket ederek aynı gün Köstence ye ulaştı. Barış dolayısıyla geri dönen Türk esirlerinden Tümen karargâhıyla beraber 124 askerle hastanelerden taburcu edilen bir miktar asker, Tümen levazımına ait eşya ve erzak götürüldü. Tümene mensup 45 nci Alay, Tümen karargâhından sonra nakledilmek üzere İbrail de bırakıldı. 13 Sefer sırasında gemide yapılacak güvenlik ve gözetleme hizmetleri hakkında verilen karargâh emri şöyledir: 12 Cephane, istihkâm, sağlık gereçleri ve erzak malzemeleri ile subaylara ait eşyalar ve yedek koşum beygirleri, birliklerin ağırlıklarını oluşturmaktaydı. Bu ağırlıklar; küçük ağırlıklar, yani birliklerin muharebe sırasında bile ihtiyaç duyacakları malzemeler ile büyük ağırlıklar, yani konak ve ordugâhlarda ihtiyaç duyulan malzemelerden ibaret olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktaydı. Tuncay Öğün; Kafkas Cephesinin 1. Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999, s Köstence de vapur beklemekte olan 15 nci Piyade Tümen karargâhıyla, Tümene bağlı birliklerin 22 Haziran 1918 tarihindeki durumunu gösterir kroki için bk. Ek-1. 5

23 6 Köstence 23 Haziran 1918 Gemi ile Seyir Esnasında Emniyet ve Gözetleme Hizmetlerine Dair 1. 1 nci Şubeden Üsteğmen Sezai, Batum a varılıp karaya çıkılıncaya kadar Nezaretçi subayı olarak görevlendirilmiştir. Üsteğmen Sezai vapurdaki nöbetçi bütün subayları ve askeri kontrol etmek yetkisine sahiptir. 2. Nezaretçi subayı, her gün sabah saat de, akşam saat da Tümen Kurmay Başkanlığına günlük olaylarla ilgili bilgi verecektir. 3. Sigara salonunda, isimleri yazılan subaylar nöbet tutacaklardır. Nöbetçi subayın görevi: a. Gözetleme hizmetlerini, top ve makineli tüfeklerin ateşe hazırlık seviyesini sürekli kontrol altında tutacak; en azından günde üç defa bütün ambarlarla nöbet yerlerini ve asker koğuşlarını denetleyecek, önemli olayları derhal ve zamanında nezaretçi subayına haber verecektir. b. Nöbetçi subayı, nöbet yerinden geçici olarak ayrılırken, kapıdaki haberciye nereye gittiğini söyleyecektir. c. Nöbetçi subay nöbeti devir ve teslim ettikten sonra nezaretçi subayına tekmil verecektir. d. Nöbetçi subayda, subayların kamara listesi bulunacaktır. e. Hastalanan nöbetçi subaya nezaretçi subayı başvurduktan sonra, nöbeti diğer arkadaşına teslim edebilecektir. f. Subaylar ve askerler (Geminin baş, arka, üst ve güverteleriyle birinci mevkinin iki tarafındaki koridorlar ve birinci mevki gezinti yeri dışında) hiçbir yerde ve ot balyaları civarında sigara içmeyeceklerdir. Sigaralar tamamen söndürülecek ve oraya buraya atılmayacaktır. 4. Nezaretçi subayı, karargâh komutanını yanına alarak geminin hareketinden önce, geminin her tarafını gezerek, gereken sabit ve seyyar emniyet ve gözetleme nöbetçilerini bizzat çıkaracaktır. Bando askerlerinden, yalnız sabit nöbet hizmetleri için istifade edilebilecektir. 5. Kaptan köprüsüne çıkmak, makine dairesine inmek ve birinci mevki gezinti yerine çıkmak yasaktır. 6. Bir yangın çıktığında bunu gören nöbetçi, devriye, subay veya asker derhal yüksek sesle bağırarak en yakın gemi mürettebatına haber verecek ve koşarak nöbetçi subayına da bilgi verecektir. 7. Gemiden denize insan düştüğünü gören, yüksek sesle bağırarak, gerektiğinde koşarak kaptana bilgi verecektir. Vapur bir torpile çarptığı takdirde herkes yerini koruyacaktır. Daha sonra geminin terk edilmesi gerektiği bildirildiği zaman, hiç telaşlanmadan vapurun küpeştesine asılmış

24 olan cankurtaran yelekleri, nezaretçi subayı ve karargâh komutanı tarafından dağıtılıncaya kadar beklenecektir. 8. Gemide bulunan hayvanlara günde iki defa su verilecektir. 9. Askerlerin ve hayvanların günlük viziteleri her gün saat de gösterilen yerde yapılacaktır. 10. Saat dan sonra Nezaretçi subayı, nöbet yerlerini ve özellikle gözetleme ve projektör yerlerini dolaşarak, emniyet ve gözetleme hizmetlerini denetleyerek, eksikliklerini tamamladıktan sonra istirahata geçecektir. 15 nci Tümen Kurmay Başkanlığı 38 nci ve 56 ncı Alayların Köstence den nakilleri tamamlandıktan sonra Tümen karargâhı, 26 Haziran 1918 de Köstence de Reşitpaşa vapuruna bindirilmiş ve 28 Haziran 1918 de Batum a çıkarılmıştır. Batum da bulunan 3 ncü Ordu Komutanı Vehip Paşa 14 görevinden istifa etmiş ve istifası Başkomutanlıkça hemen kabul edilmişti. Yerine Kolordu Komutanlarından Esat Paşa yı 15 vekil bırakan Vehip Paşa, bir veda yemeği vermişti. Bazı milletvekillerinin ve üst düzey rütbeli subayların da davetli bulunduğu bu ziyafete ben de çağırılmıştım. Burada öğrendim ki, Kuzey Kafkasya 16 için biri süvari ve diğeri piyade olmak üzere 2 tümen kuruluyor. Süvari tümenine Albay Akif ve piyade tümenine Albay Cemil Cahit, 17 bu iki 14 Vehip (Kaçi), 1877 de Yanya da doğdu yılında Harp Okulu ndan, 1900 yılında da Harp Akademisi nden mezun oldu. İlk görev yeri Yemen di, daha sonra Diyarbakır Tümeni ne verildi yılında Erzincan daki 4 ncü Ordu Karargâhına tayin edildi yılında önce Harbiye Nezaretine, ardından Harp Okulu ve Kuleli askerî Lisesi nin başına Askerî Okullar Komutanı olarak atandı. Balkan Savaşında, Yanya Müstahkem Mevki Komutanlığı; Hicaz Cephesinde, 22 nci Hicaz Tümen Komutanlığı yaptı. Hicaz Vali ve Komutanlığı görevine atandı. Birinci Dünya Savaşında, Çanakkale Cephesinde, Güney Grubu Komutanlığı yaptı. Şubat Haziran 1918 yılları arasında Doğu Cephesinde, 3 ncü Ordu Komutanlığı görevinde bulundu. 9 Haziran - 9 Eylül 1918 tarihleri arasında Doğu Ordular Grup Komutanlığı yaptı. 18 Ekim 1923 te ordu ile ilişiği kesildi ve emekliye ayrıldı. 13 Haziran 1940 yılında vefat etti. Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen Komutanlar, Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul 1983, s Esat (Bülkat), 1862 yılında Yanya da doğdu de Harp Okulu ndan, 1890 yılında da Harp Akademisi nden mezun oldu Türk-Yunan savaşı esnasında Alasonya Ordusu emrinde görevlendirildi. 26 Eylül 1912 de Balkan Harbi seferberliği üzerine Bağımsız Yanya Kolordusu Komutanlığına atandı. 8 Mart 1913 te Yunanlılara esir düştü, 2 Aralık 1913 te İstanbul a döndü. Çanakkale Muharebelerine, 3 ncü Kolordu Komutanı olarak sonuna kadar iştirak etti te 1 nci Ordu Komutanlığı, 1917 de 5 nci Ordu Komutanlığı Vekaleti ve 8 Haziran 1918 de 3 ncü Ordu Komutanlığı görevlerinde bulundu. 3 ncü Ordunun lağvı üzerine 3 Ocak 1919 da Askeri Okullar Genel Müfettişliğe, 24 Temmuz 1919 da da 2 nci Ordu Müfettişliğine getirildi. 19 Ekim 1919 da emekli oldu. 15 Mart 1920 de Salih Paşa nın kurduğu hükûmette Bahriye Nazırı olarak görev yaptı. Almanca, Fransızca ve Rumca bilen Esat Paşa, 2 Kasım 1952 yılında vefat etmiştir. Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen Komutanlar, s Esat Paşa nın hatıraları, 1975 yılında İhsan Ilgar tarafından hazırlanarak Esat Paşa nın Çanakkale Anıları adı altında, Baha Matbaacılık tarafından yayımlanmıştır. 16 Kafkas Dağlarının kuzeyindeki bölge Kuzey Kafkasya olarak adlandırılmaktadır. 17 Cemil Cahit (Toydemir), 1883 yılında İstanbul da doğdu yılında Harp Okulu ndan mezun 7

25 Tümenin başına da Yusuf İzzet Paşa 18 tayin edilmiştir. Ancak; Gürcüler, Azerbaycan 19 ve Kuzey Kafkasya ya gidecek Türk birliklerinin trenle kendi topraklarından geçmelerine izin vermiyorlardı. 29 Haziran 1918 de General vapuru ile Poti den 20 Batum a Alman Generali von Kres 21 gelip, Vehip Paşa ile görüştü. Gürcülerle aramızdaki anlaşmazlığın çözülmesi için Batum a geldiği söylentisi yayıldı. Halbuki Almanlar Gürcüleri koruyorlardı ve kendi idareleri altında büyük bir Gürcistan Hükûmetinin kurulmasına gayret ediyorlardı. 22 oldu de, Osmanlı-İtalyan Savaşı nda 33 ncü Alay 1 nci Tabur 2 nci Bölük Komutanı olarak görev yaptı. Birinci Dünya Savaşı nda; 53 ncü Alay Komutanı ve 33 ncü Tümen Komutan Vekilliği görevlerinde bulundu. Ağustos 1918 de, 4 ncü Kafkas Tümen Komutanlığına, ardından da 1 nci Kafkas Tümen Komutanlığına atandı. 15 Temmuz 1919 da Samsun a çıkarak Anadolu ya geçti ve 5 nci Kafkas Tümen Komutanlığına atandı yılları arasında sırasıyla 10 ncu, 41 nci ve 11 nci Tümen Komutanlığı görevinde bulundu da Jandarma Genel Komutanı oldu te 1 nci Ordu Komutanı oldu ve Haziran 1946 da emekliye ayrıldı. 7. dönem İstanbul milletvekilliği ve aynı dönemde bir süre Milli Savunma Bakanlığı yaptı. 15 Temmuz 1956 da öldü. Türk İstiklâl Harbi ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, 2. Baskı, Gnkur. Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 1989, s Yusuf İzzet Met, 1876 yılında Yozgat ta doğdu yılında Harp Okulu nu, 1900 yılında da Harp Akademisi ni bitirdi. Osmanlı-İtalyan ve Balkan savaşlarına katıldı yılında önce 3 ncü Ordu Süvari Müfettişi, sonra 2 nci Süvari Tümen komutanı olarak görev yaptı te 10 ncu Kolordu Komutanı, 1916 da 1 nci Kafkas Kolordosu Komutanı ve 1917 de de 14 ncü Kolordu Komutanı oldu. 28 Temmuz 1918 de Tümgeneral rütbesiyle Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı ve Kuzey Kafkas askeri temsilcisi olarak atandı. Milli Mücadele de, 23 Temmuz 1921 de önce Batı Cephesi nde İhtiyat Grubu Komutanı, ardından 3 ncü Grup Komutanı olarak vazife yaptı yılları arasında Bolu milletvekili sıfatıyla TBMM de görev alan Met, 14 Nisan 1922 yılında vefat etti. Türk İstiklâl Harbi ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s Azerbaycan; Güney Kafkasya da Avrupa ile Asya arasında, Hazar Denizi nin batısında yer almaktadır. Ülkenin Rusya, Gürcistan, Ermenistan, İran ve Türkiye ile Hazar Denizi vasıtasıyla Kazakistan, Rusya, İran ve Türkmenistan la sınırları bulunmaktadır. Devletin bugünkü resmi adı Azerbaycan Cumhuriyeti dir. Ülkenin başkenti Bakû dür. Bakû, Gence, Sumgayt ve Mingeçevir ülkenin büyük şehirlerindendir. Azerbaycan Türkçesinin resmi dil olduğu Azerbaycan da, ülkenin %98 i Müslüman dır. Para birimi Manat tır. Üniter yapıya sahip olup, cumhurbaşkanlığı sistemiyle yönetilen bir cumhuriyet olan Azerbaycan da, şehirlere bağlı 65 ilçe ve 69 yönetim birimi bulunmaktadır yılı bilgilerine göre ülkenin nüfusu 8 milyondur. Nüfusun %98 i okur yazardır. Musa Gasımov; Azerbaycan Cumhuriyeti, Türkler, C.19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Gürcistan a bağlı, ülkenin batısında, Karadeniz kıyısında bir liman kentidir. 21 Kress von Kressenstein, Alman general. Bavyera Genelkurmay karargâhında görev yapmıştır tarihleri arasında, yarbay rütbesiyle Topçu Atış Okulu ve Türk Genelkurmay Karargâhında bölük komutanlığı yapmıştır. General rütbesiyle 8 nci Ordu komutanlığını, Türkiye den döndükten sonra da Kafkasya daki Alman heyetinin komutanlığını yapmıştır. Son olarak yıllarında topçu korgenerali ve Reich Ordusu komandolarının başkomutanı olmuştur. Deutsche Offiziere in der Türkei [Türkiye de Alman Subaylar], s Almanya, Osmanlıların Kafkasya siyasetinde müttefiki olmadığı gibi, özellikle Kafkasya da Osmanlılara zorluklar çıkarıyor, başta Gürcüler olmak üzere Kafkasya daki milletlerden bazılarını da Osmanlı Devleti aleyhine kışkırtıyordu. Almanya nın, Osmanlı Devleti ile Kafkasya siyasetinde ayrı düşmesi araştırmalara konu olmuştur. Konuyla ilgili olarak yapılan araştırmalardan bazıları şunlardır: Yusuf Hikmet Bayur; Türk İnkılâbı Tarihi, C.3 Kısım 4, TTK Yay., Ankara 1967, s K. Tuncer Çağlayan; İngiliz Belgelerine Göre Transkafkasya da 8

26 1 Temmuz 1918 de Batum da bulunan 37 nci Alay 2 nci Tabur Kudretli Dağ Topu Taburu 15 nci Piyade Tümeni kuruluşuna alındı. Bu tabur, Gümrü ye 23 gitmek üzere Batum dan yola çıkarıldı. İbrail de bırakılan 45 nci Piyade Alayı ile 15 nci Topçu Alayının dışında, Batum a çıkarılan 15 nci Piyade Tümenine mensup 38 nci ve 56 ncı Alay ile Tümen İstihkâm ve Süvari Bölükleri, Telgraf Takımı, ekmekçi kolu, Sıhhiye Bölüğü, 52 nci Seyyar Hastane ile iki hafif cephane kolunun mevcudu, 157 subay, 7636 er, 32 makineli tüfek, 2253 hayvan, 2658 davar ve mal, 418 araba ve 1000 ton tahkimat malzemesiyle eşya ve erzaktan ibaretti. Birinci Dünya Savaşı nın başlarında Erzurum da, Kafkas cephesinde çeşitli görevlerde ve özellikle 10 ncu Kolordu Kurmay Başkanlığında ve 31 nci Tümen Komutanlığında bulunduğum zaman, birliklerin elbisesizlik ve iaşesizlik yüzünden ne kadar sıkıntı çekmiş olduklarını henüz unutmamıştım. Bundan dolayı Romanya dan ayrılıp anavatana gelirken Başkomutan Mareşal Mackensen den 24 bir miktar donatım ile erzak istemiştim. Bütün Romanya harekâtında olağanüstü cesaret ve yararlık gösteren 15 nci Piyade Tümeninden çok memnun kalmış olan Mareşal, bize çok miktarda elbise, eşya ve erzak vermişti. Bunları Batum da gemiden boşaltıp üç ambara yerleştirdik. Bu miktar, bir tümenin beraberinde götüremeyeceği kadar fazla olduğundan 9 ncu Ordu Komutanlığının emrine bıraktık. Bu erzak içinde, bol miktarda şeker, un, fasulye bulunduğu gibi kurutulmuş kabak, patlıcan vesaire gibi sebzeler de vardı. Çay, kahve bile vardı. Hayvanlar için çok miktarda kuru ot balyaları da getirilmişti. Askerlere ait donatımdan birçok elbise, kaput, ayakkabı, pamuklu iç çamaşırı, çorap, matara vesaire de bulunuyordu. Reşitpaşa vapuru Batum limanının rıhtımına yanaşır yanaşmaz Batum Lojistik Destek Müfettişliği Osmanlı-Alman Rekebeti, XIII. Türk Tarih Kongresi. Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Yay., Ankara 2002, s Musa Gasımov, Bakû nün Kurtarılması Uğruna Türk Diplomasisinin Mücadelesi: 1918 Yılı, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel Sayısı, 2001, C.7, sayı:1, s Mustafa Çolak; Alman Belgelerinde Bakû Üzerindeki Osmanlı-Alman Mücadelesi (1918), Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, C.I, s Nâsır Yüceer; Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, s Akdes Nimet Kurat; Türkiye ve Rusya, s Jehuda L. Wallach; Bir Askeri Yardımın Anatomisi Türkiye de Prusya-Alman Askeri Heyetleri (Çeviren Em. Tuğg. Fahri Çeliker), 2. Baskı, Gnkur. Yay., Ankara 1985, s Tadeusz Swıetochowski; Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan ı , s E. Kaymakam Rüştü, Büyük Harpte Bakû Yollarında 5 nci Kafkas Piyade Fırkası, s ATASE Arşivi; BAF. Koll. K.1141, D.582, F.1-1; BDH Koll. K.136, D.385, F.16, 26, 26-1; BDH K. 3819, D.6, F Gümrü; yılları arasında Aleksandropol, yılları arası Leninakan adıyla anıldı da bugünkü Ermenice adı olan Kumayri adını aldı. Günümüzde hem sanayi hem de nüfus bakımından Ermenistan ın önemli şehirlerindendir. 24 August von Mackensen ( ). Alman mareşali yılında teğmendi. II nci Wilhelm in askerî tarih profesörlüğünü yaptı yılında Avusturya-Alman kıtalarına Galiçya da, Sırbistan da, 1916 yılında Makedonya da komuta etti. Aralık 1918 de Belgrad Mütarekesini ihlal ettiğinden Fott ta Fransızlar tarafından esir edildi. Meydan Larousse Büyük Lugat ve Ansiklopedi, C. 8, Meydan Yayınları, İstanbul s

27 adına bir subay gelerek, Batum da bulunan birlikler için un ve yiyecekle, Ordu karargâhı hayvanları için ot istedi. Çok miktarda erzak vesaire verildi. Daha sonra anlaşıldığına göre bu tarihlerde; Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı göreviyle Azerbaycan a gelmiş olan Nuri Paşa; 25 o taraflarda askerlik yapmak isteyenlerin bulunduğunu, ancak elbise, silah, cephanenin olmamasından şikâyet edip 3 ncü Ordu Komutanlığından elbise istemekteymiş. 26 İşte, böylelikle Batum a getirmiş olduğum çok miktarda elbise ve donatım malzemeleri tam zamanında gelmiş oldu nci Piyade Tümenine Mensup Birliklerin Batum dan Gümrü ye Yürüyüşü ve Gümrü ye Ulaşmaları 15 nci Piyade Tümen karargâhının Batum a ulaşmasından önce buraya çıkarılan Tümene mensup birliklerin silahları 3 ncü Ordu Komutanlığının emriyle değiştirilerek beklememeksizin kısmen Ahıska 27 - Ahılkelek 28 ve kısmen Artvin - Ardahan - Kars yoluyla ve yaya olarak Gümrü ye sevk edilmişti. Birliklerin birçok eşyası Batum da bırakılmıştı. Batum da karargâhımla birkaç gün kaldım ve aldığım emir üzerine 4 Temmuz 1918 de otomobille Batum dan hareket ederek 5 Temmuz 1918 günü 3 ncü Tümen karargâhının bulunduğu Ahıska ya vardım. Burada Sultan Mehmet Reşat ın 4 Temmuz 1918 de vefat ettiğini 29 ve yerine VI. Sultan Mehmet unvanıyla Vahdeddin in padişah olduğunu öğrendik. 5 Temmuz 1918 gecesini Ahıska da geçirerek ertesi gün Ahılkelek yoluyla hareket edip, o gün 25 Nuri (Killigil), 1889 da İstanbul da doğdu, Enver Paşa nın kardeşidir. Harp Okulu ndan 1909 da Teğmen olarak mezun oldu da 3 ncü Ordu emrine, 1910 da padişah hizmetindeki Piyade Bölüğüne, 1912 de 1 nci Kolordu Komutanlığına, 1914 te Viyana Ateşemiliterliğine atandı. Şubat 1915 ten 1918 yılı başına kadar Afrika Grupları Genel Komutanlığı görevinde bulundu. 3 Ocak 1918 tarihinde Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı na atandı, general rütbesiyle Mayıs ayında Gence ye gelerek Kafkas İslam Ordusunun kurulması çalışmalarına başladı. Birinci Dünya Savaşının sonuna kadar bu görevde kaldı, rütbesi de fahrî tümgeneralliğe yükseltildi yılında İngilizler tarafından hapsedildi, daha sonra Batum daki askerî cezaevinden Azerbaycan a kaçtı. Milli mücadelede 1920 Haziran ında emrindeki kuvvetlerle gelerek Doğu Cephesi Komutanlığına gönüllü olarak katıldı ve Ermenilere karşı yapılan taarruz harekâtında 12 nci Tümen in sağ kanadını teşkil ederek Sarıkamış ın geri alınmasında görev aldı. Daha sonra Doğu Cephesi imalathanelerinde görevlendirildi. 4 Ekim 1923 te emekli oldu. 2 Mart 1949 tarihinde vefat etti. İsmet Görgülü; On Yıllık Harbin Kadrosu , TTK Yayınları, Ankara 1993, s. 128, 130, 188, 190, 193; MSB. Arşiv Müdürlüğü, Nuri Killigil şahsî dosyası. 26 Nuri Paşa nın yazısındaki konuyla ilgili bölüm şöyledir: Kafkasya daki Müslümanlar kalabalık olsalar da birlik hâlinde değillerdir. Askerliğe gönüllü pek çok kişi olmakla birlikte; elbise, silâh ve cephane yoktur. Yanımda para pek azdır. Özellikle elbisesiz, asker hazırlamak mümkün olamayacaktır. Burada kumaş temin etmek şimdilik mümkün değildir. Silâh ve cephaneyle beraber 5-10 bin kat elbisenin de gönderilmesi halinde hemen asker kayıtlarının yapılması mümkündür. Nuri Paşa nın 3 ncü Ordu Komutanlığına yazdığı yazının tamamı için bk. E. Kaymakam Rüştü, Büyük Harpte Bakû Yollarında 5 nci Kafkas Piyade Fırkası, s Gürcistan da, Türkiye sınırına 15 km mesafede bulunan şehir, Posof çayının iki yakasında yer almaktadır. 28 Gürcistan ın güneybatısında bulunan Samtshe-Cavaheti idari bölgesine bağlı, Türkiye sınırına 30 km uzaklıkta bir şehirdir. 29 Sultan Mehmet Reşat ın ölüm tarihi 3 Temmuz 1918 dir. Bk. İsmail Hami Danişmend; İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 4, Türkiye Yayınevi, 1955, s

28 akşamleyin Gümrü ye vardım. 1 nci Kafkas Kolordusu Komutanı Albay Kâzım Karabekir in 30 emrine girdim. Tümen birlikleri henüz yollardaydı. Bunlar Batum a varır varmaz ivedi yola çıkarıldıklarından ve yaya olarak gidecekleri mesafe, Batum - Gümrü arası ortalama 280 kilometrelik bir yol olduğundan, yollarda birçok kayıp vermişlerdi. Bunların çoğunluğu uzun ve devamlı yürüyüşe dayanamayan esir askerlerdi. Tümen, İbrail de iken esirlerimizden 124, Köstence deki esirlerimizden 822, toplam 946 asker alınarak taburlara dağıtılmıştı. Daha sonra 38 nci Alay Komutanından alınan raporda; 15 Haziran 1918 de Batum dan yaya ve haritasız olarak Ahılkelek yoluyla hareket edilerek 28 Haziran 1918 de Gümrü ye ulaşıldığı; günde bazen kilometrelik yol yüründüğü; yürüyüş sırasında hava sıcaklığının 42 dereceyi bulduğu; seherde hareket edildiği, öğle vakti güneş batıncaya kadar istirahatte geçirildiği ve geceleri 4 saat yürüyüş yapılarak bu zor yoldan kurtulmuş olunduğu bildiriliyordu. Gerek Batum da ve gerekse yollarda bir kısım asker de firar etmişti. Bunların içinde seçkin ve talim görmüş askerlerin olması dikkat çekiyordu. 56 ncı Alaydan borazan çavuşuyla beraber bir fifreci 31 asker, 56 ncı Alayın 1 nci Tabur Komutanının emir eriyle, karargâhlardan bazı asker de kaçmıştı. İstihkâm Bölüğünden bir manga çavuşlarıyla beraber, Sıhhiye Bölüğünden en tecrübeli çavuş ve onbaşılar da firar etmişti. Yapılan araştırmaya göre bunların, bazı arkadaşlarının teşvikine kapılarak Batum da yapılmakta olan Kuzey Kafkas teşkilatına girmek hevesiyle kaçmış oldukları anlaşıldı. Yazık ki gittikleri yerlerde kabul edilerek kaydedilmişlerdi. Bazı firarî asker de doğruca Sohum a 32 gitmişti. Gümrü ye gelir gelmez bu firarın sebebini bölük komutanlarından resmen sormuştum. Verdikleri cevapların hepsi aynı anlamda olup yukarıda belirtilen sebepten ileri geldiğini gösteriyordu. Bu raporlar birleştirilerek 9 ncu Ordu Komutanlığına arz edildi. Konu, Batum da bulunan 3 ncü Ordu Komutanlığı vasıtasıyla araştırılıp, böyle bir teşkilata kaydolan askerlerin bölüklerine iade ettirilmesi ve bu firarlara yol açan sebeplerin yok edilmesi gerekirken, şiddetli bir emirle birlik komutanlarının çeşitli sürelerle hapis ve cezalandırılmaları emredildi. Halbuki günde 40 km yapılan yürüyüşlerde ve özellikle çok sıcak olması nedeniyle yapılan gece yürüyüşlerinde firarı göze 30 Kâzım (Karabekir), 1882 yılında İstanbul da doğmuş, 1902 yılında Harp Okulu nu, 1905 te de Harp Akademisi ni bitirmiştir. 1 nci ve 6 ncı Ordu Kurmay Başkanlıkları, 18 nci Kolordu, 2 nci Kolordu, 1 nci Kafkas Kolordusu, 14 ncü ve 15 nci Kolordu Komutanlıkları, 14 Haziran 1920 de Doğu Cephesi Komutanlığı görevlerinde bulundu. 21 Ekim 1923 te 1 nci Ordu Müfettişliği ne atanmakla beraber aynı zamanda milletvekili olduğundan, Büyük Millet Meclisi kararıyla 19 Aralık 1923 te izinli sayılmıştır. TBMM nin I nci ve II nci devrelerinde Edirne Milletvekili, V nci ve VIII nci devrelerinde de İstanbul milletvekili olmuştur de TBMM Başkanlığı yapmıştır. 25 Ocak 1948 de vefat etmiştir. Askerî, siyasî, tarihî mahiyette pek çok konferans ve eserleri vardır. Bunlardan 44 kadarı basılmıştır. Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, s Fifre; yanlamasına çalınan, 6 deliği olan, tahtadan bir tür flüt. Türkçe Sözlük; C. 1; s Gürcistan a bağlı Abhazya Özerk Cumhuriyeti nin başkentidir. 11

29 almış olan askerlerin kaçmasına engel olmak subayların elinde değildi. Birliklerde disiplin mükemmeldi. Firar eden bu talimli ve tecrübeli çavuş, onbaşı ve erler çeşitli cephelerde, uzun senelerden beri yapılan muharebelerde birliklerinden ayrılmamışlardı. Hatta Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya da günde kilometrelik yürüyüş yaptıktan sonra muharebe eden ve düşmanı mağlup ederek takip eden aynı birliklerin askerleri şehit olmak, yaralanmak, hastalanmak vesaire ihtimali olmasına rağmen, firar için çevre çok uygunken böyle bir şey yapmamışlardı. 7 Temmuz 1918 de, 38 nci Alay bir dağ topu bataryasıyla birlikte Karakilis 33 üzerinden Gence de 34 bulunan 5 nci Kafkas Tümeni emrine girmek üzere Gümrü den yola çıkarılmıştı. Gürcüler, Karakilis ten itibaren demiryolundan yararlanmamıza engel oluyorlardı. Bu işi halletmek üzere Tiflis te 35 bulunan Alman Generali von Kres, bir yemek sırasında yaptığı konuşmada, Bulgarlardan sonra bizden bahsetmiş ve kadeh kaldırırken Bulgarlar için Cesur ve sadık müttefikimiz. bizim için de Dost ve samimi kalmak istediğimiz komşumuz. sözlerini söylemişti. 1 nci Kolordu Komutanı Albay Kâzım Karabekir le kendi karargâhında görüşürken, bana, Almanca bir harita gösterdi. Bu haritada Almanların tasarladıkları bir plan çiziliydi. Bu planda, Almanların Romanya da başarılı olduktan sonra Odessa 36 ve Kırım üzerinden Poti ye gelecekleri, buradan da Bakû ye 37 geçip, Hazar Denizini aşarak daha doğuya doğru genişlemek istedikleri kırmızı çizgilerle gösteriliyordu. Bizim ordu için de Sarıkamış, 38 Eçmiyazin, 39 Urmiye üzerinden güneye sarkan bir hareket istikameti vardı. Bunun için, Batum - Bakû ve Gümrü - Bakû demiryolları Gürcüler tarafından birliklerimize karşı kapatılmıştı. Şüphesiz ki, bu işte Almanların parmağı vardı. Çünkü Azerbaycan ın ve özellikle Bakû nün zengin kaynaklarını ellerine geçirmek ve burada Kuzey Kafkasya nın bir kısmı dahil olmak üzere büyük bir Gürcü Hükûmeti kurmak amacını taşıyorlardı te Kirovakan, 1992 de de bugünkü adı olan Vanadzor ismini alan şehir, Ermenistan sınırları dâhilindedir. 34 Gence; Azerbaycan ın büyük şehirlerinden olup, küçük Kafkasya dağ grubunun kuzeyde ova ile birleştiği yerde, Kür ırmağının sağ kollarından Gence-Çay ın her iki sahilinde, deniz seviyesinden 445 m yüksekliğinde ve Bakû Batum demiryolu üzerindedir. Şehir, yılları arası Yelizavetpol, yılları arası Kirovabad adıyla anılmıştır. Gence; Bakû işgal altında olduğundan, 1918 yılında, bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan ın geçici süre başkenti olmuştur. 35 Tiflis, Gürcistan ın en büyük şehri ve başkentidir. 36 Ukrayna nın Karadeniz kıyısında bir liman şehridir. 37 Azerbaycan ın başkentidir. Apşeron yarımadasında, Hazar denizinin batı sahilinde yer almaktadır. Apşeron yarımadasının güneyinde tabiî bir liman şehridir yılı bilgilerine göre şehrin nüfusu dir. 38 Kars a bağlı ilçe. 39 Ermenistan a bağlı şehir. 12

30 9 Temmuz 1918 de Kolordu Komutanının izniyle trenle Karakilis e gittim ve henüz buradan hareket etmemiş olan 38 nci Alay ile Kudretli dağ topu bataryasını denetledim. Tam mevcutlu olan Tümenin, bu alayını çok mükemmel bir hâlde, askerleri ile hayvanlarını çok zinde gördüm. Subay ve askerlerine başarılar dileyip, cesaretlendirerek uğurladım. Daha sonra Gümrü ye döndüm. Alayın mevcudu 65 subay, 2475 er, 2092 tüfek 16 ağır makineli tüfek ve 4 Kudretli dağ topundan ibaretti. 16 Temmuz 1918 de karargâhı Çürüksu da 40 bulunan 6 ncı Kolordu Komutanlığından gelen 28 Haziran 1918 tarihli emirle, Romanya harekâtından dolayı bana verilen, üçüncü rütbeden Kılıçlı Mecidî Nişanını aldım. 17 Temmuz 1918 de 15 nci Piyade Tümenine mensup birlikler kısmen Gümrü de toplanabildiler. Bu tarihte Tümenin durumu şöyleydi: 38 nci Alay ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü: Azerbaycan ın merkezi olan Gence ye varmış ve 5 nci Kafkas Tümeni emrine girmişti. 56 ncı Alay ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü: Gümrü de. 45 nci Alay ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü: İbrail de. 2 nci Tümen Süvari Bölüğü, 15 nci Topçu Alay karargâhı, cephane ve erzak kolları: Batum da. (Daha sonra Süvari Bölüğüyle cephane ve erzak kolları Batum da bırakılarak Tümen emrinden alındı.) 15 nci Piyade Tümen karargâhı, Tümen Telgraf Takımı, İstihkâm Bölüğü, 37 nci Alay 2 nci Tabur Kudretli dağ topu karargâhıyla 4 ncü Batarya. (5 nci Batarya 38 nci Alayla beraber gitmiştir.) Sıhhiye Bölüğü, 66 ncı Ekmekçi Kolu, 52 nci Seyyar Hastahane: Gümrü de. Tümen kuruluşuna katılan Rumeli Müfrezesi Batum a gelir gelmez 9 ncu Ordu emrine alınmıştır. Bu duruma rağmen 15 nci Piyade Tümeninden yalnız, 56 ncı Piyade Alayı ile yedek birlikler ve bir Kudretli dağ topu bataryası emrimde kalmıştı. Bununla beraber 9 ncu Ordu Komutanlığının emriyle Tümenimden Ordu ve Kolordu karargâhına subay; 36 ncı Tümene verilmek üzere hayli miktarda çavuş ve onbaşı aldırıldı. 9 ncu Ordu Lojistik Destek Müfettişliği karargâhına gerekli olan askerler teçhizatlarıyla beraber Tümenimden istenildi ve gönderildi. Romanya dan getirmiş olduğum bomba makineleri bütün mürettebatıyla, İstihkâm Bölüğünde bulunan birçok malzeme ile helyosta 41 ve ışıkla haberleşmeye mahsus aygıtlar, keza eğitici askerlerle beraber, Telgraf Takımının çeşitli telefon makineleriyle kabloları Tümenimden alındı. Tebliğ edilen kadro gereğince birliklerin binek ve yük hayvanlarının mevcutları en aza indirildi. 40 Acaristan Özerk Cumhuriyeti nde, Karadeniz kıyısında bulunan ve aynı adlı ilçenin yönetim merkezi olan şehirdir. Bugünkü adı Kobulet dir. 41 Heliostat, mors işaretlerini ışıkla aktaran haberleşme aracı. 13

31 Tümen karargâhından, ekmekçi kolundan, Sıhhiye Bölüğünden ve seyyar hastaneden birçok hayvan alındı. Kısacası Romanya dan tam donanımlı gelindiği hâlde, burada taburların ve destek birliklerinin mevcutları ve harp araçları en aza indirildi. 9 ncu Ordu Komutanlığından tebliğ edilen kadro şöyleydi: Tümen karargâhı: 55 binek, 50 yük hayvanı (Karargâh süvarisine ait 20 binek dahil) 1 sıhhiye bölüğü, 8 binek, 26 yük hayvanı. 1 piyade alayı karargâhı: 13 binek, 7 yük hayvanı (Emir atlılarının 7 bineği dahil) 1 seyyar hastane, 7 binek, 1 yük hayvanı, 52 öküz. 1 piyade taburu: 11 binek, 39 yük hayvanı, 1 ekmekçi kolu, 2 binek, 1 yük hayvanı, 18 öküz. 1 makineli tüfek bölüğü: 4 binek, 36 yük hayvanı, 4 tüfek, Tümen Bandosu, 2 binek, 2 yük hayvanı. 1 topçu alayı karargâhı: 7 binek, 5 yük hayvanı. 1 topçu taburu: 16 binek, 11 yük hayvanı. 1 Kudretli dağ topu bataryası: 9 binek, 62 yük hayvanı, 4 top. 1 Krupp dağ topu bataryası 42 : 6 binek, 48 yük hayvanı, 4 top. 1 istihkâm bölüğü: 3 binek, 20 yük hayvanı. 1 telgraf takımı: 2 binek, 15 yük hayvanı. Bu kadronun yer aldığı emirde de; piyade, topçu, istihkâm ve makineli tüfeklerin hemen bu emre göre düzenlenmesi ve artacak hayvanlardan obüs ve Kudretli dağ topu bataryalarına kadroları oranında hayvan verilerek, kalanının Kolorduya teslim edilmesi bildiriliyordu. Bu kadroya Geçici kadro ismi veriliyordu. Daha sonra Tümen İstihkâm Bölüğü de bütünüyle Tümen emrinden alındı. 9 ncu Ordu Komutanlığının Tümenimden aldığı bomba makinelerin, cephanesini vesair malzemeyi nerede kullandığını veya hangi ambarda bıraktığını bilemiyorum. Ancak, yine kendi emirlerinden anlaşıldığına göre durumu önem kazanan Bakû nün bir an evvel zaptı için daha sonra çarçabuk yola çıkarılan 15 nci Piyade Tümeninden kendi teşkilâtına dahil olan silahlarla, teçhizat ve malzeme alınmamış olsaydı, şüphesiz ki, 15 nci Piyade Tümeni; Bakû ye taarruzda daha kuvvetli bulunur ve Bakû den Petrovsk a 43 kadar yaptığı taarruz harekâtında ve Derbent şehriyle 44 istihkâm edilmiş 42 Alman Krupp firması tarafından üretilen büyük çaplı ve yivli bu toplar, 5000 metre menzile sahiptir. Nejat Eralp; Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silah Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğu nda Kullanılan Silahlar, TTK Yayınları, Ankara 1993, s Dağıstan da, asıl adı Encikale olan, Hazar Denizi nin batısında, ülkenin en büyük ve önemli sanayi, kültür ve liman şehridir. Sovyet egemenliğinden sonra Dağıstan ın başkenti olan şehre Mahaçkale adı verilmiştir. 44 Azerbaycan ın kuzeydoğusunda, Hazar denizinin batı sahilinde, Dağıstan ın Petrovsk tan sonra ikinci büyük şehridir. Eski adı, Bâb-ül-ebvâb tır. 14

32 Petrovsk şehrinin zaptında bu silahlardan ve özellikle telefon makineleriyle kablolardan ve ışıkla haberleşmeye mahsus aygıtlardan çok yararlanabilirdi. Tümenleri zayıf düşürmek değil; aksine onları takviye etmek ve tamamlamak ordu komutanlarının en önemli görevlerinden birisidir. 24 Temmuz 1918 de Kafkas İslam Ordusu karargâhına tayin olunup Musul, Nahcıvan yoluyla Gümrü ye gelmiş olan Ordu Başyaveri Yarbay Edip, Kurmay Binbaşı Tevfik 45 ve sivil memur Hasan Zeki, Gence ye gitmek üzere Gümrü den hareket ettiler. 31 Temmuz 1918 de Albay Kâzım Karabekir tuğgeneralliğe terfi etti. Kendisini tebrike gittim ve orada öğrendim ki, Gürcülerle anlaşma yapılmış. Günde iki tren yola çıkarılacak. Her katara Türkler için bir vagon ekletilecek, subaylar ve askerler özel olarak bu trenlerle de seyahat edebileceklerdi. Bugün General von Kres trenle, beraberindeki bir heyetle Erivan a gitmişti ncu Ordu Komutanlığının Emrinde Olarak 15 nci Piyade Tümeninin Ermenistan Hududunu Zaptı 1 Ağustos 1918 de 9 ncu Ordu Komutanlığından aldığım emirde: Rumiye nin 4 ncü Kolordu tarafından ele geçirildiği; 11 nci Tümenin Tebriz ve çevresine gönderileceği; bundan dolayı 36 ncı Tümenden 106 ncı Alayın Tümenim emrine verildiği; 2 alaydan (56 ncı Alay ve 106 ncı Alay) ibaret olan Tümenimle, Ermenistan hududunda bulunan Alagöz dağından 47 Karakilis kuzeyindeki Çagalı istasyonu güneyine kavuşan Rakatlı deresine kadar olan bölgenin işgali ve Tümenimin 9 ncu Ordu Komutanlığına bağlandığı bildiriliyordu. Sol kanadımızda 36 ncı, sağ kanadımızda da 9 ncu Tümen bulunacaktı. Bu emri alır almaz önce, 106 ncı Alay Komutanına, 2 Ağustos 1918 de Yüzabdal da bulunan taburunu Şitak a göndererek 28 nci Alayın mevzilerinin teslim alınmasını; sonra da 56 ncı Alay Komutanına, 2 Ağustos 1918 de bütün alayıyla hareket edip bir taburunu Güzeldere ye göndererek, 17 nci Alayın Kafkas cephesinin teslim alınmasını ve diğer iki taburunun Tümen 45 Mehmet Tevfik Bıyıklıoğlu (Top ) yılında Çanakkale de doğdu de Harp Okulu ndan, 1914 te de Harp Akademisi nden mezun oldu yıllarında Makedonya cephesinde 50 nci Tümen Kurmay Başkanı, 1918 de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığında Harekât Şube Müdürü olarak görev yaptı. Kurtuluş Savaşı nda, Batı Cephesi Harekât Şubesi Müdürlüğü görevi verildi. Lozan Konferansı nda Türk delegasyonunda askerî danışman olarak bulundu. 14 Mart 1926 da Albay rütbesiyle emekli oldu. İki kez Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği yaptı ( ve ). Moskova elçisi oldu (1927), bir yıl bu görevde kaldı. Türk Tarih Kurumu nun ilk başkanıdır. (Nisan 1931-Nisan 1932). Trakya da Milli Mücadele (1956), Atatürk Anadolu da (1959), Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı (1962) eserleri başta olmak üzere, tarihle ilgili yayımlanmış çeşitli kitapları bulunan Bıyıklıoğlu, 23 Kasım 1961 yılında vefat etmiştir. Harp Akademilerinin 132 Yılı ( ). Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul 1980, s. 52; Görgülü; s. 128,183,256; Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C.4, Milliyet Yayınları, İstanbul 1992, s Bayur; s nci Tümenin Batum dan Gümrü ye yürüyüşünü ve konuşunu gösterir kroki için bk. Ek Ermenistan da, Erivan ın kuzeybatısında, ülkenin en büyük dağıdır. 15

33 ihtiyatı olarak Çıraklı da 48 bırakılmasını bildirdim. 4 Ağustos 1918 tarih ve 1 sayılı sureti aşağıda yazılı ayrıntılı Tümen emriyle, Tümenime ait bölge tamamen ele geçirildi ve gereken tertibat alındı. 49 Gümrü 4 Ağustos ncü Kolordu birlikleri süratli hareket ederek eşkıyanın fazla tahribatına meydan vermeksizin, 3 Ağustos 1918 de Urumiye yi ve şehrin güneyinde bulunan 12,5 luk bir obüs topunu ele geçirmişlerdir. 11 nci Tümen de Culfa nın 50 doğusundaki Aza köyünü ele geçirmiştir ncu Ordu emrine giren 15 nci Piyade Tümeni, bütün kuvvetiyle ve 36 ncı Tümenden 106 ncı Alayı da emrine alarak Alagöz dağından Karakilis kuzeyindeki Çagalı istasyonu güneyindeki Rakatlı deresine kadar olan bölgeyi ve cepheyi işgal etmekle ve geri bölgesindeki kaynakları toplamakla görevlendirilmiştir ncı Alay, 1 taburuyla Alagöz Dağı (hariç) - Moncuklu 51 (dahil) cephesini işgal edecek, 2 taburunu Tümen ihtiyatı olmak üzere Çıraklı köyünde bulunduracaktır. Alay karargâhı Çıraklı da bulunacaktır. 106 ncı Alay; 2 taburuyla Moncuklu (hariç) - Rakatlı deresi (dahil) cephesini işgal edecek; 1 taburu Kışlak ta Alay ihtiyatında kalacaktır. Alay karargâhı şimdilik eski yerinde kalacaktır ncı Alay ile 9 ncu Tümen sol kanat alayı arasındaki ara hattı, Başaparan - Alagöz dağının zirvesi - Mastara 52 - Ani; 56 ncı Alay ile 106 ncı Alay arasındaki ara hattı, Moncuklu - Çıraklı kuzey batısındaki Küçükkapanak - Direkler - Ortakilise; 106 ncı Alay ile 36 ncı Tümen sağ kanat alayı arasındaki ara hattı, Karakilis - Gümrü tren hattının kuzeyinde ve doğudan batıya uzanan çizgidir. 5. Alaylar birbirleriyle ve çevre birliklerle irtibatta bulunacaklar ve istihkâm bölüğü de hat muhafızı olarak kanatlarında bulunan bölüklerle irtibat kuracaklardır. 6. Kudretli Dağ Taburu 6 Ağustos 1918 de Büyükkapanak köyüne nakledilecektir. Obüs Dağ Taburu, fazla hayvanları Kars a sevk ettikten sonra Toparlı ya gidecektir. 15 nci Topçu Alay karargâhı Tümen karargâhıyla birlikte bulunacaktır. 48 Ermenistan da, Gümrü nün doğusunda kasaba nci Tümenin Ermenistan sınırındaki harekâtını gösterir kroki için bk. Ek Culfa, günümüzde, Azerbaycan Cumhuriyetine bağlı Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti nde, rayon olarak adlandırılan idarî bölgelerden biridir. Azerbaycan ın güneybatısında ve Alınca ırmağının Aras a döküldüğü yerdedir. Kuzeyde Ermenistan, güneyde ise İran la sınırdaştır. 51 Ermenistan da, Gümrü ile Karakilis arasında bulunan kasaba. 52 Ermenistan da, Erivan ın kuzeybatısında köy. 16

34 7. İstihkâm Bölüğü daha önce emredildiği şekilde, Ortakilise (hariç) - Ani istasyonu (dahil) demiryolu hattını talimat gereğince koruyacaktır. Bölük merkezi Gümrü istasyonu yakınında bulunacaktır. 8. Sıhhiye Bölüğü 6 Ağustos 1918 de Akbulak a 53 nakledilecek ve Tümen başhekiminden gerekli talimatı alacaktır. Seyyar hastane şimdilik Gümrü de kalacaktır. 9. Iğdır dan geri gelecek olan yarım ekmekçi kolu, kol komutanıyla beraber Kaltakçı köyüne 54 gidecek ve diğer yarım kolu şimdilik Gümrü de kalarak birlik için ekmek pişirmeye devam edecektir. 10. Tümen Telgraf Takımı, Tümen karargâhıyla beraber hareket ederek Kaltakçı köyüne yerleşecektir. Bu emre göre alayları ve Tümen birliklerini bağlamak için uygun bir merkez açacak ve Tümen karargâhını doğru bir hatla Gümrü deki Ordu santralına bağlayacaktır. Gerekli açıklamaları Tümen Kurmay Başkanlığından alacaktır. 11. Yeni katılan 1 nci cephane ve erzak kolları şimdilik Gümrü kışlalarında kalacaklardır. 12. Tümen karargâhı şimdilik Gümrü dedir. Daha sonra Büyükbakanet köyüne nakledecektir nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emir, ilgililere ve Tümen Kurmay Başkanlığı şubelerine yazılı olarak tebliğ edilmiştir. Bu emre bağlı olarak 1 nci Şubeye 766 sayı ile özel emir de verilmiştir. Bunda da cephane ve iaşenin ikmali, iskân bölgesi, emniyet, sağlık ve ekim işleri ile yollar hakkında gerekli açıklamalar ve talimat verilmiştir. 5-6 Ağustos 1918 tarihlerinde 9 ncu Ordu Komutanlığından alınan tebliğlerin içeriği şudur: Rumiye şehri dahilinde Ermeniler tarafından birçok katliam yapılmış ve şimdiye kadar Müslümanın imha edildiği ortaya çıkmıştır. Geri kalanlar da her türlü hak ve hürriyetten mahrum bırakılarak perişan bir durumdadırlar. Buna sebep olan Rumiye deki Amerikan Konsolosu Doktor Schien in başkanlığında görev yapan Ani adı verilen heyettir. Eçmiyazin çevresinde sınırımızı geçmek isteyen 200 kadar Ermeni ve Yezidî, 55 Aman köyünün halkını göçe ve firara mecbur 53 Gümrü nün kuzeydoğusunda Ermenistan a bağlı köy. 54 Gümrü nün kuzeydoğusunda Ermenistan a bağlı köy. 55 Yezidilik; Emeviler soyundan ünlü mutasavvıf Şeyh Adiy bin Musafir e (Ö.1162) dayandırılan bir dinî akımdır. Zerdüşt dini, Manicilik, Yahudilik, Nasturilik ve İslamın bir tür karışımı niteliğindedir. Yezidiler, Türkiye de; Mardin in Midyat, Şanlıurfa nın Viranşehir, Siirt in Kurtalan, Batman ın Beşiri ilçelerinin köyleri ile Hakkari yöresinde, Gürcistan da Tiflis, Batum, Azerbaycan da Bakû ve Ermenistan da Erivan da ve köylerinde, Irak ta Sincar dağlarında ve İran ın çeşitli yerlerinde yaşamaktadırlar. Ana Britannica Ansiklopedisi, Yezidilik, C. 32, Anı Yayıncılık, İstanbul 1994, s

35 etmişlerdir. 3 Ağustos 1918 günü 11 nci Tümen cephesinde Apa köyünde eşkıyadan, 1 makineli tüfek ve kırılmış bir bomba topu ele geçirilmiştir. Ermeniler Rumiye den götürdükleri esirlerimizden, 13 kişiyi Mehmetşah ın kuzeyinde şehit etmişlerdir. Esirlerden bir er firar ederek müfrezeye gelmiş ve Ermenilerin Rumiye den 10 subayla 110 erimizi götürdüklerini söylemiştir. Türk Ordusu Bakû yü pek yakından kuşatmıştır. 4. Ermeni Ordusunun Teşkilâtıyla İki Taraf Arasında Kararlaştırılan Ara Hat Talebim üzerine, Ermeni ordusunun teşkilâtını, önceden kararlaştırılmış olan ara hat hakkındaki bilgileri içeren, 1 nci Kafkas Kolordusu Komutanlığının 5 Ağustos 1918 tarih ve 1 nci Şube, 457 numaralı aşağıdaki resmî yazıyı aldım. İlgilendiren kısımlarını hemen birliklere tebliğ ettim. Emrin suretiyle, Ermeni ordusunun kuruluşu şöyledir: 15 nci Tümen Komutanlığına Gümrü 5 Ağustos Ağustos 1918 tarih ve 1 nci Şubenin 3840 numaralı yazılarına cevaptır: 1. Ermenistan Cumhuriyeti Hükûmetiyle, Batum da imzalanan barışa göre tahliyesi kararlaştırılan topraklar hakkında tümenlere verilen emirle, Ermeni Cumhuriyeti Hükûmetiyle kararlaştırılan sınırı gösteren emir suretleri Ek te gönderilmiştir. 2. Ermenistan Cumhuriyeti Hükûmetiyle kararlaştırılan sınır hatları kesin olarak arazi üzerinde belirlenmemiş olduğundan, şimdilik Ek teki her iki emirde gösterilen hat, hudut değil, sınır olarak kabul edilmiştir. Bu sınır çizgisinin batısında kalan köylerdeki Ermeniler, köylerinde kalabilirlerse de bu köylerden vaktiyle göç ederek Ermenistan Cumhuriyeti Hükûmetine ait topraklarda kalmış olan Ermeni köylüleri sınırın batısındaki köylerine geri dönemezler. 3. Ermenistan Cumhuriyeti Hükûmetiyle her ne kadar barış imzalanmışsa da Hükûmetin, Ermenistan içinde sıkışıp kalmış olan ve ekserisi silahlı bulunan halkının üzerinde nüfuz ve tesiri sınırlıdır. Bundan dolayı Ermeniler tarafından her an ve özellikle ufak tefek sınır tecavüzleri olabilir. Buna karşı birlikler konaklarında 56 daima uyanık davranacaklardır. Konaklarını bir taarruz ihtimaline karşı sağlamlaştıracaklar ve birlikleri de bu görüşe göre yerleştireceklerdir. 56 Konak yerleri; menzil hatları üzerinde, bu hat üzerinden ikmal erleri ile birliklerin ve menzil ikmal kollarının konaklama ve iaşesini temin için, birbirinden bir günlük yürüyüş mesafesindedir. Konak yerlerinde iaşe ihtiyacını karşılamak üzere bir de ambar bulunur. Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, C.II/II, s

36 4. Teslim aldığınız bölgede tahkimat yoktur. Ermenilere karşı harekâtın başlangıcından itibaren olduğu gibi, eldeki kuvvete ve ortaya çıkacak duruma göre manevralar yaparak uygun bir noktadan darbe vurulması düşünülmekteydi. Ermeni ve Gürcülerin ayrı ayrı veya birlikte hareketleri ihtimaline karşı Tümeninizin cephesini siz ve 36 ncı Tümenle birlikte hareketinizi de ordu idare eder. 5. Ermeniler hakkında elde edilen bilgilere göre düzenlenen kuruluş Ek te gönderilmiştir. 1 nci Kafkas Kolordusu Komutanı Tuğgeneral Kâzım Karabekir 9 ncu ve 36 ncı Kafkas Tümenleri Komutanlıklarına 1. Ermenistan Cumhuriyeti Hükûmetiyle imzalanan barış anlaşmasına göre, Ermenilere ait topraklardan aşağıda verilen hattın doğusunda bulunan bölge, birliklerimiz tarafından boşaltılacaktır. Kuzeyden itibaren Yakuplu 57 ve Yardanlı nın 58 doğusu, Karakilis in 3,5 km güneyinde 892 rakımlı tepe. Bu tepeden itibaren batıya doğru Maymah 59 (1914 rakımlı tepe) - Galavar köyü - Galavar ın 3.5 km batısında 1270 rakımlı tepe - ve bu tepeden 2 km kadar güneyine doğru hattı takiben Çarçaris in 60 4 km kuzeyindeki 1202 rakımlı tepe - Moncuklu güneyi Akkula nın 61 3 km kuzeyi, buradan itibaren güneye doğru Akkula nın 2 km batısındaki 1022 rakımlı sırtlar - Düzkent 1 km batısındaki Güzeldere, Düzkent köylerinin arasındaki mesafenin ortasından geçen hat ve güneyinden Alagöz dağından gelen ve Düzkent ten geçen derenin batı sırtlarını takiben Alagöz dağının en yüksek noktasına kadar olan hat. (Bu hat üzerindeki yerler bize aittir.) 2. Boşaltacağımız bölgede Ermeniler ancak asayişi sağlamak için jandarma görevini yapacak ufak birlik bulunduracaklardır ncı Tümen Komutanı; karşısında bulunan Ermeni birlik komutanına 21 Haziran 1918 den itibaren boşaltmaya başlanacağını bildirecek ve Ermenilerin nerelere, ne cins ve ne miktar kuvvet yerleştireceğini soracaktır. 4. Tahliye gereği olarak, Tümenler aşağıdaki düzeni 20 Haziran 1918 den itibaren almaya başlayacaklar ve 21 Haziran 1918 günü düzen tamamen alınmış ve tahliye bitmiş olacaktır. a. 9 ncu Kafkas Tümeni; Bir batarya ile takviye edilmiş 1 alayını Eşniyak 62 - Kargakonmaz bölgesinde bulunduracak ve bu bölgeyi doğuya ve 57 Ermenistan da, Karakilis in doğusunda, demiryolu üzerinde köy. 58 Ermenistan da, Karakilis in güneydoğusunda köy. 59 Ermenistan da Karakilis in güneyinde bulunan dağ. 60 Ermenistan da, Karakilis in güneybatısında köy. 61 Ermenistan da, Karakilis in güneybatısında köy. 62 Ermenistan da, Erivan ın kuzeybatısında köy. 19

37 batıya karşı koruyacaktır. Tümenin diğer bir alayı Settar ve civarında, Tümen birlikleri ve karargâhı da Horum ve civarındaki köylerde konaklayacaklardır. Süvari bölükleri Serdarabad 63 mevkisinde kalacak ve 4 ncü Kolordu birlikleriyle irtibata çalışacaktır. 36 ncı Tümenden 1 alay Çıraklı ya 9 ncu Tümen emrine gönderilecektir. b. 36 ncı Kafkas Tümeni; Karakilis bölgesinde bulunan alay, bütünüyle Kışlak ta, 1 taburu Karakilis te kalacak ve Yardanlı - Zamatlu deresi bölgesini koruyacak, diğer 1 alayı da Şitak ta bulunacaktır. Tümen karargâhı ve bağlı birliklerinin Hamamlı da 64 bulunması uygundur. Diğer 1 alayı Çıraklı ya 9 ncu Tümen emrine gönderilecektir. Bu alay sadece harekât açısından 9 ncu Tümene bağlı olacaktır. Gümrü deki 28 nci Alay ve Kudretli Dağ Topu Bataryası Kolordu emrinde kalacaktır ncu ve 36 ncı Tümenler emniyet ve örtme bölgesi ara hattı Çangıtepe - Hanvalı hattıdır. Bu hat 9 ncu Tümene dahildir ncu Tümenin, Eşniyak ve Kargakonmaz bölgesindeki alayından başka birlikleri, Çıraklı daki alay Gümrü den kendi vasıtasıyla iaşe edilecek, diğer birliklerin erzakı eskisi gibi trenlerle gönderilecektir. 7. Bu emir 9 ncu ve 36 ncı Tümene verilmiştir. 1 nci Kafkas Kolordusu Komutanı Tuğgeneral Kâzım Karabekir Gümrü de Ermeni komisyonuyla kararlaştırılmış olan Başaparan bölgesinin tahliyesi hakkında 17 Haziran 1918 tarihinde verilen emir suretidir. Aslına uygundur. (1 nci Kafkas Kolordusu Kurmay Başkanlığı 1 nci Şube.) Gümrü de Toplanan Osmanlı Devleti ve Ermenistan Cumhuriyeti Hükûmetiyle Müzakere Heyetlerinin Kararlaştırdıkları Ara Hattı İçin 3 Temmuz 1918 Tarihinde Verilen Emrin Sureti: 1. Gümrü de toplanan Osmanlı ve Ermeni üyelerden oluşan karma müzakere komisyonu, Osmanlı Devleti yle Ermenistan Cumhuriyeti arasında Batum da imzalanan 11 Haziran 1918 tarihli barış antlaşmasının 2 nci maddesine göre, Osmanlı Devleti yle Ermenistan Cumhuriyeti hududunun Arpa mevkisinden Hanvalı ya kadar olan kısmını 1/ ölçekli Rusça harita üzerinde, aşağıda çizilmiş ve hudut ayrıntılarının iki tarafça ayrıca tayin edilecek özel topograf heyetleri vasıtasıyla çizilmesine karar vermişlerdir. Hudut Arpa mevkisini Osmanlılara bıraktıktan sonra, Elpin çayını takiben kuzey batıya doğru giderek Çiva köyünü Osmanlılara, Epsin köyünü Ermenistan a; Ardalam, Elmalı köylerini Osmanlılara bırakarak, belirtilen Elmalı köyünün 500 metre kadar kuzeyinden, batı istikametinden 63 Ermenistan da, Armavir idari bölgesine bağlı tarihî bir şehir. 64 Ermenistan da, Karakilis in batısında, Gümrü-Karakilis demiryolu üzerinde kasaba. 20

38 geçerek Aşağı Çanakçı, Kaşha köylerini Osmanlılara bıraktıktan sonra, Gortun olarak tanınan Yukarı Çanakçı köyünün 500 metre güneyinden geçerek Daçina tepesine gider. Karahaç, Kamilo köylerini Osmanlılara; Ayırmak, Akbulak köylerini Ermenilere bırakır. Daçina tepesinden sonra Şagamlı, Aşağı Karabağlar yahut Çimenkent ve Taşlı köylerini 2 km güneyinde Osmanlılara bırakarak; Nerenos, Daçnas. Yukarı Bağlar ve Kotoz köylerini de Ermenistan a bırakarak kuzey batı istikametine gider. Bundan sonra Yapma, Çatma, Çanadlı köylerini Ermenistan a ve Akdamlar köyü ile Şotunkend, Yukarı Akbaş ve Aşağı Akbaş köylerini Osmanlılara bırakır. Hududun buraya kadar olan kısmı, tutanakta yazılı olan köyler arasındaki dere tepe veyahut tepe nokta vesaire gibi tabiî hududu takip ederek geçer. Bundan sonra Tazekent 65 kuzeyine doğru devam ederek tren hattına 6 km yaklaşır ve bu suretle Tazekent i Osmanlı ya ve Turakovit köyünü 66 de Ermenilerde bırakarak, Kaleli yi 67 Ermenistan a ve Haçaparah köyünü 68 Osmanlılara bırakmak suretiyle bu iki köy arasındaki mesafenin tamamıyla yarısından geçer. Buradan sonra Haçaparah ın 500 metre kuzeyinden batıya doğru uzayarak yine Karakışlak köyünün metre kuzeyinden geçer, 500 metre yarı çapında bir daire ile bu köyün batısına, demiryoluna 6 km mesafede olan noktaya iner. Ondan sonra demiryoluna 6 km paralel olarak batıya gider. Hudut buradan kuzey batıya dönüp Aşağı Aylanlu köyünü 70 Osmanlı Devleti ne, Alibeyli köyünü 71 Ermenistan a terk ederek Eçmiyazin - Serdarabad toprak yolunu demiryoluna 6 km mesafede bir noktada keser. Bu noktadan itibaren Alagöz ün en yüksek noktasına kadar hudut, bir doğru çizgi üzere giderse de Kerpalo 72 - Görekanlı 73 köylerinin 500 metre batısından geçmek suretiyle bu köyleri Ermenilere bırakır. Görekanlı nın 500 metre kuzeyinde Eçmiyazin - Serdarabad toprak yolunu demiryoluna 6 km olan noktasından Alagöz dağının en yüksek noktası arasına birleşen hatta varır. Bu suretle Akçekale, 74 Hıznauci, 75 Ağavnaton 76 köylerini Ermenilere, Ocan köyünü 77 Osmanlılara, Bayramali yi Ermenistan a, Koytol 78 mevkisini Osmanlılara bırakır. Alagöz dağının zirvesinden daha kuzeyindeki hudut, Osmanlı askerinin geçici olarak işgali altında bulunduğu için tespit edilecektir. Barış 65 Ermenistan da, Erivan ın güneyinde köy. 66 Ermenistan da, Erivan ın güneyinde köy. 67 Ermenistan da, Erivan ın güneybatısında köy. 68 Ermenistan da, Erivan ın güneybatısında köy. 69 Ermenistan da, Eçmiyazin in güneydoğusunda köy. 70 Ermenistan da, Eçmiyazin in güneyinde köy. 71 Ermenistan da, Eçmiyazin in güneybatısında köy. 72 Ermenistan da, Eçmiyazin in batısında köy. 73 Ermenistan da, Eçmiyazin in batısında köy. 74 Ermenistan da, Eçmiyazin in kuzeybatısında köy. 75 Ermenistan da, Eçmiyazin in kuzeybatısında köy. 76 Ermenistan da, Eçmiyazin in kuzeybatısında köy. 77 Ermenistan da, Eçmiyazin in kuzeybatısında köy. 78 Ermenistan da, Eçmiyazin in kuzeybatısında köy. 21

39 anlaşmasının bu konudaki maddesine göre: Hududun 500 metre mesafesinden geçeceği bildirilen köylerde barış anlaşmasının imzalanmasından önce hudut tarafında inşa edilmiş ikametgâhların, bu mesafe için başlangıç kabul edildiği hususuna dikkat edilecektir. 2. Sınır hatlarını, tarafların birlikleri veya ayrı ayrı askerleri tecavüz edemezler ve söz konusu 11 Haziran 1918 tarihli anlaşmanın 10 ncu maddesi gereğince resmiyeti iki taraf makamlarınca onaylanmış geçiş izni olmayanlar, toplu olarak veya tek başına halk da bu sınırı geçemezler. 3. Bu çizilen sınırdan iki tarafa ait olan köylerin boşaltılması ve işgali, ayrıca bir emirle tebliğ olunacaktır. Aslına uygudur. 7 Ağustos 1918 de, 1 nci Kafkas Kolordusu karargâhı Nahcıvan a gitti. 9 ncu Tümen karargâhı Gümrü ye geldi. 8 Ağustos 1918 de 9 ncu Ordu Komutanlığından aldığım bir emirde; ivedi olarak kuvvetli bir telgraf müfrezesinin Kazak a 79 gönderilmesi ve bir telgraf, bir telefon makinesiyle beraber bir telgrafçı ve bir telefoncu göndererek Karakilis ten itibaren hattın tamir ettirilmesi, Kazak ta bir merkez açtırarak haberleşmenin sağlanması ve orada bulunan Nokta Komutanı Yarbay Kemal vasıtasıyla Türk ordusundan muhabereci ve makine talep edilerek müfrezenin geri alınması, geri dönüş sırasında ikinci bir hattın tamirine çalışılması, bunlara tarafımdan bir belge verilmesi bildiriliyordu. Gereken malzeme ordu telgraf bölüğünden alınarak muhabere ve tamir müfrezesi yola çıkarıldı. 9 Ağustos 1918 de, 15 nci Tümen karargâhı Gümrü den Büyükbakanet köyüne nakledildi. 10 Ağustos 1918 de, Doğu Orduları Grup Komutanı Halil Paşa 80 trenle bölgemde bulunan Karakilis ten geçerek, Kaltakçı istasyonunda karşılandı ve buradan Gümrü ye gitti. 79 Azerbaycan da, rayon olarak adlandırılan ve ülkenin kuzey batısında yer alan bir şehirdir. 80 Halil (Kut): 1882 yılında İstanbul da doğdu yılında Harp Okulundan, 1905 yılında Harp Akademisinden mezun oldu ve 3 ncü Ordu emrine atandı de Trablusgarp Savaşına katıldı. Daha sonra İstanbul a dönerek sırasıyla; 5 nci Nizamiye Tümeni ve 2 nci Kolordu Kurmay heyetlerinde, İstanbul Merkez Komutanlığında ve Genelkurmay 3 ncü Şubede görev yaptı. 24 Şubat 1913 te Elazığ Tümeni Kurmay Başkanlığına, 2 Nisan 1913 te Aydın Redif Tümeni emrinde Bölge Komutanlığına, 29 Nisan 1913 te Van Vilayeti Jandarma Alay Komutanlığına, 10 Ocak 1914 te İstanbul Merkez Komutanlığı Muavinliğine atandı. 16 Aralık 1914 te önce, 5 nci Kuvvei Seferiye Komutanlığına, daha sonra 1 nci Kuvvei Seferiye Komutanlığına, 12 Ocak 1916 da Basra Vilayeti Vali Vekilliği ile Irak ve Havalisi Komutanlığına tayin edildi. 16 Mart 1916 da 6 ncı Ordu Komutanlığına atandı. 28 Temmuz 1918 de Korgeneral rütbesiyle Doğu Orduları Grubu Komutanlığı görevine getirildi. 14 Temmuz 1923 te emekli olan Halil Kut, 20 Ağustos 1957 de vefat etmiştir. Balkan Savaşı na Katılan Komutanların Yaşam Öyküleri, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara s Enver ve Nuri Paşaların amcası olan Halil Paşa nın hatıraları, 1972 yılında Taylan Sorgun tarafından hazırlanarak 22

40 11-12 Ağustos 1918 de, Tümen cephesinin her yerini gezerek, tertipte bazı değişiklikler yaptırdım. İlerde bulunan birliklerin iaşesini düzenlettirdim. 17 Ağustos 1918 de 9 ncu Ordu Komutanlığından şöyle bir genelge alındı: Padişahımız, bütün Osmanlı kuvvetlerinin komutanlığını bizzat üzerlerine almış olduklarından Başkomutanlık Vekâleti unvanı lağv edilmiştir. Bundan sonra unvanım Başkomutanlık Kurmay Başkanı dır. Şimdiye kadar boş olan Genel Karargâh Kurmay Başkanlığı unvanı Genel Karargâh Başkanlığı na ve Genel Karargâh II nci Kurmay Başkanlığı unvanı da Genel Karargâhı II nci Başkanlığı olarak değiştirilecektir. Şimdiye kadar Genel Karargâh Kurmay Başkanlığı adını taşıyıp da bundan sonra Genel Karargâh Başkanlığı adını taşıyacak olan makamın, bu değişiklik sebebiyle görev ve yetkilerinde hiçbir değişiklik yoktur. Başkomutanlık Kurmay Başkanı Enver Bugünkü Ordu tebliğinde; Bakû cephesinde taraflar arasında topçu ve makineli tüfek ateşi açıldığı, esir edilen bir İngiliz çavuşuyla bir Müslümanın ifadelerine göre Bakû de 26 tabur teşkil edildiği ve kadar İngiliz kuvveti bulunduğu bildiriliyordu. 20 Ağustos 1918 tarihli Ordu tebliğinde de Nahcıvan ın kuzey doğusundaki bölgede Antranik in 81 seferberlik ilân ederek yaş arasındaki Ermenileri silah altına çağırdığı; kadar Ermeni kuvvetinin İttihat ve Terakki den Cumhuriyet e Bitmeyen Savaş, Halil Kut Paşa nın Hatıraları adı altında, 7 Gün Yayınları tarafından yayımlanmıştır. 81 Antranik Ozanyan, 1865 te Şebinkarahisar da doğdu. Burada 1885 yılında kurulan ihtilâl hareketine ilk katılanlardandır. Daha sonra İstanbul a giderek Hınçaklarla temasa geçti ve bir Türk polis şefini öldürerek Batum a kaçtı. 16 Mayıs 1895 te 40 silahlı adamıyla birlikte Sasun a geçerek, Ermeni Serop un çetesine katıldı ve 1899 yılında Serop ölünce yerine geçti. Sasun çevresinde iki yıl içerisinde birçok Müslümanı katletti. Hatta Ermeni köylerine girerek Ermenilere çeşitli işkenceler yaptı. Ruslar Antranik e silah ve mühimmat yardımında bulundular yılında Bulgaristan a gitti ve Balkan Harbi nde, çetesiyle Edirne, Keşan, Malkara ve Tekirdağ da Müslümanları katletti. Birinci Dünya Savaşı esnasında Ermeniler Kafkasya daki gönüllü alaylarıyla Rus ordusunun öncü kuvvetleri olarak harekete geçtiklerinde Selmas ve çevresindeki Ermeniler, Antranik komutasında Ruslarla birlikte savaştılar. Antranik, 2 Mart 1918 de Rus generali üniformasıyla Erzurum a gelerek Erzurum Merkez Komutanlığı görevini Albay Morel den devraldı. Burada büyük tahribat ve katliam yaptıktan sonra Kafkasya ya kaçtı. Karabağ, Zengezur ve çevresinde, Ermenileri Türklere karşı teşkilâtlandırdı. Mondros Mütarekesi nin imzalanmasından sonra çetesini dağıtarak 15 Mayıs 1919 da Paris e gitti. Londra, Paris ve New York ta dolaşarak Türk topraklarında büyük Ermenistan ın kurulması için destek aradı. Yaptığı katliamları Türklerin üzerine atarak, Türklerin Ermenileri katlettiği propagandası yaptı. Antranik 1927 yılında Amerika da öldü. Bu tarihe kadar çiftçilikle uğraştı. Cenazesini Sovyetler Erivan a kabul etmediklerinden, Paris e gömüldü. Haluk Selvi; Anadolu dan Kafkasya ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, C.I, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2003, s

41 bulunduğunu; Güros un 10 km güney batısındaki bölgede bulunan çetelerin 700 piyade, 400 süvari, 4 makineli tüfek, 2 dağ topundan ibaret olduğu; o bölgedeki Ermenileri ihtilâle davet ederek, Müslümanları katletmek için teşvik ettiği bildiriliyordu. Azerbaycan da ve Bakû cephesinde muharebe devam ederken, Ermeniler, güneyde çete muharebelerine ve terör faaliyetlerine devam ediyorlardı. 26 Ağustos 1918 akşamına kadar Ermenistan hududundaki durum korunarak, ufak tefek Ermeni çetelerinin tecavüzleri önlendi. Bu süre içinde, hava ekseriyetle yağmurlu, karlı ve çok soğuktu. Subaylara ve askerlere kolera ve çiçek aşısı yaptırıldı. Tifo salgını vardı nci Piyade Tümeninin Karakilis Bölgesinde Toplanması, Azerbaycan a Yürüyüşü ve Bakû Cephesi ne Ulaşması 27 Ağustos 1918 günü, saat de 9 ncu Ordu Komutanlığından telefonla gizli bir emir aldım. Emir şöyleydi: 15 nci Piyade Tümeni; 56 ncı ve 106 ncı Alay, Kudretli dağ topu bataryası, dağ obüs taburundan 1 batarya, Ordu emrindeki obüs sahra topu bataryası, Tümen Telgraf Takımı, Tümen Sıhhiye Bölüğü, seyyar ekmekçi kolu ve üç ağır erzak kolundan oluşan kuvvetiyle Karakilis - Kazak istikametinde hareket edecek ve Kafkas İslam Ordusu emrine girecektir. 36 ncı Tümen; 15 nci Piyade Tümeninin mevzisini teslim alacak ve 15 nci Piyade Tümeni Gümrü - Karakilis şosesi üzerinde toplanarak harekete geçecektir. 15 nci Piyade Tümeni İstihkâm Bölüğü, Rus Dağ Topu Taburu, 1 obüs dağ topu bataryası 36 ncı Tümen emrine, 2 cephane kolu Gümrü Mevki Komutanlığı emrine bırakılacaktır. Tümene geçici olarak verilen Süvari Takımı, alayına iade edilecektir. Bu emir üzerine, hemen birliklere aşağıdaki 27 Ağustos 1918 tarih ve 1 sayılı ve onu takiben 28 Ağustos 1918 tarih 2 sayılı Tümen emirlerini verdim: 24 Büyükbakanet 27 Ağustos 1918 Saat ncı Piyade Alayı, 106 ncı Piyade Alayı, 15 nci Topçu Alayı subayları Kudretli Dağ Taburunun üst rütbeli subayları ve 4 ncü Kudretli batarya, 2 nci Dağ Obüs taburunun 4 ncü Bataryası, Gümrü kalesinde bulunan 53 ncü Alay 3 ncü Tabura mensup 1 obüs bataryası, Tümen Telgraf Takımı, 15 nci Piyade Tümeni Sıhhiye Bölüğü, 52 nci Seyyar Hastane, Tümen ekmekçi kolu, Tümen cephane taburu karargâhı ve henüz miktarı kararlaştırılmayıp daha sonra bildirilecek olan kollar; komutam altında Karakilis - Kazak yoluyla Gence ye gidecek ve Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emrine girecektir.

42 2. 15 nci Topçu Alayının 2 nci Obüs Taburu karargâhıyla 5 nci Bataryası ve 1 nci Obüs Seri Dağ Taburu, Tümen İstihkâm Bölüğü, 36 ncı Tümen emrine girecek ve şimdi bulundukları yerlerde kalarak, 36 ncı Tümen Komutanından alacakları emre göre hareket edeceklerdir. Tümen emrinde bulunan süvari takımı geri dönecek ve Mürettep 82 Süvari Alayına katılacaktır ncı Tümen; önce 106 ncı Alayın cephesini, ardından 56 ncı Alayın cephesini teslim alacaktır. Alaylar bölgelerini devir ve teslim edecekleri birliklere görev ve hizmet kısımlarını; düşmana dair bilgileri; bölgelerindeki ekin, ot ve saire hakkındaki işleri; seçilen yöntemleri ve emniyet tedbirlerini tamamıyla ve bütün ayrıntılarıyla aktaracaklardır. 4. Tümenin harekete geçebilmesi için Karakilis - Gümrü yolu üzerindeki toplanma aşağıdaki şekilde olacaktır. Birliklerin hareket zamanları ve yürüyüş sıraları ayrıca emredilecektir. a. 106 ncı Alay; bölgesini devir ve teslim ettikten sonra tam mevcutlu Karakilis doğusunda çadırlı ordugâhta toplanacak, Karakilis in doğusunda ordugâha yakın binalardan yararlanacaktır. b. 56 ncı Alay; Hamamlı ve Şitak köylerinin 106 ncı Alay tarafından boşaltılmasından sonra köyler ve civarında toplanacaktır. c. Kudretli Dağ Taburu üst rütbeli subaylarıyla 4 ncü bataryası yarın Karabuya ya nakledecektir. 2 nci Obüs Taburunun 4 ncü Bataryası, Tümen baş veterineri tarafından hayvanlarının muayenelerinin tamamlanmasının ardından hemen Karabuya ya gelecektir. Her iki batarya Kudretli Tabur Komutanı Binbaşı Âdil in emrine girecektir. Gümrü kalesindeki 53 ncü Alay 3 ncü Tabura mensup 1 obüs bataryası, Topçu alay komutanının emrine girecek ve Alay tarafından 29 Ağustos 1918 tarihinde Karal köyüne çekilecektir. d. 52 nci seyyar hastane 29 Ağustos 1918 de Kaltakçı ya gelecektir. e. Gümrü de bulunan yarım ekmekçi kolu 56 ncı Alayın Çıraklı dan hareketini takiben Nalbantköyü ne gelerek diğer yarım kolla birleşecektir. f. Telgraf Takımı, Sıhhiye Bölüğü, Cephane Taburunun üst rütbeli subayları şimdilik bulundukları yerlerde kalacaklardır. g. Toplandıktan sonra ve yürüyüş sırasında birlikler tarafımdan denetleneceklerdir. 5. Alaylar; bölgelerini devir ve teslimi müteakip haberleşmeyi kesintiye uğratmamak için alay karargâhından taburlara ve taburlardan bölüklere tesis edilmiş olan telefon hatlarını toplayıp birlikte götüreceklerdir. Tümen bölgesinde hangi telefon hatlarının bırakılarak, 36 ncı Tümene devir ve 82 Mürettep; tertiplenmiş, birleştirilmiş, sonradan kurulmuş. Ferit Develioğlu; Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 20. Baskı, Aydın Kitabevi, Ankara, 2003, s

43 teslim edileceği, ayrıca hangi hatların toplanması gerekli olduğu, Tümen Telgraf Takım Komutanlığına ayrıca emredilecektir. 6. Alaylar, eksik piyade cephanelerini derhal Gümrü mühimmat ambarından tamamlayacaklardır. Kudretli ve obüs bataryalarında top başına 250 mermi bulunacaktır. Derhal Gümrü mühimmat ambarına müracaat edilerek cephane tamamlanacak ve Tümene bildirilecektir. Bu mermilerin ne kadarının Topçu Alayınca naklinin mümkün olduğu, ne kadarının nakline imkân olmadığı batarya batarya gösterilerek ve tam gerçekliğiyle 29 Ağustos sabahına kadar Tümene bildirilecektir. 7. İaşe, şimdilik, eskiden olduğu gibi temin olunacaktır. 56 ncı Alayın Hamamlı da ve Şitak ta toplanmasından sonra, erzak Karakilis te açılacak ambardan ve Nalbant köyünden alınacaktır. 8. Tümen tarafından nal ve mıh verilmiştir. Derhal hayvanlar nallanacak ve nalsız hiçbir hayvan kalmayacaktır. 9. Tümenle gidecek birlikler, beklemekte olan genel mevcutlarını 30 Ağustos sabahına kadar Tümene göndereceklerdir. 10. Tümen karargâhı şimdilik Büyükbakanet te kalacaktır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emir, ilgililere yazılı olarak tebliğ edilmiştir. Bu emrin alındığı hemen Tümene bildirilecektir. 2 numaralı Tümen emri ise şöyleydi: Büyükbakanet 28 Ağustos nci Piyade Tümeni, Karakilis - Delican 83 - Kervansaray 84 - Kazak yolunu takiben Akstafa istasyonuna 85 gidecek ve buradan trenle nakledilecektir. 2. Tümen üç kafile hâlinde, ileride emredilecek günlerde, Karakilis ten hareket edecektir. Birinci konak Nikito, ikinci konak Carhaç, üçüncü konak Kervansaray, dördüncü konak Kazak tır. Birlikler Carhaç ta bir gün istirahat edeceklerdir. Birlikler, gerek Karakilis ve gerek diğer konaklar için konakçı subaylarını zamanında gönderecekler ve konaklama için gerekli hazırlıklar, birliklerin konak yerlerine gelişlerinden önce yapılacaktır. 83 Ermenistan da, Karakilis in doğusunda şehir. 84 Ermenistan da, Karakilis in doğusunda köy. 85 Akstafa, Azerbaycan da rayon. Ülkenin batısında, Ermenistan ve Gürcistan sınırında bulunan bir şehirdir. 26

44 3. Birinci kafile; 106 ncı Alay Komutanının emrinde, 106 ncı Alay, sahra obüs bataryası, Sıhhiye Bölüğü, yarım ekmekçi kolundan oluşacaktır. Kafile 1 Eylül 1918 sabahı Karakilis ten hareket edecektir. Birinci kafilenin Karakilis in doğusundaki toplanması aşağıdaki şekilde olacaktır: a. 106 ncı Alay; 30 Ağustos akşamına kadar eksiksiz olarak toplanmış olacaktır. b. Sahra obüs bataryası; 29 Ağustos akşamı Nalbantköyü ne; 30 Ağustos 1918 akşamı Karakilis e gidecektir. c. Sıhhiye Bölüğü; 29 Ağustos akşamı Hamamlı istasyonuna; 30 Ağustos akşamı Karakilis e gidecektir. d. Yarım ekmekçi kolu; 30 Ağustos akşamı Karakilis e gidecektir. 4. İkinci kafile; 56 ncı Alay Komutanının emrinde olarak 56 ncı Alay, 15 nci Topçu Alayı üst rütbeli subayları, Dağ Topu Taburu (4 ncü Kudretli ve 4 ncü Obüs Dağ Topu Bataryaları) telgraf takımı, yarım ekmekçi kolu; (Şakir Efendi Komutasında) bando 3 Eylül sabahı Karakilis ten hareket edecektir. İkinci kafilenin Karakilis doğusunda toplanması aşağıdaki şekilde olacaktır: a. 56 ncı Alay; 1 Eylül sabahı Hamamlı dan hareket ederek Karakilis e; b. 15 nci Topçu Alayının üst rütbeli subayları 30 Ağustos akşamı Karakilis e gideceklerdir. Dağ Topu Taburu 31 Ağustos akşamı Hamamlı ya ve 1 Eylül akşamı Karakilise; c. Telgraf Takımı; 31 Ağustos akşamı Karakilis e; d. Yarım ekmekçi kolu; 1 Eylül akşamı Karakilis e; e. Bando; 30 Ağustos akşamı Karakilis e gidecektir. 5. Üçüncü kafile; Mühimmat Taburu komutanının emrinde birinci, ikinci ve üçüncü ağır erzak kolları, seyyar hastaneden oluşacak ve 4 Eylül sabahı Karakilis ten hareket edecektir. Mühimmat taburunun üst rütbeli subaylarıyla üç ağır erzak kolu 31 Ağustos akşamı Kışlak ın doğusuna gidecektir. Seyyar hastane 31 Ağustos akşamı Hamamlı ya, 1 Eylül akşamı Kışlak a gidecektir. 6. İaşe, 31 Ağustos 1918 den itibaren Karakilis te kurulacak olan Tümen sahra ambarından, ekmek de 1 Eylül den itibaren Karakilis ten alınacaktır. 7. Tümen karagâhı 30 Ağustos 1918 sabahı Büyükbakanet ten hareket edecek ve akşamı Karakilis te karargâh kurmuş olacaktır. Tümen karargâhı ikinci kafile ile birlikte 3 Eylül 1918 de Karakilis ten hareket edecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 27

45 Ek: Genelkurmay 1 nci Şubeden Üsteğmen Sezai birinci kafile komutanına eşlik edecektir. Görevi birinci kafilenin trenle nakline nezaret etmek ve birinci kafilenin Türk ordusu ve Tümenle irtibatını temin etmektir. Akstafa istasyonunda tümen karargâhını bekleyecektir. Önemli ve uzun bir sefere gideceğimizden dolayı bazı eksiklikler hakkında Ordu Komutanlığına müracaat etmiştim. Tümen kuruluşuna dahil oldukları hâlde bırakılması emredilen, atlı mühimmat kollarını istedim; vermedi. Kaç mevcutlu olursa olsun öküzlü kolları alacaksın. dedi. Bir telgraf subayı istedim, Veremem dedi. Sıhhiye bölüğüne, bir laboratuvarla, bir diş doktoru istedim. Bunları da vermediği gibi 9 ncu Tümenden verileceğini vaat ettiği birkaç subay bile gelmedi. İaşe olarak bir şey götürülmemesini, yalnız asker başına dört günlük erzak alınarak yolda yenmesini, Akstafa dan itibaren Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı tarafından iaşe edileceğimizi emretti. Hasta ve yaralı subay ve askerimizin rahat bir şekilde nakledilmesine yarayacak olan sıhhiye arabalarının hemen teslim edilmesini bildirdi. Sanki Tümen artık savaşmayacak ve istirahata çekilecekti. Halbuki Azerbaycan da bulunan Kafkas İslam Ordusunu takviyeye gidiyorduk. 5 nci Kafkas Tümenimizin Bakû ye 5 Ağustos 1918 de yaptığı taarruz, başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Bakû nün, bir an önce zapt edilmesinin siyasî olarak gerekli olduğunu, 9 ncu Ordu Komutanı telefonla bizzat bana söylemişti. Bundan dolayı ne kadar çok kuvvetle ve mükemmel donatımla oraya gidersek, o derece Azerbaycanlıların güvenini kazanır ve moral güçlerini artırırdık. Aynı zamanda, çok mükemmel istihbarat ağına sahip olan İngilizlerin de dikkatini çekmiş olurduk. Nitekim; Ermenistan da geçerken Romanya dan gelen Tümen birliklerinin düzenli kollarla yürüyüşüne, hepsi bir örnek ve mükemmel teçhizatına bakarak, Ermeniler ve Ermeni komutanları bunların Türk askeri olmayıp, Alman askeri olduklarını zannediyorlardı. Bakû cephesine ulaştığım zaman 5 nci Kafkas Tümeninin bütün harekâtta cephane, iaşe ve su eksikliğinden dolayı çok sıkıntı çekildiğini ve kısım kısım gelen takviye birliklerinin zorunlu olarak çekirdek hâlinden ayrılarak, bütünlüğün sağlanamadığını, 5 Ağustos 1918 günündeki taarruzda başarılı olunmamasının başlıca sebeplerinden birinin de topçu cephanesinin çok az olmasından ileri geldiğini, haberleşme araçlarının yeterli olmadığını işittim ve gördüm. Bu gibi seferi kuvvetlerin, mükemmel bir teşkilât ve çok miktarda cephane, erzak, haberleşme araçlarıyla sevki şarttır. Yokluklar içerisinde Kafkas cephesinde savaşanlar, ihtiyacın önemini takdir ederler. Verilen Tümen emirleri üzerine mevziler 36 ncı Tümene devredilip Karakilis civarında toplanılırken 29 Ağustos 1918 günü saat de 9 ncu Ordu Komutanı benimle telefonla görüştü ve ne zaman hareket edilebileceğini sordu. İlk kafilenin 1 Eylül 1918 de Karakilis ten yola çıkacağını, avcı taburlarının henüz Tümen cephesini teslim almadıklarını söyledim. Siyasî olarak, birliklerin hareketinin hızlandırılmasının gerekli olduğunu Doğu Orduları Grup Komutanı emrediyor. Bundan dolayı elde her 28

46 ne varsa, yarın yola çıkarmaya çalışınız. dedi. Ben de Yarın 106 ncı Alay 2 nci Tabur ile makineli tüfek bölüğünü yola çıkarabileceğimi. söyledim. Birliklerin önceki emirler gereği toplanmasını beklemeyerek ve yürüyüş sırasına bakmayarak 29 Ağustos 1918 tarih ve 3 sayılı aşağıdaki Tümen emrini öğlen saat de verdim: Büyükbakanet 29 Ağustos 1918 Aciliyetinden dolayı 28 Ağustos 1918 tarih ve 2 sayılı yürüyüş emri aşağıdaki gibi değiştirilmiştir: 1. Birinci kafileden; Karakilis te toplanan 100 cü Alay 2 nci Tabur ile Alay Makineli Tüfek Bölüğü yarın 30 Ağustos 1918, saat de Karakilis ten hareket edecektir. 106 ncı Alay 1 nci Tabur ile 30 Ağustos 1918 akşamı Karakilis e mutlaka gelecek olan sıhhiye bölüğü ve yarım ekmekçi kolu 31 Ağustosta tabur komutanının komutası altında hareket edecektir. 2. İkinci kafileden: 56 ncı Alaydan 1 taburla, Alay Makineli Tüfek Bölüğü ve Kudretli dağ topu bataryası 2 Eylül 1918 de tabur komutanının komutasında; 56 ncı Alay karargâhıyla diğer 2 tabur ve dağ obüs bataryası, topçu taburunun üst rütbeli subayları 3 Eylül 1918 de Alay komutanının komutasında; Telgraf takımı, yarım ekmekçi kolu, topçu alayının üst rütbeli subayları, Tümen karargâhı, bando 4 Eylül 1918 de topçu alay komutanının komutasında Karakilis ten hareket edecektir. 3. Üçüncü kafileden mühimmat taburu karargâhıyla ağır erzak kolları ve seyyar hastahane, Binbaşı Derviş komutasında 5 Ağustos 1918 de Karakilis ten hareket edecektir. 4. Karakilis ten itibaren Kazak a kadar, iaşe, aşağıdaki şekilde temin edilecektir. a. Birinci kafileye mensup birlikler, üç günlük demirbaştan başka beraberlerinde üç günlük erzak götüreceklerdir. Araçlarının yeterli olmadığı durumlarda, halkın arabalarından istifade edecekler ve Çarhaç a kadar tamamıyla boşalması gereken bu arabaları Çarhaç ta iade edeceklerdir. Buradan itibaren ve gerekli görüldüğü takdirde ihtiyat ve demirbaş erzakı harcayabileceklerdir. b. İkinci kafilenin iaşesi için ayrıca emir verilecektir. c. Kazak ta Kafkas İslam Ordusuna mensup nokta Komutanı Yarbay Kemal vardır. Kazak a ulaşan birlik, nokta komutanına müracaat ederek Gence ye kadar iaşesini temin edecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 29

47 Bu emri verdikten sonra boş trenler bularak yine yürüyüşte değişiklikler yaptım ve 106 ncı Alay 2 nci Tabur; 29 Ağustos 1918 gece yarısı ve onu takiben 10,5 luk sahra obüs bataryası 30 Ağustos 1918 sabahı trenlerle; 106 ncı Alay 1 nci Tabur ile Alay karargâhı, Alay Makineli Tüfek Bölüğü, Sıhhiye Bölüğü, yarım ekmekçi kolu, 600 atım topçu cephanesini taşıyan arabalar 31 Ağustos 1918 saat te; 106 ncı Alay 3 ncü Tabur; 1 Eylül 1918 günü saat te hareket ettiler. 5 numaralı Tümen emriyle de: 56 ncı Alay tamamen, Alay Makineli Tüfek Bölüğü, 2 Kudretli dağ topu bataryası, dağ obüs bataryası, 15 nci Topçu Alay karargâhını 2 Eylül 1918 de; 30 Ağustos 1918 de Büyükbakanet ten Karakilis e nakledilen Tümen karargâhıyla yarım ekmekçi kolu, 52 nci seyyar hastane, ağır erzak kolları 3 Eylül 1918 de Karakilis ten ve Ermenistan ın ortasından geçen Karakilis - Yardanlı - Delican - Kervansaray - Kazak) yoluyla Akstafa istikametine hareket edildi. 86 Tifo aşısı yaptırdığımdan dolayı çok acı çekiyordum. 2 Eylül 1918 de verilen, çok ivedi 5 numaralı Tümen emri aşağıdadır: Karakilis 2 Eylül ncu Ordu Komutanlığından şimdi alınan emre göre, birliklerin Karakilis ten hareket zamanları aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir ncı Alay tamamen, 15 nci Alay topçu subayları, dağ topu taburu karargâhı, Kudretli dağ topu bataryası, dağ obüs bataryası, 56 ncı Alay Komutanının emrinde 2 Eylül 1918 günü saat te Karakilis ten hareket edecektir. 2. Tümen karargâhı, Telgraf Takımı, yarım ekmekçi kolu, seyyar hastane, mühimmat taburu karargâhıyla, üç ağır erzak kolu 3 Eylül günü saat te Karakilis ten hareket edecektir. 3. Erzak kolları, 2 Eylül sabahı, Tümene müracaat ederek erzak yüklemeye başlayacaklar ve akşama kadar bitireceklerdir ncı Alay ve topçular üç günlük demirbaştan başka, götürecekleri erzak için halkın arabalarından yararlanacaklardır. 5. Tümen erzak kolları, 4 Eylül akşamı Çarhaç a ulaşacaktır. Bundan dolayı, üç günlük demirbaştan fazla erzak nakledemeyen birlikler, 4 Eylül de Çarhaç ta Tümene müracaat edeceklerdir nci Tümenin Köstence den Batum a nakli, daha sonra Gümrü ye yürüyerek Ermenistan sınırına yerleşmesi ile buradan Azerbaycan a gitmek üzere Karakilis te toplanmasını ve Akstafa ya yürüyüşünü gösterir kroki için bk. Ek-1. 30

48 Dağıtım ve Gereği: 15 nci Topçu Alayı ve 56 ncı Alay Komutanlıklarına telefonla, Cephane Taburu, Seyyar Hastahane Baş Tabipliğine, Karargâh Telgraf Takımı, Yarım Ekmekçi Kolu Komutanlıklarına yazılı olarak bildirilmiştir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Tümene bağlı birlikler Akstafa istasyonuna ulaştıkça trenlerle Bakû cephesine nakledildiler. Tümen karargâhı da 6 Eylül 1918 de Akstafa da trene binerek aynı gün saat da Gence istasyonuna ulaştı. Önceden aldığı emir üzerine istasyon komutanı, Kafkas İslam Ordusu Komutanına, geldiğimi telefonla haber verdi. Aradan kısa bir zaman geçtikten sonra yanlarında kendi kurmaylarından başka Azerbaycan hükûmetinin Harbiye Nazırı ve İçişleri Bakanıyla, bazı bakanlar ve Azerbaycan Kolordusu 87 Komutanı Ali Şeyhlinski Paşa, genel karargâhdan Binbaşı Mayer le, Nuri Paşa Gence istasyonuna geldi. İstasyondaki odaların birinde görüştük. Birçok gayretlere rağmen Bakû nün ele geçirilememesi, Almanların müdahalesini gerektirecek bir şekil aldığından ağırlık ve kollar gibi ikinci derece birlikleri Gence de bırakarak yalnız muharebe kademesiyle hareket edilerek bir an evvel Bakû cephesine gidilmesini emretti. Ben de öylece karargâhın büyük ağırlığıyla, Tümen bandosunu Gence de bırakarak yalnız karargâh subaylarıyla Gence den 7 Eylül 1918 de hareket ederek, Güney Grup Komutanlığının karargâhı olan Hacıkabul 88 istasyonunda biraz bekledikten sonra 8 Eylül günü saat te Akbulak 89 istasyonuna vardım. 90 Akbulak tan itibaren demiryolu güzergâhı, Hazar Denizi sahilini takip ettiğinden dolayı, bu yol, Hazar denizinde bulunan düşman harp gemilerinin ateşi altında bulunuyordu. Hatta bir gün önce Alayın 1 nci Taburunu götüren trenin Rus makinisti bir lokomotif çekemiyor diye vagonların yarısını bırakmış ve düşman gemileri bu vagonlara ateş ederek, bir subayla üç erimizi şehit etmişler ve bir subayla iki erimizin ağır yaralamışlardı. Bu yüzden havanın kararmasını bekledik. Sonra hareket ettik ve saat de Puta istasyonunda 91 trenden indik. Trenlerle nakliyatımız sağlıksız ve düzensiz bir şekilde yapıldı. Vagonlarda tahta kurusu ve saire gibi haşarat doluydu, temizlik hiç yoktu. Halbuki Azerbaycan da ve özellikle Gence şehrinde bir çift ekmek karşılığında çalışacak insanlar, ustalar vardı. 87 Azerbaycan Kolordusunun teşkilatı hakkında açık bilgi yoktur. Burada belirtilen birlikler, daha ziyade 5 nci Kafkas Tümeni ve 15 nci Piyade Tümeniyle beraber muharebelere katılmış milis birliklerdir. Görgülü; s Hacıkabul, Azerbaycan da önemli şehirlerden biridir. Kür çayının sol sahilinde, Şirvan ovasında bulunur. 89 Akbulak, Azerbaycan da Hacıkabul rayonuna bağlı kenttir. 90 Güney grubu birliklerinin bulunduğu mevkileri gösterir kroki için bk. Ek Bakû nün güneyinde Hazar denizi kıyısındadır. 31

49 Geceleyin otomobille Puta dan hareket ettim ve 9 Eylül 1918 de saat te 5 nci Kafkas Tümen karargâhının bulunduğu Gözdek köyüne 92 vardım. Burada 5 nci Kafkas Tümen Komutanı Mürsel Paşa 93 ile harbin durumu hakkında görüştük. Sabaha kadar burada kaldım ve 9 Eylül günü öğleyin Mürsel Paşa ve kurmaylarıyla birlikte Gözdek ten otomobillerle hareket ederek Masazir e 94 geldik. Buradan Kuzey Grup Komutanı Albay Osman ı da yanımıza alarak hep beraber Binegadi 95 topçu gözetleme yerine gittik. Balacari köyünü 96 ve bunun doğusundaki düşman mevzilerini tetkik ettik. Mürsel Paşa, karargâhına döndü. Ben de 9 Eylül 1918 gecesini Kuzey Grup Komutanının karargâhı olan Masazir de geçirdim Eylül 1918 sabahı saat de Kuzey Grup Komutanı ile beraber Saray, 98 Fatmalı, 99 üzerinden Digya ya 100 gittik. Geçtiğimiz arazi tamamen kumluydu. Ağaç ve yeşillik adına bir şey yoktu. Ahşaptan yapılmış piramit şeklinde birçok petrol kuyuları vardı. Digya ve Binegadi köyleri ve civarı bütünüyle bu petrol kuyularından oluşmaktaydı. Gümrü de Tümen kuruluşundan ayrılarak, 5 nci Kafkas Tümeniyle savaşmış olan 38 nci Alaya burada rastladım. Alay komutanı ve subaylarıyla görüştükten sonra 345 rakımlı Kirmako tepesine gittik. Düşmanın durumunu buradan da iyice tetkik ettim. 345 rakımlı tepenin güneyi Balacari köyüne kadar bir vadi hâlindeydi. Bu vadinin bir kısmı sulu, bir kısım kuruydu. Kuru olan yerlerde tuz birikintileri vardı. Bu vadinin güneyindeki sırtlar düşmanın işgali altındaydı ve burada düşmanın 8 kadar topu bulunuyordu. İncelemelerimizi tamamladıktan sonra Masazir e döndük. Bu sırada Doğu Orduları Grup Komutanının Masazir e geleceğini telefonla haber verdiler ve saat te, beraberinde grup kurmay heyeti, Kafkas İslam Ordusu Komutanı ve kurmay heyetiyle, Azerbaycan Kolordusu Komutanı 92 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 93 Mürsel (Bakü), 1881 yılında Erzurum da doğdu yılında Harp Okulu ndan, 1904 yılında da Harp Akademisi nden mümtaz yüzbaşı olarak mezun oldu yılları arasında Almanya da mesleki eğitim gördü. Balkan Savaşı esnasında 4 ncü Ordu Kurmay Heyeti nde görev yaptı. Birinci Dünya Savaşı nda sırasıyla; 34 ncü Piyade Tümen Komutanı, 2 nci Süvari Tümen Komutanı, 32 nci Piyade Tümen Komutanı ve 12 nci Piyade Tümen Komutanı olarak görev yaptı. 28 Mart 1918 de 5 nci Kafkas Tümen Komutanı oldu. 20 Nisan 1919 da Batum da İngilizler tarafından tutuklanarak Çanakkale de hapsedildi ve sonra Malta ya sürüldü. Kasım 1921 de esaretten dönerek İstiklâl Savaşı na katıldı. 23 Ağustos 1938 de emekli oldu. Almanca, İngilizce ve Fransızca bilen Mürsel Bakü, yılları arasında Kocaeli milletvekilliği yaptı. 2 Şubat 1945 tarihinde vefat etti. Türk İstiklâl Harbi ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 95 Azerbaycan da Bakû rayonuna bağlı kent. 96 Azerbaycan da Bakû rayonuna bağlı kent. 97 Genel Kuvvetin durumunu gösterir kroki için bk. Ek-2. Kuzey ve Batı Grupları da dahil olarak 5 nci Kafkas Tümen birliklerinin durumunu gösterir kroki için bk. Ek Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 99 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 100 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kent. 32

50 geldiler. Hep beraber tekrar gözetleme yerine gittik. Hava rüzgârlı ve fırtınalı olduğundan düşman mevzileri iyice görülemiyordu. Burada, Tümenimle takviye edilmiş olan Kafkas İslam Ordusunun, Bakû ye ne şekilde taarruz etmesinin uygun olacağı incelendi ve görüşüldü. Ben düşüncemi şöyle özetledim: 5 nci Kafkas Tümeni mevcut bütün kuvvetiyle bulunduğu mevzilerden gece baskınıyla, Bakû istikametinde taarruza geçmeliydi. Kuzey Grubu lâğvedilerek bu grubun emrinde bulunan 38 nci Alay Tümenine iade edilmek suretiyle, 3 piyade alayına sahip olacak olan 15 nci Piyade Tümeni de şafakla beraber kuvvetli topçu ateşinin himayesinde Balacari nin doğusundan Balacari sırtlarına; 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına bağlanacak yerli süvarilerle, Sabuncu dan 101 Ahmetli istikametinde gerçekten şiddetli taarruz gerçekleştirilerek düşman çevrilmeliydi. Bu suretle bir çember içine sıkıştırılacak olan düşmanın, limandan vapurlara binerek kaçmasına meydan verilmeyerek, şehir düşman işgalinden kurtarılacak ve düşman mahvedilecektir. Çünkü 5 nci Kafkas Tümeninin bölgesi dardır. Yüksek dağlardan inip, çıkmak gereklidir. Bu bölge Hazar Denizinde bulunan Rus savaş gemilerinin ateşine maruzdur. Düşman kuvvetinin büyük kısmı, aylardan beri yapılan muharebeler dolayısıyla 5 nci Kafkas Tümeni cephesindedir ve tahkimatı da mevcuttur. Bu şartların tamamıyla aksini taşıyan ve kuvvetlerin serbest hareketine uygun olan Balacari doğusundan ve daha kuzeyinden taarruz etmekle başarı sağlanır. Saat da, Ordu komutanları maiyetleriyle beraber gittiler. Fakat taarruzun ne suretle yapılacağı hakkında bir fikir söylemediler. Ben de 10 Eylül 1918 gecesini Masazir de geçirdim nci Piyade Tümeninin Romanya daki Başarılarının Sebepleri ve Manevî Gücü Hakkında Birkaç Söz 15 nci Piyade Tümeninin, Bakû ye taarruzu ve Kuzey Kafkasya harekâtına geçmeden önce Tümen hakkında biraz bilgi vermeyi faydalı buluyorum. Ben, Çanakkale de Anafartalar bölgesinde 55 nci Tümen Komutanıyken, 14 Kasım 1916 tarihinde, Başkomutanlık Romanya da savaşan 6 ncı Kolorduya bağlı 15 nci Piyade Tümen Komutanıyla yerimizi değiştirdi. İstanbul a uğrayıp Başkomutanı ziyaretimde, 15 nci Piyade Tümeninde, özellikle alay komutanlarının tümen komutanına daima itiraz ettiklerini ve bundan dolayı tümende disiplinin artırılmasının gerektiğini ve ilk araç ile de hareket edilmesini emretti. Bu yer değiştirmeyi bizzat kendisinin yaptığını da ekledi. Ertesi günü ilk trenle hareket ederek 29 Kasım 1916 tarihinde 15 nci Piyade Tümenine Dobruca daki 102 Körçeşme mevzilerinde katıldığım zaman, 101 Azerbaycan da Bakû şehrine bağlı rayon tabir edilen önemli yerleşim merkezlerinden biridir. 102 Karadeniz ile Tuna nehri arasında kalan, Romanya nın Köstence ve Tulça illeri ile Bulgaristan ın Hacıoğlu ve Silistre illeri sınırlarında bulunan bölge. 33

51 Tümenin solunda bulunan Bulgar Tümenine karşı taarruzunu ilerletmiş olan düşmanla, Tümeni muharebe ederken buldum. Komutayı, bu durumda üstlendim. Kolordumuz, Bulgar Ordu Komutanının emrindeydi. Bulgar tümenine pek şiddetli yüklenmiş olan düşman, piyadeleriyle metre kadar yaklaşmıştı. 15 nci Piyade Tümen Komutan vekili bu durumun sonucunu bekliyordu. Komutayı ele alıp, bir sahra topçu taburuna, düşmanın sol tarafına şiddetli ateş açtırdım. Bir kısım piyadenin de o istikamette taarruz etmesini emrettim. İtiraz edilmesine rağmen, emrimi şiddetle uygulattırdım. Düşmanın sol tarafı gerilemeye başladı. Bu sırada, gelen üç tank geri çekilen düşmanı takviye etti ve cesaretlendirdi. Topçumuzla piyademize şiddetli ateş etmeye başladı. Bu durum karşısında topçu ateşimizi tanklara çevirttim. Tanklar birdenbire durdu ve mürettebatı inmeye başladı. Tanklar, topçu ateşimizden zarar görmüşlerdi. Hızla ilerleyen piyademiz tarafından, mürettebatı esir edildi ve düşman kuvvetleri Bulgar Tümeninin cephesinden çekilmeye mecbur oldular. Bu muharebenin arkasından Tümen cephesine gelen Başkomutan, çok memnun oldu. Esir alınan İngiliz subay ve askerlerini bizzat sorguladı. Bu bölgeye yeni katılmış olmama rağmen, bu muharebedeki başarıdan dolayı Mareşal Mackensen tarafından İkinci Demir Haç nişanıyla ödüllendirildim. Daha bir sene geçmeden Birinci Demir Haç ve üst rütbeli subaylara verilen Sakson nişanını verdiler. Bu muharebede olduğu gibi 15 Aralık 1916 tarihine kadar yer yer cereyan eden muharebelerde, gerçekten alay komutanlarının verilen emirlere karşı sürekli itiraz ettiklerini ve disiplinin gevşek olduğunu gördüm. Bunun arkasından sert bir günlük emirle, herkese sorumluluğunu hatırlattım. Tuna Müttefik Ordusunun 15 Aralık 1916 tarihinden itibaren başlayan ileri harekâtında Alman ve Bulgar Tümenleri ortasında muharebe eden 15 nci Piyade Tümeni, çok hızlı davranarak düşmanı siperlerinden attı. Yenik düşen düşmanı, seri yürüyüşlerle takip ederek, Babadağ, 103 özellikle Ortaköy müstahkem mevzi muharebelerinde kahramanlıklar göstererek, Alman ve Bulgar Tümenlerinden önce bu mevzileri düşürerek zaptetti. Yine düşmanı takip ederek İsakça 104 kuzeyinde Tuna Nehrine döktük. Pek çok esir ve savaş malzemeleri ele geçirdik. Buradan sonra 15 nci Piyade Tümeni: Harsova dan 105 Tuna Nehrini geçerek Eflak cephesine nakledildi. 52 nci Alman ordusunun kuruluşuna katıldı. İbrail istikametinde yapılan taarruz harekâtına katılarak kısa zamanda, Seret nehrine kadar, mağlup olan düşmanı, savaşarak takip ettik. Burada ve özellikle Mihalea Meydan Muharebesinde, Müttefik ordu komutanlarının haklı takdirlerini kazanan cesaretle, düşmanı Seret nehrine döktük. Bu muharebede düşmandan, 10 subay, 707 asker esir ve birçok 103 Romanya nın Dobruca bölgesinde Tulça iline bağlı kasaba. 104 Romanya nın Dobruca bölgesinde Tulça iline bağlı kasaba. 105 Romanya nın Dobruca bölgesinde, bugünkü adı Hirşova olan kasaba. 34

52 silahla beraber 12 makineli tüfek ele geçirdik. Seret nehrinin sağ sahilini tahkim ederek savunma durumuna geçtik. İşte, Çanakkale de mevzi ve siper muharebelerinde, ve özellikle 3-4 Mayıs 1915 te gece baskınıyla başlayıp, devam eden hücumlarda çok sayıda şehit ve yaralı verip, 2 Aralık 1915 ten İngilizlerin Gelibolu yarımadasını boşaltmasına kadar, Kirte bölgesinde yapılan savunmalarda birçok kayıp vererek görevini tam anlamıyla yapan 15 nci Piyade Tümen birlikleri, Romanya da da komutam altında yaptığı taarruz ve takip harekâtında da harikalar göstererek, Müttefiklerin ve Türk ordularının harp tarihine şanlı sayfalar eklemiş oldu. Alay sancaklarına Harp ve Kılıçlı Gümüş Liyakat Madalyaları verildi. 15 nci Piyade Tümeninin aralıksız devam eden Dobruca ve Eflak taarruz harekâtları, Romanya nın meşhur dondurucu soğukları ve müthiş karlı, tipili ve ekseriya sisli havalarıyla kısmen dağlık, ormanlık kısmen de ova ve bataklık, sulu ve yapışkan çamurlu arazisinde yapılmıştı. 15 nci Piyade Tümeninin gösterdiği başarıların sebeplerini şöyle özetleyebilirim: nci Piyade Tümeni; Alman ordusu emrine girer girmez, Tümen komutanının emrine bir otomobil ve çift atlı bir fayton verildi. Tümen Kurmay Başkanlığı genişletilerek makineli tüfek, istihkâm, gaz, muhabere branşlı subay tahsis edilmiş, personel ve araç gereçleriyle birlikte bir tümen topçu komutanlığı karargâhı da katıldı. Mevzi muharebelerinde başarının temelini oluşturan haberleşme ve ulaştırma araçlarından ve sadece 12 km lik kabloya sahip bir telgraf takımının Tümende bulunması uygun görülmeyerek, son sistem donanımıyla bir Alman telgraf takımı da emrine verildi. Ayrıca telefon, helyograf, 106 helyosta, posta güvercini, piyadenin tayyare ile muhaberesini sağlayan müfrezeler de verilerek muhabere araçları kuvvetlendirildi. Tümenin nakliye araçları yeterli görülmeyerek çok mükemmel olan Avusturya nakliye kolları, Tümen emrine verildi. Uzman subaylar ve müfrezeler her gün siperleri ve birlikleri dolaşarak, birliklerin problemlerini yerinde hallederler ve akşamleyin Tümen komutanına ve kurmay başkanına bilgi verirlerdi. 2. Geri hizmetleri çok muntazam ve mükemmeldi. Cephane, iaşe, sıhhiye vesaire hizmetleri; görevlerine tam anlamıyla vâkıf kimseler tarafından düzenli olarak yerine getirilirdi. Kolordu ve tümenler ilerledikçe, geriden düzenli Alman teşkilâtı tarafından her şey vaktinde yapılırdı. Nakliye araçları (demiryolu işletmesi, dekovil hattının uzatılması, kamyon ve araba kollarının artırılması, hastanelerin tesisi vs.) ve muhabere araçları (posta, telgraf, telefon, telsiz, cephede düşman dinleme istasyonları, tayyare vb.) mükemmel şekilde tesis edilirdi. Birliklere sadece muharebe etmek 106 Güneş ışınlarından yararlanan optik telgraf aleti. 35

53 görevi kalırdı. Çünkü, ekmekten başlamak üzere her şey mükemmel bir şekilde temin ediliyordu. 3. İş bölümüne de çok önem veriliyordu. 15 nci Piyade Tümen komuta heyeti, Kurmay Başkanlığı ve birlikleri bu düzenli idareye iyice alışmıştı. 4. Üst makamlar, Tümen komutanlarına çok güvenirlerdi. Lüzum görülmedikçe Tümenlerin harekâtına karışmazlardı. Tümen komutanlarının fikir ve değerlendirmelerine çok önem verirlerdi. 5. Tümende üst rütbelilerin alt rütbelilere ve alt rütbelilerin üst rütbelilere karşı saygı ve güvenleri üst düzeydeydi. Komutan ve subaylar arasında ortaya çıkan kişisel kırgınlıklar göreve karıştırılmazdı. Böyle bir durum ortaya çıktığında, Tümen komutanlığının hızlı bir müdahalesiyle önü alınırdı. 6. Tümende sıkı bir disiplin kurulmuş ve Tümen yek vücut bir hâle getirilmişti. Verilen emirler mutlaka yapılır ve yaptırılırdı. 7. Tümen komuta heyetinin, daima birliklere ve askerlere yakın bulunması ve gereğinde geceleyin açıkta askerlerle beraber gecelemesi önemli bir etki yapmıştı. 8. Tümenin makineli tüfek, bomba ve topçu kuvveti iyiydi. Bunların piyadeye çok yardımı olurdu. Çoğunlukla, piyade muharebeye girmeden önce, bazen yalnız topçu, bazen de yalnız makineli tüfek ateşiyle düşman uzaklaştırılırdı. 9. Askerin donanımı mükemmeldi. Cephane ve erzak boldu. En zor zamanlarda bile asker, cephanesiz ve erzaksız bırakılmamıştı. Tümenin elinde daima kuvvetli, atlı cephane ve erzak kolları mevcut olduğu gibi birliklerde bol miktarda nakliye arabası ve yük hayvanı vardı. 10. Sağlık hizmetleri çok iyiydi. Tümenin elinde çok kuvvetli bir sıhhiye bölüğü ile bir seyyar hastane bulunuyordu. 11. Her fırsattan yararlanarak, subaylar ve askerler, piyade makineli tüfek vesair kurslara gönderilerek mevcut harp durumuna dayalı meseleleri teorik olarak hallettirmek; çeşitli mevsim ve havalarda cephe gerisinde karşılıklı muharebe tatbikatı yaptırmak vb.... suretiyle subay ve askerlerin bilgileri ve muharebe güçleri yükseltilmişti. 12. Yaptığı muharebelerde daima zafer kazanan Tümenin, subay ve askerlerinin manevî kuvveti yüksekti. Romanya da bulunduğumuz müddetçe yüksek rütbeli Alman komutanlar, fırsatlardan yararlanarak eğlenceler düzenlerler ve küçük rütbedeki subayları da bu eğlencelere iştirak ettirerek ödüllendirirlerdi. Subaylara düzenli bir sıra ile izin verirlerdi. 15 günde bir her subayın postayla memleketine ve ailesine en azından 5 kiloluk çeşitli erzak hazırlayarak göndermesini zorunlu kılmışlardı. 36

54 İşte yıldırım hızıyla ilerleyerek ve şiddetli savaşarak, Tatarpazarcık dan 107 Tuna ya kadar, Dobruca yı tamamıyla düşmandan temizleyen ve Eflak a geçip Seret nehrine kadar büyük meydan muharebeleri yaparak ilerleyen bu Tümenin, subay ve askerleri çeşitli Alman ve Avusturya nişanlarıyla da ödüllendirilmişlerdi. Tümen, Romanya dan hareket etmeden önce, Suriye ye nakledilen 25 nci Tümenin Suriyeli ve Filistinli askerleri 15 nci Piyade Tümeninin Anadolulu askerleriyle değiştirilmişti. Tümene alınan bu askerin çoğunluğu Gazze, Halilürrahman, Nablus gibi dayanıklı ve sağlam olmalarıyla bilinen halktandı. Bunların savaş yetenekleri yukarıda arz edildiği gibi, manevra ve talimlerle yükseltilmişti. Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya harekâtında, bunlardan çok yararlanıldı. Suriye düşüp de orada bir Arap hükûmeti kurulduğu hâlde bu askerler ateşkese kadar birliklerinden ayrılmadılar. Fedakârca savaştılar ve çoğunluğu ağır yaralandı ve şehit oldu. İşte, silah kuvveti ve manevi kuvveti yüksek olan 15 nci Piyade Tümeninin esas alaylarından olan 38 nci Piyade Alayı, Kafkas İslam Ordusu emrine gönderilmişti. 45 nci Alayla, Süvari Bölüğü, cephane ve erzak kolları Batum da; topçu ve 15 nci Alay da İbrail de bırakılmıştı. Bundan dolayı, Tümen komutanlığı yalnız, 56 ncı Piyade Alayı, İstihkâm Bölüğü, Telgraf Takımı, Ekmekçi Kolu, Sıhhiye Bölüğüyle Gümrü de 9 ncu Ordu Komutanlığının emrine girmişti. Burada da istihkâm bölüğüyle, atlı cephane kolları, bazı subay, astsubay, asker ve bomba makineleri ve taburlarla destek birliklerin hayvan ve arabaları ile muhabere araçlarının birçoğu alınmıştı. Romanya dan birlikte getirdiği önemli erzak, davar ve mal, alıkonulan Tümenin mevcudu ve harp gücü azaltılmıştı. Bununla beraber Tümenin subay ve askerlerinin harp gücünde, azim ve iradesinde bir bozulma olmamıştı. Romanya dan ayrılırken üst makamlara çekmiş olduğum veda telgrafına almış olduğum cevapları aynen aşağıya yazıyorum: 15 nci Piyade Tümen Komutanı Süleyman İzzet Bey e 18 Mayıs 1918 Bana göndermiş olduğunuz telgraftan dolayı samimiyetle teşekkürler ederim. Cesur 15 nci Piyade Tümeninin, emrim altında bulunduğu; Alman ve diğer müttefik birliklerle omuz omuza muharebe ettiği uzun süreyi iftihar ve sevinçle hatırlıyorum. Allah ın, vatan toprağında savaşacak olan 15 nci Piyade Tümeninin cesur birliklerine, gelecekte de müttefikimiz Osmanlı İmparatorluğuna ve ortak davamıza 107 Eski adı Hacıoğlu, bugünkü adı Dobriç olan şehir, Bulgaristan da aynı adı taşıyan eyaletin merkezidir. 37

55 yarar sağlayacak onurlu zaferler bağışlamasını temenni ederim. Tümeninizin, başarılarına dua etmekteyim. Tuna Tümeni Komutanı 15 nci Piyade Tümen Komutanı Süleyman İzzet Bey e Korgeneral Kusch 23 Mayıs 1918 Romanya daki harp alanında gösterdiği fedakârlık, disiplin ve düzenli harekâtıyla, bütün Müttefiklerin iltifat ve takdirini kazanan kahraman Tümeninizin yeni şeref sahalarında da Osmanlı ordusuna başka zaferler de kazandırmasını temenni eder, bütün subay ve askerlerinize askerî valiliğimizin hürmetlerini sunarım. Bükreş Askerî Valisi General Osman Nizami nci Piyade Tümen Komutanı Süleyman İzzet Bey e 8 Haziran nci Piyade Tümeninin Dobruca ve Eflak taki seferler sırasında gösterdiği değerli hizmetlerinden dolayı teşekkür eder, gideceği yeni harp meydanında aynı şekilde başarılı olmasını temenni ederim. Mareşal von Mackenzen Bu telgraflar 15 nci Piyade Tümeninin, Müttefik orduları arasında nasıl bir ün bırakmış olduğunu ayrıca göstermektedir nci Piyade Tümeninin 5 nci Kafkas Tümeniyle Birlikte Bakû ye Taarruzu ve Bakû nün Zaptı a. Taarruz Hakkında Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından Alınan ve Tümen Komutanlığınca Verilen Emirler 10 Eylül 1918 gecesi saat de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından özetle, aşağıdaki emir alındı: 1. 5 nci Kafkas ve 15 nci Piyade Tümenlerle Güney Grubundan oluşan ordunun komutasını ele aldım. Bu ordu; Bakû ye taarruz edecektir. 108 Osmanlı İmparatorluğu nun son zamanlarında elçilik ve bakanlık yapan Osman Nizami Paşa, Müşir Ali Nizami Paşa nın oğlu olarak İstanbul da doğdu yılında Harp Okulu ndan kurmay yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu. Çeşitli elçiliklerde ataşemiliter olarak bulundu ve mesleğine dair bazı eserler yazdı İnkılâbından sonra Berlin Büyükelçisi, daha sonra da Nafia Bakanı oldu. Balkan Harbi nden sonra Londra da toplanan konferansa murahhas olarak katılan Osman Nizami Paşa, 1939 yılında vefat etti. İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, Yedigün Neşriyat, İstanbul 1945, s

56 2. Taarruz zamanını ayrıca bildireceğim. 5 nci Kafkas Tümeni; 106 ncı ve 56 ncı Alaylar dahil olmak üzere, sol kanadı Ermeniköy ü olmak üzere güneye doğru 1500 metrelik bir cephede ilerleyerek taarruz edecektir. 15 nci Piyade Tümeni; 38 nci ve 106 ncı Alaylar, sağ kanadı Balacari doğu kenarı olmak üzere Ermeniköy istikametinde taarruz edecektir. Her iki tümen şiddetle taarruz ederek Bakû ye kadar ilerleyeceklerdir ncı Alaydan 2 tabur ordu ihtiyatıdır. 15 nci Tümen topçuları; 10,5 luk sahra obüsünden 2 top, 4 ncü Kudretli dağ topu bataryası, 4 Krupp, iki Şinayderden ibarettir. Cephane ikmali ve iaşenin temini 5 nci Kafkas Tümeni tarafından yapılacaktır. Hazırlıkların yapıldığı 11 Eylül 1918 günü saat e kadar Orduya bildirilecektir. 39 Kafkas İslam Ordusu Komutanı Tümgeneral Nuri Bu emir; bir gün önce Tümen gözetleme yerinde yapılan görüşmede belirtmiş olduğum fikre, değerlendirmeye, gerçeğe uygundu. Yalnız Tümenin malı olan 56 ncı Alay alınarak yerine Tümen tarafından savaş gücü bilinmeyen 106 ncı Alay verilmişti. Bunun da gerçek sebebi anlaşılamamıştı. Bu suretle, Tümenin güçlü alayları tamamen alınmış, 45 nci Alay Batum da bırakılmıştı. 5 nci Kafkas Tümeni emrinde hayli zedelenmiş olan 38 nci Alay, 15 nci Piyade Tümenine iade edilmişti. Halbuki bana, Gence den geçerken Bakû cephesine ulaştığımda 38 nci Alayın da emrime verileceğini, piyade kuvvetimin 3 alay olacağını; 5 nci Kafkas Tümenine Albay Cemil Cahit in tayin edileceğini; Mürsel Paşa nın da Doğu Cephesi Komutanı unvanını alacağını söylemişlerdi. Bir çeşit, kolordu teşkilâtı yapılmıştı. Şimdi de Ordu Komutanı bu teşkilâtı bozuyor ve Cephe Komutanı Mürsel Paşa yı tümenine iade ediyordu. 11 Eylül 1918 de saat da Masazir den şöyle bir Tümen emri verdim: 1. Kafkas İslam Ordusu Bakû ye taarruz edecektir. Taarruz zamanı ayrıca bildirilecektir. 106 ncı Alay; sağ kanadı, Balacari doğu kenarı - Ermeniköy ve sol kanadı Tepeler hattının burna yakın yerindeki boyun noktasıdır. 38 nci Alay; sağ kanadı boyun noktası, sol kanadı tren durağının doğusundaki yol da dahil olmak üzere taarruz edecekler, alaylar ikişer taburlarını birinci hatta sürerek yedeklerini kolların dışında bulunduracaklardır. Özellikle 106 ncı Alay; Balacari ye çok önem verecektir ncı Alaydan iki bölükle, 38 nci Alaydan bir bölük ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü topluca Tümen ihtiyatı olarak, Tümen gözetleme yeri olan Binegadi Tepesi gerisine gelecektir. 3. Topçulardan iki sahra obüs topu Yanardağ eteğinde, 4 Krupp topu Binegadi gaz ocaklarında, 2 Şinayder topu Binegadi tepesinde mevziye

57 girerek Binegadi Grubu adını; 4 Kudretli dağ topu, Digya nın güney sırtlarında mevziye girerek Digya Grubu adını alacaklar ve taarruz sırasında verilecek emre göre hareket edeceklerdir. 4. Maştağa da 109 bulunan Binbaşı Tevfik Müfrezesi, 3 milis taburu 1 Krupp topu, Balahani Sabuncu hattına taarruz edecek; Mürettep 2 nci Süvari Alayıyla, Lezgi 111 ve Azerbaycan Süvari Alaylarından oluşan süvari müfrezesiyle 1 Krupp topu; Süvari Binbaşı Zihni komutasında Gosan da 112 toplanacak ve Ahmetli - Kışla yönünde ilerleyecektir. 5. Cephane ve iaşe 5 nci Kafkas Tümeninden sağlanacaktır. Hazırlıklar hemen başlayacaktır. Tümen karargâhı şimdilik Masazir dedir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emri alaylara yazıyla bildirmekle beraber, alay ve müfreze komutanlarını alarak Binegadi deki Tümen gözetleme yerinden her komutana ayrı ayrı cephesini, taarruz tarzını ve topçuların da yerlerini ve mevzilerini arazi üzerinde göstererek etraflıca açıkladım. Öğleden sonra akşama kadar düşman topçusu; Digya ya, Tümen gözetleme yerine, Binegadi ve civarına aralıklarla ateş etti. Bu ateşte bir doktorla, bir erimiz yaralandı. Saat de bir raporla hazırlıkların yapıldığı ancak telefon haberleşmesinin kötü, sıhhiye teşkilâtının eksik olduğunu, kollar henüz gelmediğinden cephane ve iaşe nakliyatının güçlükle yapılabileceğini Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına bildirdim. 15 nci Piyade Tümen birliklerinin bugün aldıkları vaziyet ve yapılan hazırlıklarla Bakû nün batı, kuzey ve doğusundaki düşman mevzileri ve kuvvetleri bir çember içine alınmış oldu. Gece yarısı 5 nci Kafkas Tümeni taarruza başlayacaktı. 15 nci Piyade Tümeni de dört yönden geceleyin keşif kollarını sürerek şafakla beraber gerçek taarruza geçecekti. Böylece her taraftan çevrilmiş olan düşmanın, iki tümenimizin şiddetli taarruz ve ateşleri karşısında dayanamayarak o gün Bakû ye kaçıp gemilere binmelerine meydan verilmeyecek, büyük kısmı imha ve esir edilecekti. 12 Eylül 1918 günü sabahleyin hazırlıklar hakkında ikinci bir Tümen emri verdim. Bu emirle 107 nci Alay ile 38 nci Alayın cephelerini biraz 109 Azerbaycan da Sabuncu rayonuna bağlı kasaba. 110 Azerbaycan da Sabuncu rayonuna bağlı kasaba. 111 Lezgiler; Azerbaycan ın Gusar, Haçmaz, Gökçay, Gebele, Oğuz, İsmayıllı rayonlarında toplu hâlde yaşarlar. Kafkasya nın yerli halkından olan Lezgiler, Azerbaycan coğrafyasında Kafkas dilli halklar arasında önemli bir yer işgal etmektedirler yılı nüfus sayımına göre Azerbaycan da Lezgi yaşamaktaydı yılında bu sayı e yükselmiştir sayımında ise Lezgiler le (%2.4) Azerbaycan nüfusu içerisinde dördüncü sıraya yükselmiştir. Son 1999 yılı sayımında ise Lezgiler Azerbaycan Türklerinden sonra Azerbaycan da ikinci büyük etnik unsuru oluşturmaktadırlar. Elnur Ağaoğlu; Azerbaycan ın Etnik ve Demografik Yapısı, Türkler, C.19, s Azerbaycan da Sürehani rayonuna bağlı kasaba. 40

58 kısalttım. Her iki alaya, taarruz cephesi olarak Balacari sırtlarını; Maştağa Müfrezesine de Kirmaku Tepesini verdim. Öğleden önce saat de Ordudan alınan, düşmanın 15 nci Piyade Tümeni cephesine dikkatini çekmesini içeren bir emri üzerine Ahmetli yönünde süvarilere gösteri, milis süvarilerine düşmana görünerek ve top menzili haricinde kuzey ve doğu yönünde ileri geri yürüyüşler yaptırıldı. Kudretli dağ topu bataryası Balahani yi ateş altına aldı. Tesirli 141 mermi attı. Saat te Binegadi gözetleme yerine giderek gözlem ve incelemelerime devam ettim. O sırada bir düşman tayyaresi Tümenin mevzileri üzerinde dolaşarak keşiflerde bulundu. Binegadi tepesi gerisindeki ordugâhımıza bombalar attı. 107 nci Alaydan bir subayın kolu kırıldı, 9 er ağır yaralandı. 38 nci Alaydan 11 er yaralandı. Buna karşılık Krupp toplarıyla Balacari kenarındaki düşman mevzilerine ateş ettirdim ve hayli kayıp verdirdim. Bu suretle Ordu emri gereğince düşmanın dikkati çekilmiş oldu. Saat de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından birinci taarruz emrinin içeriğini ve alınan düzeni tamamıyla değiştiren ikinci bir emir aldım. Bu emirde deniliyor ki 5 nci Kafkas Tümeni 26 ncı Tabur bölgesinden, yani güney kısmından taarruz edecektir. 15 nci Piyade Tümeni de yalnız 38 nci Alayıyla milis taburları ve milis süvarilerden oluşan bir kuvvetle düşmanı meşgul edip durduracaktır. Bu Tümende yalnız 6 Krupp topu kalacaktır. Obüs, Kudretli dağ topu ve Şinayder bataryaları tamamıyla 5 nci Kafkas Tümeni emrine verilecektir. 106 ncı ve 107 nci Alaylar ordu ihtiyatı olarak Gökmali de 113 kalacaktır. Topçulara ve 107 nci Alay Komutanına gereken emirleri verdim. 38 nci Alayı Binegadi - Yanardağ hattına çektim. Bu emirle 15 nci Piyade Tümeninin cephedeki kuvveti çok zayıflatılmış oldu. Hatta 15 nci Piyade Tümeni gelmeden önce bu bölgeye ayrılmış olan Kuzey Grubu kuvvetinden de çok aşağıya indirildi. Kuzey Grubunda, 10 tabur piyade, 12 top, biri nizamiye olmak üzere 3 süvari alayı varken; bu emirle 15 nci Piyade Tümen Komutanlığı emrinde yalnız 3 piyade taburu, 6 Krupp topu ve milis piyade ve süvarileri bırakılmış oldu. Buna karşılık ordunun geri kalan bütün kuvveti 5 nci Kafkas Tümen Komutanlığı emrinde toplanmıştı. Bu hareket tarzının ve verilen iki numaralı Ordu emrinin gerçek sebebini anlayamamıştım. Belki, 5 nci Kafkas Tümeninin şiddetli taarruzuyla ve süratle Bakû yü ele geçirmesi durumunda, 15 nci Piyade Tümen cephesinde yerleşecek düşman kuvvetinin geri çekilme yolunun kesileceği düşünülmüştür. Fakat 15 nci Piyade Tümeninin ortaklaşa taarruzu olmadıkça buna imkân olamayacağı açıktı. 13 Eylül 1918 günü, öğleden sonra saat te 5 nci Kafkas Tümeninin taarruz cephesini görmek üzere Şaban dağına gittim. Bu dağ; Kobi nin 114 doğusundadır. Buradan Tümenimin taarruz cephesini de yandan 113 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 114 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 41

59 iyice inceledim. Saat sıralarında Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından gerçek taarruz emrini aldım. Özet olarak; Yarın, 11 Eylül 1918 günü gece saat de Bakû ye gerçek taarruz yapılacaktır. 5 nci Kafkas Tümeni; 9 ncu, 10 ncu, 13 ncü ve 56 ncı Alaylarla kendi cephesinden Bakû istikametinde taarruz edecek; 15 nci Piyade Tümeni; cephesindeki Balacari, Balahani, Ahmetli istikametlerinde kuvvetli keşif kolları göndererek ve topçu ateşi yaparak düşmanı yerinden kımıldatmayacaktır. 15 nci Piyade Tümeni; gece yarısı işe başlayacaktır. 106 ncı ve 107 nci Alaylar Ordu ihtiyatı olarak Gökmali de bulunacaklardır. Ordu emri üzerine, ben de şöyle bir emir verdim: 1. Kafkas İslam Ordusu, 14 Eylül 1918 günü saat de Bakû ye taarruz edecektir. 15 nci Piyade Tümen birlikleri şu şekilde hareket edeceklerdir: a. 38 nci Alaydan 1 takımla 2 makineli tüfek Binegadi nin güneybatısındaki Yanardağ tepesi eteğinde Balacari ye karşı bırakılacak; 38 nci Alay güneşin doğuşuyla beraber 2 taburu birinci hatta ve 1 taburu ihtiyatta olmak üzere Balacari doğusundan, karşıdaki sırtlara taarruz edecektir. Gece yarısı 40 ar kişiden oluşan 2 keşif kolu Balacari köyüne ve sırtların uzandığı burun istikametine gönderilecektir; b. Piyade milis taburları; Balahani istikametinde taarruz edecekler ve başarılı olduktan sonra Sürehani 115 istasyonunu güneyden kuşatacaklardır; c. Binbaşı Zihni Müfrezesinin süvarileri Ahmetli istikametinde taarruz edeceklerdir Krupp topu şimdiki mevzisinde kalarak 38 nci Alayın taarruzunu kolaylaştıracaktır. Milislerle süvariler yanına birer Krupp topu gönderilecektir. 3. Ben saat ten itibaren Tümen gözetleme yerinde bulunacağım. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emri takiben gerek taarruz sırasında gerekse Bakû nün zaptı hâlinde, disipline ve asayişe çok dikkat edilerek halka kötü muamelede bulunulmaması hakkında ayrıntılı bir günlük emir yayınladım. Bakû ve civarı çok sıcaktır. Arazisi kumluktur. Suyu çok kötüdür. Yalnız Dağıstan dan 116 borularla getirilen ve Bakû de çeşmelere dağıtılan 115 Azerbaycan da, Bakû nün 15 km kuzeydoğusunda rayon. 116 Kuzeyinde Kalmuk Özerk Cumhuriyeti, doğusunda Hazar denizi, güneyinde Azerbaycan, güneybatısında Gürcistan, batı ve kuzeybatısında Çeçenistan ve Kuzey Kafkasya ile çevrili olan Dağıstan Özerk Cumhuriyetinin yüzölçümü km 2, nüfusu yaklaşık 2 milyon, başşehri Mahaçkala, diğer önemli şehirleri Derbent, Buynak, Hasavyurt, Kızılyar ve İzerbaş tır. Endüstrisinin temeli Mahaçkale ve İzerbaş yakınlarındaki petrol ve doğalgaz yataklarına dayanır. Halkın büyük bir bölümü başta hayvancılık olmak üzere tarımla uğraşır. Ziya Musa Buniyatov; Dağıstan, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s

60 Kuba 117 suyu iyidir. Savaş dolayısıyla birliklerimiz tarafından bu suyun yolları kapatılmıştı. Bakû deki halk ve düşman askeri susuzluktan sıkıntı çekiyordu. Bugün düşman uçağı mevzilerimiz üzerinde dolaşarak birkaç bomba attı. Düşman topçusu özellikle Binegadi tepesine çok sayıda mermi attı. b. Verilen Emre Göre 15 nci Piyade Tümen Taarruzunun Ayrıntıları 13 Eylül 1918 gece yarısı, 15 nci Piyade Tümen cephesinden 40 ar kişiden oluşan keşif kolları çıkarıldı. Bu keşif kolları düşman mevzilerine yaklaşır yaklaşmaz, karşılıklı piyade ve makineli tüfek ateşi başladı. Böylelikle, düşmanın bu cepheye dikkati çekilmiş oldu. 14 Eylül günü şafakla beraber, 5 nci Kafkas Tümeninin cephesinde bulunan 56 ncı Alay bomba ve makineli tüfek ateşiyle taarruza geçerek düşmanın birinci ve ikinci hat siperlerini ele geçirdi. Ben de 15 nci Tümen karşısında bulunan düşmanın, 5 nci Kafkas Tümeni cephesindeki düşmanı takviye etmemesi ve bulunduğu yerde durdurulması için, saat te 4 Krupp topuyla düşman mevzilerine şiddetli bir topçu ateşi açtırdıktan sonra, 38 nci Alayı Balacari sırtları istikametinde taarruza başlattım. Bu alay ilk hamlede düşman hattının metre yakınına kadar gitti. Bu sırada Balacari köyünün doğu tarafında, siperlerinde bulunan düşman; özellikle köyün doğu tarafına gizlice yerleştirilmiş olan 6 adet makineli tüfeğiyle 38 nci Alayın sağ kanadını yandan ateş altına alıyordu. Bu gizli makineli tüfek mevzisine ateş açan Krupp toplarımızın hiçbir tesiri görülmüyordu. Ben bu topların yanındaydım. Sağımızda bulunan 5 nci Kafkas Tümeninin birliklerinden ve topçularından hiçbiri, iki tümen arasında meydana gelen açıklıktan dolayı 38 nci Alayın sağ kanadına yardım edemediği gibi, Ordu ihtiyatında bulunan iki alaydan bir tanesi olsun bu tarafa gönderilmemişti. Düşmanın, öldürücü gizli makineli tüfek mevzisine, 5 nci Kafkas Tümeninin emrinde bulunan büyük topçu kuvvetinden hiç olmazsa obüs ve Kudretli dağ topu bataryalarından birinin ateş ettirilmesi çok yararlı olacaktı. 5 nci Kafkas Tümeninin mevzileri âdeta bu gizli makineli tüfek mevzisinin gerisindeydi. Sol kanatta ve demiryolunun güneye döndüğü burun gerisinde bulunan düşmanın piyadesi ve topçusu, özellikle uzun menzilli iki topu, 38 nci Alayın sol kanadını yan ateşle hırpalıyordu. Düşmanın gizli makineli tüfek mevzilerine tesir edemeyen dört Krupp topunun ateşini, sol kanatta bulunan düşman topçusuna çevirttiysem de yanlarından ve cepheden yediği şiddetli ateşler karşısında kalan 38 nci Alay, öğleye kadar daha fazla ilerleyememişti. 117 Kuba, Azerbaycan ın kuzeyinde, Büyük Kafkas dağlarının doğu uzantılarının kuzey yamacında bulunan bir kenttir. Bakû nün 165 km kuzeybatısında yer alan şehir, dağlık bir araziye sahiptir. Kuzey doğusunda Samur-Deveci ovası bulunur. 43

61 Alınan esirlerin ifadesinden; 38 nci Alay cephesinde 800 Ermeni, 700 Rus, 100 İngiliz askeriyle, ustalıkla yerleştirilmiş 16 makineli tüfek ve 2 si uzun olmak üzere 12 top bulunduğu anlaşıldı. 14 Eylül günü öğleden sonra Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı; 15 nci Piyade Tümeninin, 38 nci Alayın sağ kanadına gelmek üzere, 107 nci Alayı Hacıhasan köyü 118 üzerinden Balacari gerisine gönderdiğini bildirdi. 107 nci Alay; iki tümen arasında yerleşen düşmanın şiddetli ateşi karşısında geriledi ve vaktinde yetişemedi. Krupp toplarımızın tesirli ateşi üzerine kuvvetli düşman topçusu ateşini bu zayıf Krupp toplarımızın üzerine çevirdi. Atılan mermilerin çoğu patlamıyordu. Patlayanların açtığı çukurlar da gizlenmemize yarıyordu. Düşman topçu ateşini üzerine çeken Krupp bataryasının ateşi, sağ kanatta bulunan gizli makineli tüfeklere çevrildi. Bu makineli tüfeklerin ateşi hafiflemiş, piyademiz de düşman topçu ateşinden kısmen kurtulmuştu. Bu fırsattan yararlanarak, emrimdekilerle birinci hatta giderek yan ateşlerinden geçici olarak kurtulan 38 nci Alay subay ve askerlerini Alay Komutanıyla birlikte cesaretlendirip tekrar taarruza geçirttim. Düşman avcı hattından tek tük askerler gerideki sırtlara gidiyorlardı. Bir saat kadar süren şiddetli çatışmadan sonra 38 nci Alayın askerleri cesurca bir hücumla Balacari sırtlarına tırmandılar ve buradaki düşmanı sürerek, saat te bu sırtları tamamıyla işgal ettiler. Alayın sağından ilerleyen 38 nci Alay 3 ncü Tabur, düşman makineli tüfeklerini ele geçirdi ve İngiliz subay ve askerlerinden oluşan mürettebatı da esir aldılar. 119 Arkasından 38 nci Alay Komutanıyla birlikte süratle Balacari sırtlarına gittim. Birlikleri düzenli hâle sokturup, hızlıca 2 Krupp topunu ve Tümen ihtiyatı olan 100 askerle makineli tüfeğini çektirdim ve tahkimata başlattım. Bu sırada Ordudan gelen emirle, 107 nci Alayın emrime verildiği bildiriliyordu. Alayın nerede bulunduğu ise bildirilmiyordu. 5 nci Kafkas Tümeni ile aramızda açıklık olduğundan burada bir kısım düşman direnmeye devam ediyordu. Önce Ordu vasıtasıyla telefonla ve ayrıca emir subayı ile yazılı olarak, 107 nci Alay Komutanına, acele olarak 38 nci Alay ın sağ kanadına yetişmesini ve arada kalan düşmanın esir alınmasını emrettim. Bu sırada 38 nci Alay, sol kanadında makineli tüfek ve topçu ateşinin koruması altında, karşı taarruza kalkan düşman piyadesiyle muharebe ediyordu. Hemen oraya gittim. Ordu Komutanlığından gelen telefonda; Alayların iyi sevk ve idare edilmesi amacıyla Balacari nin güney sırtlarına gelmenizi rica ederim. deniliyordu. Bu telefonu avcı hattında, bizzat, askerlerin ve makineli tüfeklerin ateş mevzilerini düzeltirken aldım. Aslında emrimde alaylar değil, yalnız 38 nci Alay ile daha kuzeyde bulunan piyade ve süvari milisler vardı. 107 nci Alay meydanda yoktu. Bir ucu Bakû nün kuzeyine kadar uzanan 118 Azerbaycan da Tovuz rayonuna bağlı kent. 119 Cereyan eden muharebeyi gösterir kroki için bk. Ek Geniş bir cephede bir tümen komutanının elinde yalnız 100 askerden oluşan bir ihtiyat kuvvetinin bulunmasına hayret edilmesin. (Yazarın Notu) 44

62 geniş bir cepheye yayılmış olan tümen birliklerini, daha güneyden sevk ve idare etmek mümkün değildi ve ayrıca orası tümen bölgesi dışındaydı. Bir Ordu komutanının, bir tümen komutanına savaş sırasında nerede bulunacağını gösterecek kadar karışmasına hayret ederek şunları yazdım: Saat dan itibaren, Balacari nin güney sırtlarında ve avcı hattındayım. Duruma ve şartlara uygun şekilde hareket edeceğimi arz ederim. Henüz Tümen emrine gelemeyen 107 nci Alay Komutanını akşama doğru telefonla buldurdum ve hızlı hareket etmesini emrettim. 14 Eylül 1918 gecesi alınacak düzen için birliklere, Balacari nin güney sırtlarından 9 numaralı Tümen emrini verdim: 14 Eylül 1918 saat nci Alay ele geçirdiği mevzide kalarak birliklerini tertip ve tanzim edecek, her türlü ihtimale karşı mevkisini koruyacak ve 107 nci Alayla irtibat kuracaktır nci Alay mutlaka sola yanaşarak 38 nci Alayla sıkı bir irtibat kuracaktır. Bunun için 5 nci Kafkas Tümeninin emrinde bulunan 10 ncu Kafkas Alayından biraz uzaklaşabilecektir nci ve 38 nci Alaylar birer taburlarını yedeklerine alacaklar ve bunları dış kanatları gerisinde bulunduracaklardır. 4. Binbaşı Zihni ve Binbaşı Tevfik Müfrezeleri bu geceyi ele geçirdikleri mevzilerde geçirerek, düşmanla teması muhafaza edecekler ve teyakkuz hâlinde bulunacaklardır. 5. Bütün birlikler, düşmanın geceleyin karşı taarruzunu göz önüne alarak, ona göre tertiplenerek hazır bulunacaklardır. Geceleyin cephe ilerisine keşif kolları çıkarılacaktır. 6. Krupp dağ topu bataryası, güneş battıktan sonra Balacari nin doğu tarafına gelecek ve güneş doğmadan önce, şimdiki mevzisini işgal etmiş olacaktır. 7. Taarruzun şekli, yarın, ayrıca bildirilecektir nci Alaydan kazma kürekli bir müfreze, bekleme yeri yanındaki tren hattına gönderilecek ve bu hattın bir kısmı tahrip edilecektir. 9. Birlikler bu gece cephanelerini ve her türlü ihtiyaçlarını ikmal etmiş olacaklardır. 10. Sıhhiye Bölüğü, bu gece, Balacari de bir sıhhiye kademesi kuracaktır. 45

63 11. Alaylar ihtiyaç kalmayan kabloları toplatacak ve Balacari nin doğu tarafındaki Tümen santralıyla bağlantı kuracaklardır. Alay ve müfreze komutanları, bugünkü muharebe raporlarını hemen Tümene göndereceklerdir. 12. Tümen gözetleme yeri, Balacari nin 1 km güneyindeki boyun noktasındadır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emir gerekli yerlere tebliğ edilmiş, yalnız irtibatı olmayan 107 nci Alay Komutanına bildirilememişti. Bütün gece, karşılıklı piyade ve makineli tüfek ateşi açıldı. Ara sıra topçu ateşi de karışıyordu. Düşman bir ara karşı taarruza kalkıştıysa da püskürtüldü. Düşman bu karşı taarruzu, sol kanatta ve cephemizin ilerisinde bırakmış olduğu 15 lik uzun topları almak veya bozmak amacıyla, 3 ncü Tabur cephesine gerçekleştirmişti. 15 nci Piyade Tümen karargâhı geceyi, ele geçirilen, Balacari nin sırtlarında, avcı hattından ancak 300 m geride ve açıkta geçirdi. 38 nci Alay, bugünkü çetin muharebede hâkim mevzide yerleşmiş ve tahminen piyade ve iyi yerleştirilmiş olan 16 makineli tüfek ve ikisi uzun menzilli olmak üzere 12 sahra topu, çok güçlü düşman karşısında az bir kuvvetle ve ancak 4 Krupp topunun ateşinin korumasında, düz araziden kahramanca ilerlemiş ve Balacari sırtlarını takdire değer bir hücumla zaptetmişti. Alayda, kısmen Azerbaycanlı asker vardı, ancak bunlar iyi talim ve terbiye görmemiş olduklarından Alayın çekirdeğini oluşturan çavuş ve onbaşıların idaresiyle ilerlenebiliyor, fakat ateşlerinden hiç yararlanılmıyordu. 15 nci Piyade Tümeninin durumu şöyleydi: 38 nci Alay 3 ncü Tabur, Balacari köyünün güneyindeki sırtlarda; 1 nci Tabur onun solunda; 2 nci Tabur her ikisinin merkezinin gerisindeki alay ihtiyatında; Krupp dağ topu bataryası 3 ncü Taburun sol kanadının gerisindeki mevzide; milislerle süvariler, Balahani - Ahmetli hattında bulunuyorlardı. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının taarruz hakkında vermiş olduğu emir Bakû nün zabtını hedeflediğinden ayrıca bir emir beklemeyerek, 15 Eylül 1918 günü için, daha geceden, aşağıdaki Tümen emrini verdim: 1. Yarın sabah taarruz harekâtına devam edilerek Bakû zapt edilecektir nci Kafkas Tümeninin sol kanadı, Ermeniköy ün güneyinden geçip, taarruzla şehrin batı kısmını zaptedecektir. 15 nci Piyade Tümeni buranın zaptından sonra Bakû kısmında bir piyade alayı ile iki dağ topu 46

64 bataryası bulunduracak; diğer bütün birliklerini, Hırdalan Bakû yolunun iki tarafında toplattıracaktır nci Piyade Tümeni, sağ kanadıyla Ermeniköy ünden geçip, kuzey ve doğudan ilerleyerek Bakû nün Çernigorot kısmını ele geçirecektir. Tümene tahsis edilen Bakû nün bu kısmının muhafazası için, bir piyade alayı ile bir dağ topu bataryası ayrılacak ve kalan kuvvetler şehrin dışında toplu bulundurulacaktır. Konuya dair ayrıca emir daha sonra verilecektir Eylül sabahı gün doğarken topçu hazırlıkları yapıldıktan sonra birlikler şu şekilde hareket edeceklerdir: a. 107 nci Alay sağ kanatta, Ermeniköyü nden geçerek tren hattının iki tarafındaki limana kadar bütün binaları; b. 38 nci Alay, 107 nci Alayın solunda ilerleyerek, Çernigorot un merkez kısmını sahile kadar ele geçirecektir. c. Binbaşı Tevfik Müfrezesi, Sabuncu dan Bakû ye gelen demiryolunu takip ederek Bakû ye gelip, Kışlak ı zaptedecek ve orada kalacaktır. d. Binbaşı Zihni Müfrezesi, Bakû - Ahmetli üzerinden ilerleyerek, Bakû nün doğu kısmını zapt edecektir. 5. Yarın sabah Balacari ye bir zırhlı tren gelecek ve birliklerimizle beraber Kışlak a girecektir. 6. Şehrin zaptından sonra, alaylar, kendilerine ayrılan bölgelerdeki belli başlı yol ve meydanları gerektiğinde ateş altına alabilmek için, uygun yerlere makineli tüfekler yerleştireceklerdir. 7. Birliklerin dağılmalarına ve şehri yağmalamalarına kesinlikle izin verilmeyecektir. 8. Birlikler son hedeflerine ulaştıklarında, emir subaylarını, emir almak üzere yanıma göndereceklerdir. 9. Tümen karargâhı şimdilik Balacari nin güneyindeki boyun noktasındadır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emir; 14 Eylül 1918 günü saat de bütün birliklere tebliğ edilmiştir. c. 15 Eylül 1918 de Bakû nün Zaptının Ayrıntıları 15 Eylül sabahı erkenden 15 nci Piyade Tümenine taarruza başlama emrini verdim. İki gece uykusuz kalan birlikler ağır hareket ediyorlardı. Bizzat avcı hattına giderek bölük bölük 38 nci Alay 2 nci Taburu taarruz ettirdim. 121 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kasaba. 47

65 Düşman düzenli olarak ricat etmeye başladı. 38 nci Alay 1 nci Taburu, 2 nci Taburun solundan ilerlettim ve 3 ncü Taburu da yedek olarak takip ettirdim. Ben de kurmay subaylarımla, birinci hattaki avcılarla beraberdim. Ermeniköyü ne kadar kolay geldik. Ermeniköyü nde düşmanla bir süre çarpışıldı ve bir kısım askeri esir alındı. Ayrıca, 2 uzun menzilli tüfek, 8 sahra ve 2 dağ topuyla 2 tayyare ele geçirildi. Soldan ilerleyen 1 nci Tabur, yokuşu çıkar çıkmaz aniden Rus ve Ermeni subay ve askerlerinden oluşan, toplu hâldeki bir alay kadar kuvvete rastladı. Bunlar, komutansız şaşkın bir hâlde kalmışlardı. Birbirine silah kullanmadan iki taraf birbirine karıştı. Sonra aklı başına gelen düşman, Bakû istikametinde kaçtı. İki tarafın da birbirine karşı süngü bile kullanmaması şaşılacak şeydi. 1 nci Tabur, kaçan düşmanı takip ederken, 2 nci Tabur sola yanaşarak, saat da Bakû nün Çernigorot kısmına hakim oldu ve buradaki mahalleye yakın kuzey sırtları işgal edildi. Şehrin bu kısmı ateş altında bulunduruldu. Ahmetli taraflarında bulunan ve çoğunluğu Ermeni atlı ve piyade düşman askeri de milis kuvvetlerimiz karşısında geri çekilerek koşa koşa şehre kaçıyordu. Karşımızdaki düşman, kuvvetini takviye ederek şehir kenarındaki binaların çatı ve pencerelerine mitralyöz tüfekleri yerleştirerek, şiddetli ateşlerle savunmaya başlamıştı. En az 800 tüfek ve 8 makineli tüfek tarafından ateş açılıyordu. Birkaç günden beri muharebeye girmemiş olan 107 nci Alay 3 ncü Taburu topçu ateşi korumasında, saat da bu inatçı düşmana karşı sürdüm. Büyük kısmı Ermeni olan düşmanın, bina duvarlarını siper ederek sokaklardan şiddetli ateşle açması ve 3 ncü Tabura karşı da taarruza geçmesi üzerine, Tabur, perişan bir şekilde ricat etmek zorunda kaldı. Bu durum 107 nci Alayı tamamen etkiledi. Alay ve tabur komutanları askerlere hâkim olamıyorlardı. Şaşırıp kalmışlardı. Bu beklenilmeyen durum karşısında, birkaç günden beri yorgun düşen 38 nci Alaydan 1 bölükle 2 makineli tüfeği hemen ileri sürdüm. Bu bölük, topçu ateşinin de yardımıyla, düşmanı püskürtüp, sokak başlarını ele geçirdi, ancak daha fazla ilerleyemedi. Bu sırada 5 nci Kafkas Tümen Komutanından gelen telefonda; Bakû delegeleriyle şehrin zaptıyla ilgili şartların görüşülmekte olduğu, bunun için de ateşin kesilmesi gerektiği bildiriliyordu. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından, maalesef, sabahtan beri hiçbir emir alınmamıştı. Karşımda bulunan düşmanın şiddetli ateş açmakta olduğunu, hatta karşı taarruza bile kalktığını, bu durumda tarafımızdan ateşin kesilmesine imkân olmadığını, görüşmekte olduğu delegelere bu durumu anlatarak buradan bana da bir heyetin müracaat ettirilmesini 5 nci Kafkas Tümen Komutanına bildirdim. Ayrıca, 38 nci Alay 3 ncü Taburun cepheden ve 2 nci Taburun da bu taburun solundan şehre taarruz etmesini, 107 nci Alayın tamamıyla mezbaha ve fabrika civarında toplanmasını, topçuların bu inatçı düşmanı yandan ateş altına almasını emrettim. 38 nci Alay; bu emirle şehre girerken, Tümen kurmaylarından olup, 38 nci Alay komutanının yanındaki irtibat subayı Üsteğmen Sezai den saat da alınan haberde; Alay komutanının yanına üç kişi gelerek saat 48

66 16.00 da teslim olacaklarını ve ateş etmeyeceklerini bildirdiler. Biz de ateşi kestik. deniliyordu. Hemen ileri harekâtın durdurulmasını ve herkesin bulunduğu yerde, teyakkuz hâlinde kalmasını emrettim. İkinci defa alınan haberde ise; sokak çatışmasının tamamen kesildiği ve halkın bölük bölük beyaz bayraklarla gelerek teslim oldukları ve muhafaza altına alındıkları bildiriliyordu. 38 nci Alay, saat te Bakû nün Çernigorot kısmına girip hâkim noktaları ele geçirerek, esirleri ve silahları toplamaya başlamıştı. İlk hamlede 2 subay ve 80 asker esir alındı. Ayrıca, yaklaşık 800 tüfek ve 6 makineli tüfek ele geçirildi. Şehrin bu kısmının emniyetini sağlamak üzere 38 nci Alay Komutanını görevlendirdim. Düzen sağlanmıştı. Akşama doğru şehre giren Albay Cemil Cahit in, bütün şehre Mevki Komutanı tayin edildiğini haber aldık. 15 nci Piyade Tümeni, emredilen hedefi ele geçirmiş, hatta daha da ileriye gitmişti. Harekât hakkında Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından şehrin zapt edilmesi ve muhafazası hakkında hiçbir emir alınmamıştı. Akşam geç vakitlerde, Gözdek te kalmış olan Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa dan iki telefon emri geldi. İlkinde, 15 nci Piyade Tümeninin, 5 nci Kafkas Tümen Komutanı Mürsel Paşa nın emrine verildiği bildiriliyordu. İkincisinde ise; Bakû nün zaptı için yapılan muharebelerde bütün birliklerin subay ve askerlerine gösterdikleri gayret ve fedakârlıktan dolayı teşekkür ederim. Geceleyin başarıyla ilk piyade taarruzunu gerçekleştiren 9 ncu ve 56 ncı Alaylara ve gündüz güçlü düşmana karşı taarruz ederek Balacari nin güney doğusundaki sırtları zapteden 38 nci Alaya, özellikle teşekkür ederim. 56 ncı Alayın, topçu ateşi olmaksızın geceleyin düşmanın iki hattını zapt edebilmesi takdire değerdir. 56 ncı Alay Komutanı Binbaşı Fehmi nin 122 yarbaylığa terfi ettirilmesi hususu Harbiye Nezaretine arz edilmiştir. Bu muharebede fedakârlık ve gayret gösteren subay ve askerlerin ödüllendirilmeleri hakkındaki yazının 17 Eylül akşamına kadar Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına gönderilmesini rica ederim. deniyordu. Bu emrin altına şunları da ekleyerek, Malakankent ten, 15 nci Piyade Tümen birliklerine gönderdim: Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından gelen emir aynen yukarıdadır. Krupp dağ topu bataryası da görevini yapmıştır. Ben 122 Mehmet Fehmi (Tınaztepe), 1898 yılında Harp Okulu ndan mezun oldu. Balkan Harbi ne Afyonkarahisar Alayı Sandıklı Redif Tabur Komutanı olarak iştirak etti. Çanakkale muharebeleri esnasında görev yaptığı 19 ncu Tümende üstün başarı gösterdi. Çanakkale muharebelerinden sonra, önce Kuşadası Mıntıka Komutanlığında, ardından 47 nci Alay Komutanlığında (Dobruca, Romanya cephesi) ve 56 ncı Alay Komutanlığında bulundu. Romanya cephesinden, Alayıyla birlikte Batum a, oradan da Bakû ye gitti yılı sonbaharında Türk Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan da gerçekleştirdiği harekâta katıldı ve Bakû nün işgalden kurtarılmasında, daha sonra da Derbent in zaptında 56 ncı Alay komutanı olarak büyük başarı gösterdi. İstiklâl Savaşı nda Batı Cephesinde ve son taarruzda Tınaztepe mıntıkasında görev yaptı. Tuğgeneral rütbesiyle İstanbul Merkez Komutanlığı görevini sürdürürken, 6 Ağustos 1936 tarihinde emekli oldu. Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen Komutanlar, s ; MSB Arşiv Müdürlüğü, Mehmet Fehmi Tınaztepe şahsî dosyası. 49

67 de gerek 38 nci Alay gerekse Krupp topu bataryası subay ve askerlerine yiğitlik ve fedakârlıklarından dolayı takdir ve teşekkür ediyorum. Bu muharebede fedakârlık ve gayret gösteren subay ve askerlerin ödüllendirilmeleri için, isim listeleri, 16 Eylül 1918 akşamına kadar Tümene gönderilecektir. Bakû nün zaptı için gerçekleştirilen son iki günlük taarruzda, en çok, 15 nci Piyade Tümenine mensup 56 ncı ve 38 nci Alaylar, kahramanca savaşmış ve birçok kayıplar vermişti. Gerçekleştirilen taarruzda, Tümen emrinde bulunan bu iki alaydan; 6 subay ve 84 er şehit olmuş, 12 subay ve 373 er de yaralanmıştı. Bakû deki mağlûp İngilizler vapurlarla Enzeli ye 123 ricat ettiler piyade, 100 makineli tüfek ve 20 kadar toptan ibaret olduğu tahmin edilen diğer Rus ve Ermeni den oluşan düşman kuvveti de yine vapurlarla Derbent ve Petrovsk şehirlerine nakledilmişlerdir numaralı Askerî Mecmua nın Kuzey Kafkas Muharebeleri başlıklı yazısının 163 üncü sayfasında, 15 nci Piyade Tümeninin kayda değer harekâtından söz edilirken 15 nci Tümensiz Bakû nün zapt edilemeyeceği gerçekti. cümlesi çok yerindedir. 125 Terfi ve ödül defterleri Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı tarafından Başkomutanlık Kurmay Başkanlığına takdim edilmiş, ancak hükûmetin devrilmesiyle bu defterler arz edilememiş ve birçok subayın fedakârlıkları ödülsüz kalmıştır. Üç günden beri sürekli olarak gerçekleştirilen harekât ve muharebeler sebebiyle subay ve asker yorgun düşmüştü. 15 Eylül gecesini herkes bulunduğu yerde geçirdi. Tümen karargâhı, Bakû nün kenar mahallesinde bulunan Malakankent te geceyi geçirdi. 8. Bakû nün Zaptından Sonra 15 nci Piyade Tümeninin Aldığı Durum, Tümenin Hırdalan - Balacari Hattında Toplanması 16 Eylül 1918 de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının emriyle, Bakû nün emniyetiyle görevlendirilen 56 ncı Alay hariç olmak üzere, 5 nci Kafkas Tümeni ile 15 nci Piyade Tümenine mensup bütün birlikler (38 nci, 9 ncu, 10 ncu, 13 ncü, 106 ncı ve 107 nci Piyade Alaylarıyla bütün süvariler, 59 makineli tüfek ve muhtelif çapta 50 adet top) komutam altında saat da, Kırmızıkışla çevresinde, iki hat üzerinde toplandı. 123 İran ın Gilan eyaletinde, Hazar Denizi nin güney batısında bir liman şehridir Eylül 1918 günkü Bakû taarruzu ve ayrıntılarını gösterir kroki için bk. EK Yarbay Mehmet Tevfik in kaleme aldığı yazı şöyledir: 15 nci Tümenin, Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya topraklarının düşmanlardan temizlenmesi, genel asayiş ve düzenin sağlanması ve oralarda hükûmetler teşkil edilmesi hususunda yaptığı hizmetler çok önemlidir. 15 nci Tümenin Gümrü den Bakû ye ulaşmasından sonra, Bakû ye 5 nci Kafkas Tümeniyle beraber gerçekleştirdiği taarruzda başarı sağlanmıştır. 15 nci Tümen olmadan Bakû nün zapt olunamayacağı muhakkaktı. Tümen daha sonra bir ay gibi kısa bir sürede Bakû den Petrovsk a kadar olan Kuzey Kafkasya topraklarını düşmandan temizleyerek, Türk milleti adına Azerbaycan daki ve Kuzey Kafkasya daki kardeşlerine büyük bir yardım yapmıştır. Kaymakam Mehmet Tevfik; Şimâl-i Kafkas Muharebeleri, Askerî Mecmua, Sayı 64, Mart 1927, Askeri Matbaa, İstanbul, s

68 Doğu Orduları Grubu Komutanı Halil Paşa ile Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa beraberlerindeki heyetle birlikte geldiler. Atlı olarak, hızla yapılan yoklama merasiminde, birlikler tarafımdan sırasıyla takdim edildiler. 38 nci Alay 1 nci Tabura, Alayın subay ve askerlerine kahramanlıklarından dolayı yüksek sesle teşekkür edildi. Yoklamanın ardından 2 saat süren manga koluyla resmî geçit yaptırıldı. Resmî geçitten sonra, komutanlarla ve Azerbaycan Hükûmetinin ileri gelenleriyle Bristol otelinde, öğle yemeği yenildi ve görüşüldü. Öğleden sonra, yaşları arasındaki milisler, bayram şerefine bayramın dördüncü günü akşamı tekrar toplanmak üzere evlerine gönderildiler. Süvarilerin Ahmetli ve Kışlak ta; 38 nci Alaydan bir bölükle bir süvari bölüğünün Binbaşı Tevfik komutasında Sabuncu ve Balahani de bulunmaları, ayrıca devriyelerle asayişin sağlanması hususları birliklere emredildi. 17 Eylül 1918 de, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından şu emir alındı: 15 nci Piyade Tümeninin doğu burnundan itibaren Kara tepeye kadar olan sahil kısmı ve 5 nci Kafkas Tümeninin doğu burnundan itibaren Puta ya kadar olan sahil kısmı, (Şehir sahili Mevki Komutanlığına aittir) 15 nci Tümen tarafından gözetlenecektir. 15 nci Piyade Tümen birliklerinin bütün birlikleri; Sürehani, Sabuncu ve Balahani de bulunacaktır. Mürettep Süvari Alayı, Mevki Komutanlığı emrine verilecektir. Bu emir üzerine, 15 nci Piyade Tümeninin gözetlemekle yükümlü olduğu sahili iki kısma ayırarak; doğu kısmının gözetlemesini Karayazı Süvari Alayına, diğer kısmın gözetlemesini ise Lezgi Süvari Alayına verdim. 38 nci Alayın Sabuncu ve Sürehani de; 107 nci Alayın Romani ve Balahani de; topçuların Bülbüle de, 126 Telgraf Takımıyla Tümen karargâhının Sabuncu da, Sıhhiye Bölüğüyle kolların kışlada konaklamalarını emrettim. Birlikler öğleden sonra mevkilerinden hareket ettiler ve akşama doğru yeni konak mahallerine yerleştiler. Tümen karargâhı ise Malakankent te kaldı Eylül günleri birlikler istirahat ettirildi. 15 nci Piyade Tümen karargâhı Sabuncu ya nakledildi. 19 Eylül 1918 de Tümen birliklerinin yerleşimleri şöyledir: 107 nci Alay, Maştağa da; 38 nci Alay 2 nci Tabur Sürehani de; 38 nci Alay karargâhıyla, 1nci Tabur Sabuncu da; Alay Makineli Tüfek Bölüğüyle 3 ncü Tabur Balahani de. 56 ncı Alayın tamamı Bakû de; topçuların tamamı Bülbüle de; ekmekçi kolu Romani da; Sıhhiye Bölüğü Sabuncu da; Cephane Taburu karargâhıyla 126 Azerbaycan da Sürehani rayonuna bağlı kasaba. 127 Sahil gözetlemesiyle görevlendirilen Lezgi ve Karayazı Alaylarının teşkilâtı için bk. Ek

69 kollar Sabuncu da; Karayazı Süvari Alayı Kale de; Lezgi Süvari Alayı Fatmalı da. 19 Eylül 1918 günü, 15 nci Piyade Tümen birliklerine 13 Sayılı günlük emrimi verdim: 1. Her konakta en yüksek rütbede bulunan subay, mevki komutanlığı yapacaktır. 2. Birlikler, boş evlere yerleştirilecek, evler yeterli gelmezse çadırlı ordugâh kurulacaktır. 3. Günde 5 saat düzenli bir programla talim yapılacak, nöbetleşe çamaşır yıkatılarak temizlik yapılacaktır. 4. Cephane ve iaşe ikmal edilecek, mevki komutanları kendi bölgelerinde bulunan ganimetleri üçer subaydan oluşan birer komisyonla sayarak deftere kaydedecek, kayıtların onaylanmış birer sureti de Tümene gönderilecektir. 5. Bakû ye asker girmeyecektir. İç hizmetlerde aksama olmaması şartıyla, subaylardan arzu edenlerin, nöbetleşe birer gece Bakû ye gitmelerine izin verilecektir. 6. Halk bölgelerden dışarı bırakılmayacak ve yağmalamaya izin verilmeyecektir. Aksi bir durum, hemen telefonla Tümen santralına bildirilecek ve bu işe girişenlere en ağır ceza uygulanacaktır. 20 Eylül 1918 günü saat te, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından alınan emirde: Bundan sonra tümenler Kafkas İslam Ordusuna bağlıdır. 5 nci Kafkas Tümeni, bütün yarımadayı gözetlemekle görevlidir. 9 ncu ve 10 ncu Kafkas Alayları özel bir maksat için Puta istasyonunda toplanacaklardır. 15 nci Piyade Tümeni, (38 nci Alay, 56 ncı Alay, topçular ve asâkir-i muâvine 128 sınıfı Balacari, Hırdalan bölgesinde toplanarak Sumgayt deresinin döküldüğü yerden itibaren Kolyazı ya 129 kadar olan sahili gözetleyecek ve Balacari - Yaşma Kuba demiryolu hattını tamir edecektir. 1 lokomotif ve 6 vagondan oluşan 2 zırhlı tren, 15 nci Piyade Tümeni emrine verilmiştir. Bu düzen, 22 Eylül akşamına kadar alınmış olacaktır. deniyordu. Bu emrin alınmasından sonra, özetle, şu Tümen emrini verdim: Hasan Tahsin in Süvari Bölüğü, Sumgayt tan 131 Sital çayına kadar olan sahil kısmını gözetleyecek ve bölük komutanı Yaşma İstasyon Komutanlığı görevini yapacaktır. Teğmen Hayrettin in Bölüğü; Sital çayından, 128 Yardımcı milis askerleri. Develioğlu; s Azerbaycan da, Bakû nün kuzeybatısında, Hazar denizi kıyısında bir kent. 130 Azerbaycan da Hızı rayonuna bağlı kent. 131 Sumgayt, Azerbaycan ın ağır sanayiini yoğunlaştırdığı ve serbest ekonomi bölgesi ilan ettiği önemli şehirlerden biridir. Apşeron yarımadasının kuzeyinde ve Bakû nün 25 km kuzeyindedir. 52

70 Kolyazı ya kadar olan sahil kısmını gözetleyecek ve bölük komutanı Kolyazı İstasyon Komutanlığı da yapacaktır. İstihkâm Teğmen Abbas, Demiryolu Hat Komutanlığıyla birlikte Balacari İstasyon Komutanlığını, Yüzbaşı Faik de Sumgayt İstasyon Komutanlığını yapacaktır. Demiryolu hattı hemen tamir edilerek, zırhlı trenler Balacari ye çekilecektir. Alaylar mevkilerini teslim ederek; 22 Eylül akşamına kadar 56 ncı Alay Hırdalan a, 38 nci Alay Balacari ye, topçular ve asâkir-i muavene s ı n ı f ı Balacari ye nakledilmiş olacaklardır. 107 nci Alay, 5 nci Kafkas Tümeni emrine girecektir. Lezgi ve Karayazı Süvari Alayları Balacari İstasyonuna giderek trenle Gence ye nakledileceklerdir. 15 nci Piyade Tümen karargâhı 22 Eylül günü öğleden itibaren Balacari de bulunacaktır Eylül 1918 günü dinlenerek geçti. Asker çamaşır yıkadı. Silahlarını temizledi. 9 ncu Ordu Komutanlığından alınan telgrafta, kılıç kuşanma merasiminin yapıldığını bildiriyordu. 22 Eylül 1918 günü sabahleyin 10 ncu Kafkas Alayına mevkiler teslim edildi ve birlikler, 20 Eylül 1918 de verilen Tümen emri gereğince yeni konaklarına geldiler. 9. Birinci Bölümle İlgili Değerlendirme 38 nci Alay Komutanı Yarbay Selim den alınan bilgilere göre; 38 nci Alay, bir Kudretli dağ topu bataryasıyla birlikte 18 Temmuz günü Gence ye ulaşmış ve Azerbaycan Kolordusu emrine girmiştir. Alayda görülen mükemmel düzen ve donatım, Azerbaycan Kolordusu Komutanı Mehmet Ali Şeyhliski Paşa tarafından takdir edilerek, alay taburlarına ayrı ayrı ziyafet verilmiş ve Alay, 5 nci Kafkas Tümeni emrine gönderilmiştir. Bu sırada Bakû merkezli ve çoğunluğu Ermeni olan Rus kuvvetler, Azerbaycan içinde batıya doğru hayli ilerlemiş ve Şamahı yı 133 işgal ederek Kürdemir e 134 yaklaşmışlardı. 38 nci Alay ve 1 Kudretli dağ topu bataryasıyla takviye edilmiş olan 5 nci Kafkas Tümeni; Güney Kafkasya nın, Kuzey Kafkasya ile bağlarını tehlikeye sokan düşmanı atmak ve Bakû yü zaptetmek üzere ileri harekâta başlamıştı. Kuzey Grubu, karşısında bulunan kadar piyade ve 3 toptan ibaret düşman kuvvetini uzaklaştırarak sırasıyla; Şamahı, Marazı 135, Çengiçay, Pirekeşkül 136 muharebelerini hafif çarpışmalarla kazanmıştı. Pirekeşkül den Hırdalan yönünde ilerleyen düşman, 30 Temmuz da iki kola ayrıldı. Bunlardan biri Bakû yönünde doğuya, diğeri Piçarahof nci Tümenin Balacari-Hırdalan hattında toplanmasını gösterir kroki için bk. Ek Şamahı: Büyük Kafkas dağlarının güney-doğu eteğinde, Bakû-Tiflis karayolu üzerinde, Azerbaycan da rayon olarak adlandırılan önemli bir şehirdir. 134 Azerbaycan da rayon tabir edilen ve Bakû nün 160 km batısında yer alan önemli şehirlerden biridir. 135 Azerbaycan da Kobustan rayonuna bağlı kent. 136 Azerbaycan da Apşeron rayonuna bağlı kent. 137 Hemedan bölgesinde General Baratof kuvvetlerinin dağılması üzerine bu kuvvetlerden 53

71 komutasında Derbent yönünde kuzeye çekildi. Önemli bir kuvvetten oluşan Piçarahof kolu, öncelikle Haçmaz a 138 gitti. Burada bir süre bekledikten sonra Derbent e girdi. Bu kola, Ermeniler ve birçok yerli halk da katılmıştı. 139 Bakû de, düzensiz ve zayıf Bolşevik kuvvetleri kalmıştı. Devamlı zafer kazanarak düşmanı kovalayan 5 nci Kafkas Tümeni, anlaşılamayan bir sebeple, Bakû ye çok yaklaşmış olduğu hâlde taarruzu sürdürmedi ve böylece düşmana, kuvvetlenmesi için önemli bir fırsat verdi. Galiba 5 nci Kafkas Tümen Komutanlığı, kuvvetlenmek ve noksanlarını gidermek istemişti. Zafer neşesiyle kuvvetlenmiş olan 5 nci Kafkas Tümeni, taarruzuna devam etseydi, devamlı mağlup olarak ricat eden ve düzensiz askerlerden oluşan zayıf düşman kuvvetini, kuvvetlenmesine ve tahkimat yapmasına meydan vermeden burada da yenebilirdi. Böylelikle Bakû nün, 1 Ağustos 1918 de işgalden kurtarılması ihtimali daha da yüksek olurdu. Düşman burada çok öngörülü davranarak, 5 nci Kafkas Tümenini oyaladı ve tahkimat yaptı. Bu sırada da takviye birlikleri almaya başladı. Ayrıca, Hazar denizi yoluyla Enzeli den İngiliz kuvvetleri ve Hazar Denizi sahillerinden Rus ve Ermeni müfrezeleri Bakû ye geldi. 5 Ağustos 1918 de, 5 nci Kafkas Tümeni, Bakû ye bir taarruz yaptı, ancak, Tümen, bu taarruzda merkeze dayalı olan sağ kanadı kuvvetli bulundurup sol kanadı zayıf bıraktığından, düşmanın nefes alarak kuvvetlerini düzenlemesi ve takviye etmesinden dolayı bu taarruz başarısızlıkla sonuçlandı. Topçu cephanesinin azlığı, bu başarısızlıkta önemli bir sebepti. 4 Ağustos 1918 de 38 nci Alay Komutanının emrinde bulunan dağ topu bataryasında sadece 4 mermi kalmıştı. Bu cephane ile 5 Ağustos taarruzu için hazırlık yapılamazdı. Alay makineli tüfekleriyle bu noksanın giderilmesine çalışıldı. Gerek Güney, gerekse Kuzey Kafkas harekâtı için siyasî ve stratejik açıdan önem taşıyan Bakû ye karşı yapılan taarruzdaki bu başarısızlığın, çok kötü etkileri oldu. Düşmanın kazandığı bu başarı sonucu, bazı unsurlar başkaldırdığı gibi, tarafsız bir durumda işin sonunu bekleyenlere de ümit verilmiş oldu. 5 nci Kafkas Tümeninin acele takviye edilmesi ve Bakû ye karşı tekrar taarruza geçilmesi gerekiyordu. Bunun üzerine, 56 ncı Alay ve 106 ncı Alay ile topçu ve takviye birliklerinden oluşan ve Karakilis civarında bulunan, komutam altındaki 15 nci Piyade Tümenine acele hareket emri verildi. 800 ünü toplamış olan Albay Piçarahof, cesur bir kişi olup, aslen Kafkasyalıdır. İngilizler, Piçarahof un müfrezesiyle Tahran daki Kazak Tugayını parayla satın almışlar ve kendilerine hizmet etmelerini temin etmişlerdir. Piçarahof, 1918 yılında Osmanlı Kuvvetlerinin Kuzey Azerbaycan da gerçekleştirdiği harekâtta, kendisinin Bolşevik düşmanı olduğunu, Kafkasya yı Bolşeviklerden kurtaracağını ve daha sonra Rusya ya gideceğini söyleyerek, kuvvetlerimizin teşebbüslerini gevşetmiştir. Sonraki beyanlarından ve hareketlerinden gerçek yüzü anlaşılmıştır. Albay İsmail Berkuk; Büyük Harpte Şimali Kafkasya daki Faaliyetlerimiz ve 15 nci Fırkanın Harekâtı ve Muharebeleri, (94 Sayılı Askeri Mecmua nın 35 sayılı Tarih Kısmı), Genelkurmay Bşk.lığı Yayınları, İstanbul 1934, s. 37, Haçmaz, Azerbaycan ın kuzeydoğusunda yer alır. Kuzeyden Dağıstan la sınırdaştır. 139 Kroki için bk. Ek-2. 54

72 Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı takviye birlikleri istediğinde, Romanya dan kalkıp Gümrü ye yeni gelen 15 nci Piyade Tümen birliklerinin Ermenistan sınırında bırakılması, bunun yerine 9 ncu Ordu Komutanlığı emrinde bulunup uzun süre istirahat etmiş olan tümenlerden birisinin Azerbaycan a gönderilmesi daha doğru olurdu. 15 nci Piyade Tümeninin harp gücü, Başkomutanlık ve Genel Karargâh tarafından takdir edildiğinden bu Tümene mensup 38 nci Alay Gümrü ye varır varmaz, ardından Tümenin kalan kuvvetleri, 106 ncı Alayın da katılımıyla Bakû cephesine sevk edilmiştir. 38 nci Alay Batum a çıktığında, orada bulunan Başkomutan ve Kafkas İslam Ordusu Komutanı tarafından denetlenerek, takdir edilmiştir. 15 nci Piyade Tümeni, Bakû yü ardında da Derbent i zaptettiği sırada, ortaya çıkan harp durumu gereği Tümenin hızla Batum a, oradan da İstanbul a gönderilmesine dair Başkomutanlıktan, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına emir verilmişti. Yarbay Kemalettin Sami 140 komutasındaki 10 ncu Kafkas Tümeniyle beraber İstanbul da bir kolordu kurulacaktı. İstanbul ve civarı ile Batum da birçok tümenler olduğu, mevcut duruma göre bu tümenlere o kadar gerek kalmadığı hâlde, Hazar Denizi sahilinde ve Derbent te bulunan 15 nci Piyade Tümeninin İstanbul a çekilmek istenmesi, şüphesiz ki Başkomutanlığın ve Genel karargâhın Tümene olan güvenlerinden ileri geliyordu. 15 nci Piyade Tümen ağırlıklarını ve asâkir-i muavine birliklerini geride bırakarak yalnız muharip kuvvetleriyle, 11 Eylül 1918 de Bakû cephesine ulaştı ve 13 Eylül gecesi Bakû ye taarruz ettirildi. 15 nci Piyade Tümeninin katılımıyla hayli kuvvetlenen Kafkas İslam Ordusunun Komutanı Nuri Paşa, öncelikle 5 nci Kafkas Tümenini 56 ncı Alayla takviye ederek, her iki tümenin birlikte Bakû ye taarruzunu emretti. Hazırlıklar bu emre göre yapıldı. Taarruz tarzı, bence de en uygun olanıydı. Hatta, 56 ncı Alayın Tümeninden alınıp, yerine 107 nci Alayın verilmesine lüzum yoktu. 140 Kemalettin Sami, 1884 yılında Sinop ta doğdu yılında Mühendishane-i Berrî-i Hümayun dan, 1908 de de Harp Akademisi nden mezun oldu. Balkan Savaşı nda Mürettep Yanya Kolordusu Kurmaylığı na atandı. Binbaşı rütbesiyle 11 Temmuz 1915 te atandığı Çanakkale Kuzey Grubu (3 ncü Kolordu) Kurmayı olarak hizmet görürken yaralandığından, Genel Karargâh İstihbarat Şubesine alındı de Hicaz Seferi Kuvvetleri Kurmay Başkanlığına, 1918 de de 8 nci Ordu Kurmay Başkanlığına atandı. 6 Haziran 1918 de Yarbay rütbesiyle Kuzey Kafkas Ordusu Kurmay Başkanı, ardından da 10 ncu Kafkas Tümen Komutan Vekili olarak görev yaptı. 27 Ekim 1919 da 10 ncu Kafkas Tümen Komutanı oldu. 22 Kasım 1920 de İstanbul dan İstiklâl Harbi ne katılmak için kaçıp Ankara ya geldi ve Ankara Komutanlığı ile görevlendirildi yılında, 4 ncü Grup Komutanı, daha sonra da 4 ncü Kolordu Komutanı oldu. 24 Eylül 1928 de askerlikten emekli oldu. Kemalettin Sami, yıllarında Sinop milletvekilliği de yaptı yılında atandığı Berlin Büyükelçiliği görevini sürdürürken 15 Nisan 1934 te vefat etmiştir. Türk İstiklâl Harbi ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s

73 Bu ilk emre göre 5 nci Kafkas Tümen Komutanının elindeki piyade ve topçu kuvveti, (Kuzey Grubu dahil, Güney Grubu hariç) 9 ncu, 10 ncu, 13 ncü, 56 ncı ve 106 ncı Alaylar ve makineli tüfekleriyle beraber, 15 piyade taburu ve çeşitli çapta 32 toptan oluşuyordu. Bu, 5 nci Kafkas Tümen cephesi için büyük bir kuvvetti. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının emri gereği, 5 nci Kafkas Tümeninin, metrelik bir cepheden taarruz edeceği açıklanmıştı. 15 nci Piyade Tümen Komutanlığı emrine 38 nci ve 107 nci Alaylara bağlı 6 taburla çeşitli çapta 12 top verilmişti. İkinci derecede olan 3 milis taburuyla, milis süvarileri sol kanat açığında kullanılacaktı. 15 nci Piyade Tümenine tahsis edilen cephe ise 30 km uzunluğunda bir alandı. 5 nci Kafkas Tümeni bulunduğu mevzilerden taarruz edecekti. 15 nci Piyade Tümeni de 11 Eylül günü saat da vermiş olduğu emir gereğince; 1 piyade alayıyla Balacari - Bakû ve Binegadi - Bakû yolları arasından; diğer piyade alayıyla Binegadi - Bakû ve Digya - Bakû yolları arasından, milis piyade taburlarıyla Zabrat Sabuncu Kışla hattında; süvarilerle Gosan - Zıh - Çernigorot yönünde Bakû ye taarruz ederse, Tümen emrine verilen 12 topun yardımıyla taarruz kısa sürede neticelenir ve daha az zayiatla Bakû zapt edilirdi. Böylelikle, düşmanın vapurlara binerek kaçmasına meydan verilmez; düşman kısmen imha kısmen de esir edilebilirdi. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı her nedense, ilk planı değiştirerek ikinci bir emirle, 5 nci Kafkas Tümeninin cephesini daha da kuvvetlendirdi. 15 nci Piyade Tümeni emrinde yalnız 3 taburlu bir alay, 6 Krupp topu ve milisleri bırakarak, elindeki bütün kuvveti 5 nci Kafkas Tümeninin cephesine yığdı. Bu kuvvet, makineli tüfekleriyle beraber 12 piyade taburu ve çeşitli çapta 38 toptan oluşuyordu. Ayrıca, Kafkas İslam Ordusunun ihtiyatı olan 6 tabur, 5 nci Kafkas Tümeni cephesi gerisinde bulunduruldu. Görünüşe bakılırsa, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı; Balacari sırtlarındaki düşmanın yerinin belirlenerek, 15 nci Piyade Tümeni tarafından bu mevkinin ele geçirilmesini, çok kuvvetli olan 5 nci Kafkas Tümeninin müthiş taarruzuyla da buradaki düşmanın Bakû yle irtibatının kesilmesini ve esir edilmesini istiyordu. 38 nci Alay, karşısındaki düşmanı saat ye kadar, hatta 15 Eylül sabahına kadar durdurarak görevini tam anlamıyla yerine getirdi, fakat, 5 nci Kafkas Tümeni ilerleyip Balacari sırtlarının arkasını alamadığı gibi, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının destek kuvvetini de kullanamadı. 38 nci Alay taarruzunu tamamlayarak Balacari sırtlarını zaptedip, bütün gece düşmanla savaşmıştı. Ertesi sabah Alayın karşısında önemli bir düşman kuvveti de toplanmıştı. 5 nci Kafkas Tümeni, seri bir yürüyüşle bunları bile esir edememişti. Tümenlerin kuvvetleri arasında büyük farklar olduğu hâlde, tahsis edilen cephelerde bir değişikliğe gidilmemiştir. 5 nci Kafkas Tümenince metrelik dar bir taarruz cephesine, büyük bir piyade ve topçu 141 Azerbaycan da Sabuncu rayonuna bağlı kasaba. 56

74 kuvvetinin, nasıl sıkıştırıldığı ve konuşlandırıldığı hayret vericidir. Oysaki, Balacari nin doğusundan başlayarak sahile kadar uzanan 15 nci Piyade Tümen cephesi önemliydi. 5 nci Kafkas Tümeni, geceleyin baskınla taarruz etse de Balacari sırtlarında bulunan düşman atılmadıkça, buradaki düşmanın yan ateşine maruz kalacak ve daha fazla ilerlemesi çok güçleşecekti. Düşman savaş gemilerinin denizden gelebilecek ateşlerini de dikkate almak gerekiyordu. Balacari sırtlarında bulunan düşmanın atılması işi, yalnızca 38 nci Alayla 4 Krupp topuna bırakılmıştı. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı da 5 nci Kafkas Tümeninin yapmış olduğu taarruz şeklini, yani sahile dayanan sağ kanadı kuvvetli bulundurmak ve sol kanadı çok zayıf bırakmak usûlünü tekrarlamış oldu. 38 nci Alayın başarısızlığı durumunda, 5 nci Kafkas Tümeninin ilerlemesi güç olacaktı. 38 nci Alayın karşısındaki düşmanın, Piçarahof un yaptığı gibi kuzeye çekilerek, burada Hazar Denizindeki filosuna dayanan bir cephe teşkil etmesi ve Bakû yü tehdit altında bulundurması ihtimal dışı değildi. Bu düşman kuvvetinin, piyade, 16 makineli tüfek ve ikisi uzun menzilli olmak üzere 12 sahra topundan ibaret olduğu tahmin ediliyordu. Ayrıca sol kanatta sürekli ateş açan 8 de topu vardı. 14 Eylül de alınan esirlerin ifadesi ve ele geçirilen makineli tüfeklerle topların sayısı, bu tahmini doğruladı. Milis piyadeleriyle süvarilerimiz karşısında bulunan düşman kuvveti, bu hesabın dışındaydı. Kuzeye çekilen Piçarahof kuvvetine ait; 800 piyade, bir miktar süvari, 20 makineli tüfek, 14 top, zırhlı otomobil ve zırhlı trenlerden oluştuğu tahmin edilen bir müfrezenin, Derbent ve civarında bulunduğu bilgisi de gelmişti. Bundan dolayı, Balacari Hırdalan - Derbent demiryolu istikametini de göz önüne almak gerekiyordu. Kuba ve civarında millî kuvvelerimiz mevcuttu, fakat bunlar faal bir görev almıyorlardı. Nitekim, 5 nci Kafkas Tümeni cephesinden 56 ncı Alay, geceleyin baskınla düşmanı püskürtüp siperlerine girdiyse de diğer alaylar ilerleyemediler. Gün ağardıktan sonra düşmanı durdurmakla görevli olan ve 15 nci Piyade Tümeni adı altında sadece 38 nci Alaydan ibaret olan esas kuvvet, çok kayıp verip sabahtan akşama kadar devam eden bir hücumla Balacari sırtlarını elde etmeseydi, 5 nci Kafkas Tümeni kolay kolay ilerleyemeyecekti. Halbuki ilk taarruz emriyle alınan düzende, düşman her taraftan kuşatılacak ve sıkı çember içine alınmış olacaktı. Ayrıca, Balacari sırtlarında inatla savunma yapan düşman, yanlardan ve arkadan ateş altında kalarak hızla mevziyi terk edecek ve böylelikle fazla kayıp verilmemiş olacaktı. Gerçi kahraman askerlerimizin gayretiyle, taarruzda başarı sağlandı, fakat 38 nci Alay gereksiz yere çok kayıp verdi. 14 Eylül de, yani taarruzun birinci günü, tümenlerin arası epeyce açılmıştı. Balacari köyünün doğu kenarındaki gizli mevziye iyice yerleşmiş olan düşman makineli tüfeklerinin müthiş ateşi karşısında 38 nci Alayın subay ve askeri başlarını kaldıramıyorlardı. 5 nci Kafkas Tümeninin 57

75 ilerlemesi de durmuştu. İnatla karşı koyan düşman, iyi bir komuta heyetine sahip olsaydı, bu durumdan en iyi şekilde yararlanabilirdi. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, iki tümen arasındaki açıklığı kapatmak üzere Gökmali de bulunan Ordu ihtiyatından 107 nci Alayı, Hacıhasan köyü üzerinden 15 nci Piyade Tümeni emrine göndermişti, fakat alayın ileri yürüyüşü geç oldu. Gerek Ordu karargâhı vasıtasıyla telefonla, gerekse emir subaylarıyla yazılı olarak bu Alaya gönderdiğim emirde, acilen 38 nci Alayın sağ kanadına yanaşarak açıklığı kapatmasını bildirdiysem de bir türlü irtibat gerçekleştirilememişti. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, 107 nci Alayı başlangıçta Tümen emrinde bırakmış olsaydı, Alayın Tümen tarafından sevk ve idaresi daha iyi yapılır; cephe iki alay arasında taksim edilerek, bu hareket daha önceden gerçekleştirilir ve iki tümen arasında açıklık ortaya çıkmamış olurdu. Yine Gökmali de yedekte bulunup da harp vaziyetinden haberdar olmayan 107 nci Alay, Tümen sağ kanadına çok uzak olan ve 5 nci Kafkas Tümen cephesi gerisinde kalan Hacıhasan köyü üzerinden değil de doğruca Balacari istikametinde gönderilmesi ve alaya Ordu karargâhından duruma hâkim bir subayın katılması daha yerinde bir hareket olurdu. O zaman 107 nci Alay, 15 nci Piyade Tümenine yardımda hem gecikmemiş, hem de boş yere kayıp vermemiş olurdu. Balacari sırtları, 38 nci Alay tarafından zapt edildiğinden ve düşman karşımızda zayıf bir kuvvet bırakarak, özellikle geceleyin Bakû ye çekilmeye başladığından, Eylül günkü ve ikinci günkü taarruzda bu Alaya ihtiyaç kalmamıştı. İlk Ordu emriyle alınmış olan düzen uygulansa ve 15 nci Piyade Tümenine bağlı 56 ncı Alay, Tümen emrinden alınmasaydı, 14 Eylül de yapılan taarruzda, milis birlikleriyle ve süvarilerin kuzeyden akın ettirilmesiyle, saat te zapt edilebilen Balacari sırtları, öğleden önce ele geçirilebilecekti. Böylelikle bir gün önce Bakû işgalden kurtarılacak, geceleyin vapurlara binmeye vakit bulup kaçan çok sayıda İngiliz subay ve askeri esir edilerek, birçok silah ve cephane ele geçirilecekti. Kolayca buradan çekilen düşman, Derbent ve Petrovsk a giderek Piçarahof komutasındaki kuvveti takviye edemeyecek, plan gereği Kuzey Kafkasya da yapılacak ilerideki taarruz harekâtında, orada kuvvetli bir cephe kurulmasına engel olunmuş olacaktı. Ayrıca, Kuzey Grubunun lağvedilmesiyle açıkta kalan Kurmay Yarbay Osman veya bir başkası; milis piyade taburlarıyla, süvarilere komuta etmek üzere görevlendirilseydi, harekât daha iyi sonuçlar verirdi. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, piyade ve topçu kuvvetini, devamlı olarak 5 nci Kafkas Tümeni cephesinde yığmakla ne yaptı? Bu kuvvetin hepsinden istifade edebildi mi? Hepsini de muharebeye sokabildi mi? Hayır. Kendi emirlerinden ve Eylül günleri muharebeye dair yapılan açıklamalardan anlaşılacağı üzere, gece baskınını topçu ateşine ihtiyaç olmadan 9 ncu ve 56 ncı Piyade Alayları gerçekleştirdiler ve düşman siperlerine girdiler. 58

76 5 nci Kafkas Tümeninin, 10 ncu ve 13 ncü Kafkas Alaylarıyla, Ordu ihtiyatı olan 106 ncı ve 107 nci Alayları, yani 4 piyade alayıyla birçok topçusu, hemen hemen muharebeye hiç katılmadılar. Ortalık ağardıktan sonra, 5 nci Kafkas Tümeninin aslında kuvvetli olan kendi topçusu, fazlasıyla yeterli gelirdi. Bakû nün işgalden kurtarılmasına kadar 5 nci Kafkas Tümeninin cephesinde önemli bir topçu ateşi açılmadı. Buna karşılık, düz araziden Balacari sırtlarına geniş bir cephede taarruz etmeye mecbur olan 38 nci Alay, 4 Krupp topunun bazen tesirsiz ateşlerinin iştirakiyle çok zor bir durumda ve çok kayıp vererek tek başına ilerlemek zorunda bırakıldı. 5 nci Kafkas Tümeninin emrindeki çok miktardaki topçu kuvveti, 38 nci Alay cephesine yardım ateşi dahi açmamıştı. 38 nci Alayın karşısında ve Balacari sırtlarında bulunan düşman kuvveti hakkında; gerek esirlerden, gerekse sonradan Bakû de görüştüğüm bazı kişilerden aldığım bilgiler, tahminimi doğrulamıştır. 15 nci Piyade Tümeninin karşısında; bir kısmı İngiliz, önemli bir kısmı Rus, geri kalanı da Rus ordusunda eğitim görmüş Ermenilerden oluşan oldukça önemli bir kuvvet bulunuyordu. Ayrıca, piyade milisleriyle süvarilerimiz karşısında da yaya ve atlı Ruslarla karışık yerli Ermeniler mevcuttu. Bunların komutanları General Dunsterville 142 olup, üst rütbeli subayların çoğunluğu İngiliz, kısmen de Fransız dı. Bakû yü savunmakla görevli bu generalin emrinde; mevcutlu bir İngiliz tugayıyla beraber, kadar Ermeni ve bir miktar Rus askerinden oluşan bir kuvvet vardı. İngilizler, kişilik iyi eğitilmiş İngiliz askeri getireceklerini vaat ettikleri hâlde, ancak kadar bir kuvvet getirmişler ve düzenlemeler yaparak Müslümanlar hariç eli silah tutan herkesi cepheye sevk etmişlerdi. 2 de uçakları vardı. Makineli tüfek ve topları tamamıyla İngiliz askerleri tarafından idare ediliyordu. Ayrıca, Hazar Denizinde İngiliz top çekerleri ve Rus filosuyla, nakliye gemileri de vardı. Ermeniler, taarruzumuzdan önce teslim olmak istemişlerse de İngilizler ve Ruslar engel olmuşlardır. 14 Eylül günkü taarruzumuzda İngilizler bizimle ilgili gerçek bir bilgi alamadıkları gibi, cepheyi de idare edememişlerdir. Cepheden telefonla emir istenildiği hâlde, sadece savunma yapılması tavsiye edilmiştir. Balacari sırtları düşünce şehirde bulunan üst rütbeli subaylar, gemilere binerek kaçmaya başladıklarından, cephedeki asker komutansız kalmıştır. 14 Eylül gecesi, devamlı, cepheden telefonla komuta heyetini aramışlarsa da bir cevap alamamışlardır. Bunun üzerine ricat başlamış, Ermeniler ise vaktiyle Müslümanlara yaptıkları katliamın 142 Lionel Dunsterville ( ). İngiliz general te piyade subayı olarak önce Hindistan ordusunda, daha sonra da Çin de görev yaptı de, Müttefik kuvvetlerin komutanı olarak, Alman-Türk kuvvetlerine karşı İran da savaştı ve bu kuvvetlerin Hindistan a geçmesini engelledi. Ağustos 1918 de, 39 ncu İngiliz Tugay komutanı olarak, Ermenilere yardım için Enzeli den tugayıyla geldiği Bakû de, 14 Eylül 1918 de Türk ordusu karşısında tutunamayacağını görünce kuvvetlerini gemilere bindirerek Enzeli ye nakletti. Bu başarısızlığı üzerine yerine General Thomson atandı. 59

77 intikamından korkarak savunmaya karar vermişlerdir. Ermeniler, Staneslakskaya mahallesini tahkim ederek, binalara top ve mitralyöz yerleştirmişler ve 15 nci Piyade Tümenine karşı savunma yapmışlardır. Bir hayli kayıp veren Ermeniler, bütün Ermenilerin sevgisini kazanmış olan Tailyatosov un müdahale ve tavsiyesiyle teslim olmaya razı olmuşlardır. Taarruzun ikinci gününde Ruslarla karışık bu Ermeni kuvvetiyle 15 nci Piyade Tümeninin yapmış olduğu muharebe, ileride ayrıntılarıyla görülecektir. Kafkas İslam Ordusu ilk emrinde, Tümene bağlı ve en küçük rütbeli subayına varıncaya kadar şahsen tanıdığım 56 ncı Alay ile 9 ncu Ordudan katılan 106 ncı Alay, 5 nci Kafkas Tümeni emrine verilerek, şimdiye kadar hiç temasta bulunmadığım 107 nci Alay, 15 nci Piyade Tümeninin emrine verilmesi hususunu ve alayı değiştirmekten ibaret olan bu uygulamadaki amacı hâlâ anlayabilmiş değilim. 5 nci Kafkas Tümeni bir alayla takviye edilmek isteniyorsa (5 nci Kafkas Tümeninin piyade kuvveti yeterliydi ve takviyeye gerek yoktu.) tümenlerin kuruluşundan hariç olan 107 nci Alay ile takviye edilmesi ve 56 ncı Alayın 15 nci Piyade Tümeninde bırakılması daha doğru olmaz mıydı? Ordu ikinci emriyle, 106 ncı ve 107 nci Alayları ordu ihtiyatına aldı ki yapılan doğruydu. Ancak, 56 ncı Alayı tümenine iade etmedi ve 38 nci Alayı önemli bir görevde yalnız bıraktı. Çok büyük bir zorunluluk olmadıkça birliklerin değiştirilmesi ve tanınmayan bir birliğin başka yere verilmesi, bu işlemin de özellikle taarruz ve muharebe sırasında yapılması hiç doğru bir hareket değildir. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, birkaç gün devam eden hazırlık ve taarruz muharebeleri sırasında 15 nci Piyade Tümenini birkaç defa 5 nci Kafkas Tümen Komutanının emrine verdi, sonra tekrar kendi emrine aldı. İki tümen ve iki alaydan oluşan ve hedefi Bakû civarında toplanmış olan bu birliklerin emir komutasının değiştirilmesindeki amacı da anlaşılamamıştır. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, Bakû zapt edildiği takdirde tümenlerin ne şekilde hareket edeceklerini, şehirde emniyet ve asayişin hangi birlikler ve komutanlar tarafından sağlanacağını, limanda toplanıp kaçamayan subay ve askerlerin nasıl esir edileceğini bildirmemişti. 15 Eylül günü saat da, şehrin kuzeyine ve doğusuna hâkim yakın sırtlar zapt edildiği ve şehir ateş altında bulundurulduğu sırada, 15 nci Piyade Tümen cephesinde inatçı bir düşman kuvveti sokak muharebesine girişmişti. 5 nci Kafkas Tümeninin cephesinde ise, düşman, Mürsel Paşa ya delege göndererek teslim şartlarını kararlaştırıyordu. Mürsel Paşa, ateşin kesilmesini bildirdi, fakat buna imkân yoktu. Çünkü müthiş bir muharebe cereyan ediyordu. Bundan dolayı antlaşma gerçekleştirilemedi. Konuyla ilgili olarak Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının müdahalesi ve bir emri yoktu. Saat te düşman tarafından ateşin kesilmesi ve delege gönderilmesi üzerine, ateş kestirildi. 38 nci Alay şehre sürülerek; silah, cephane ve esir toplaması emredildi. Ayrıca, Bakû nün bu kısmına da 38 nci 60

78 Alay Komutanı, Mevki Komutanı olarak görevlendirildi. Geç vakit şehre giren subaylardan Albay Cemil Cahit in, Bakû ye Mevki Komutanı olarak tayin edildiği bildirildi. Şehirde kargaşa hüküm sürüyordu. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından bu göreve dair daha önceden emir verilmiş olsaydı bu kargaşanın ortaya çıkması engellenmiş olurdu. Limanda vapurlara yetişemeyip de orada kalan birçok düşman subayı ve askeri vardı. Ayrıca, büyük küçük birçok gemi, yelkenli ve sandal burada duruyordu, fakat bir şey yapılamamıştı. Gerek bunlardan gerekse 38 nci Alayın süvarilerinin karşısından Bakû ye kaçan birçok düşman subay ve askeri, birer sivil elbise ayarlayıp evlere saklanarak halkın arasına karıştılar ve takibimizden kurtuldular. Kısacası teşkilâtçılık noksandı. Kafkas İslam Ordusu Komutanıyla, üst rütbeli subaylar Gözdek köyünde, karargâhtaydılar. 15 nci Piyade Tümeniyle Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emrinde bulunduğum sürede, gerek Bakû ye taarruzda gerekse Kuzey Kafkasya ya gönderildiğimde, düşman kuvveti ve ordunun genel durumu hakkında hiçbir bilgi verilmemiştir. Bakû ye taarruzda bizzat birlik komutanlarıyla birlikte yapmış olduğumuz incelemeler sonucunda, kısmen düşman mevzilerini öğrenebildik, fakat kuvveti hakkında bir bilgi edinemedik. Hatta, Başkomutanlıktan ve civar ordu komutanlarından gelen emirler ve bilgilerden dahi haberdar edilmiyorduk. Mesela, 15 nci Piyade Tümeni yalnız iki alayıyla Balacari den Haçmaz a nakledilip ileri yürüyüşe başladığı zaman, 38 nci Alay Balacari ye, geriye aldırılmış ve sonra tekrar ileri gönderilmişti. Bunun sebebinin de, 15 nci Piyade Tümeninin İstanbul a gönderilmesine dair alınan bir emirden ileri geldiğini ancak Derbent in zaptından sonra öğrenebilmiştim. Halbuki anavatandan çok uzak memlekette bir stratejik bir çekirdek birlik komutanına genel durum, hatta düşman ordularının vaziyeti hakkında ele geçirilen, resmî ve önemli gizli hususların dahi bildirilmesi gerekmez miydi? Şunu da eklemek lazım ki, Bakû nün bir an önce zaptı, Genel Karargâh tarafından gerekli görüldüğüne göre, Gence de bulunan 5 nci Kafkas Tümeninin elden geldiğince hemen takviye edilmesi gerekirdi. Takviye edilen bu önemli kuvvetle, Bakû den Kürdemir ve Şamahı civarına kadar ilerlemiş olan düşmanın düzensiz kuvvetleri hızla püskürtülerek, Bakû ye düşmanın takviye birlikleri gelmeden şehir taarruzla düşmanın işgalinden kurtarılacak ve böylelikle Bakû den sonra hemen kuzey ve güneye yönelinerek, Kuzey Kafkasya da teşkilât yapacak olan birliklerimizin işi kolaylaştırılmış olacaktı. 9 ncu Ordu emrinde bulunan birliklerden 5 nci Kafkas Tümenini takviye etmek üzere 7 Temmuz 1918 de 38 nci Alayla bir Kudretli dağ topu bataryası; 8 Ağustos ta 38 nci Tümenden muharip mevcutlu 107 nci Alay; Kazak ta bir merkez açmak üzere 15 nci Piyade Tümeninden kuvvetli bir telgraf müfrezesi; 11 Ağustos ta 36 ncı Tümenden bir seri dağ topu bataryasıyla 15 nci Piyade Tümeninden bir seri dağ topu takımı ve 30 Ağustos ta 56 ncı ve 106 ncı Alaylarla destek birliklerden oluşan 15 nci Piyade Tümeni, uzun aralıklarla ve parça parça 61

79 gönderilmemeli ve bu birlikler 5 nci Kafkas Tümeninin emrine girdikçe öteye beriye dağıtılmamalıydı. Bunun yerine daha başlangıçta 38 nci Alayı takiben dolgun mevcut ve mükemmel donanımla Gümrü ye gelebilmiş olan 15 nci Piyade Tümeni birlikleriyle 9 ncu Tümenden iki alay 143 bu tümen emrine verilerek topluca Gence ye gönderilip, 5 nci Kafkas ve 15 nci Piyade Tümenlerinden oluşan birliklere güçlü bir kolordu komutanı tayin edilseydi, harekât çok hızlı gerçekleştirilir ve düşman, takviye birlikleri alamadan Bakû işgalden kurtarılırdı. Kuzey ve Güney Kafkasya ya karşı gerçekleştirilecek harekât, Bakû nün zaptından sonra daha da kolaylaşır ve böylelikle mütarekeye kadar devam eden harekât çok daha önce sonuçlanmış olurdu. Ayrıca, Azerbaycan ile Kuzey Kafkasya da eli silah tutanlar askerliğe çağrılarak (Zaten kısmen silah altındaydılar.) kuvvetli millî teşkilâtın yapılmasına ve bunların kısa sürede eğitilerek yetiştirilmeleri için uygun bir zaman elde edilmiş olurdu. Bu durum imzalanan mütareke ve barışta çok faydalı olabilirdi. Bakır madenleri ve Bakû petrol kaynakları gibi doğal zenginliği içine alan Kafkas arazisi, Birinci Dünya Savaşı nın çerçevesi içinde önemli bir hedef oluşturuyordu. Gerçekleştirilen taarruzlarda başarısızlık durumunda, bölgede, İngilizlerin lehine ve bizim aleyhimize hareket edecek unsurlar bulunuyordu. Bu gibi muharebelerde birliklerin mevcudu azaltılmamalı, aksine çoğaltılmalı ve iyi donatılmalıdır. 15 nci Piyade Tümeni, Romanya da ve Seret bölgesindeyken, 23 Eylül 1917 tarihindeki genel mevcudu şöyleydi: ü muharip, muharebe destek toplam piyade; 121 muharip süvari; 285 istihkâm; çok miktarda cephane ile el bombası; 30 u Türk, 32 si Alman olmak üzere 62 adet makineli tüfek; 10 adet bomba topu; her bölükte iki adet olmak üzere 74 bomba makinesi; 28 sahra, 12 adet 12,5 ve 15 cm lik obüs, 1 adet 21 lik havan, 1 adet 15 cm lik uzun top olmak üzere toplam 15 top; 2 adet Belçika topu ve 2 tank bataryası. Ayrıca, Tümen emrinde bir Alman taburu bulunuyordu. Memleketimde, tümenlerin bu derece kuvvetli bulundurulamayacağını biliyorum. Fakat Romanya dan gelen 15 nci Piyade Tümeninin, mevcuduna ve nakliye araçlarına dokunulmasaydı, o mevcuda göre tümenime görev ve cephe verilirdi, böylece birçok teşkilata ve karargâha gerek kalmazdı ncı ve 107 nci Alayların harp yeteneği azdı. Bu alayların subay ve askerleri genellikle Bağdat ve Süleymaniye bölgesindendi. Suriye ve Irak cephelerinin aleyhimizde aldığı durum üzerine, bunların candan savaşmayacakları gerçekti. Bundan dolayı 9 ncu Ordu Komutanlığının bu alayları savaş cephesi olmayan Ermenistan hududunda bırakması ve Kafkas İslam Ordusunu takviye etmek üzere, 9 ncu veya diğer bir tümenden iki alay göndermesi daha mantıklı olurdu. (Y.N.) 62

80 İKİNCİ BÖLÜM 3

81 1. 15 nci Piyade Tümeninin Kuzey Kafkasya ya Hareket Etmek Üzere Balacari - Hırdalan Bölgesinden Haçmaz a Nakliyat Hazırlıkları ve Harp Kuruluşu 22 Eylül 1918 tarihinde, Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa dan, 15 nci Piyade Tümeninin Haçmaz a naklini ve orada toplanmasını içeren 20 Eylül 1918 tarih ve 107 sayılı gizli bir emir aldım. 144 Emir aynen şöyleydi: 56 ncı ve 38 nci Piyade Alaylarıyla Krupp Dağ Taburu ve Kudretli dağ topu bataryasından oluşan topçu kuvvetiyle, 15 nci Piyade Tümenini; Derbent in, ardından da Petrovsk şehrinin zaptıyla görevlendirmeyi düşünüyorum. Kuba da, Yarbay Saadettin komutasında, Derbent e karşı milislerden oluşan Haçmaz Müfrezesi mevcuttur. 15 nci Piyade Tümen birlikleri öncelikle Haçmaz bölgesine trenle nakledilip orada toplanacak, sonra da Derbent e karşı hareket edecektir. Öncelikle, Balacari den Haçmaz a kadar olan demiryolu hattının onarılması icap etmektedir. Haçmaz a bir subay gönderilerek, bölge her açıdan keşfettirilecek ve Kuba daki müfreze komutanıyla irtibat kurulacaktır. Kuba ile telefon irtibatı vardır. Harekât sırasında, Tümenin iaşesi Kuba dan karşılanacaktır. Kuba da pek çok erzak bulunduğu Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına bildirilmiştir. Satın alma yoluyla, Tümen iaşesinin ne kadarının sağlanabileceğinin de araştırılarak bildirilmesini rica ederim. İyi sonuç alınabilmesi için harekâtın mümkün olduğunca gizli tutulması şarttır. 23 Eylül 1918 de alınan emirle, Lezgi ve Karayazı Süvari Alayları, Balacari den trenlere bindirilerek Gence ye gönderildi. Süvari milisleri terhis edilmek üzere 5 nci Kafkas Tümen Komutanlığının emrine verildi. Sahili gözetleme görevi, bir bölüğü Zengelan a 145 gönderilen 2 bölüklü 38 nci Alay 3 ncü Tabura devredildi ve şu talimat verildi: 38 nci Alay 3 ncü Tabur, bir bölüğüyle Sumgayt Nehrinin döküldüğü yerden Sital Çayının döküldüğü yere kadar olan sahili, diğer bölüğü de Sital Çayının döküldüğü yerden, Kolyazı İstasyonuna kadar olan sahili gözetleyecektir. Bölükler gerekli yerlere postalar yerleştirecek ve Mihailabat ta 146 bir takım bulundurulacaktır. Kuzey bölüğünün merkezi Kolyazı da, güney bölüğünün merkezi de Yaşma da olacaktır. Tabur karargâhı, Makineli Tüfek Bölüğüyle beraber Sumgayt İstasyonunda bulunacaktır. Bölük komutanları aynı zamanda istasyon komutanlığı görevini üstleneceklerdir. Tabur, iaşesini beraber götürecektir. Sumgayt ta bir revir açılacak ve iki günde bir Tümen başhekimine mevcut bildirilecek, hastalar sıhhiye trenleriyle Balacari ye nakledilecektir. Taburdaki mevcut telefon hattından başka, özel bir hat daha çekilecektir. 144 Nuri Paşa, Dağıstan harekâtına katılacak birlik komutanlarından harekâtın çok gizli tutulmasını istemiş; Derbent, Petrovsk ve Timurhanşura çevresinde bulunan Piçarahof komutasındaki birlikler hakkında bilgi toplanmasını ve gelişmelerden kendisinin devamlı haberdar edilmesini emretmiştir. Bk. ATASE Arşivi; BDH Koll. K. 3820, D. 12, F Azerbaycan ın güneybatısında yer alır. Bakû nün 380 km güney batısında bulunan şehir, 1993 yılında Ermeniler tarafından işgal edilmiştir. 146 Azerbaycan da, Bakû nün kuzeybatısında, Hazar denizi kıyısında bir şehir. 65

82 Bakû şehrinin zaptının üzerinden 9 gün geçmişti. Ordu emrinde hat komiseri ve uzman subaylar olduğu hâlde, Balacari gibi önemli bir istasyon da hiçbir tertibat alınmamıştı. Malzeme terkedilmiş bir hâlde bırakılmış ve çalışanlar toplattırılmamıştı. Lokomotifler, Rus makinistlerinin elindeydi. Oraya buraya kendiliklerinden gidip geliyorlar ve insanlar vagonlarda yatıp kalkıyorlardı. Balacari ye gelir gelmez ilk iş, Balacari İstasyonunu bir düzene sokmak, malzemeyi toplatmak ve Balacari den Yaşma ya kadar olan hat kısmını nakliyata uygun bir hâle getirmek oldu. Tümende bulunan tek tecrübesiz istihkâm subayı, Balacari İstasyon Komutanı ve hat komiseri olarak tayin edildi ve emrine de yeterli sayıda asker verildi. Rus makinistleri, demiryolu çalışanları, makasçılar, lokomotifler ve boş vagonlar toplattırıldı, çalışanların iaşesi Tümen tarafından temin edildi ve böylelikle Balacari İstasyonu bir düzene sokuldu. Mazot bulunarak, trenler harekete hazır hâle getirildi. Hareket memurları tayin edildi. İlk olarak Yalama 147 istikametinde bir tren hareket ettirilerek, demiryolunun ve muhabere hatlarının tamirine ve eksikliklerin giderilmesine başlandı. Balacari İstasyonu, Kuzeyde Vilâdikafkas tan, doğuda Bakû den, güneyden de Batum dan gelen, önemli şehir ve kasabalardan geçen üç hattın birleştiği büyük bir istasyondu. İstasyonda; birçok malzeme ve iaşe depoları olduğu gibi, tren memurlarına ait binalar, okul, kilise, tiyatro ve özel bahçeler bulunuyordu. İstasyon, düzenli olarak inşa edilmiş bir köyü andırıyordu. 15 nci Piyade Tümen birliklerinin Balacari den nakline başlanmadan önce, 23 Eylül 1918 de tabur komutanına verilen talimatla; 12 subay, 494 er ve 206 hayvan ile 4 arabadan oluşan 38 nci Alay 3 ncü Tabur, 24 Eylül de Balacari den trene bindirilerek, Sumgayt tan Kolyazı ya kadar olan sahil bölgesi ele geçirildi ve sahilin gözetlenmesi emri verildi. Bu bölge içerisinde bulunan demiryolu da muhafazaya alındı. 148 Sık sık değişen 15 nci Piyade Tümeninin harp kuruluşu şöyledir: nci Alay 3 ncü Tabur, 2 bölüklüdür, 1 bölüğü Zengelan dadır. 56 ncı Alay 3 ncü Tabur, 15 nci Piyade Tümeni emrinde değildir. Gence ye gönderilmiştir. 4 ncü Kudretli Dağ Topu Bataryası, daha sonra 5 nci Kafkas Tümeni emrine verildiğinden 15 nci Piyade Tümeni emrinde yalnız 1 Kudretli dağ topu bataryası kalmıştır. Krupp Dağ Taburundan bir takım Lenkeran da 150 bulunduğundan katılamamıştır. Yerine, Kuba dan bir takım Bilici de 151 katılmıştır. 147 Azerbaycan da Haçmaz rayonuna bağlı kent. 148 Kroki için bk. Ek nci Piyade Tümenin Harp Kuruluşu için bk. Ek Azerbaycan da Hazar Denizi nin güneybatı kıyısında, Lenkeran Çayı nın Hazar Denizi ne döküldüğü yerde bir liman kentidir. Bakû nün 220 km güneyinde yer alır. 151 Azerbaycan da Deveci rayonuna bağlı kent. 66

83 15 nci Piyade Tümen subayları Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya da esas rütbelerini muhafaza etmişlerdir. 5 nci Kafkas Tümeni ile Kafkas İslam Ordusu ve Kuzey Kafkas Kolordusu subayları bir üst rütbe üniformasını fahrî olarak taşımışlardır. Daha önce verilen emirle, 56 ncı Alay Hırdalan a, 38 nci Alayla 15 nci Topçu Alayı ve destek birlikleri, Balacari ye gelmiştir. 15 nci Piyade Tümeni emrinde bulunan 107 nci Alay da 5 nci Kafkas Tümeni emrine gönderilmiştir nci Piyade Tümeninin Nakliyat Sırası ve Genel Mevcudu 24 Eylül 1918 günü öğleden sonra, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından alınan telgrafta şunlar emrediliyordu: Karabağ nakliyatı biter bitmez 15 nci Piyade Tümeninin nakliyatına başlanılacak ve en fazla iki günde tamamlanacaktır. Cephane eksiği ikmal edilecektir. 15 nci Tümen Piyade Tümeni nakliyat sırasını hemen Orduya ve Hat Komiserliğine bildirecektir. Bu emir üzerine, birliklerin genel mevcutları yeniden istendi ve nakliyat sırası şöyle düzenlendi: 56 ncı Alay 1 nci Tabur, 56 ncı Alay karargâhı ve Makineli Tüfek Bölüğü, 56 ncı Alay 2 nci Tabur ve Telgraf Takımı, Tümen karargâhı ve 15 nci Topçu Alay subayları, Krupp Dağ Taburu, Kudretli Dağ Topu Takımı subaylarıyla, Kudretli Dağ Topu Bataryası, Ekmekçi Kolu, 1 nci Ağır Erzak Kolu, Tümen Sıhhiye Bölüğü, 38 nci Alay 1 nci Tabur, 38 nci Alay 2 nci Tabur ve Alay karargâhı, 38 nci Alay 3 ncü Tabur ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü, 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kolları, 52 nci Seyyar Hastane. 67

84 15 nci Piyade Tümen Birliklerinin Balacari den Sevkine Ait Nakliyat Cetveli: Tren No Tarihi Saati Birlikler Sınıfı Kapalı Açık Vagon Toplamı 1 1 Ekim ncı Alay 1 nci Tabur ve Makineli Tüfek Bölüğü Ekim ncı Alay 1 nci Tabur Ekim Telgraf Takımı ve Tümen karargâhı Ekim Tümen karargâhı, Topçu karargâhı, bando ve bir miktar hayvan Ekim Tümen idaresi erzakı ve hayvan için Ekim Krupp Dağ Topu Taburu Ekim Krupp Dağ Topu Taburu Ekim Kudretli Dağ Topu Taburu Ekim Ekmekçi kolu, kısmen Kudretli Dağ Topu Taburu Ekim nci Erzak Kolu Ekim Sıhhiye Bölüğü Ekim Tümen idare hayvanları Ekim nci Alay 1 nci Tabur Ekim nci Alay 2 nci Tabur Ekim nci Alay karargâhı ve Tabur hayvanları Ekim nci Alay 3 ncü Tabur Ekim nci Alay 3 ncü Tabur ve kısmen Cephane Taburu subayları Ekim Cephane Tb. 1 nci, 2 nci, 3 ncü Kol Ekim nci Seyyar Hastahane Ekim Süvari Bölüğü 68

85 2.200 ü muharip, i ise muharebe destek kuvvete sahip 15 nci Piyade Tümeninin genel kuvveti; 5 tabur piyade (Bir bölük noksan), 28 makineli tüfek ve 8 Krupp topu, 4 Kudretli dağ topu ve destek birliklerinden oluşuyordu. 15 nci Piyade Tümeninin Batum a çıkarılan aynı birliklerinin yaklaşık olarak genel mevcudu, 157 subay ve muharip ve muharebe destekti. Bu kuvvetten süvari ve istihkâm bölüklerinin mevcudunu azaltmak ve Krupp ile Kudretli dağ taburlarının mevcudunu artırmak gerekiyordu. Arada, yarı yarıya bir fark görülür ki, bunun da büyük kısmı 9 ncu Ordu emrinde bırakılmış ve kısmen Bakû taarruzunda şehit, yaralı ve hasta olarak kaybedilmiştir. 25 Eylül 1918 günü, eksikliklerin tamamlanmasıyla geçti. 26 Eylül de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından görülen lüzum üzerine, 56 ncı Alay 3 ncü Tabur, trenle Gence ye gönderildi. Bütün Romanya muharebelerinde ve Bakû taarruzunda bir kurmay gibi gayretle çalışan Emir Subayı Üsteğmen Sezai yi, düşman ve dost hakkında bilgi toplamak ve Haçmaz a indirilecek birlikleri kontrol etmek için Haçmaz a gönderdim. 27 Eylül 1918 de, Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa ve 5 nci Kafkas Tümen Komutanı Mürsel Paşa nın daveti üzerine, 15 nci Piyade Tümeninin üst rütbeli subaylarıyla birlikte Bakû ye gittik. Azerbaycan Hükûmetinin ileri gelenleri; Başbakan Fethali Han 152 (Çok zeki ve ağır başlı bir kişidir.), Dışişleri Bakanı Mehmet Hasan Hacinski 153 (Yaşlıdır ve asıl mesleği mühendisliktir.), İçişleri Bakanı Civanşir Bey, Maliye Bakanı Abdülâli Bey, İaşe Bakanı Aşiruf, Tarım Bakanı Hüsrev Sultanof Bey ve Kadı Mustafa Efendi ile tanıştık. Avusturya konsolosluğuna yeni tayin edilen Baron Benedek de oradaydı. Daha önce hazırlanan otomobillerle ve özel törenle Tazepir camisine gittik. Caminin bir tarafı Rus topçu mermileriyle tahrip edilmişti. Büyük bir kalabalıkla cuma namazı kılındı. Hutbe ve mevlid-i şerif okundu. Sonra Ordu karargâhına dönüldü. 28 Eylül 1918 de, Gence ye giden Nuri Paşa, Mürsel Paşa yı vekil olarak bıraktı. 29 ve 30 Eylül tarihlerinde eksikliklerin tamamlanmasıyla 152 Fethali Han Hoyski, 1875 yılında Azerbaycan ın Şeki şehrinde doğdu. Moskova Üniversitesinde hukuk eğitimi aldı. Mezuniyeti sonrasında çeşitli mahkemelerde görev yaptı deki Rus Devrimi nden sonra Bakû de gerçekleştirilen Milli Müslüman Şurasına katıldı yılında Maverayı Kafkas Cumhuriyetinin Adliye Bakanı oldu. 28 Mayıs 1918 de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti nin başkanı olarak ilk hükûmeti kurdu yılının mart ayında bu hükûmet istifasını verdi. Kurulan ikinci hükûmette, Dışişleri Bakanı olarak görev yaptı. 27 Nisan 1920 yılında Kızıl Ordu nun Bakû ye yaklaşması üzerine ailesiyle birlikte Tiflis e gitti. Aynı yıl, bir suikast sonucu öldürüldü. 153 Mehmet Hasan Hacinski, 1875 yılında Bakû de doğdu. Mühendislik eğitimi aldı yılında Mehmet Emin Resulzâde nin kurmuş olduğu Müsavat Partisine girdi de Mehmet Emin Resulzâde ile birlikte Kafkasya Müslümanlarının Nisan 1917 deki toplantılarına ve Mayıs 1917 de Moskova da yapılan Rusya Müslümanlarının Kurultayı na katıldı. 28 Mayıs 1918 de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti nin, Fethali Han başkanlığındaki hükûmetinde, 6 Ekim 1918 tarihine kadar Dışişleri Bakanı olarak görev yaptı yılında kurulan ikinci hükûmette İçişleri Bakanlığı görevinde bulundu. 8 Mart 1931 tarihinde Tiflis te öldü. 69

86 uğraşıldı. Demiryolu, Yalama ya kadar nakliyata uygun bir hâle getirildi. Telefon muhaberesi tamamen kuruldu. 30 Eylül de şöyle bir haber alındı: İngilizler, Der a 154 Şam demiryolu hattının iki tarafından ve Taberiye gölünün kuzey ve kuzeybatısından ilerlemektedirler. Bozguna uğrayan Bulgar ordusunun başkomutanı İtilaf kuvvetlerine, ateşkes yapmayı ve arkasından da barış görüşmelerine başlanmasını teklif etmiştir. Almanlar tarafından Makedonya ya kuvvet sevk edilmişse de henüz sıkıntının önü alınamamıştır. Kralla hükûmet arasında ittifak varsa da halk ve ordu, mutlaka barışın yapılmasını istemektedir. Bu haberler bizi kötü etkilemişti nci Piyade Tümeninin Balacari den Haçmaz ve Yalama Bölgelerine Nakli ve Düşmana Karşı Örtünmesi 1 Ekim 1918 tarihinde, 15 nci Tümen Birliklerinin Haçmaz a naklini ve orada toplanma şeklini açıklayan ve Balacari den verilen 16 numaralı Tümen emri şöyleydir: 1 Ekim 1918 Saat nci Piyade Tümen Komutanlığı emrinde bulunan birlikler; Haçmaz ve çevresinde toplanmak üzere, Balacari den yukarıdaki cetvele göre trenlerle nakledilecektir. Her birlik komutanı, Balacari İstasyon Komutanı emrindeki Teğmen Abbas a başvurarak, sırasıyla birliğini trene bindirecektir. 2. Birliklerin Haçmaz da yerleşim bölgeleri şu şekilde olacaktır: 56 ncı Alay; Haçmazköyü nün doğu kısmında, 38 nci Alay Haçmazköyü nün batı kısmında, köy içinde. 15 nci Topçu Alayı; Haçmazköyü nün güney kenarında ve açık ordugâhta. Sıhhiye bölüğü, seyyar hastane, telgraf takımı, Tümen karargâhı: Haçmaz İstasyonu ve çevresindeki binalarda. Ekmekçi kolu, Cephane Taburu ve kollar: Haçmazköyü nün batısında ve dere kenarında. Süvari bölüğü, Haçmaz İstasyonu yakınında ve açıkta nci Alay 3 ncü Tabur, hemen Sumgayt ile Kolyazı da toplanacak ve Balacari den gönderilecek boş trenle sevk edilecektir ncı Alay karargâhıyla, 56 ncı Alay 1 nci Tabur, Haçmaz da inmeyerek doğruca Yalama İstasyonuna gidecek ve orada bulunan Lezgi süvarilerinden yeterli miktarda kılavuz alarak, Büyüksamur köprüsüyle sahil arasındaki bölgeyi Lezgi süvarilerinden teslim alacaktır. Bu bölgede bulunan Lezgi süvarileri, şimdilik 56 ncı Alay komutanının emri altında kalacaklardır. 56 ncı Alay komutanına cephe hakkında şifahî olarak talimat verilmiştir. 5. Haçmaz da Ordugâh Komutanı, 38 nci Alay Komutanı Yarbay Selim dir. 154 Suriye de, ülkenin güneybatısında şehir. 70

87 6. Balacari de bindirme subayı; Teğmen Abbas, Haçmaz da da Tümen Kurmay Subaylarından Üsteğmen Sezai dir. Her ikisinin birlik komutanlarına arzları dinlenecektir. 7. Harekât bölgesi tamamıyla Lezgi ırkına mensup, Müslüman Dağıstan halkından olduğundan, subay ve askerlerimize durum anlatılarak, halka karşı ufak bir hata yapılmaması ve askerî itaatin tam olarak gösterilmesinin gerektiği bildirilecektir. Bu amaçla, ordugâh komutanları seferî yönetmeliğe göre devriye nöbetçileri çıkaracak, ordugâhta disiplin ve düzene kesinlikle uyulacaktır. 8. Haçmaz istasyonunda, Tümen Telgraf Takımı tarafından bir santral kurulacak ve birliklerin telefonları oraya bağlanacaktır. 9. İaşe için hemen Tümen levazımına başvurulacaktır. 10. Harekâtın başarıyla sonuçlanması için; Tümenin toplanması çok gizli tutulacak, Tümen numarası ve kuvveti hiç kimseye, hatta oradaki subaylara bile söylenmeyecektir. Düşman tarafından hiçbir şahsın geçmemesi için; cephede, 56 ncı Alay Komutanı ve toplanma bölgesinde de Ordugâh Komutanı çok dikkatli hareket edeceklerdir. Şüpheli kişiler hemen tutuklanarak, Tümen karargâhına gönderilecektir. 11. Tümen karargâhı Haçmaz İstasyonunda kurulacaktır nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emir çoğaltılarak birliklere tebliğ edilmiştir. Bu emre ek olarak 1 nci Şube 1043 sayıyla şu özel emirler de verilmiştir: 1. Haçmaz da istasyon komutanı yoktur. Subayların azlığından dolayı, Sıhhiye Bölüğünden Teğmen Macit buraya tayin edilmiştir. Teğmen Macit, hemen hareket ederek görevi teslim alacak ve emrine Tümen karargâhından üç istihkâm eri verilecektir. 2. Tümenin posta görevlileri henüz gelmemiştir. Onlar gelinceye kadar tümenin posta işlerini tümen karargâhından Yedek Subay Abdurrahman yapacak ve emrine karargâhtan bir yazıcı er verilecektir. 3. Haçmaz İstasyonu çevresindeki münasip bir binada, Tümenin cephane ambarı kurulacaktır. Cephane ambarı memurluğuna, topçu alayından bir subay ya da bu görevi yapabilecek okur yazar bir astsubayla üç asker tayin edilecek, cephane taburundan da üç asker verilecektir. Cephane memuru doğrudan doğruya Genelkurmay 2 nci Şube ye bağlı olacak, böylelikle cephane eksiği devamlı tamamlanmış olacaktır. 4. Haçmaz istasyonu çevresindeki uygun bir binada, hemen Tümen erzak ambarı kurulacak, bütün teçhizat ve erzak bu ambara nakledilecektir. Birliklerin bu ambarlardan iaşelerini temin edebilmesi için, Tümen levazımı şimdiden hazırlıklara başlayacaktır.

88 5. Zırhlı trenlerle, sıhhiye trenleri nakliyat sırasına göre hareket edecek ve bu trenler Haçmaz da bekleyeceklerdir. Bunların her an harekete hazır bir hâlde bulunmalarını Haçmaz İstasyon Komutanı sağlayacaktır. 6. Düşmandan ele geçirilen hayvanlardan, binek hayvanları ayrılacak, mümkün olduğu kadar eyer takımı buldurularak alay karargâhlarındaki atlıların sayısı 12 ye çıkarılacak ve her tabur karargâhında üç muhabere atlısı bulundurulacaktır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Görüldüğü üzere; 15 nci Piyade Tümeni, işin çokluğu, uzman subay ve askerin olmaması yüzünden, asâkir-i muâvine subaylarıyla karargâhın yazıcı askerlerini bile, bilgileri olmayan görevlere tayin etmek zorunluluğunda kalmış ve bu önemli işleri, sıkı bir şekilde takip ederek başarılı olmuştur. Bu emirler gereğince Tümen birliklerinin nakline başlandı. İlk olarak zırhlı tren, 1 Ekim 1918 günü saat te hareket ettirildi. Bu trene 1 piyade takımı, 2 makineli tüfek ve bir Dağ Krupp Takımı bindirildi. Gerek bu trenin, gerekse ondan sonrakilerin Rus olan makinist ve ateşçilerinin yanına silahlı subay ve asker verilerek, makinistler emniyet altına alındı. Bu zırhlı trenle, bölgesini daha önce görmesi için, 56 ncı Alay Komutanı da gönderildi ve şu emri verdim: Yarım saat sonra sizi trenle takip edecek olan 56 ncı Alay 1 nci Tabur Yalama İstasyonunda indirilecektir. Burada karargâhınızı kurarak, sahilden Oruçabad a kadar olan cepheyi 56 ncı Alay 1 nci Tabur ile kapatacaksınız. Lezgi süvarileri sahili gözetleyecektir. Bunlardan bir kısım süvari sola, Derbent şosesi üzerine yerleştirilecektir. Saat da 56 ncı Alay 1 nci Tabur ve 56 ncı Alay karargâhı trene bindirilerek gönderildi. Üçüncü trene, 56 ncı Alay 2 nci Tabur ile bir miktar davar, mal, erzak ve topçu arabaları bindirilerek saat de bizzat tarafımdan yola çıkarıldı. Böylelikle, 3 ncü Taburu da Gence ye gönderilen 56 ncı Alay, tamamen nakledilmiş oldu. Boş olarak yola çıkarılan dördüncü tren de Sumgayt ten ve Kolyazı dan 38 nci Alay 3 ncü Taburu alacaktı. 2 Ekim günü saat da 15 nci Piyade Tümen karargâhı, trenle Balacari den hareket etti. Hırdalan, Sumgayt, Nasuhi 155, Yaşma, Kolyazı, Kızılburun 156, Deveci 157 istasyonlarını geçtik. Saat de Haçmaz a gelebildik. Bazı istasyonlarda durarak gerekli talimat verildi. Trenler düzenli olarak işlemiyordu. Sebebini araştırdım. Demiryolu memurlarıyla, 155 Azerbaycan da, Apşeron yarımadasının kuzeyinde, Bakû-Derbent demiryolu üzerinde istasyon. 156 Azerbaycan da, Deveci rayonunun güneydoğusunda Bakû-Derbent demiryolu üzerinde istasyon. 157 Azerbaycan da Kuba rayonunun güneydoğusunda, Bakû-Derbent demiryolu üzerinde istasyon. 72

89 makinistlerin iaşesinin düzenli verilmediğini öğrendim. Tümen levazımına kesin emirler verilerek, sorun halledildi. Demiryolu hattı güzergâhı; Hazar Denizi sahiline yakın olarak, denizle Kafkas dağlarının doğu etekleri arasındaki düz ve kumsal araziden geçiyordu. Ağaç ve yeşillik adına buralarda bir şey olmadığı gibi, susuzluk had safhadaydı. Bazı istasyonlarda bile su bulunmamaktadır. Yalnız Nasuhi İstasyonunda, Bakû ye akıtılan Kuba suyuna ait mükemmel bir arıtma fabrikası vardı. En ufak istasyonda bile memur ailelerine ait ev vesairenin yapıldığı görülüyordu. Haçmaz dayken, 38 nci Alayın Balacari de bırakılmasına, Haçmaz a sevk edilmiş birlik varsa iade edilmesine dair Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından bir emir aldım. Bu emirde, 38 nci Alayın geriye iadesinin sebebi ve yalnız 56 ncı Alayla Derbent e doğru gidilip gidilmemesi hakkında bir şey bildirilmiyordu. Hemen arkasından 38 nci Alay 3 ncü Taburu Balacari ye geri gönderdim. Emri, henüz Balacari den hareket etmemiş olan 38 nci Alay Komutanına da bildirdim. Bu Alayın taburları trenlere bindirilmişti, emir üzerine trenden indirildiler. 2 Ekim de, 56 ncı Alay emredilen mevkileri işgal etti. 158 Ben de geceyi vagonların birinde geçirdim. 3 Ekim günü öğleyin, trenle Yalama ya, oradan da atla Samur köprüsüne gittim. 56 ncı Alay 1 nci Tabur bir müfrezesiyle sağ kanatta ve sahilde Ferhatkent i, bir müfrezesiyle Samur köprüsünü ele geçirmişti, Alay birliklerinin çoğunluğu Yalama da bulunuyordu. 35 kadar Lezgi süvarisi de sol kanatta ve Oruçabat ta bulunduruluyordu. Düşmanla temas olmadığı gibi, düşmanla ilgili hiçbir bilgi de elde edilememişti. 56 ncı Alay Komutanına şifahi olarak şu emri verdim: Düşmanla temasınız olmadığından, Alayınızla yarın sabah Kargaç suyu gerisine kadar ilerleyiniz. 56 ncı Alay 1 nci Tabur, Azadoğlu üzerinden Bilici ye gönderilecektir. 15 nci Topçu Alayından 1 Krupp dağ takımı bu tabura yetiştirilecek ve Haçmaz da bulunan 2 nci Taburunuz da hızla emrinize girecektir. Aynı zamanda 15 nci Topçu Alayı Komutanına da bir Krupp dağ takımının hızla 56 ncı Alay emrine yetiştirilmesini yazdım. Saat de Haçmaz a dönerek, şu emri verdim: Düşmana dair, esaslı hiçbir bilgi elde edilememiştir. Düşmanla temas olmadığı gibi, Kasımkent 159 ve çevresinde bulunduklarını işittiğimiz millî kuvvetlerden de bir haber alınamamıştır. 56 ncı Alay 1 nci Tabur, yarın sabah Bilici ye gidecek ve bir müfrezesiyle sahilde Mollakent i 160 zapt edecektir. Haçmaz da bulunan 56 ncı Alay 2 nci Tabur yarın sabah trenle Yalama ya nakledilecektir. Bu tabur, Azadoğlu üzerinden kanatlara giderek 158 Ele geçirilen mevkileri ve Tümen birliklerinin bulunduğu yerleri gösterir kroki için bk. Ek Dağıstan da, Derbent şehrinin güneyinde kent. 160 Dağıstan da, Derbent şehrinin güneyinde kent. 73

90 Alay emrine girecektir. Lezgi süvarilerinin hepsi Mamraş ta 161 toplanacak ve Kirçak, 162 Palasa sırtları istikametinde keşif kollarını sürecektir. Topçuların hepsi Yalama ya gidecektir. Süvari bölüğü, sıhhiye bölüğü ve ekmekçi kolunun Balacari den nakilleri hızlandırılacaktır. Tümen karargâhı, 3 Ekim 1918 gecesi Haçmaz da kalacaktır. Cereyan eden duruma dair bir rapor Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına gönderilmiştir nci Piyade Tümeninin 4 Ekim 1918 deki Durumu, 5 Ekim 1918 Günü için Verilen Karar ve Emir 4 Ekim 1918 günü saat da, Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa, Haçmaz a geldi. Balacari den geçerken, 38 nci Alayın, tekrar 15 nci Piyade Tümenine katılmasına dair emir verdiğini söyledi. Ancak, bu alayın geri aldırılarak tekrar ileriye neden sevk edildiğini söylemedi. Durumla ilgili olarak kendilerine açıklama yaptıktan sonra, bir işe yaramayan Haçmaz Müfrezesini emrime verdi. Tayyarenin hızla gönderilmesini Bakû ye yazdı. Öğleden sonra otomobillerle Kuba ya gittik. Yollarda köylüler, komuta heyetine, otomobilleri durdurarak tuz, ekmek ikram ettiler. Kuba da hükûmet konağı önünde toplanan halkın alkışları arasında kasabaya girdik. Dualar okundu. Halka, askerliğe koşmalarına dair tavsiyelerde bulunuldu. Kuba, küçük bir kasaba, halkı genellikle Yahudi dir. Burada Musevilerin, Müslümanlara çok kötülükleri dokunmuştur. Ruslarla birlik olup Müslümanları kesmişler, evlerini yakmışlar ve yağmalamışlardır. Bir saat kadar burada kaldıktan sonra Haçmaz a döndük. Nuri Paşa, Bakû ye döndü. Gence de bulunan 15 nci Piyade Tümen bandosuyla, 56 ncı Alayın 3 ncü Taburunun gönderilmesi hususunu arz ettim. İsyanda bulunan Karabağ halkı nasihat dinlemediğinden 1 nci Azerbaycan Tümeninin harekâta başladığını, Enzeli ye General Thomson 163 komutasında bir İngiliz tümeninin geldiği haberinin alındığını, bu yüzden şimdilik bu taburun ve bandonun gönderilemeyeceğini söyledi. Nuri Paşa nın hareketinden sonra, 56 ncı Alay Komutanı; düşmana rastlanılmadan, Kargaç suyu gerisinde emredilen hattın ele geçirildiğini raporla bildirdi. Düşmanla henüz temas yoktu, Derbent e yaklaşılmıştı. Zaman geçirmek doğru değildi. Piyade kuvveti zayıf da olsa, 38 nci Alay tekrar Tümen emrine verilmişti ve bunlar Balacari den trenlerle hareket etmekteydiler. Düşman, geçecek zamandan yararlanarak, Derbent i takviye edebilir ya da kısmen Petrovsk istikametinde çekilebilirdi. Zaten 3 Ekim 1918 de Ermeni ve Rus, 300 kadar silahlı piyadenin Derbent e; bir nakliye 161 Dağıstan da, Derbent şehrinin güneyinde kent. 162 Dağıstan da, Derbent şehrinin güneyinde kent. 163 W. Thomson, 39 ncu İngiliz Tugayı Komutanı General Dunsterville nin, Türk Ordusu karşısında Bakû de hezimete uğrayıp birliklerini gemilerle Enzeli ye nakletmesi üzerine, onun yerine atandı. 17 Kasım 1918 de kişilik Hindli ordu birliğinin başında Bakû ye geldi ve kendisini vali ilân ederek şehirde sıkıyönetim kuralları uyguladı. Temmuz 1919 da buradan ayrıldı. 74

91 gemisinin de 4 Ekim de Derbent sahiline geldiği haber alınmıştı. 38 nci Alayın nakliyatı hızlandırıldı, eldeki kuvvetlerle, 5 Ekim de Derbent e tamamıyla yaklaşmak, 6 Ekim de de 38 nci Alayın katılmasından sonra bütün kuvvetlerle Derbent e taarruz etmek uygun olacaktı. Bu plan gereği olarak 17 numaralı şu Tümen emrini verdim: 4 Ekim 1918 Saat Mollakent - Bilici Kollar hattı, 56 ncı Alay birlikleri tarafından ele geçirilmiştir. Düşmanla henüz temas yoktur Ekim 1918 de birlikler şu şekilde hareket edeceklerdir: a. 56 ncı Alay; (2 tabur, Alay Makineli Tüfek Bölüğü, 2 Krupp dağ topu) rastladığı düşman kuvvetlerini püskürterek Derbent bağlarının güney kenarına kadar ilerleyecek; sahilden itibaren Abbasova tepesi Süzligan 165 tepesinin başındaki üçlü tepeye kadar olan hattı ele geçirecek ve keşif kollarını daha ilerilere sürecektir. b. 42 nci Süvari Bölüğü, 5 Ekim de şafakla beraber Yalama dan hareket ederek, Azadoğlu - Bilici üzerinden Rokal e 166 gidecek, 56 ncı Alayın sol kanadını koruyacak, Mitagi 167, Jalgan 168 istikametlerinde subay keşif kolları göndererek, gerek Mamraş ta gerekse daha ilerde ne kadar Lezgi süvarisi varsa hepsini emri altına alacak ve Araplar da 169 bir muhabere postası kuracaktır. c. 38 nci Alay birlikleri gece de olsa Yalama da hızla vagonlardan inecek, yarın sabah Azadoğlu üzerinden Araplar a giderek Tümen ihtiyatını teşkil edecektir. Alayın tamamının yarın akşama kadar, Araplar da toplanmış olması çok önemlidir ve şarttır. Bundan dolayı, gereksiz eşya ve büyük ağırlıklar, Yalama da bırakılabilir. d. Topçular, şafakla beraber Bilici ye gidecekler ve orada emir bekleyeceklerdir. Kuba da, bulunan Krupp dağ topu takımının yarın akşama kadar kanatlara gelmesi emredilmiştir. Topçu Alayı komutanı bu takımı Bilici ye çekecektir. e. Sıhhiye bölüğü, Yalama da yerleşecek ve Alaylara yaralıların nakli için arabalar gönderecektir. f. 1 nci Ağır Erzak Kolu; yarım koluna cephane, yarım koluna da erzak yükleyerek, topçuları takip ederek Bilici ye gidecektir. 2 nci ve 3 ncü Ağır 164 Dağıstan da, Derbent in güneyindedir. 165 Dağıstan da, Derbent in güneyindedir. 166 Dağıstan da, Derbent in güneybatısındadır. 167 Dağıstan da, Derbent in güneybatısında kent. 168 Dağıstan da, Derbent in güneybatısında kent. 169 Dağıstan da, Derbent in güneyinde, Bakû-Derbent demiryolu üzerinde kent. 75

92 Erzak Kolları da Yalama ya gelir gelmez yarı cephane ve yarı erzak yükleyerek hemen Bilici ye geleceklerdir. g. Ekmekçi kolu, Yalama da hemen faaliyete geçerek birliklerin ekmek ihtiyacını karşılayacaktır. 3. Cephane ve iaşe Bilici ye gelecek olan kollardan temin edilecektir. Zorunluluk hâlinde birlikler Tekâlifi Harbiyye 170 suretiyle iaşelerini köylerden temin edeceklerdir. 4. Birlikler; geçtikleri köylerden arabalar bulacak, askerlerin çantalarını bu arabalar vasıtasıyla naklettirecek ve askerin yürüyüş hızını artıracaklardır. Cephane ve erzak nakli için halkın araçlarından yararlanılacaktır. 5. Yürüyüş hâlindeki bütün birlikler ve özellikle topçular, devamlı ilerlerine keşif kolları çıkarmayı unutmayacaklardır. 6 telgraf takımı Bilici ye kadar olan hattı onararak, Bilici de bir santral kuracaktır. Birlikler hatlarını bu santrale bağlayacaklardır. 56 ncı Alay, Derbent istikametinde ilerledikçe, demiryolu hattındaki telefon hatlarını onaracaktır. 7 nci Tümen karargâhı, 5 Ekim saat de Haçmaz dan hareket edecek, Yalama - Azadoğlu üzerinden Bilici ye gidecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Bu emir, gerekli yerlere telefonla ve yazıyla bildirilmiştir. Yarbay Süleyman İzzet 4 Ekim 1918 akşamı 15 nci Piyade Tümeni emrinde bulunan birlikler, beş grup ve beş kademede hâlinde bulunuyorlardı: Kargaç suyu gerisinde: 56 ncı Alayın 1 nci ve 2 nci Taburu, Alay karargâhı ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü. Mamraş ta; 1 Krupp Dağ Topu Takımı ve 35 milis süvari. 2. Yalama da; 42 nci Süvari Bölüğü, 15 nci Topçu Alayı subayları, Krupp Dağ Topu Taburundan bir batarya (Bir takımı henüz Kuba yolundaydı.), 1 Kudretli dağ topu bataryası, 15 nci Tümen Sıhhiye Bölüğü, 16 ncı Ekmekçi Kolu ve 1 nci Ağır Erzak kolu. 3. Sumgayt civarında trende ve hareket hâlinde; 38 nci Alay karargâhı, 38 nci Alay 2 nci Tabur ile 3 ncü Tabur, Alay Makineli Tüfek Bölüğü. 4. Balacari de; 38 nci Alay 1 nci Tabur, 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kolları. 5. Bakû de; 52 nci Seyyar Hastane ve keşif tayyaresi. Haçmaz da; 15 nci Piyade Tümen karargâhı, Tümen Telgraf Takımı. 170 Savaş sırasında alınan fevkalade vergi. Develioğlu; s nci Tümenin 4 Ekim 1918 günkü konuşunu gösterir kroki için bk. Ek-7. 76

93 Tümenin bugünkü harekâtıyla ilgili bir raporu, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına yazdıktan sonra, şu günlük emri verdim: Derbent in ele geçirilmesi hâlinde, Mevki Komutanlığını 56 ncı Alaydan Yüzbaşı Tevfik, emniyet subaylığını Tümen karargâhından Teğmen Şakir le 56 ncı Alaydan bir subay yapacak ve bunların emrine, asayişin sağlanması için 56 ncı Alaydan bir bölük ile süvari bölüğünden bir takım verilecektir. Derbent istasyon komutanlığını Teğmen Macit üstlenecek ve istasyonun bütün mevcuduna el koyacaktır. Derbent in ele geçirilmesinde herkes görevini yapacak, şehirde emniyet ve asayiş hızla sağlanarak, süvari ve piyade devriyeleri gezdirilecektir ncı Alayın 5 Ekim 1918 de Derbent e Taarruzu ve 15 nci Piyade Tümeninin Geride Kalan Birliklerinin Süratle İleriye Alınması 5 Ekim 1918 günü hava açık ve güneşliydi. Saat te 56 ncı Alay Komutanından bir rapor aldım. Alay Komutanı bu raporunda diyor ki: Bir Rus subayı iltica etti. Bir miktar atlı istiyor. Derbent in kuzeyinden Derbent - Petrovsk demiryolunu tahrip edecek ve düşmanın geri çekilme yolunu kesecektir. Derbent te az düşman bulunduğunu söylemektedir. Bana da izin verirseniz, Derbent i zaptedeyim. Hemen şu cevabı verdim: Rus subayının ihanetine meydan vermemek ve kaçırılmamak şartıyla yanına yeterli sayıda atlı verilerek gönderilmesi uygundur. Ben de süvari bölüğünü hemen aynı istikamette göndereceğim. 15 nci Piyade Tümeninin bugüne ait emrini yerine getirdikten sonra imkân bulursanız Derbent i ele geçiriniz. Fakat harekâtınızda çok dikkatli ve çabuk olunuz. Bana da bilgi veriniz. Süvari bölüğünün Derbent kalesinin batı istikametinden hareketle, yolda rastlayacağı milis süvarilerini de yanına alarak, Derbent in kuzeyinden, Derbent - Petrovsk demiryolunu tahrip etmesini ve hemen yola çıkmasını emrettim. 5 Ekim günü saat de Tümen karargâhı iki trenle Haçmaz dan hareket etti. Yalama da trenlerden inerek, tam öğleyin Derbent istikametinde ilerlemeye başladık. Geçtiğimiz topraklar, denizle dağlar arasında oldukça geniş bir ovadan ibaretti. Kuzeye ve Derbent e giden demiryoluyla diğer ufak tefek yollar, denize yakın sık fundalıklı mahallerden geçmekteydi. Yollar genellikle adi yol ve patikalardan ibaretti. Samur suyu 172 geniş olduğundan çok güçlükle geçebildik. Arabaların çoğu devrildi. Otomobilimiz saplandı. Samur suyunun birçok kolları ve ortasında adacıkları vardı. Suyun akış hızı fazla ve birçok yerleri de derindi. Tren köprüsü, piyadenin bile geçmesine uygun değildi ve düşman tarafından tahrip edilmişti. Yalama ile Samur arasındaki demiryolu çok bozulmuş olduğundan ancak 20 gün içinde tamir olunabilecek bir hâle gelmişti. Büyük zorluklarla yürüyüşe devam ederek önce Azadoğlu köyüne, sonra da Bilici ye geldik. Bilici köyü nahiye merkezi olduğundan, binaları iyiydi. Bir de camisi vardı. Hayvanlarımız çok yorulmuştu. Burada kısa bir 172 Dağıstan da güneydoğu istikametinde akarak Hazar da denize kavuşur. 77

94 mola verdikten sonra, Araplar a geldik. Araplar, dere kenarında, denize yakın ufak bir köydür. Tren yolu da hemen hemen bu köyün batı tarafından geçiyordu. Burada bulunan bir hanın yakınlarında konakladık. Düşman küçük bir müfrezesiyle Samur suyunun sol sahilinde, tren köprüsünün kuzey tarafında yerleşmiş olsaydı, birliklerimizin ilerleyişine engel olurdu ve bize çok kayıp verdirirdi. Her nedense düşman, bu hususları ihmal etmişti. Araplar dan itibaren ova kısmı darlaşmaya ve Derbent in bağları görünmeye başlıyordu. Akşam olmasına rağmen, 56 ncı Alay Komutanından rapor gelmemişti. Bu sırada, 56 ncı Alaydan Teğmen Şevket, yaralı olarak Araplar a geldi. Alayın şehrin kenarına kadar ilerlediğini, istasyona yaklaştıkları sırada zırhlı trenden şiddetli piyade ve makineli tüfek ateşine maruz kaldıklarını, 22 şehit verdiklerini, bundan dolayı alayın Derbent in güney bağlarıyla - Kale hattında kaldığını haber verdi. 56 ncı Alay Komutanına bir subayla şu emri gönderdim ve acele rapor istedim. Yaralı Teğmen Şevket ten durumunuza dair bilgi aldım. Artık ilerlemeyin, düşman bir harekette bulunmasa dahi ileri gitmeyin. Durumunuzu koruyun. 30 km den fazla yürüyüş yaptığından çok yorgun olan 38 nci Alay, ancak saat da Araplar a gelebilecektir. Derbent e gerçekleştirilecek ortak taarruz, ancak yarın yapılabilecektir. Bugüne ait rapor hemen gönderilecektir. 15 nci Piyade Tümeni Telgraf Takımı da telgraf tellerinden yararlanarak telefon muhaberesini kurdu. Telefonla şu bilgiyi aldım. 56 ncı Alay, Araplar civarına geldiği zaman, düşmanın 1 lokomotif ve 4 vagondan oluşan bir zırhlı treninin geldiğini görmüş ve topçu ateşiyle uzaklaştırmıştır. 56 ncı Alay; 1 nci taburuyla demiryolunun iki tarafından ilerlemek ve 2 nci taburla, bir Krupp dağ topu takımı, bu taburu takip ederek ileri yürüyüşüne devam etmiştir. Bağlarda ve diğer yerlerde düşmana tesadüf etmeden Derbent e yaklaşmıştır. Buradan itibaren 2 nci Taburdan 1 bölükle 1 makineli tüfek takımı ve 1 Krupp dağ topunu ayırarak bu kuvveti, soldan Derbent in batısındaki sırtlar istikametinde göndermiş ve yürüyüşe devam edilmiştir. İstasyona yaklaşır yaklaşmaz birdenbire, saat te düşmanın, zırhlı tren ve çeşitli yerlerden piyade, makineli tüfek ve topçu ateşine maruz kalmış, kayıp vermiş ve ilerleyememiştir. Alay emrinde bulunan süvariden ise henüz bir bilgi alamamıştır. 42 nci Süvari Bölüğünden henüz bir haber alınamamıştı. Yanlış yere gittiklerini haber aldığım topçuları aramak ve Araplar a getirmek üzere iki subay gönderdim. Saat de şu Tümen emrini verdim: ncı Alay, güçlü düşman karşısında Derbent in güney tarafında durmuştur. Araplar da bulunan Tümenin büyük kısmı, yarın saat da Araplar ın kuzeyinde, Tümen subayları tarafından gösterilecek yerlerde toplanacaktır. Yürüyüş ve taarruz emri tarafımdan verilecektir. 78

95 2. Şehir zapt edildiği takdirde, Mevki Komutanlığı önceden verilen emirde tahsis edilen kuvvetle şehrin emniyetini hızla sağlayacaktır ncı Alay kuzey istikametinde düşmanı takip ederek Dağna 173 istasyonunun doğusunda ve sahilde bulunan Burun - Dağna istasyonu rakımlı Kuşatepe 174 hattını ele geçirecek ve bu hattı kuzeye karşı tahkim edecektir. Derbent e kadar olan sahil kısmı da gözetlenecektir nci Alay, 2 taburuyla şehrin batısı ile Sabnava 175 arasındaki sırtları kuzeye ve batıya karşı zapt ederek tahkim edecektir. Ayrıca, Derbent in güneyinden balıkhaneye kadar olan sahil kısmı gözetlenecektir. Bütün süvari kuvveti, Han Mehmetkale 176 istikametinde ilerleyerek bu civardaki demiryolunu tahrip edecektir nci Alay 3 ncü Tabur, Tümen ihtiyatı olarak Derbent te kalacak ve emniyeti sağlayacaktır. 6. Bariz adında bir Rus subayının kılavuzluğuyla, demiryolu hattı Derbent in kuzeyinde tahrip edilmiştir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 15 nci Piyade Tümen karargâhı, 5 Ekim gecesini Araplar köyünün batısındaki bina yakınında, açıkta geçirdi. Hava iyiydi. Ben de durumu endişe verici olan 56 ncı Alaydan sık sık haber alabilmek amacıyla, hat boyundaki telefon santrali yakınında, otomobil içinde geceyi hiç uyumadan geçirdim. 177 Geç vakit Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından bir şifre alındıysa da çözülemediğinden, tekrar gönderilmesi istendi nci Piyade Tümeninin Derbent e Taarruz Ederek Şehri Zaptı ve Şehrin Kuzeyinde Bekleyişi 6 Ekim sabahı saat te, 38 nci Alaydan 2 nci ve 3 ncü Tabur, Araplar ın kuzey çıkışında toplandılar. Bu taburlar Yalama da indirilerek, ancak, 5 Ekim akşamı saat dan sonra Araplar a gelebildiler. Alayın 1 nci Taburu Yalama ya gelmek üzere trendeydi. Bilici de bulunan topçular, ancak saat da yetişebildiler. Eldeki kuvvetle, Derbent in batısından düşmanın yan ve gerisine geçmek ve 56 ncı Alayı cepheden ilerletmek amacıyla şifahen şu emri verdim: 56 ncı Alay, Derbent in güneyinde, güçlü düşman ateşi karşısında durmuştur. 15 nci Piyade Tümeninin büyük kısmı, Derbent in batısından ilerleyerek 56 ncı Alayla beraber Derbent e taarruz ederek şehri zapt 173 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeyindedir. 174 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısındadır. 175 Dağıstan da, Derbent şehrinin batısındadır. 176 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısında kent. 177 Kroki için bk. Ek-7. 79

96 edecektir. 38 nci Alay, 2 taburuyla Araplar dan Derbent in batı yamaçları istikametinde hemen yürüyüşe başlayacaktır. Topçular, başta Kudretli dağ topu bataryası olmak üzere 38 nci Alayı takip edecektir. Tümen karargâhı da bu kuvvetle beraber bulunacaktır. Ayrıca kalabalık gözükmesi amacıyla piyadelerin sıralı kolda yürümelerini de emrettim. 38 nci Alay yürüyüşe başlar başlamaz ben de otomobille demiryolunu takip ederek 56 ncı Alay 1 nci Taburun mevzisine geldim. Tabur Komutanıyla görüştüm. İstasyon yakınında ve bağların içinde mevzi alan bu tabur, düşmandan yaklaşık 200 m uzakta bulunuyordu. Karşılıklı ateş açılıyordu. Pek yakın mesafede tertiplenmiş olan 2 Krupp dağ topunun ateşi etkisizdi. 56 ncı Alay ihtiyatının yanına gittim, buradakilerin durumdan haberleri bile yoktu ve dinleniyorlardı. Alay Komutanını göremedim. 1 nci Tabur Komutanına taarruzun şeklini anlattım. Daha batıda bulunan Alay Komutanına, bu tabur komutanı aracılığıyla şu kısa emri yazarak, gönderdim: 38 nci Alay kale sırtlarına çıktığında, topçu ateşi başlar başlamaz, siz de şehre taarruz edeceksiniz. Buradan otomobille ve bağlar içersinden geçerek 38 nci Alay kolbaşına yetiştim. Bütün kuşatma kolu, bağlık, bahçelik yerlerden geçen ve gittikçe yükselen dik basit bir yoldan ilerlemişti. Araplar dan itibaren ova kısmı darlaşıyor, denizle dağ etekleri arasındaki mesafe yaklaşık metreye kadar iniyordu. Topçuları yürüyüş kolundan ayırıp piyadenin solundan seri yürüyüşlerle ilerlettim. Saat de Derbent in batı sırtlarına piyade kolbaşıyla birlikte gelen topçulara, kale yakınındaki mezarlıklarda mevzi aldırdım. İstasyondaki zırhlı trenle düşman mevzisini Kudretli dağ topu bataryasına, istasyonun kuzey kısmını ve düşmanın geri çekilme yolunu Krupp dağ topu bataryasına hedef olarak verdim. Piyade ateşinden önce topçuya ateş açtırdım. 38 nci Alaydan 1 bölük kadar kuvvetle şehre hakim batı sırtlarını işgal ettirdim, geri kalanlarının toplanarak dinlenmesini emrettim. 38 nci Alay, birkaç günden beri Kafkas İslam Ordusu Komutanlığınca bir ileri bir geri yürütüldükten sonra, çok geç olarak Tümen emrine verildiğinden ve harp vaziyeti yüzünden çok uzun bir mesafeyi zorunlu olarak yürüdüğünden, yorgun bir hâlde gelebilmiş, yolda da döküntü asker bırakmıştı. Askerlerin çoğu aşırı sıcaktan etkilenmişlerdi. Verilen istirahat sırasında, yorgun askerler de yetişerek 38 nci Alaya katıldılar. Civardaki bazı silahlı halkı toplatarak, bölüklere dağıttım. Ateşine devam eden Kudretli dağ topu bataryasının etkili mermilerinden birkaçı zırhlı trene ve petrol deposuna isabet ettiğinden yangın çıktı. Birkaç grup ateşinden sonra, istasyon tarafındaki düşman piyadesi ateşini birden kesti. Bu sırada Hazar Denizinde görünen 2 harp gemisi, Derbent e yaklaşmak istiyordu. Birkaç mermi de bunlara savrulunca onlar da uzaklaştı. Yanıma gelen 56 ncı Alay Komutanına, hemen alayının yanına giderek ilerlemesini ve sahille istasyon arasında kalmış olan düşmanı esir etmesini emredip gönderdim. Bariz adlı bir Rus subayıyla beraber süvarilerimizi daha kuzeye sevk ettim. 80

97 Saat te, Derbent kasabası tamamen ele geçirildi. Kasabadan çeşitli cemaatlara mensup bir heyet gelerek, kasaba adına itaatlerini bildirdiler. Öğle vakti 15 nci Piyade Tümen karargâhıyla şehre girdik. Önceden verilen emirler gereğince, emniyeti sağlamakla görevli subay ve askerler görevleri başındaydılar. Belediye Başkanı Müslim İsrailof Bey, aynı zamanda resmî yetkili olarak tayin edildi. 15 nci Tümen karargâhı önceden hazırlanmış olan Sarohatof un terk edilmiş binasına yerleşerek, burada görevine devam etti. Saat te, Derbent - Yalama demiryolunun tamiri ve gerisi için, Yalama istikametinde mühendis ve işçileri taşıyan bir tren hareket ettirildi. 56 ncı Alay düşmanı takip ederek Derbent in 2 km kadar kuzeyinde, takviye birlikleri alan düşmanın direnişi karşısında, saat de durdu. 38 nci Alay 2 nci Tabur, Derbent in batısındaki kalenin kuzey ve batı sırtlarını ele geçirdi. Taburun bir bölüğü, Derbent in güneyinde, sahili gözetleme ve savunmakla görevlendirildi. 38 nci Alay 3 ncü Tabur şehrin güneyinde ve istasyon civarında Tümen ihtiyatı olarak bırakıldı. Yürüyüş hâlinde bulunan, 38 nci Alay 1 nci Tabur, Derbent in ele geçirilmesinden sonra, ancak saat te kale civarına gelebildi. Sıhhiye bölüğünün Derbent e, seyyar hastanenin Bilici ye, cephane taburunun da Araplar a gelmesi için emirler gönderildi. Düşman tarafına giden telgraf ve telefon hatları kestirildi. İçinde bulunulan durum önemliydi. Denizde, düşmanın 4 gemisi, bazen yaklaşıyor, bazen uzaklaşıyor ve çevreye asker çıkarmak için fırsat kolluyordu. Petrovsk istikametinden zırhlı trenler aralıksız olarak gelip, cephemize yaklaşarak şiddetli ateş açıyorlardı. 42 nci Süvari Bölüğü bir türlü ilerleyemiyordu. Bölüğe şiddetli bir emir göndererek 56 ncı Alay Komutanının emrine girmesini ve Ağni 178 istikametinde ilerlemesini emrettim. Saat de, 19 sayılı Tümen emrini verdim: 1. Düşmanın 2 bölük piyadesi Koşa sırtları ilersinden, tren hattının doğu ve batısından 56 ncı alay cephesine doğru ilerlemektedir. 40 vagondan ibaret 2 zırhlı treni Ağni nin kuzeyindedir. Asker çıkarabilir. Askerle dolu düşman gemileri de sahillerde dolaşmaktadır. Halktan alınan bilgilerden; Piçarahof un, Derbent e çok önem verdiği anlaşılmaktadır. Derbent te savaşan düşman kuvvetlerinin komutanı Albay Bertran ı 179 ihmalinden dolayı tutuklamıştır. 56 ncı Alay, Derbent in 2 km kuzeyinde durmuştur. 2. Alaylar, 5 Ekim 1918 gün ve 18 sayılı emirle verilen bölgelerini, en iyi şekilde savunacaklardır. Bunun için; a. 56 ncı Alay emredilen hatta tahkimat yapacak ve Derbent in kuzeyine kadar olan sahil kısmını gözetleyecektir. b. 38 nci Alay, sahil kısmını gözetleyip savunurken, güneye giden yolları kapatacak ve kalenin kuzeyindeki sırtları da savunacaktır. 178 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısındadır. 179 Albay Bertran Fransız asıllı olup, Rus ordusunda yetişmiştir. Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, C.II/II, s

98 c. 38 nci Alay 3 ncü Taburdan 1 bölük ve 1 makineli tüfek takımı, istasyon yakınındaki sahil kısmını geceleyin bir çıkarmaya karşı savunacaktır. Diğer bölük ve makineli takım emre hazır bulunacaktır. d. 1 Krupp dağ topu takımı, 56 ncı Alay emrine verilecek ve 1 Krupp dağ takımı kale civarında kuzeye ve tren hattına karşı mevziye girecek, diğer toplar mezarlık sırtlarında, fakat mevzide kalacaklardır. e. Mevki Komutanının emrindeki bölük, önemli yerlere nöbetçi yerleştirecek, ayrıca bütün gece devriye gezdirecektir. Ayrıca, Tümen karargâh süvarisinden oluşan 5 atlı bir süvari devriyesi çıkarılacaktır. f. Topçulardan nöbetleşe bir subay, bütün gece denizi ve kuzey yönündeki demiryolunu gözetleyecektir. 3. Bu gece bütün birlikler teyakkuz hâlinde bulunacaklardır. Mevki komutanı emrindeki subaylar, sırayla bütün gece devriye gezecek lerdir nci ve 56 ncı Topçu Alaylarıyla, 15 nci ve 38 nci Alaylarla 3 ncü Tabur, telefonla Tümen santralına hemen bağlanacaklardır. Evlerinde şehir hattı telefonu bulunanlar, ondan yararlanacaklardır. Şehir hattı telefon ve santralına, telgraf takımından iki yedek muhabereci verilecektir nci Piyade Tümen karargâhı, Derbent te Sarohanof un binasındadır. Tümen Komutanı, Abdullah ın binasındadır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 15 nci Piyade Tümeninin, 6 Ekim 1918 akşam durumu şöyleydi: ncı Alay; 2 tabur, 12 makineli tüfek, 2 Krupp dağ topu ile Derbent in 2 km kuzeyinde. 38 nci Alay 2 nci Tabur; 4 makineli tüfek ve 2 Krupp dağ topu ile beraber 56 ncı Alayın solunda, 42 nci Süvari Bölüğü daha solda. 38 nci Alay 2 nci Tabur ile 4 makineli tüfek, Derbent in kuzey batısında yedekte. 38 nci Alay 3 ncü Tabur (2 bölüklü) ve 4 makineli tüfek, Derbent istasyonunda. 4 Krupp ve 4 Kudretli dağ topuyla topçular, Derbent in kuzey batısındaki mevzide. Tümen karargâhı ve telgraf takımı, Derbent te. Sıhhiye bölüğü, ekmekçi kolu; Araplar la Derbent arasında yürüyüş hâlinde. Cephane taburu, Araplar da. 52 nci Seyyar Hastane ile 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kolları Yalama da bulunuyordu. 56 ncı Alay Komutanının telaşı ve sol kanadının tehlikede olduğuna dair telefonla müracaatı üzerine geceleyin yanıma kılavuz alarak Alay karargâhına gittim. Subayların yanlış bilgi verdiklerini ve şimdilik cephede nci Tümenin, 6 Ekim 1918 akşam durumunu gösterir Kroki için bk. Ek-7. Tümen birliklerinin kadrosu için bk. ATASE Arşivi; BDH Koll. K. 3828, D. 41, F. 14,

99 önemli bir şey olmadığını ifade etti. Gerekli talimatı vererek karargâha döndüm. Geceleyin müthiş bomba ve makineli tüfek ateşiyle tekrar uyandım. Telefonla 56 ncı Alay Komutanını uyandırdım ve doğru olup olmadığını incelettim. Biraz sonra şu bilgiyi aldım: Düşmanın bir zırhlı treni avcı hattımızı yararak Derbent e doğru ilerlemiş ve tarafımızdan tahrip edilen demiryolu kısmına kadar yanaşmıştır. Fakat, askerimizin bomba ve makineli tüfek ateşine maruz kaldığından, iki vagon bırakarak geri gitmiştir. 6 Ekim 1918 tarihinde Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından alınan telgrafta şunlar yazılıydı: 15 nci Piyade Tümeni, Batum a naklolunacağından seyyar hastane ile kolların Derbent e aldırılması uygun değildir. Bunlar, Balacari den trene bindirilecektir. Oysa ki bunlar ileri aldırılmıştı. Yalama da, hemen hareketlerini durdurdum. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının bu emri, 15 nci Piyade Tümeninin Batum a naklolunacağına dair ilk emirdi. Gerek, Derbent mülkî idarecisi, gerekse gazeteler aracılığıyla halkın iş ve güçleriyle uğraşmaları, çarşı ve pazarın açılarak alışverişe devam edilmesi hususları halka ilân edildi. Savaş cephesi, Derbent in ancak 2 km kuzeyinde bulunmasına rağmen, halk çarşılara döküldü ve kasabada günlük hayat normal hâline döndü. 5 Ekim de; ancak 679 muharip mevcudunda olan 56 ncı Alayın iki taburu, küçük bir süvari müfrezesiyle 2 Krupp dağ topundan oluşan müfreze, 6 Ekim de; yine söz konusu iki taburla, 42 nci Süvari Bölüğünden ve 6 dağ topundan (38 nci Alay muharebeye girmemişti.) ibaret kuvvetimiz, aslen Fransız olup Rus ordusunda yetişmiş Albay Bertran komutasındaki, en az 800 piyade, 8 makineli tüfek, 5 top ve en iyi şekilde donatılmış bir zırhlı trenden oluşan güçlü düşman müfrezesiyle muharebe etmiştir. Hazar Denizinde bulunan savaş gemileri de birkaç mermi atmıştır. Bu muharebelerde; bir bölük komutanıyla 28 asker yaralandı, 25 asker şehit oldu. Düşman bu muharebelerde, keşif faaliyetlerine hiç önem vermedi. Bu durumdan yararlanan 56 ncı Alay, muharebe etmeksizin Derbent in güneyine, tren istasyonunun yakınına kadar sokulabilmiş, ancak zırhlı trenin ateş açmasıyla düşman harekete geçmiş ve muharebe şiddetlenmiştir. Sonradan alınan bilgiden; düşman zırhlı treninin ateşine kadar müfreze komutanı Albay Bertran ın misafirlikte olduğu, durumu daha sonra haber alan, Genel Komutan Albay Piçarahof un, ihmal ve gevşekliğinden dolayı, Bertran nı tutuklattığı anlaşılmıştı. Herhalde Albay Bertran, birçok güçlüğü yenerek kısa sürede Derbent e kadar geleceğimize ve ani bir şekilde taarruza geçeceğimize ihtimal vermemişti. 7. Derbent in Düşman Karşı Taarruzlarına Karşı Savunulması ve Derbent in Kuzeyindeki Savaşlar 6 Ekim 1918 gecesi, avcı hattımızı yararak ilerleyen ve şiddetli ateşimizle geri gitmeye mecbur olan düşman zırhlı treninin bıraktığı iki vagon, 7 Ekim günü, içerisinde cephanesiyle beraber ele geçirildi. Vagonların içerisinde; sağlam ve kullanılabilir 1 top, 1 makineli tüfek, kaması 83

100 alınmış bir başka top ile 3 makineli tüfek sehpası vardı. İstasyon yakınında ve sahilde de 1 sahra topu, kamasız olarak ele geçirilmişti. 7 Ekim günü saat da, Kuba dan Teğmen Fuat komutasında 15 nci Piyade Tümenine katılan 300 kadar süvariden, 50 si 56 ncı Alay a, 25 i de Derbent Mevki Komutanlığı emrine verildi. Kalan 225 süvari, Derbent in batı sırtlarında ve kale civarında yedekte bırakıldı. 56 ncı Alay Komutanından alınan rapor şöyleydi: Ağni istasyonunda düşmanın harekete hazır iki zırhlı treni vardır. Alayın ihtiyat kuvveti yoktur. 38 nci Alaydan 1 bölükle 1 topçu takımının gönderilmesini arz ederim. Bunun üzerine, şehrin emniyeti için Derbent te bırakılan 56 ncı Alaya mensup bölüğün hemen alayına, 1 Krupp dağ topu takımının 56 ncı Alay Komutanlığı emrine, buradaki topçu kuvvetine komuta etmek üzere topçu taburları komutanlarından birinin de buraya gönderilmesini emrettim. Saat de düşmanın sol kanattan ve sırtlar üzerinden ilerlemekte olduğu, sol kanadın sıkıştığı ve buraya 38 nci Alayın gönderilmesine dair, 56 ncı Alay Komutanından rapor aldım. Telefonla 56 ncı Alay Komutanını bularak, 38 nci Alay 2 nci Tabur Komutanına haber gönderip, en yakın ihtiyat bölüğünü çağırmasını emrettim. Ayrıca, 38 nci Alay 2 nci Taburdan 2 bölükle, tabur makineli tüfek bölüğünün, 56 ncı Alayın sol kanadına ilerletilmesini ve kanadın uzatılmasını, 38 nci Alay 2 nci Tabur yaverine; durumun düzeltilmesi ve Derbent te sahili gözetlemek için bırakılmış olan bölüğün hemen çekilmesi için de ilgililere telefonla emiler verdim. Aynı zamanda, hemen Sabnava yakınındaki sırtlara gittim. Buraya gelinceye kadar, düşmanın, 56 ncı Alay sol kanada şiddetle taarruz ederek kanadı gerilettiğini ve koltuk teşkil ederek savunmaya geçtiğini; 42 nci Süvari Bölüğünün gerilere çekildiğini, bundan cesaret alan düşmanın taarruzunu ilerlettiğini; o sırada telefonla verilen emirler üzerine yetişen 38 nci Alay 2 nci taburdan 2 bölüğün karşı taarruzuyla ve Krupp dağ topu takımının çok yakından yaptığı şiddetli ateşle düşmanın püskürtülerek durumun düzeltildiğini öğrendim. 15 nci Piyade Tümeninin vaziyeti şöyleydi: 56 ncı Alay (2 tabur, 12 makineli tüfek, 4 dağ topu); sağ kanadı Dağna burnunda ve sahilde, sol kanadı Koşatepe de. 38 nci Alay 2 nci Tabur (4 makineli tüfek); sağ kanadı Koşatepe de, sol kanadı Sabnava sırtları eteğinde. 15 nci Piyade Tümen emrinde bulunan Krupp dağ topu bataryasıyla Kudretli dağ takımı, Sabnava nın kuzey doğusundaki sırtlardaydı. Düşmanla karşılıklı, şiddetli piyade ve makineli tüfek ateşi açılıyordu. Düşmanın zırhlı treni, arada sırada avcı hattına ve siperlerimize kadar sokulup, şiddetli makineli tüfek ateşi açarak geri kaçıyordu. Düşman, en çok sol kanadımızı zorluyordu. Saat ya kadar muharebe aynı şiddetiyle devam etti. Saat da Sabnava sırtlarından şu emri verdim: nci Alay 2 nci Tabur emrine bir Krupp dağ takımı gönderilmiştir. 84

101 2. Kuzey cephesi şimdi ele geçirilen hattan ibaret olacaktır. Bu hat, yarın sabaha kadar ayrı ayrı gruplar halinde tahkim edilmiş olacak, ileri birlikler emrinde bulunan 6 toptan ibaret (2 Kudretli, 4 Krupp dağ) topçu kuvveti, düzenli mevkilere yerleştirilecektir nci Alay 1 nci Tabur, 38 nci Alay Makineli Tüfek Bölüğü, 1 Krupp dağ topu bataryası, 1 Kudretli dağ takımı ile Teğmen Fuat komutasındaki milis süvarileri, Tümen ihtiyatı olarak Sabnava köyü civarında kalacaktır. 38 nci Alay 1 nci Tabur kuzeyden gelen yolları bir posta ile kapatacaktır nci Süvari Bölüğü ile Lezgi süvarileri 56 ncı Alay emrinde kalacaktır. 5. Önemli durumlardan, Tümen Komutanlığı hemen haberdar edilecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Şifahen gerekli yerlere ayrıca talimat verdikten sonra, Derbent e döndüm. 1 Kudretli dağ bataryasının 5 nci Kafkas Tümeni emrine gitmek üzere Balacari ye, 1 Krupp dağ takımının da Salyan a 181 gitmek üzere Bakû ye, 6 Ekim 1918 de gönderildiğini, cevaben Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına bildirdim. Saat de şöyle bir rapor verdim: Öğle vekti kuvveti bildirilen düşmanla (800 piyade, 8 makineli tüfek, 4 top ve bir zırhlı tren) bütün gün muharebe cereyan etmiştir. Saat te kuvvetli bir düşman taarruzuna maruz kalan sol kanadımız biraz gerilemişse de Tümen ihtiyatından bir tabur gönderilerek durum düzeltilmiş ve cephe biraz ilerletilmiştir. Düşman, Derbent i geri almak için kararlı bir şekilde muharebe ettiğinden, tahkimatla uğraşılacaktır. Bir subay, bir takım başı ve 52 asker yaralanmıştır. 10 asker şehit olmuştur. 150 sandık piyade cephanesi, 408 atım Krupp ve 45 atım Kudretli dağ topu cephanesi kullanılmıştır. Cephede şimdilik sükûnet vardır. 7 Ekim günkü muharebede düşman, Derbent in geri alınması için güçlü kuvvetlerle, şiddetli bir taarruza kalkmış olduğundan Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından bir tabur istemiştim. Ertesi gün, önce kuvvet gönderilemeyeceği, ardından da 300 esaretten kurtulan Türk askerlerle takviye edilen 107 nci Alay 3 ncü Taburun gönderileceği cevabını aldım. Bu tabur, Bakû ye taarruzun ikinci günü komutam altına girdi. Tabur, şehrin kenar mahallesinde, sokak muharebesi yapan az miktardaki silahlı Ermeni karşısında, kötü bir şekilde ricat edince, bu durum 38 nci Alaydan 1 bölükle düzeltildi. Senelerden beri harp yüzü görmeyen esirlerin harp kabiliyetinden bahsedilemezdi. Yine de bu taburun ağırlıklarının bıraktırılarak, hızla gönderilmesi için Yalama İstasyon Komutanlığına telefonla emir verdim. 7 Ekim 181 Azerbaycan ın güneydoğusunda, Bakû nün 150 km güneybatısında rayon olarak adlandırılan önemli bir kenttir. Salyan ın kuzeyinde zengin petrol yatakları vardır. 85

102 günü, Derbent Mevki Komutanlığı tarafından Derbent halkına hitaben bastırılan ve aslı Azeri Türkçesi olan emrin sureti aşağıdadır. Bu beyannamenin bir tarafı Rusça yazılmıştı. Derbent Halkına 1. Allah ın yardımıyla düşman uzaklara kovulmuştur. Kimse merak etmesin. Kahraman Türk kurşunlarının, her ne olursa olsun düşmanları mağlup edeceğine kalben inancımız tamdır ve Allah yardımcımızdır. 2. Bugünden itibaren manifatura ve kızıl 182 satanlar hariç, diğer mağaza ve dükkân sahipleri, hemen dükkânlarını açmalıdırlar. Açmayanlar, belediye kanununa göre cezalandırılacaklardır. 3. Hiç bir milletin bir ferdi, yani Yahudi Müslüman ı, Müslüman Yahudi yi, Ermeni Müslüman ı, Müslüman Ermeni yi ve Müslüman Rus u kendi evinde saklamamalıdır ve herkes kendi mahallesinde ve kendi evinde yaşamalıdır. 4. Bundan sonra, akşam saat dan, sabah saat ye kadar sokaklarda gezmek kesinlikle yasaktır. 5. Şehirde kalan kentlilerden, kentlerine gitmek isteyenler, mevki komutanından izin kağıdı almak için başvuruda bulunacaklardır. Bunların yalnızca kendileri gidebilirler. Eşya, araba gibi şeyleri götüremezler. Mevki Komutanı Mehmet Selim nci Piyade Tümeninin İstanbul a Gitmek Üzere Batum a Nakli Hakkındaki Emir ve Derbent Müfreze Kuvvetinin Yeterli Gelemeyeceği Hakkındaki Muhabere Düşman, akşama kadar devam eden muharebede başarısızlığından dolayı, 7 Ekim gecesi çekildi ve düşman, 8 Ekim de, Ağni istasyonunun kuzeyindeki ormanlıklı sırtları tahkime başladı. Bir kısım kuvveti ormanın güneyinde bulunuyordu. Gündüz, yalnız karşılıklı topçu ateşi açıldı. Birliklerimiz de mevzilerini takviye etmekle meşgul oldular. Akşam saat de, Kafkas İslam Ordusu karargâhından Celâl adında bir subayın, 15 nci Piyade Tümeninin Batum a nakli hakkında getirdiği emir şöyleydi: nci Piyade Tümeni, Batum a nakledilecektir. 2. Nakliyat sırası şu şekilde olacaktır: a. 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kollarıyla 52 nci seyyar hastane, Balacari den; b. 1 nci Ağır Erzak Kolu, 66 ncı Ekmekçi Kolu, bir Kudretli dağ topu bataryası, 15 nci Piyade Tümeni Sıhhiye Bölüğü, Balacari den; 182 Altın. Türkçe Sözlük; C. 1; s

103 c. 38 nci Alay 1 nci Tabur, 38 nci Alay karargâhı ve Alay makineli tüfek bölüğü, 38 nci Alay 3 ncü Tabur, bir Kudretli dağ topu bataryası, 56 ncı Alay 1 nci Tabur, 56 ncı Alay subayları ve Alay makineli tüfek bölüğü, Tümen karargâhı, 56 ncı Alay 2 nci ve 3 ncü Taburlar sırayla Yalama dan hareket edecektir. 3. Kudretli dağ bataryaları İstanbul a cephanesiz gidecektir. Bu cephane Balacari de teslim olunacaktır. 4. Derbent in kuzeyinde 107 nci Alaydan bir tabur, 12 nci Süvari Bölüğü, 2 Krupp dağ topu Derbent Müfrezesi adıyla kalacaktır. Müfreze, mevzileri teslim almak üzere hemen sevk edilecektir. 5. Krupp Dağ Topçu Taburu, 5 nci Kafkas Tümeni emrine verilecektir. 6. Makineli tüfekler ve teçhizatın tamamı Balacari de bırakılacaktır. 7. Kafkas İslam Ordusuna naklolunan subaylar hemen gönderilecektir. 8. Nakliyat, Yalama dan, en geç, 10 Ekim 1918 de başlayacaktır. Bu emri inceledim. 4 ncü Kudretli Dağ Topçu Bataryası, 5 nci Kafkas Tümeni emrinde olarak Balacari deydi. Nakliyat sırasına en son dahil edilen 56 ncı Alay 3 ncü Tabur da Tümen emrinde değil, Gence deydi. Diğer bir emirle de her bölükten iki subay talep ediliyordu. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına şu cevabı yazdım: Derbent Müfrezesi ve nakliyat sırası hakkındaki emrinizi 8 Ekim 1918 günü, saat de aldım. 1. Düşman, Derbent i geri almak kararındadır. Henüz cephede 4 tabur piyade, 24 adet makineli tüfek, 12 top varken düşmana güçlükle karşı koyulmaktadır. 107 nci Alay 3 ncü Taburla 1 Krupp dağ top takımı bu görevi kesinlikle yapamaz ve Derbent i savunup, koruyamaz. En azından 1 piyade alayına kesinlikle ihtiyaç vardır. 2. Tümen birlikleri sürekli savaş hâlinde olduklarından çok yorgundurlar. En azından 3 gün dinlenip hazırlanmaya ihtiyaçları vardır. Yalama, Derbent e 50 km uzaklıktadır. Birlikler hemen hareket etseler bile, yola ancak 12 Ekim de çıkılabilir. Bununla beraber 1 Kudretli dağ topu bataryasının 10 Ekim de Balacari den, seyyar hastane ile 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kollarının 10 Ekim de Yalama dan ve 1 nci Ağır Erzak Koluyla, sıhhiye bölüğü ve ekmekçi kolunun 10 Ekim 1918 de Derbent ten hareket etmeleri emredilmiştir. 3. İstenilen subaylar gönderilecektir. Bu cevabı gönderdikten sonra, bir haftalık iaşeleri verilerek söz konusu birliklerin yola çıkarılmaları için ilgili kişilere emirler verdim. 8 Ekim gecesi sükûnetle geçti ve bir kaybımız olmadı. 9 Ekim günü, Tapasaran Nahiye Müdürü Hacı Mehmet Recep Ali ye kendi bölgesinde milis 87

104 süvarilerinden keşif kolları ve devriyeler gezdirerek düşman hakkında bilgi toplayarak seri bir şekilde bildirmesini yazdıysam da cevap alamadığım gibi, hiç bir icraatını da görmedim. 9. Nakliyat Hakkında Tümen Emri, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanıyla Cumhurbaşkanının Derbent e Gelişi 15 nci Piyade Tümeninin Genel Kuvvetleri ve Konuşu, Düşmanın 9 Ekim 1918 Taarruzu Sabahleyin nakliyat hakkında, birliklere 9 Ekim 1918 gün ve 20 sayılı şu gizli emri verdim. Hava açık ve güneşliydi nci Piyade Tümeni Batum a nakledilecektir. 2. Nakliyat sırası şöyledir: a. 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kollarıyla Cephane Taburu karargâhı, seyyar hastane 10 Ekim 1918 de Yalama dan trene bindirilecektir. b. 1 nci ağır erzak kolu, 66 ncı ekmekçi kolu, Tümen Sıhhiye Bölüğü Yalama da trene bindirilmek üzere 10 Ekim 1918 sabahı Derbent ten hareket edecek. 10 Ekim 1918 gecesini Azadoğlu nda geçireceklerdir. c. Balacari de 5 nci Kafkas Tümeni emrinde bulunan 4 Kudretli dağ topu bataryası Tümen emrine iade edilmiştir, Balacari den trene bindirilecektir. d. 38 nci Alay 1 nci Tabur, 38 nci Alay karargâhıyla, Makineli Tüfek Bölüğü, 38 nci Alay 2 nci ve 3 ncü Taburlar, 5 nci Kudretli Dağ Topu Bataryası, 56 ncı Alay 1 nci Tabur, 56 ncı Alay subaylarıyla, Alay Makineli Tüfek Bölüğü, 56 ncı Alay 2 nci Tabur, Tümen karargâhının Derbent ten hareket zamanları ayrıca emredilecektir. 3. Kudretli dağ topu bataryaları, İstanbul a cephanesiz sevk edilecektir. 15 nci Topçu Alayı karargâhıyla gidecek, bataryaların cephanesi Balacari de 5 nci Kafkas Tümenine teslim edilecektir. 4. Derbent in kuzeyinde Derbent Müfrezesi adıyla 107 nci Alaydan bir tabur, 42 nci Süvari Bölüğü ve 2 Krupp topundan oluşan bir müfreze kurulacaktır. Bu müfreze, mevzileri 5 nci Kafkas Tümeninden teslim alacaktır. 5. Derbent te bulunan 8 Krupp dağ topundan ikisi Derbent Müfrezesine verilecektir. Tabur karargâhıyla kalan 6 top, 5 nci Kafkas Tümeni emrine girecektir. Tabur karargâhıyla 6 topun hareket zamanları ayrıca emredilecektir. 6. Birlikler, Balacari den geçerken bütün donatımlarıyla makineli tüfeklerini Balacari de bırakacaklardır. Tümendeki makineli tüfek subaylarından bir kısmı Kafkas İslam Ordusu emrine verilmiştir. Bunların isimleri bildirilecektir. Balacari de bırakılacak olan bütün donatım ve makineli tüfekler bu subaylara teslim edilecektir. Bunların nereye sevk edileceklerini öğrenmek üzere Ordu Makineli Tüfek Müfettişliğine müracaat edilecektir. 88

105 7. Birlikler şimdiden hazırlıklarını yapacaklardır. Bu emir ilgililere yazılı olarak tebliğ edilmiştir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Yusuf İzzet Paşa, Derbent e geleceğinden karşılama için gerekli hazırlıklar yapılıyordu. Ben de karşılamaya gitmek üzere hazırlanırken düşmanın 4 tabur kadar kuvvetinin cephemize ilerlemekte olduğunu haber aldım. Karşılamaya gitmekten vazgeçerek hemen Sabnava sırtlarına gittim. Gerçekten düşmanın, yaklaşık m uzaklıkta muharebe hâlinde ilerlediğini ve daha çok batıdan sol kanadımıza yüklenmek istediğini gördüm. Hemen, çamaşır yıkamakta olan 38 nci Alay 1 nci Taburu çektim. 42 nci Süvari Bölüğüyle, milis süvarilerini sol kanadımız açığına yolladım. Tarafların şiddetli ateşi bir müddet devam etti. Zadyan istikametinden gelen düşmanın 300 kadar süvarisi ovaya sürüldü. Sol kolumuza ilerlemek isteyen düşman özellikle topçu ateşimizin etkili ateşiyle geriledi. Saat ten itibaren ateş hafifledi. Sol kanadımızı daha emin bulundurmak için 38 nci Alay 1 nci Taburdan bir bölüğü 38 nci Alay 2 nci Tabur sol kanadının açığına gönderdim. Musa Çavuş komutasında 10 kişilik bir postayı da sol kanatta ve Zadyan 183 istikametinde bulunan yüksek tepeye yerleştirdim. Milis süvarilerinden 50 atlıdan oluşan bir müfrezeyi Zadyan köyüne gönderdim. Böylece sol kanadı geniş çaplı emniyet altına aldırdım. Bu sırada Derbent e gelen Yusuf İzzet Paşa karşılandı ve birlikte tekrar gözetleme yerine gelindi. Durumu kendisine arazi üzerinde açıkladım. Akşama doğru Derbent e dönüldü ve hastanedeki yaralılar ziyaret edildi. Koğuşun birinde başından ağır yaralanmış olan Halilürrahmanlı kahraman bir onbaşı, düşmana bombayı nasıl fırlattığını sert sözlerle ve işaretlerle anlatmak istiyordu. Yusuf İzzet Paşa, bu onbaşının göğsüne kılıçlı gümüş muharebe liyakat madalyası taktı. Daha sonra Tümen karargâhına davet edilmiş olan Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanı Abdülmecit Çermoyef, 184 İçişleri Bakanı İbrahim Haydarof ve Derbent Belediye Başkanı Müslim İsrailof Beylerle bir araya gelindi. 183 Dağıstan da, Derbent şehrinin batısındadır. 184 Abdülmecit Çermoyef, 1882 yılında Grozni de doğdu. Babası Rus ordusunda generaldi. Kendisi de Rusya daki askerî okullardaki eğitiminden sonra, Rus ordusunda görev yaptı de ordudaki görevinden istifa ederek memleketine döndü ve petrol işleriyle uğraşmaya başladı deki Rus İhtilâli nden sonra Kuzey Kafkasya da devletleşme ve bağımsızlık çalışmalarına katılarak, Dağıstan Kavimleri Birliği adıyla kurulan teşkilâtın kurucuları arasında yer aldı. 11 Mayıs 1918 de ilân edilen Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti nin ilk cumhurbaşkanı oldu. 8 Haziran 1918 de Osmanlı Devleti ile Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasını imzalayan heyette yer aldı. Paris Barış Konferansı na katılmak üzere 1919 baharında Fransa ya gitti ve bir daha ülkesine dönmedi yılında vefat etti. 89

106 Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına akşam raporunu yazdım: Sabah erkenden, düşmanın Kars ve Ardahan gemileri saat dan itibaren Derbent sahiline yaklaşarak akşama kadar cephedeki birliklerimizin yanını, ulaşım yollarını ve gerideki ordugâhları bombardıman etti. En az bir alay kuvvetinde olan düşman piyadesi 8 sahra topunun korumasında, Ağni istasyonunun kuzeyinden ve batısından mevzimizin üzerine dört kanattan taarruza başlamıştır. 300 kadar süvarisi Derbent in batısındaki dağlardan ilerlemek istemişse de ihtiyatta bulunan 38 nci Alay 1 nci Taburla 12 nci Süvari Bölüğü sol kanada ve milis süvarileri Zadyan a gönderilerek düşmanın bu taarruzu, özellikle topçu ateşimizle sol kanatta ve sağ kanatta, sahil kısmında 500 metre uzaklıkta tutulmuştur. Düşman süvarisi akşama doğru ovaya sürülmüştür. Saat te düşmanın Ağni istasyonundan ilerleyen bir zırhlı treni topçu ateşiyle durdurularak lokomotifi tahrip edilmiştir. Gemi personelinin sağa sola kaçıştıkları görülmüştür. Düşman gemilerinin geriye attıkları mermilerden biri, Yalama ya giden bir trenimize isabet etmiş, bir askerimiz yaralanmıştır. 9 Ekim günkü muharebede 1 subay ve 12 asker yaralanmış, 6 asker şehit düşmüş, 3 subay ve 18 asker de hastalanarak hastaneye kaldırılmıştır piyade ve makineli tüfek ve 950 topçu mermisi kullanılmıştır. 9 Ekim 1918 günü, 15 nci Piyade Tümeninin genel kuvveti şöyledir: Muharip Gayri muharip ncı Alay 1 nci Tabur ve Makineli Tüfek Bölüğü ncı Alay 2 nci Tabur ve Makineli Tüfek Bölüğü nci Alay 1 nci Tabur ve Makineli Tüfek Bölüğü nci Alay 2 nci Tabur ve Makineli Tüfek Bölüğü nci Alay 3 ncü Tabur ve Makineli Tüfek 2 bölüklü nci Süvari Bölüğü (Lezgi Süvarileriyle beraber) adet makineli tüfek ve 12 adet dağ topu Bu taburlarda bir miktar milis askeri vardır. 90

107 7-9 Ekim 1918 de, 15 nci Piyade Tümeninin kuruluşu, cephede ve gerideki birlikleri şunlardı: 185 Cephede: Sağda, 56 ncı Alay (2 taburlu) 12 makineli tüfek, 4 dağ topu, 150 atlı. Solda, 38 nci Alay 2 nci Taburla, 1 nci Taburdan 1 bölük. Sol kanat gerisinde 38 nci Alay 1 nci Taburdan 2 bölük, 6 makineli tüfek, 6 top. Derbent in kuzeyinde ve sahil yakınında: 38 nci Alay 3 ncü Tabur ve 4 makineli tüfek, Derbent te ise; Tümen karargâhı, Telgraf Takımı, Sıhhiye Bölüğü ve Ekmekçi Kolu bulunmaktadır. Cephane taburları subaylarıyla 1 nci, 2 nci ve 3 ncü ağır erzak kolları ve 52 nci Seyyar Hastane, Batum a gitmek üzere geriye gönderilmiştir. 10. Düşmanın Şaşırtıcı Hareketleri, Kafkas İslam Ordusu Komutanının Derbent e Gelişi ve Derbent Müfrezesinin Cepheye Katılışı 9 Ekim 1918 gecesi, ara sıra karşılıklı açılan tüfek ateşiyle geçti. Geceleyin şiddetli bir yağmur yağdı. 9 Ekim günkü taarruzda başarılı olamayan düşman, gece karanlığından ve yağan yağmurdan istifade ederek Ağni istasyonunun kuzeyindeki sırtlara ve orman kenarına çekilerek, cephemizde zayıf bir kuvvet bıraktı. 10 Ekim günü saat de düşmanın kuvvetli süvari keşif kolları Derbent in 12 km batısında bulunan Zadyan köyüne taarruz etti. Süvari müfrezelerimiz tarafından bu taarruz püskürtüldü. Bir zırhlı treni cepheden ilerleyip topçu ateşi açtıysa da topçularımız tarafından uzaklaştırıldı. Saat da düşmanın bir harp gemisiyle 3 nakliye vapuru, 1 römorkörü, Derbent açıklarında bir müddet dolaştı ve sonra güney istikametinde hareket etti. Gemilerin harekâtından düşmanın sahile çeteler çıkarmak ve buralardan bizimle ilgili bilgi almak arzusunda olduğu anlaşılmış olduğundan, Bakû de bulunan Kafkas İslam Ordusu, 5 nci Kafkas Tümeni ve Haçmaz Müfrezesi komutanlarına bilgi verildi. 15 nci Piyade Tümen karargâhından bir subay sahil gözetleme kulesine gönderildi. Bu subayın verdiği raporda, düşmanın Araplar sahiline bir römorkör yaklaştırarak 5 dakika bekledikten sonra sahilden açıldığı bildirildi. Milis süvarileri hemen Araplar istikametinde yola çıkartıldı. Akşama kadar düşmanı gözetlemeleri ve sahile yaklaşacak düşmana ateş açmaları emri verildi. Bilici Nahiye Müdürüne; Düşman hakkında daima 15 nci Piyade Tümenine bilgi verileceği ve Tümenin haberi olmadan, düşman gerilere çıkarma yaparsa kendisinin sorumlu olacağı bildirildi. Düşmanın 10 Ekim günkü harekâtı şaşırtıcı olduğundan Teğmen Fuat komutasındaki milis süvarilerinin bir kısmını sol kanat açığındaki Zadyan köyüne gönderildi. Ayrıca, 38 nci Alay 3 ncü Tabur, istasyon çevresinde 185 Kroki için bk. Ek-8. 91

108 toplattım. İhtiyaç duyulduğunda, hemen güneye sevk edilmek üzere, bir tren hazırlatıldı ve sahil gözetleme görevi bu tabura verildi. Araplar ve Bilici ye gönderilen süvariler oralarda kimseyi bulamamışlar ve yalnız sahile yaklaşan römorkörün yürüyüş hâlinde bulunan 1 nci Ağır Erzak Kolumuza makineli tüfekle ateş açtığını ve bir kaybımızın olmadığını bildirmişlerdir. Düşman gemileri hâlâ Bilici sahillerinde duruyordu. Bir harp gemisi ara sıra 56 ncı Alay sağ kanadına ve gerilerine ateş açıyordu. Düşman piyadesi, çekildiği hatta tahkimatla meşguldü. 10 Ekim de bir kaybımız olmadı. 250 top mermisi, 10 sandık piyade cephanesi kullanıldı. 9 er hastalanarak hastaneye kaldırıldı. Derbent Müfrezesinin, Derbent i koruyabilecek kuvvette olmadığına dair, 9 Ekim 1918 de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına yazmış olduğum rapora cevaben: Müfrezenin, 3 taburlu 107 nci Alay ile 13 ncü Kafkas Alayından 1 tabur ve 8 Krupp topundan oluşan bir kuvvete çıkarılacağı bildirildi. Saat de 107 nci Alay 3 ncü Tabur ile 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur, Yalama İstasyonuna geldi. Cereyan eden durumla ilgili olarak Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına bir rapor yazıldı. Cephane Taburu üst rütbeli subaylarıyla, 2 nci ve 3 ncü Ağır Erzak Kollarının saat de ve 52 nci Seyyar Hastanenin saat te Yalama dan; sıhhiye bölüğüyle, ekmekçi kolu ve 1 nci Ağır Erzak Kolunun sabahleyin Derbent ten trenlerle güneye gönderildiği bildirildi. 10 Ekim 1918 gecesi keşif kolları arasında çok az karşılıklı ateş açıldı. Hafif yağmur yağdı. 11 Ekim günü, düşman topçusu saat te sağ kol gerisine etkisiz 5 mermi attı. Düşmanın dün de görülen gemileri Derbent açıklarında dolaşıyorlardı. Geriye giden trenlerimize 15 mermi attılar. Saat da Ağni istasyonunun yaklaşık 3 km güney batısındaki tepede mevzimizi gözetlemekte olan düşman komuta heyeti, topçu ateşimizle dağıtıldı. Derbent Müfrezesi için 5 nci Kafkas Tümeninden 2 sahra topunun yola çıkarıldığı Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına arz edildi. 107 nci Alay 1 nci Tabur 2 nci Taburla, Alay Makineli Tüfek Bölüğü ve 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur bugün Yalama dan Derbent istikametinde hareket etti. Saat 17:00 de bir düşman tayyaresi mevzimiz üzerinde dolaşarak bir bomba attı, fakat bir hasar olmadı. 200 piyade cephanesi 6 top mermisi kullanıldı. 22 er hastaneye gönderildi. Durumda bir değişiklik olmadı. Bugün cuma günüydü. Ebumüslim Mervan tarafından kale çevresindeki Müslüman mahallesinde inşa edilmiş olan mescitte Yusuf İzzet Paşa, alimler ve kalabalık halkla birlikte cuma namazını kılındı. 15 nci Piyade Tümen karargahında görevli Kudüslü Hafız Sami tarafından içinde bulunulan duruma uygun bir hutbe okundu. Başarımız için dualar okundu. Orada bulunanların hepsinde, bir gönül rahatlığı oldu. 11 Ekim gecesi sakin geçti. 12 Ekim de, cephede düşmanın piyade ve topçusunda bir faaliyet görülmedi. Düşmanın bazı süvari birliklerinin Zadyan, 92

109 Kemah 186 civarına gelerek keşifler yaptığı ve halka tecavüzlerde bulunduğu haber alındığından oradaki milis süvarilerini takviye etmek üzere 38 nci Alay 3 ncü Taburdan kuvvetli bir takımla bir makineli tüfek takımı Kemah kalesine gönderildi ve Tümenin sol kanadının koruması bu müfrezeye verildi. 12 Ekim de, Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa Derbent e geldi. Derbent in dışında Yusuf İzzet Paşa ile karşılamıştık. Şehir girişinde; Derbent in ileri gelenleri, devlet memurları ve okul çocukları karşıladılar. Nuri Paşa halka hitaben bir konuşma yaptı. Birlikte Tümen karargahına gittik ve öğle yemeği yedik. Öğleden sonra 15 nci Piyade Tümeni gözetleme yerine gidildi. Düşmanın mevzi kuvveti ve 15 nci Piyade Tümeninin kuruluşu hakkında Ordu komutanlarına arazi üzerinde açıklama yaptım. Önceki muharebelerde düşmanın bıraktığı zırhlı treni mevkisinde görmek istediler. Oraya gittiler. Vagonlar iki kat zırhlıydı. Vagonların her iki tarafına, 18 piyade tüfeği, 3 er makineli tüfek ve 1 er top konulmuştu. Cephane vesaire dağıtılmıştı. Kaması alınmış bir top hâlâ yerinde duruyordu. Diğer sağlam topu daha önce ele geçirmiş ve düşmana karşı kullanılıyorduk. Derbent e döner dönmez, Derbent Müfrezesinin cepheyi teslim almasıyla ilgili olarak 21 numaralı Tümen emrini verdim: 12 Ekim 1918 Saat nci Alay 3 ncü Tabur ve 13 nci Alay 46 ncı Tabur şimdi hareket edip cepheye yanaşacak ve güneşin batışıyla beraber bütün cepheyi aşağıdaki şekilde teslim alarak, ele geçirecektir. a. 107 nci Alay 3 ncü Tabur sahilden itibaren tren yolunun 500 metre batısına kadar olan bölgeyi işgal edecektir. b. 46 ncı Tabur; 107 nci Alay 3 ncü Taburun sol kanadından şimdi mevzide bulunan 38 nci Alay 2 nci Tabur sol kanadına kadar olan bölgeyi ele geçirecektir nci Alay 2 nci Tabur Sabnava sırtları yakınında, 107 nci Alay ihtiyatı olarak bulunacaktır nci Alayın en son gelecek 1 nci Taburu şimdilik Derbent Müslüman mahallesine Tümen ihtiyatı olarak kalacaktır. 4. Topçuların durumunda hiçbir değişiklik olmayacaktır. Geceleyin bizzat emniyet tertibatı alacaklardır nci Süvari Bölüğü ile milis süvarileri, bulundukları yerlerde kalarak müfrezenin ihtiyatı olacaklardır. 6. Alay, tabur ve bölük komutanları; mevcut bilgileri, geçmiş günlerde yapılan muharebenin cereyan tarzını ve önemli bütün konuları 186 Dağıstan da, Derbent şehrinin batısındadır. 93

110 birbirlerine aktaracaklardır. Geri gidecek birliklerden birer subay, bu gece, cepheye giren yeni birliklerle beraber kalacaktır. 56 ncı Alay, cepheyi devir teslimden sonra, Derbent in 1 km kadar kuzeyinde eski karargâh bölgesinde, 38 nci Alay da Müslüman mahallesinin kuzey kapısında toplanacaktır nci Alay Komutanı, 13 Ekim 1918 günü saat den itibaren Kuzey Cephesinin emir ve komutasını üstlenecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 12 Ekim günü hava açıktı. Çeşitli noktalardan düşman mevzisi gözetlendiğinde şu sonuçlar elde edilmişti: Düşmanın ileri birlikleri, sağ kanadımıza metre ve sol kanadımıza metre uzaklıktadır. Düşmanın, Tümen cephesindeki kuvveti, piyade, 6 makineli tüfek ve 6 topla, 1 zırhlı trenden ibarettir. Zırhlı trende ayrıca piyade, makineli tüfek ve top vardır. Düşmanın büyük çoğunluğu Han Mehmetkale nin güneyinde ve Ağni istasyonunun kuzeyindedir. Saat da Ekmekçi Koluyla, Sıhhiye Bölüğü, Yalama dan Batum a doğru hareket etti. Hastanede bulunan 3 subay iyileşerek birliklerine katıldılar. 21 asker hastaneye gitti. Derbent te bir telgraf merkezi açarak raporları telgrafla vermeye başladık. 11. Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Hükûmetinin 187 Resmen İlânı ve 15 nci Piyade Tümeninin Batum a Naklinden Vazgeçilerek Derbent Müfrezesinin 15 nci Piyade Tümeni Emrine Verilmesi 13 Ekim 1918 Günkü Düşman Taarruzunun Püskürtülmesi 12 Ekim 1918 gecesi birlikler değiştirildi. 13 Ekim günü saat den itibaren Derbent Müfrezesi Komutanı, cephenin komutasını üstlendi. Saat de Kurmay Başkanlığından Üsteğmen Sezai yi, Derbent Müfrezesinin cephesini gezerek, mevzinin tam anlamıyla devir teslim edilip edilmediğini tespit etmesi ve bu müfrezenin yeterli gelip gelemeyeceğini öğrenmesi amacıyla cepheye gönderdikten sonra, Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa yla birlikte hastaneye gittik. Yaralı ve hasta askerleri ziyaret ettik. 56 ncı Alay Makineli Tüfek Bölüğünden, yaralı, Abdüllâtif Efendi ye Bolşevik İhtilâli nden sonra Terek-Dağıstan mahallî hükümeti kuruldu. 11 Mayıs 1918 de Dağıstan, Osmanlıların desteğiyle Dağıstan ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti adı altında bağımsızlığını ilân etmiş ve Osmanlı Devleti tarafından tanınmıştı. Bakû nün Türk ordusu tarafından düşman işgalinden kurtarılmasından sonra diğer bir kardeş ülke olan Dağıstan da yardım beklemekteydi. 20 Eylül 1918 tarihinden itibaren Dağıstan harekâtı için hazırlıklarını sürdüren 15 nci Piyade Tümenine 1 Ekim de Derbent i kurtarması için Nuri Paşa tarafından emir verildi. Derbent in zapt edilmesinden sonra, Derbent in 4-5 km kuzeyinde Piçarahof kuvvetleriyle muharebelerin devam ettiği 13 Ekim 1918 de Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Hükümeti düzenlenen bir törenle resmen ilân edilmişti. Buniyatov, Dağıstan s. 405; Yüceer, s

111 Muharebe Gümüş Liyakat Madalyası verildi. Ayrıca, yaralı beş askere birer, hasta 53 askere de yarımşar lira verildi. Saat da Kuşatepe yönünde ilerleyen düşmanın 1 takım piyade ve 1 takım kadar süvarisine şiddetli ateş açılması sonucu, bir ölü bırakarak kaçtılar. Düşmanın, bu kuvvetle bir keşif yapmak istediği anlaşılıyordu. Bunun üzerine birliklerin dikkati çekildi. Saat da, Derbent te ve hükûmet konağının önünde özel tören yapılarak, Kuzey Kafkas Cumhuriyet Hükûmeti nin bayrağı çekildi ve resmen hükûmetin kurulduğu ilan edildi. Bu bayrak dikdörtgen şeklindeydi ve zemini maviydi. Bir köşesinde, daha koyu renkte, ufak bir dikdörtgen daha vardı. Bu küçük dikdörtgenin içinde, yedi kabileyi gösteren yedi adet yıldız bulunuyordu. Cumhurbaşkanı ve paşalar birer konuşma yaptılar. Rus ve Gürcü papazlarıyla Musevi hahamı tarafından birer konuşma yapıldı. Öğrenciler, güzel şiirler okudular. Tören sırasında Kemah ta bulunan 38 nci Alay 3 ncü Tabur Müfrezesinden alınan raporda şunlar yazılıydı: Düşmanın 250 kadar piyadesi ve 100 kadar süvarisi, bu sabah saat te Zadyan ın 1 km kadar doğusundan, köyü taarruzla işgal ederek, Kemah sırtlarını ele geçirmiştir. Düşman, çatışma sonrasında biraz çekilmiştir. 3 şehit, 7 de yaralımız vardır. Bu rapor üzerine, 42 nci Süvari Bölüğünü ve bütün milis süvarileri Kemah a gönderdim. Oradaki 38 nci Alay 3 ncü Taburdan 1 takımla, 1 makineli takımını bir bölükte topladım. Bu kuvvetin yaptığı karşı taarruzla Zadyan geri alındı. 8 ölü ve 4 ağır yaralısı olan düşmanın buraya tekrar taarruz etmesi ihtimaline karşılık hemen 38 nci Alay 3 ncü Taburun kalan kuvvetini Kemah a gönderdim. Bu tabur zaten 2 bölük idi. Mitağı, Kemah vadilerini de kapatarak, emniyetini sağlamasını Tabur Komutanına emrettim. Tören bittikten sonra Cumhurbaşkanı Abdülmecit Çermoyef Bey ile ordu komutanları toplantı yaptılar. Ben de bu toplantıda hazır bulundum. Yapılan görüşme sonucunda; büyük fedakârlıkla ele geçirilen Derbent in, Derbent Müfrezesi tarafından savunulamayacağını, Piçarahof un burayı mutlaka geri almak kararında olduğu, Derbent düştüğünden beri güçlü kuvvetlerle her gün düşman tarafından buraya taarruz edilmekte olduğu görüşü açıklandı. 15 nci Piyade Tümeninin Batum a naklinden şimdilik vazgeçilerek, Tümenin Kuzey Kafkas Komutanlığı emrine verilmesi, Derbent Müfrezesi de dahil, mevcut bütün kuvvetlerin 15 nci Piyade Tümeni emrinde, Petrovsk istikametinde taarruzla, şehrin ele geçirilmesi ve Kuzey Kafkas arazisinin düşmandan temizlenmesine karar verildi. Bana da şifahen emir verildi. Zaten, Derbent Müfrezesi emrim altında olduğundan, değişen pek bir şey yoktu. Saat te, 2 küçük ve 3 büyük nakliye gemisinin Araplar körfezine yanaşarak birkaç mermi attıktan sonra çıkarma teşebbüsünde bulunduğu, gözetleme subayları tarafından haber verildi. Bunun üzerine, bizzat, sahil gözetleme kulesine gittim. Haberin doğru olmadığını görünce, her ihtimale 95

112 karşı 38 nci Alay 2 nci Taburu Araplar a gönderdim. Tabur komutanı, denizde şiddetli fırtına çıktığından bu havada çıkarma yapılamayacağını bildirdi. Kendisine, Mollakent te bir müfreze bırakarak, taburuyla Derbent kalesine gelmesini emrettim. Saat ten itibaren cephede, düşman topçusunun ateşi arttı. Sabahleyin düşmanın sol kanatta yaptığı taarruz ve Araplar civarında denizden yaptığı gösteriyle bizi şaşırtıp, buralara kuvvet göndererek, cephemizi zayıflatıp, cepheden bir taarruz yapmak istediği anlaşılıyordu. Bu sırada cepheden aldığım bir haberde; Düşmanın, şiddetli topçu ateşi açtığı ve Kuşatepe nin güneybatı sırtlarından yaklaşık 300 kadar piyadenin muharebeye katıldığı, ayrıca düşmanın 80 kadar süvari ve 6 makineli tüfekten oluşan bir kuvvetle 46 ncı Tabur mevzisine sol kanattan şiddetle taarruz etmekte olduğu. bildiriliyordu. Hemen telefonla Derbent Müfrezesi Komutanı olan 107 nci Alay komutanına sol kanadın takviyesini emrettim. Ben de otomobille sol kanada gittim. Müfreze komutanı her ne kadar burayı ihtiyatta bulunan 107 nci Alay 2 nci Tabur ve 38 nci Alaydan 1 bölükle takviye etmişse de şiddetli bir muharebeden sonra, 46 ncı Taburun 4 ncü Bölüğü 1 km kadar geri çekilmiş, düşman da bu bölüğün siperlerini işgal ederek Kemah ın güney eteklerini takip ederek Sabnava köyü istikametinde ilerlemeye başlamıştı. Cephe çok geniş ve kuvvet zayıftı. Bu cephenin sol kanadında kuvvetimiz yoktu. Daha önce Kemah ta bulunan müfrezeyi 1 taburla takviye etmiş olduğum için oradan endişe etmiyordum, fakat düşmanın Sabnava köyünü ve Derbent e hakim batı sırtlarını ele geçirmesi durumunda, gerimize düşeceğini ve durumun çok kötü olacağını düşünerek, Tümen ihtiyatı olan 38 nci Alay 1 nci Taburdan en yakın olan 2 bölüğü hemen çağırıp, başlarında bizzat bulunarak düşman eline geçen mevzinin geri alınması için bu 2 bölüğe taarruz ettirdim. Düşman inatla direniyordu ve bölükler ilerleyemiyordu. Ben de dahil, beraberimdeki subaylara ve süvarilere kılıç çektirdim, 38 nci Alay 1 nci Tabur bölüğü askerlerine de süngü taktırarak hücum ettirdim. Düşman bulunduğu sırtta 1 esir ve 8 ölü bırakarak daha geriye çekildi. Böylelikle, düşmanın, başarılı taarruzu durduruldu ve tehlike kısmen atlatılarak, düşmanın bıraktığı sırt ele geçirildi. Taarruzda, emir erim Mehmet Çavuş yaralandı, iki hayvan öldü. Bu 2 bölüğü taburunun diğer bölükleriyle takviye ettirerek, tekrar taarruz ettirdim. Düşman, takviye birlikleri aldığından ve bir bataryası da süratle Kuşatepe istikametinde gelip mevziye girdiğinden taburumuz daha ileri gidemedi. Saat e gelmişti. Üst hat düşman elinde bulunduğundan ve aradaki mesafe 200 metreden ibaret olduğundan muharebede durgunluk meydana geldi. Cereyan eden muharebede, 107 nci Alay 2 nci Tabur komutanı ve 1 subay ile 10 asker şehit oldu. 2 bölük komutanı ve 50 asker yaralandı. Bu muharebe safhalarını, Cumhurbaşkanı Abdülmecit Çermoyef Bey Tümen gözetleme yerinden, bizzat seyrediyordu. Akşam birlikte, Derbent e 96

113 döndük. Yusuf İzzet Paşa ya açıklama yaptıktan sonra, 22 numaralı şu Tümen emrini verdim: 13 Ekim 1918 Saat Bugün, düşmanın 200 kadar piyade, 100 kadar yaya süvarisi, sol kanadımıza taarruz etmiş ve fundalıklı sırtı işgal etmeyi başarmıştır. 46 ncı Tabur 4 ncü Bölük biraz geri çekilmiştir. Düşman, Araplar tarafına çıkartma yapmak istemiştir. 80 kadar süvarisinin Mitagi kışlasının kuzeyinde dolaştığı görülmüştür. 2. Birlikler bulundukları yeri tahkim ederek, mevzilerini çok iyi bir şekilde savunup koruyacaklardır. Mevzisini terk eden 46 ncı Tabur 4 ncü Bölük, bu gece mutlaka eski mevzisini geri alarak, kanatlarla sıkı bir irtibat kuracaktır. 38 nci Alay 1 nci Tabur, sabaha karşı, topçu ateşinin koruması altında fundalıklı sırta taarruz ederek burayı ele geçirecektir. 38 nci Alay 3 ncü Tabur Kemah ta; süvariler Zadyan da kalarak görevlerine devam edeceklerdir. 3. Sahilde ve sağ kanatta bulunan Kudretli dağ topu takımı, bu gece demiryolu hattı yakınına piyade hattımızdan en az 500 m geride konuşlanarak, hem demiryolu istikametini zırhlı trenlere karşı, hem de deniz istikametini gemilere karşı koruyacaktır. Merkezdeki Krupp top takımı yerinde kalacaktır. Bir Krupp dağ topu bataryası şimdiki mevzi civarında kalacak, bir Krupp takımı yüksek tepedeki boyun noktasında bulunacaktır. Ayrıca, Kudretli dağ top takımı Sabnava köyü civarında şafakla beraber mevziye girmiş olacaktır. 38 nci Alay 1 nci Tabur, cephesindeki ve Kuşatepe karşısındaki düşmanı ateş altına alarak, piyademizin taarruzunu kolaylaştıracaktır ncı Alay taburlarıyla, 38 nci Alay 2 nci Tabur şimdilik Tümen ihtiyatıdır. 56 ncı Alaydan 1 tabur 107 nci Alay merkezi gerisinde bulunacak, 38 nci Alay 2 nci Tabur, Mollakent te bir gözetleme müfrezesi bırakarak gece yürüyüşüyle kale civarındaki Müslüman mahallesinin kuzey tarafına gelecektir. 5. Ağırlıklar daima harekete hazır bir hâlde bulundurulacaktır. Cephane bu gece ikmal olunacaktır. 6. Sıhhiye hizmetleri iyi gitmiyor. Alaylar ve taburlar sargı yerlerini iyice belirleyerek yaralılarını çok dikkatli olarak geriye sevk edeceklerdir. Bu hususta, ağırlıklardaki boş arabalardan, geriye dönen boş cephane arabalarından ve köylerdeki halkın arabalarından yararlanılacaktır. 7. Tümen karargâhı eski yerindedir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Emrin tebliğ edilmesinden sonra tümen başhekimine yaralıların süratle nakledilmesini emrettim. 97

114 13 Ekim günü esir alınan ve Piçarahof un veznedar kâtibi olduğunu söyleyen Aleksi oğlu Kostantinski adındaki kişinin ifadesi şöyleydi; Piçarahof un komutasında Rus ve Ermeni piyade, 60 makineli tüfek, 65 top ve ayrıca zırhlı trenler bulunmaktadır. Bu askerlerin çoğu Bakû den gelmiştir. 5 İngiliz subayıyla, 50 İngiliz askeri mevcuttur. Ayrıca 2 harp gemisiyle, 45 kadar nakliye gemisi de bulunmaktadır. Cephaneleri çoktur. Bu ifadeye şüpheyle yaklaşılmıştır. 13 Ekim akşamı, saat de Kuzey Kafkasya ve Kafkas İslam Ordusu Komutanlıklarına durum bir raporla bildirildi: 1. Bugün saat te, düşmanın 1 piyade bölüğü ve 1 süvari bölüğü kadar kuvveti, Zadyan ın 1 km kadar doğusundan, söz konusu köye taarruz ederek, köyü işgal etmiş ve Kemah sırtlarını ele geçirmiştir. Bunun üzerine, 42 nci Süvari Bölüğüyle birlikte bütün süvari milisler, Kemah a gönderilmiş, ayrıca Kemah kalesinde bulunan 38 nci Alay 3 ncü Taburdan 1 piyade takımıyla 1 makineli tüfek takımının mevcudu 1 bölüğe çıkarılmış ve Zadyan köyü bu kuvvetler tarafından geri alınmıştır. Bu taarruzda, düşmanın biri subay olmak üzere 8 ölüsü, 4 de yaralısı vardır. Bu taraftan düşmanın tekrar taarruz etmesi ihtimaline karşı, 38 nci Alay 3 ncü Tabur tamamen Kemah a gönderilmiştir. Mitagi vadisiyle Zadyan vadisi arasındaki sırtların işgali ve bu iki vadinin emniyet altında bulundurulması tabur komutanına emredilmiştir. Düşmanın, saat da Kuşatepe istikametinde ilerleyen 1 takım piyade ve 1 takım kadar süvarisi, şiddetli ateşimizle püskürtülmüş, bir kişi de öldürülmüştür. Saat te düşmanın 2 büyük ve 3 küçük nakliye gemisi, Araplar civarına yanaşarak birkaç mermi attıktan sonra çıkartma yapma girişiminde bulununca 38 nci Alay 2 nci Tabur hemen oraya sevk edilmiştir. Akşama doğru denizde büyük dalgalar çıkınca, çıkartma harekâtı sonuçsuz kalmıştır. 2 nci Taburdan oraya bir gözetleme müfrezesi bırakılmış ve Tabur Derbent kalesine döndürülmüştür. Saat den itibaren düşmanın topçu faaliyeti artmış ve Kuşatepe nin güneybatısındaki sırtlardan kadar piyade ve yaya süvari, muharebeye katılmıştır. 80 kadar süvarisi ve 6 makineli tüfekten ibaret düşman kuvveti, 46 ncı Taburun sol kanadına taarruz etmiş, taburun sol kanadı gerisinde ihtiyatta bulunan 38 nci Alaydan 1 bölük, 46 ncı Taburu takviye etmiş ve şiddetli bir muharebeden sonra düşman 1 km kadar ilerlemiş ve 46 ncı Tabur 4 ncü Bölük gerilemiştir. İhtiyatta bulunan 38 nci Alay 1 nci Tabur cepheye getirtilerek, düşmanın taarruzu durdurulabilmiştir. 107 nci Alay 1 nci Tabur da bu kanat gerisine sevk edilmiştir. Düşmanın, Ağni istasyonu civarındaki ufak tefek hareketleri topçu ateşiyle durdurulmuştur. 2. Ağni istasiyonu çevresindeki düşman bataryası, saat da süratle Kuşatepe istikametinde gelerek, fabrika civarında mevziye girmiştir. 3. Kayıplarımız henüz tam olarak tespit edilmemiştir. Tespit edilenler şöyledir; 107 nci Alay 2 nci Tabur komutanıyla, 1 subay ve 10 asker şehit; 2 si bölük komutanı olmak üzere 5 subay ve 50 asker yaralıdır. 98

115 4. 5 sandık piyade cephanesiyle 750 Krupp ve 48 Kudretli dağ mermisi sarf edilmiştir. 5. Bu rapor Kafkas İslam Ordusu ve Kuzey Kafkasya Komutanlıklarına arz edilmiştir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu gece hiç uyumadım. Devamlı cepheyle muhabere ettim. Durumun iyi olduğunu öğrendim. Birliklerin, devamlı teyakkuzda bulunmalarını sağladım nci Alayın da Cepheye Katılışıyla Kuzey Cephesinin Takviyesi 14 Ekim 1918 de düşmanın güçlü kuvvetlerle taarruza geçmesi üzerine mevzisini kaybeden 46 ncı Tabur 4 ncü Bölük bir baskınla mevzisini geri aldı. Sabaha karşı 38 nci Alay 1 nci Taburun taarruzuyla düşman muharebeyi kabul etmeyerek çekildi ve mevzilerimiz tamamen ele geçirildi. Kemah ve Zadyan istikametinde gönderilen 38 nci Alay 3 ncü Tabur da ilerlemek isteyen düşmanın bir kısım piyade ve süvarilerine taarruz ederek, onları kaçırttı. Saat da Kuşatepe ye gittim. 46 ncı Tabur komutanını yavaş davranmasından ötürü uyardım. Tabur mevzisinin üç grup hâlinde işgal edilmesini, Kuşatepe ye çok önem verilmesini, düşman sol kanattaki sırtlardan ilerlese bile Kuşatepe de sol kanadı kırarak direnilmesini ve ihtiyatların her an harekete hazır hâlde bulundurulmasını emrettim. Oradan 42 nci Süvari Bölüğüne, sonra da 38 nci Alay 1 nci Tabur mevzisine geldim. Burada, dün benim de bulunduğum, süngü hücumunda şehit düşen 2 erimizle, düşmanın 6 ölüsünü gördüm. Vaziyeti emin görmediğimden 38 nci Alay 1 nci Taburu ilerlettim. Yarım saat kadar devam eden bir muharebeden sonra, Tabur ilerideki sırtları işgal etti ve vaziyet güvenli bir hâle sokulmuş oldu. Birlik komutanlarına arazi üzerinde ayrı ayrı talimat verdikten sonra, Tümenin kurmay subaylarını Mitagı üzerinden Kemah a gönderdim. Mitagi deki durumu inceledikten sonra, 38 nci Alay 3 ncü Taburu ilerleterek, 38 nci Alay 1 nci Tabur ile irtibat kurulmasını ve süvarileri de daha batıya göndererek oraların gözetlenmesini emrettim. Saat da Derbent e, karargâhıma döndüm. Durum önem kazandığından kuzey cephesinin iki alay arasında taksimini uygun görerek, 23 numaralı Tümen emrini verdim: 188 Derbent Müfrezesinin Ekim 1918 de cepheye katılışı ve 13 Ekim 1918 günkü sabah durumunu gösterir kroki için bk. Ek-9. 99

116 14 Ekim 1918 Saat Dün, 46 ncı Tabur 4 ncü Bölük tarafından terk edilen mevzi ile onun sol kanadındaki sırtları işgal eden düşman, bu sabah 38 nci Alay 1 nci Taburun taarruzuyla terk etmiş ve mevzilerimiz tekrar ele geçirilmiştir. 38 nci Alay 1 nci Taburun yapmış olduğu süngü hücumunda düşmandan 6 kişi ölmüştür. Kemah ta bulunan 38 nci Alay 3 ncü Tabur müfrezesine taarruz eden düşman, biri subay olmak üzere 50 kadar ölü ve yaralı bırakarak Han Mehmetkale istikametinde çekilmiştir. Bugün düşmanın 50 kadar piyadesi fabrika çevresinde görülmüştür. 2. Cephenin işgali aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir: a. 107 nci Alay Komutanının emrinde yalnız 107 nci Alay 3 ncü Taburla 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur bırakılmıştır. Bu alayın sağ kanadı deniz, sol kanadı Kuşatepe nin, yani 46 ncı Tabur karargâhının batısından geçen geniş yoldur. (Yol dahildir.) Alay bölgesinde, 2 Kudretli ve 4 Krupp dağ topu vardır. b. 38 nci Alay Komutanının emrine 107 nci Alay 2 nci Tabur, 38 nci Alay 1 nci Tabur ve 38 nci Alay 2 nci Tabur verilmiştir. Alayın sağ kanadı Kuşatepe nin solundaki yol (hariç), sol kanadı Mitagı nın kuzeyindeki boyun noktasıdır. (Boyun noktası dahildir.) Bu mevzi, arazi üzerinde, 38 nci Alay komutanına gösterilmiştir. Alaylar mevzilerini şiddetle savunacaklardır. c. 56 ncı Alay komutanı emrine, kendi taburları ve 107 nci Alay 1 nci Tabur verilmiştir. Bu alaydan bir tabur 107 nci Alay gerisinde ve eski yerinde kalacaktır. Bu alay, Tümen ihtiyatıdır. d. 38 nci Alay 3 ncü Tabur Kemah ta kalacaktır. 38 nci Alay 1 nci Tabur ile irtibat kuracaktır. e. 42 nci Süvari Bölüğü ile milis süvarileri, Tümen emrinde olarak Zadyan ın 5 km kadar kuzey batısında, Kum da kalacak, vadiden ve kuzeyden gelen yolları kapatarak gözetleme yapacaklardır. 3. Tümen, bir bakıma savunmada olduğundan şu hususlara çok dikkat edilecektir: a. Her tabur cephesi bir veya iki grup hâlinde işgal edilecek ve her grubun 300 m kadar ilerisine bir çifte nöbetçi çıkarılacaktır. b. Her grubun bir istinadı ve her taburun mutlaka bir ihtiyatı olacaktır. c. Düşman, hangi tarafa kuvvetli taarruz ederse kanatlardaki grupların istinadı ve taburların yedeği o tarafa yardıma gönderilecek, düşman sürüldükten sonra istinad ve ihtiyatlar yerlerine döneceklerdir. 100

117 d. Makineli tüfekler ve topçular, daima yan ateşi yapabilmeye uygun ve geniş atış alanına sahip mevzileri seçecekler ve tayyareye karşı örtme yapacaklardır. e. Tahkimata çok önem verilecek, tahkimat seri olarak takviye edilecek ve genişletilecektir. 4. Daha önce Kuşatepe de bulunan top takımı tekrar yerine gönderilecek ve bir Krupp dağ top takımı için 38 nci Alay gerisinde mevzi seçilecektir. Konuşlanacakları yerler bugün hazırlanacak ve yarın sabah takım oraya gidecektir. Diğer Topçu takımları şimdiki yerlerinde kalacaklardır. Düşmandan ele geçirilen top hızla tamir edilerek, az personel ve çok miktarda cephaneyle, 38 nci Alay 3 ncü Tabur emrine gönderilecektir. 5. Telefon muhaberesi sağlam olacak ve her olay zamanında bildirilecektir. Cephelerden hiçbir sivil, kuzeye geçirilmeyecektir. Casus olduğundan şüphe edilen kişiler tutuklanarak Tümen karargâhına gönderilecektir. 6. Tümen karargâhı Derbent te, eski yerindedir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Emre göre topçuların taksimi şöyleydi; 1 Kudretli dağ topu takımı sahil yakınında ve demiryolu hattı civarında; 1 Krupp dağ takımı 107 nci Alay cephesinde eski yerinde; 1 Krupp dağ topu takımı Kuşatepe de. Bunlar 107 nci Alay cephesindeydiler. 1 Krupp dağ topu takımı 38 nci Alay cephesinde ve boyun noktasında; 1 Kudretli dağ takımıyla 1 Krupp dağ topu takımı Tümen emrinde olarak Sabnava sırtlarındaydı. 14 Ekim günkü durumu, üst komutanlara saat da raporlarla bildirdim. Aynı saatte Bakû den gönderilen 2 sahra topu Derbent istasyonuna geldi. Bugün yalnız 4 Krupp ve 6 Kudretli dağ mermisi kullanıldı. Düşmandan iki esir alındı. Kaybımız olmadı. Saat de, Tümen günlük emrinde şunları söyledim: Ağırlıklardaki silahlı askerler ileriye alınarak taburların silahlı mevcutları arttırılacak, şehit ve yaralılardan kalan silahlarla boş kovanlar toplattırılacaktır. Bütün ağırlıklar Derbent in dışına çıkarılacaktır. Subaylar ve askerler izin kâğıdı olmadan çıkarılmayacak ve her an harekete hazır hâlde bulundurulacaklardır. Cumhurbaşkanı Abdülmecit Bey tarafından bugün, düşman komutanı Piçarahof a bir bildiri yazıldı ve Kemah halkından birisiyle gönderildi. Bu bildiride, dört güne kadar Petrovsk ve çevresinin boşaltılması istenildi ve boşaltılamadığı takdirde, millî kuvvetlerle Petrovsk a taarruz edileceği bildirildi. 101

118 13. Esirlerden Alınan Bilgilerle Düşman Kuvvetinin Tahmin Edilmesi ve Karşılaştırılması 15 nci Piyade Tümen Birliklerinin Zayiat ve Sarfiyat Çizelgesi 15 Ekim 1918 de, 15 nci Piyade Tümeni cephesinde önemli bir şey olmadı. Daha önce düşman tarafından tahrip edilen Samur köprüsünün tamiratı Tümen tarafından tamamlanmıştı. Trenler Bakû den kalkarak doğruca Derbent e gelebiliyorlardı. Dün akşam Tümen emrine bir zırhlı trenle bir sıhhiye treni geldi. Zırhlı trene, düşmandan ele geçirilen zırhlı vagonla dört vagon daha eklettirildi ve içine iki piyade mangasıyla Ruslardan ele geçirilen iki makineli tüfek yerleştirilerek harekete hazır hâle getirildi. 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur tarafından dün esir alınan biri Rus ve diğeri Ermeni iki kişiden şu bilgiler öğrenildi: Rus kuvvetleri, 1 nci Piyade Tugayının 3 ncü Taburuna mensup 8 nci Bölük askerlerindendir. Tabur komutanının ismi Yüzbaşı Benseyef. Tugay karargâhı Petrovsk tadır. Derbent te, daha önce Ermeni askerlerinden oluşan bir tabur varmış. Bu tabur Derbent in düşmesinden sonra Petrovsk a giderek eksikleri tamamlamış. 13 Ekim 1918 de aynı taburla beraber 1 nci ve 2 nci Taburlardan oluşan 3 piyade taburu ile 2 Kazak 189 bölüğü muharebeye katılmış. Yanlarında 3 sahra topu varmış. Bölüklerin mevcudu 180. Tüfek başına 200 fişek dağıtılmış. Her bölükte 1 makineli tüfek takımı mevcutmuş. Kayıpları çokmuş. Biri subay olmak üzere, 10 ölü ve 40 yaralı görülmüş. Rus ve Ermeni askerleri arasında soğukluk hakimmiş. Ermeni askerlerine daha iyi bakılıyormuş. Ayda 500 manat alıyorlarmış. Petrovsk ta İngiliz subayları ve askerleri görülmüş. Piçarahof, Bolşeviklerden 3 tayyare ele geçirmiş ve bunları kullanmaktaymış. Bağdat a giren ilk birliklerin en üst rütbeli subayı olan Albay Piçarahof, süvari subayı olup, genç ve çalışkan bir komutanmış. 38 nci Alay 1 nci Taburun yaptığı süngü hücumunda ölen bir Rus subayının not defterinde de şunlar yazılıydı: Otel Nasyonal den. 4 Ekim Arkadaşlar bu pusulayı alır almaz hemen alay karargâhına gelmenizi rica ederim. 12 Ekim 1918 bölük mevcudu: 5 subay, 174 er, 5 iaşe eri. Hasta 184 er. 1 subay, 18 er, 2 makineli tüfek, cephane. Toplam 19 er. (Bir makineli takım.) Esirlerin ifadesinden ve ölen bir subayın not defterinde yazdıklarından, 13 Ekim 1918 günü, yalnız kuzey cephemize ve ağırlıklı olarak bu cephenin sol kanadına taarruz eden düşman kuvvetinin, 3 tabur piyade, 2 kazak 189 Kazak; aslında Türk, Kıpçak, Oğuz gibi etnik bir terim olmayıp, devlete karşı kafa tutarak, devlettten ayrılıp, kendi başına dolaşan ve eşkıyalık yapan kişilere verilen bir isimdir. Sonraları Özbeklerden ayrılan bir Türk boyuna ve Rus Çarına isyan eden Ruslara verilen bir ad olmuştur. Kazaklar, bazen yabancı bir devletin askeri hareketlerine gönüllü veya ücretli olarak katılırlardı. Askerî kuruluşlarında birçok Türkçe ve Moğolca kelime kullanan Kazaklar, Çarlık Rusya sının büyük vurucu süvari kuvvetini oluşturmaktaydılar. Türk Ansiklopedisi, Kazak maddesi, C. XXI, Milli Eğitim Yay., Ankara 1976, s Düşman kuvvetlerinin komutanı Albay Piçarahof müfrezesindeki Kazaklar, İran daki Kazak Tugayından İngilizler tarafından parayla satın alınmışlar ve İngilizlere hizmet etmişlerdir. Berkuk; s

119 bölüğü ve 3 toptan ibaret olduğu anlaşılıyordu. Taburların dörder bölüklü olduğu düşünülürse ve bir bölüğün mevcudu da 180 olduğuna göre düşmanın kadar piyadesi bulunuyordu. Her bir bölükte 24 makineli tüfek ve 200 süvari olduğu göz önüne alınırsa, düşman kuvvetinin, 15 nci Piyade Tümeninin toplam mevcuduna yaklaşmış olduğu hesaplanmaktadır. Düşman topçusunun, 3 toptan ibaret olduğunu söylemiş olsa da ateş açan topların sayısı daha fazlaydı. Ayrıca, içinde piyade, makineli tüfek ve topçu bulunan bir zırhlı tren de vardı. Taarruza ilk uğrayan 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Taburun mevcudu 225, bu taburu takviye eden diğer 3 taburun mevcudu ise, 675 er olmak üzere, toplam 900 askerdi. Yukarıda miktarı gösterilen düşmanla harbeden birliklerimizin mevcudu düşman kuvvetinden çok zayıftı. 15 Ekim 1918 akşamına kadar gerek Derbent e taarruzda ve gerekse Derbent in kuzeyinde cereyan eden muharebelerde verilen zayiat ile cephane sarfiyatı şöyledir: Tarih Subay Er Şehit Yaralı Şehit Yaralı 103 Piyade ve Topçu Makineli Tüfek Cephanesi Mermisi Mermi Adedi 5-6 Ekim sandık 50 7 Ekim sandık Ekim adet Ekim sandık Ekim sandık Ekim Toplam sandık mermi Bu kayıpların büyük çoğunluğu, Derbent e girerken ansızın düşman zırhlı trenine tesadüf etmekten ve 13 Ekim günü mevziye yeni girmiş olan 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Taburun üstün düşman taarruzu karşısında kalarak, şiddetle savunma yaptıktan sonra geri çekilmesinden ileri gelmiştir. Düşmanın üstün kuvvetlerine karşı yapılan muharebelerin şiddetine ve düşmanın verdiği esir ve kayıplara göre bu zayiat çok azdır. 15 nci Piyade Tümeni subay ve askerlerinin bu muharebelerde gösterdiği kahramanlığın derecesi yukarıda açıklanan zayiat ve sarfiyat miktarından da anlaşılabilir. 13 Ekim 1918 muharebesini Tümen gözetleme yerinden takip eden Cumhurbaşkanı Abdülmecit Çermoyef Bey, Derbent in zaptının ve bu muharebenin hatırası olması için benden bir fotoğraf istemişti. Kendilerine bir fotoğrafımı takdim etmiştim. Bu fotoğrafı aldığına dair el yazısıyla yazdığı yazı aynen şöyledir:

120 Derbent 15 Ekim nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Beyefendi ye Derbent in zaptı hatırası olarak gönderdiğiniz fotoğraftan dolayı çok teşekkür ederim. Eminim ki, bütün Kuzey Kafkasya halkı, sizin ve komuta ettiğiniz kahraman askerlerin bu başarılarıyla, millî amacımıza ilk adımımızı attırdığınızı benimle beraber hatırlardan çıkarmayacaklardır. Size borçlu olduğumuz bu başarının ve benzeri başarıların devamını Cenab-ı Haktan, sizin ve askerleriniz için niyaz eder, en derin saygılarımın kabulünü rica ederim. Kuzey Kafkas Dağları Birleşik Cumhuriyet Başkanı Abdülmecit Çermoyef Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı tarafından 9 Ekim 1918 de, Derbent ten gönderilen 45 numaralı yazı da şöyleydi: 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet e Tümeninizin Bakû den Derbent e kadar başarıyla gerçekleştirdiği taarruz harekâtının ve özellikle Derbent şehrinin etrafında cereyan eden ve bu şehrin birliklerimiz tarafından zaptıyla sonuçlanan ciddî muharebelerin başlıca önderi ve komutanı olmanız itibarıyla Padişah adına sizi üçüncü rütbeden kılıçlı Osmanlı nişanıyla ödüllendiriyor ve bu nişanı hususi teşekkürümle birlikte size sunuyorum. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Yusuf İzzet Paşa tarafından 11 Kasım 1918 tarih ve 46 numarayla Timurhanşura dan 190 gönderilen yazıda da şunlar yazılıydı: 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet e Albay Piçarahof komutasındaki düşmanın Derbent şehrine karşı icra ettiği taarruzları püskürtüp, özellikle 20 Ekim 1918 tarihinden itibaren tarafımızdan teşebbüs edilen taarruz harekâtını sevk ve idarede, Petrovsk a kadar yapılan birkaç muharebeyi başarıyla sonuçlandırmakta ve düşmanın aylardan beri tahkim ederek, çok üstün ve çeşitli sınıflardaki birlikleriyle gayet inatla müdafaa ettiği Petrovsk şehrinin kahramanca çarpışılarak zapt edilmesinde ve böylece Müslümanın kurtulmasında gösterilen kahramanlık ve fedakârlığınızdan dolayı, sizi Padişah adına altın liyakat madalyasıyla ödüllendiriyor ve teşekkürlerimle birlikte söz konusu madalyayı sunuyorum de Buynak adını alan şehir, Dağıstan ın önemli sanayi ve kültür şehirlerinden biridir. 104

121 14. İkinci Bölümle İlgili Değerlendirmeler Ağırlıklarını geride bırakarak, devamlı yürüyüş ve nakliyat dolayısıyla Bakû bölgesine yorgun ve sadece muharip kademeleriyle gelen 15 nci Piyade Tümeni, hemen cepheye sevk edilerek, Bakû ye taarruz ettirildi. Bakû nün zaptından sonra Balacari - Hırdalan hattında toplanılması emredildi. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından alınan emir gereğince, 15 nci Piyade Tümen birlikleri, Balacari - Yalama demiryolundan yararlanarak Haçmaz a naklolunacak ve buradan ileri hareket ederek Derbent i ele geçirecekti. Yaklaşık 175 km uzunluğundaki Balacari Yalama demiryolu büyük nakliyatın yapılmasına uygun değildi. Bu demiryolu ile bazı istasyonlar, özellikle telgraf ve telefon hatları, birçok yerde düşman tarafından tahrip edilmişti. Söz konusu demiryolu hattının güzergâhı, Hazar Denizi sahilini takip ettiğinden düşman donanmasının ateşine maruz kalıyordu. 15 nci Piyade Tümeninin İstihkâm Bölüğü daha önce 9 ncu Ordu Komutanlığı tarafından Gümrü de bıraktırılarak Tümen emrinden alınmış ve yerine bölük verilmemişti. Tümenin elinde küçük bir muhabere müfrezesiyle yalnız bir istihkâm teğmen bulunuyordu. Vakit geçirilmemeliydi. Hemen birliklerden seçilen subay ve askerlerin yanına, Balacari istasyonunda toplattırılabilen ve iaşeleri Tümen tarafından karşılanmak üzere, Rus mühendis ve işçileri verildi ve bunlarla demiryolu ile telgraf ve telefon hatlarının tamirine haşlandı. 15 nci Piyade Tümeni Kurmay başkanlığından Üsteğmen Sezai de bu işle görevlendirildi. Kısa sürede demiryolu ve telgraf telefon hatları tamir edilerek 1 Ekim 1918 den itibaren birliklerin Haçmaz bölgesine nakline başlandı. Daha sonra, 42 km uzunluğundaki Yalama - Derbent demiryolu ile düşman tarafından tahrip edilen Samur köprüsü de 15 nci Piyade Tümeni tarafından tamir edildi. 15 nci Piyade Tümen birliklerinin Balacari den Kargaç suyu gerisine kadar nakli ve toplanması çok gizli olarak yapılabilmişti. Nakliyata başlamadan önce, yani daha 24 Eylül 1918 de Sumgayt tan Kolyazı ya kadar olan sahil kısmı düşman donanmasına karşı 38 nci Alay 3 ncü Tabur tarafından kapatıldı ve bu kısım gözetlettirildi. Haçmaz bölgesinde toplanılmasını, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emretmişti, ancak 15 nci Piyade Tümen Komutanlığı durumu uygun görerek ileri kademesini yeterli sayıdaki süvariyle beraber Samur nehrine kadar sürdü. Tümene bağlı Süvari Bölüğü, 9 ncu Ordu Komutanının emriyle Batum da bırakılmıştı. Tümen kuruluşuna dahil edilen 42 nci Süvari Bölüğü, nakliyat başladıktan sonra Balacari ye gelmişti. 4 Eylül 1918 de, 56 ncı Alayın bir kısmıyla, Kargaç nehri yakınında Mollakent - Bilici - Kollar hattı tutulmuş ve Mamraş ta toplattırılan Lezgi ve milis süvarilerinden Kirçak ve Palasa sırtları istikametinde keşif kolları gönderilerek harekât kuzeye ve batıya karşı kapatılmıştı. 15 nci Piyade Tümen Komutanlığı kuzeye, dost birlikleri ve halkın mevcudiyetine rağmen batıya, denizden gelecek düşman filosuna karşı örtme görevini yapmakla beraber bütün birliklerini trenlerden Haçmaz da değil; durumdan yararlanarak Yalama da indirmişti. 105

122 Burada durumu inceledikten sonra; henüz kuvveti tam olarak tahmin edilemeyen düşmanı gafil avlamak ve kuvvetlenmesine veya çekilmesine meydan vermeden hemen Derbent e taarruz edilmesi kararını verdim. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, Azerbaycan da bulunduğu uzun süre içerisinde Derbent ve Petrovsk ta bulunan düşman kuvvetleri hakkında edinmiş olması gereken bilgileri ve Tümenin Batum a nakli hakkındaki Başkomutanlığın emrini 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına bildirmemişti. Düşmanın durum gereği Derbent e önem vereceği; kuzeyden trenlerle ve denizden gemilerle takviye birlikleri getirdiğine ve cephede zırhlı trenleri, denizde harp gemileri bulunduğuna göre Derbent ti savunacağını; Bakû nün tarafımızdan ele geçirilmesinin üzerinden yirmi gün gibi uzun bir süre geçmiş olmasından dolayı, düşmanın Bakû den kaçan kuvvetinin bir kısmını Derbent e çıkarmış olduğunu ve bundan dolayı kuvvetinin bize göre zayıf olamayacağını kabul ediyordum. 5 Ekim 1918 de elde bulunan 56 ncı Alaydan 2 taburu yeterli sayıda topçu kuvvetiyle Derbent bağlarına kadar sürerek, bu kuvvetle düşmanı bu kısımda tutup, seri yürüyüşle ancak 6 Ekim de yetişebilecek olan Tümenin diğer kuvvetleriyle de batıdan Derbent i kuşatarak ve süvariyi daha kuzeye sevk edip demiryolu hattını tahrip ettirerek düşmanın ricat yolunu kesmek ve böylece düşmanı Derbent te mahvetmek istiyordum. Düşmanla temas olmadığına bakılarak, elde bulunan ve mevcudu 700 muharipten aşağı olan 56 ncı Alayın yalnız iki taburuyla Derbent e 5 Ekim 1918 de taarruz edilemezdi. Aynı zamanda ricat hattımız olan demiryolu istikametini zayıf bir kuvvete bırakamazdım. Arkadan gelecek Tümenin büyük kısmıyla batıdan kuşatmayı düşünmekle beraber, çıkarma hareketine müsait olan ve bir zırhlı treninin tehdidi altındaki ova kısmını kuvvetli bulundurmayı uygun buluyordum. 56 ncı Alayın iki taburunun zayıf kuvveti bu önemli ova kısmını kuvvetli bulundurmaya ve aynı zamanda batıdan kuşatma yapmaya yeterli değildi. Düşmanın bir karşı taarruzu ihtimalini de düşünmek gerekiyordu. 56 ncı Alay gerisinde ve yakınında ihtiyat piyade ve süvari kuvveti yoktu. Böyle bir durum karşısında kuvveti zayıf olan 56 ncı Alay ricat edecek olursa, zırhlı treninin takibi ve düşman donanmasının ateşi karşısında çok fena bir vaziyete gireceği kesindi. Sebebi bence bilinmeyen, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığının emriyle Balacari ye iade edilmiş olan ve nihayet Balacari den 4 Ekim 1918 günü öğleden sonra nakline başlanmış olan 38 nci Alayın yalnız 2 taburu trenden Yalama da indirilerek, ancak 5 Ekim akşamı Araplar a gelebilirdi. Bu Alayın 1 nci Taburu ise henüz Yalama ya bile varamazdı. 38 nci Alay; Haçmaz dan Balacari ye aldırılmamış ve önemli bir zaman kaybettirilmemiş olsaydı ve 56 ncı Alay komutanı düşmanın bir zırhlı trenine tesadüf ederek püskürttüğünü zamanında bildirmiş olsaydı, 38 nci Alay cepheye hızla yetiştirilir ve bu Alayla batıdan kuşatma yapılarak 5 Ekim de Derbent e taarruz edilebilir, Derbent bir gün önce zapt edilmekle beraber daha az kayıp verilir ve böylelikle düşmanın bir kısmı kaçırılmayarak imha 106

123 edilirdi. Nitekim cereyan eden olaylar bu düşüncemi teyit etti. Zaten bu maksatla 38 nci Alayı da hesaba katarak Tümen emrini vermiştim. Uzun süredir birlikte harp ederek güvenimi kazanmış olan 56 ncı Alay Komutanının Derbent te bulunan düşman kuvvetinin pek zayıf olduğu ve Derbent i zapt etmesine izin vermeme dair raporla müracaatı üzerine, kendisine serbest hareket etmesi emrini vererek Derbent e yanaşmasıyla ansızın düşman zırhlı treninin şiddetli ateşine maruz kalması, Alayı durdurdu. 56 ncı Alay komutanı ileri hareket esnasında düşman zırhlı trenine tesadüf ederek püskürttüğünü ve hatta alayının durmasını gerektiren şartları, akşama kadar, Tümen karargâhı Araplar a geldiği hâlde henüz bildirmemişti. Ben; bu bilgileri akşamleyin cepheden yaralı olarak gelen bir subayın ifadesinden öğrenmiştim. Düşmanın bir zırhlı trenine tesadüf ettiğine göre nasıl oluyor da Derbent te düşmanın zayıf olduğunu bildiriyordu? Durum böyleyken şehre girerken çok dikkatli davranılması ve çok önceden keşif faaliyetinde bulunulması gerekmez miydi? Kendisine vermiş olduğum emirde çok temkinli olması uyarısında bulunmuştum. Alay komutanı çok iyi tertibat alarak ilerlemişti. İstasyona yaklaşınca beklenmeyen bir durum karşısında kalarak gereksiz yere kayıp verdi. Bundan dolayı 56 ncı Alay komutanının müracaatı üzerine vakit kaybetmeksizin 56 ncı Alay taarruz ettirilerek bir deneme yapıldı. Düşmanın kuvvetli olduğu görülünce 38 nci Alay ile topçuların gelmesi beklendi ve 6 Ekim 1918 de planlanan taarruz hareketi hiç kayıp verilmeden başarıyla sonuçlandırıldı. Düşman da esir olmaktan korkarak ve daima hazır bulundurduğu trenlere binerek Derbent i tahliyeyle, hızla kuzey istikametinde ricat etti. Bu hareket esnasında düşmanın batıdan sol kanadımıza karşı bir etki yapabileceğini düşünmüyordum. Aksine batıda ve düşman gerileri istikametinde bulunan muvazzaf ve millî kuvvetlerle, milislerin düşmanın yan ve gerilerine düşeceğini zannediyordum. Eldeki mevcut süvari kuvvetini batıya sevk ederek oralarda mevcut, muvazzaf ve millî kuvvetlerle temas etmeye çalıştım, fakat başarılı olamadım. Hareketten önce Kafkas İslam Ordusu Komutanı bana 500 mevcutlu talimli, muvazzaf astsubay ve askerden oluşan bir teşkilât taburuyla, önemli sayıda milis süvari ve piyade ile topçu kuvvetinden oluşan bir kuvvetle, Kuzey Kafkasya Komutanlığı Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı nın 191 Petrovsk civarında bir taarruz 191 İsmail Hakkı Berkuk ( ), Sivas ta doğdu yılında Harp Okulu ndan, 1910 yılında da Harp Akademisi nden mezun oldu. Balkan Savaşı nda Batı ordusunda görev yaptı. Birinci Dünya Savaşı sırasında Musul da 9 ncu Kolordu Kurmaylığında, 1915 te 36 ncı Tümen Kurmaylığında ve Birinci Seferi Kuvvetler Kurmay Başkanlığı görevinde bulundu. 24 Mart 1918 de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emrine verildi. Şubat 1919 da Harp Akademisi Temsil Heyeti Talimiyesinde hizmet etmek için Genelkurmay 1 nci Şubeye atandı. 7 Temmuz 1919 da 3 ncü Ordu ya tayin edildi. 1 Ekim 1919 da Kafkasya ya gönderildi. Ekim 1920 de Kastamonu ve Havalisi Komutanlığı Kurmay Başkanlığına, 11 Kasım 1920 de 3 ncü Kolordu Kurmay Başkanlığına, Ocak 1921 de 4 ncü Grup Kurmay Başkanlığına atandı yılında 4 ncü Kolordu Kurmay Başkanlığında görevlendirildi. Şubat 1923 te Subay Adayları Talimgâhı Taktik Öğretmenliğine atandı. Ağustos 1923 te Harp Akademisi Harp Tarihi Grubu Öğretmen Yardımcılığına ve ardından Harp Okulu Taktik Öğretmenliğine tayin edildi

124 hazırlamakta olduğunu, ayrıca Kasımkent, Ahtı 192, Kemah, Komuh 193 ve civar bölgelerde Türk subayları komutasında muvazzaf askerle karışık milis kuvvetlerimizin bulunduğunu ve 1 nci Süvari Tümeni ile 4 ncü Piyade Tümeninden oluşan Kuzey Kafkas Kolordusuna bağlı subayların, Kuzey Kafkasya topraklarında ve önemli mevkilerde teşkilâtlandıklarını söylemişti. Hatta Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, 20 Eylül 1918 tarih ve 107 numaralı emrinde şunları yazmıştı. Kuba da Yarbay Sadettin komutasında bir kuvveti ve Derbent e karşı bir Haçmaz Müfrezesi bulunmaktadır. İaşe buradan temin edilecektir. Derbent e taarruzdan ve ileri harekâtımızdan Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı tarafından haberdar edilmemiş olsalar dahi muharebe ve top seslerini duymaları veya çoğu Müslüman ve bizim tarafımızda olan o bölge halkından haber alması lâzım gelen bu kuvvetlerin kendiliklerinden düşmanın sağ kanadını etkileyebileceklerini ümit ediyordum. Oysaki 5 Ekim de, 42 nci Süvari Bölüğünü Birukal istikametinde sevk etmeme ve Mitagi, Jalgan istikametlerine keşif kolları göndermeme rağmen muvazzaf ve millî kuvvetlerle temas sağlanamamıştı. Derbent in zaptından sonra, yani 7 Ekim de Teğmen Fuat komutasında, 300 piyade ve 50 süvariden ibaret bir müfreze Derbent e gelmişti. Acaba bu müfreze nerede kalmıştı? 15 nci Piyade Tümeni Derbent e taarruz ederken herhalde çok yakın bir yerde bulunuyordu. Kuzey Kafkasya Kolordusu kadrosunda yüksek rütbeli birçok subay dururken bu önemli müfrezenin genel duruma göre hareket etmek kabiliyetinde olmayan bir teğmen komutasında bırakılması doğru muydu? Sonuç olarak, gerek Derbent e taarruzda ve gerekse Petrovsk a ulaşıncaya kadar Kuzey Kafkasya Kolordusu birliklerinden ve milis teşkilâtından hiçbir yardım görmemiştik. Geçtiğimiz yerlerdeki halktan da harp yardımı ve hatta ileri harekette gerinin ve kanatların muhafazası için kuvvet ayrılması imkanı olmamasına rağmen hiç yardım alamadık. Ayrıca halk, düşmanla ilgili açık ve doğru bilgi vermekten de kaçınmıştır. Mesela, 10 Ekim de ve sonraki günlerde düşman gemileri Bilici civarında dolaşarak sahile kadar makineli tüfekle donatılmış bir römorkör gönderdikleri hâlde, orada bulunan yerli nahiye müdürü düşmana karşı hiçbir teşebbüste bulunmadığı gibi, 15 nci Piyade Tümenini de haberdar etmemişti. Bu römorkör, Bilici sahilinden yılları arasında 26 ncı Dağ Alay Komutanlığı yaptı yılları arasında ise 7 nci Kolordu Kurmay Başkan Vekilliği görevini yerine getirdi yılına kadar Harp Akademileri Kurmay Başkanlığı ile 2 nci ve 1 nci Süvari Tümen Komutanlıkları yaptı. 20 Ağustos 1938 de Genelkurmay Harp Tarihi Encümeni Başkanlığına atandı. 29 Ağustos 1939 da bu görevini tamamlayarak Milli Savunma Bakanlığı Ordu Dairesi Başkanlığı Vekilliğine getirildi. İkinci Dünya Savaşı başında Milli Savunma Bakanlığı Seferberlik Şubesi nin Müdürlüğünü yaptı ve 1943 te Askeri Yargıtay üyesi oldu. Bu görevdeyken, 8 Ocak 1946 yılında kendi isteği ile emekli oldu yıllarında Kayseri milletvekilliği yaptı. 10 Mayıs 1954 te vefat etti. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Tarihi ( ), Gnkur. Yayınları, Ankara 1999, s Dağıstan da, Derbent in güneybatısında kent. 193 Dağıstan da, Derbent şehrinin batısında kent. 108

125 kuvvetlerimiz hakkında bilgi toplayan bazı casusları alıp götürmüş olabilirdi. Tapasaran nahiye müdürü gönderilen emre cevab bile vermemiştir. 12 Ekim 1918 de düşman, sol kanadımızda bulunan Kemah yönünde faaliyette bulunduğu hâlde, orada bulunduğu daha önce bildirilen nizamiye ve milis birlikleri ve hatta halk, düşmana hiçbir karşılık vermediklerinden 15 nci Piyade Tümeni tarafından oraya önce bir miktar süvari ile 1 piyade bölüğü gönderildi. Bu bölüğün düşmanla çatışması üzerine bağlı olduğu 38 nci Alay 3 ncü Taburun tamamen Kemah a gönderilmesi zorunluluğu doğmuştu. Bu şekilde zayıf 15 nci Piyade Tümeninin cephesi çok büyüyor ve birlikleri dağılıyordu. Düşmanın istediği de zaten buydu. Halk kısmen haklıydı. Türklerin gelişinden halk çok memnundu, fakat bazıları bunu tamamen açığa vuramıyordu. Çünkü memleketleri birkaç defa Piçarahof un Çar kuvvetleri ve millî kuvvetler ile diğer kuvvetler tarafından alınıp duruyordu. Kendilerinde, silahlanıp bilfiil harp edecek kadar istiklâl ülküsü yoktu. Bu ülkü uzun seneler içinde Çarlık Rusyasının zalim idaresi tarafından öldürülmüştü. Hangi tarafın daha kuvvetli geleceğini kestiremiyorlardı. Biz de ricat edersek felâkete uğrayacakları muhakkaktı. Bundan dolayı geçtiğimiz yerlerdeki halka çok iyi davrandığımız, Derbent i kan dökmeksizin ve iç karışıklığa meydan vermeksizin zaptettiğimiz için, iaşe hususunda kendilerine muhtaç olmadığımız hâlde halkın samimî yardımlarını görüyorduk. Nitekim mütareke hükümleri gereğince biz Kuzey Kafkasya yı tahliye ettik. Onlar da önce İngilizlerin, sonra başkalarının tecavüzlerine uğradılar ve bir şey de yapamadılar. Sonuç olarak, 15 nci Piyade Tümen birliklerinin yalnız başına ve zayıf kuvvetlerde Balacari den Kargaç suyu gerisine nakli ve buradan kuzeye hareketle Derbent e gerçekleştirilen taarruzla şehir kısa sürede ele geçirilmişti. Derbent in kuzeyindeki üstün düşman kuvvetlerinin inatçı taarruzlarına karşı Derbent muhafaza edilmiş ve durum iyi değerlendirilerek plan uygulanmıştır. Buradaki başarı; birçok zaferlerle neşelenen, kendine güveni ve morali artmış askerlerimizin, subaylarımız tarafından iyi sevk ve idare edilmesinden ve muharebenin gönülden yapılarak kahramanlıklar gösterilmesinden ileri gelmiştir. 109

126 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3

127 15 nci Piyade Tümeninin Petrovsk u Zaptetmek Üzere İleri Hareketi 1. Düşman Komutanı Piçarahof un, Kuzey Kafkasya Cumhurbaşkanının Mektubuna Cevabı 16 Ekim 1918 de, 15 nci Piyade Tümeni cephesinde önemli bir şey olmadı. Öğleden sonra Cumhurbaşkanı ve Yusuf İzzet Paşa ile birlikte istasyondaki demiryolları onarım fabrikasını gezdik. Fabrikada 80 işçi çalışıyordu. Lokomotif ve vagon tamiratıyla beraber ufak tefek işler de yapılıyordu. Daha sonra elektrik fabrikasını gezdik. Fabrika mazotla çalışıyor ve istasyonla kasabaya elektrik sağlıyordu. Aynı zamanda kasabanın suyunu temin eden bir makinesi de vardı. Telefon kuruluşu Tümenin muhabere müfrezesi tarafından ele geçirilmiş ve memurları yerlerinde bırakılmıştı. Saat de Tümen karargâhına geldik. Düşman komutanı Piçarahof tan Cumhurbaşkanı Çermoyef e cevap gelmişti. Aynı zamanda Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı da komutanlık karargâhına katılmıştı. Piçarahof un cevabı özetle şöyleydi: Beni memleketimden kovmaya hakkınız yoktur. Ben aslen Kazak ım ve Kafkasyalıyım. Bu topraklar da Rusya nındır. Emrimdeki asker ise Büyük Rusya ordusunun bir parçasıdır. Davam haklıdır. Petrovsk tan çıkmayacağım. Siz kendinizin ne olduğunu bilmiyorsunuz. Kuzey Kafkasya da tasarruf hakkı iddia ederken Brest-Litovsk antlaşmasını, Türklerin de sizinle beraber muharebe ettiklerini unutuyorsunuz. Türklerin kendi memleketlerine hayrı yok ki size olsun. İngiliz topları Çanakkale yakınında patlıyor, bundan haberiniz yok mu? Filistin ve Suriye tamamen istilâ edildi ve Türklerin en fazla iki hafta haftaya kadar buralardan tamamen çekileceği kesindir. O zaman yalnız kalacaksınız ve bir şey yapmaya gücünüz yetmeyecektir. Ben sizin bir arkadaşınız olarak ve iyiliğiniz için çalışarak, ayrıca bir vatandaşınız da olmak sıfatıyla size şunu teklif ediyorum; gelin, konuşalım. Sizin ve bizim için hayırlı olacak şeyleri görüşelim. Ondan sonra istediğinizi yapmakta serbestsiniz. Bu mektubuma 18 Ekim 1918 tarihine kadar cevap bekliyorum. Eğer cevap alamazsam yazdıklarımın kabul edilmediğini düşünerek Derbent i geri almak için hareket edeceğim. Derbent te ne kadar asker bulunduğunu ve neler yapılmakta olduğunu çok iyi biliyorum. Bu mektup Cumhurbaşkanı ile İçişleri Bakanını hayli düşündürdü. Saat de Kuzey Kafkas ve Kafkas İslam Ordusu Komutanlıklarına şu rapor yazıldı: 1. Saat da düşmanın 12 süvarisiyle 5 nakliye arabası Han Mehmetkale istikametinde gelerek Zadyan kışlasına girerken makineli tüfek ateşiyle dağıtılmış, bir kısmı ormana firar etmiştir. Düşmanın batıdan sol kanadımıza karşı keşif faaliyeti diğer günlere göre daha fazladır. Saat te Ağni istasyonu civarından ilerlemek isteyen düşman piyadesi topçumuzun ateşiyle kaçırılmıştır. 113

128 2. 40 ncı Tabur cephesinde düşmanın mesafesi fazla görüldüğünden bu taburun sol kanadı 38 nci Alay cephesi hizasına kadar ilerletilmiş ve durum düzeltilmiştir. Bu hareket esnasında, düşman zırhlı treni, avcı hattımıza tesirsiz 10 mermi atmıştır. 3. Bir düşman tayyaresi saat da mevzilerimizin üzerinde uçarak Samur köprüye kadar gitmiş ve dönmüştür Krupp dağ topu ve 100 piyade mermisi sarfiyatımız olup zayiatımızın olmadığı arz olunur. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 16 Ekim de Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından 15 nci Piyade Tümeni emrine gönderilen iki Rus seri sahra topundan biri, istasyonun 800 metre kadar güneyinde denize karşı; diğeri de Sabnava köyü civarında kuzeye karşı konuşlandırılmıştı. 16 Ekim gecesi cepheye sürekli ve şiddetli yağmur yağdı. Sellerin bir zararı olmadı. 17 Ekim günü saat da Yusuf İzzet Paşa ile birlikte, otomobillerle Jalgan köyüne gittik. Oldukça yüksekte olan bu köyün, çamurlu ve bol dönemeçli yolu çok kötüydü. Halk bizi görünce evlerine kaçtı. Birisinin evine misafir olduk kişi toplayabildik. Köyün halkı Tat mış. 194 Hepsi güzel Türkçe konuşuyorlardı. Papaklı, kamalı olan bu adamların çoğu fakirdi. Öğleden sonra 4 ncü Piyade Tümeni emrine gelen milis taburunu istasyonda teftiş ettik. Çoğu hastalıklı, zayıf ve genç kişilerden oluşuyordu. Bir seri sahra topu ile 4 makineli tüfek bu taburun emrindeydi. Saat de Cumhurbaşkanı tarafından düşman komutanına cevap verildi ve yaverleri Salta ile 107 nci Alaydan bir subaya verilerek gönderildi. Düşmanın bunların üzerine makineli tüfek ateşi açması üzerine geri döndüler. Sol kanattan ve münasip bir yerden tekrar gönderildiler. Saat da Kuzey Kafkas ve Kafkas İslam Ordusu Komutanlıklarına yazılan rapor şöyleydi: nci Alay cephesinde ve sırtlar üzerinde düşmanın 1 takım kadar piyadesi saat da ileri geri hareketler yapmış ve 20 kadar süvarisi de bunlara katılmıştır. Düşman kuvvetlerinin tamamen beyaz elbiseli oldukları görülmüştür. 2. Saat ve da düşmanın 3-4 vagonlu trenleri Ağni istasyonu civarına kadar gelmiş, saat da bir zırhlı treni aynı şekilde ilerlemek istemişse de topçu ateşiyle kaçırtılmıştır. Saat de düşmanın üç topu fabrika civarında mevziye girmiştir. Düşman topçusunun geceleyin geri çekilmekte olduğu anlaşılmaktadır. 194 Hazar Denizi kıyısında, İran Azerbaycan ı sınırında yaşayan, İran soyundan olan bir topluluğun adı. Türkçe Sözlük; C. 2, s

129 3. Durumda değişiklik olmayıp 150 piyade ve 3 Krupp top mermisi sarf edilmiştir. Han Mehmetkale istikametine gönderilen bir süvari keşif kolumuzun makineli tüfek ateşine uğraması sonucu, bir er şehit düşmüş, bir erimiz de yaralanmıştır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Akşam yemeğinde Yusuf İzzet Paşa 15 nci Piyade Tümeninin İstanbul a, istenildiğini, fakat burada kalmasının daha uygun olduğuna dair bir cevap verildiğini de ifade etti. 17 Ekim günü Talat Paşa hükûmetinin istifa ettiğini, Tevfik Paşa 195 başkanlığında yeni hükûmetin kurulduğunu ve Wilson un Müttefik Devletler notasına verdiği cevabın pek ağır olduğunu haber aldık Ekim 1918 de 15 nci Piyade Tümeninin Konuşu 18 Ekim 1918 de 15 nci Piyade Tümeni cephesinde önemli bir şey olmadı. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından alınan bir emirde; 107 nci ve 56 ncı Alay Komutanlarının becayişlerinin yapıldığı, 38 nci Alay Komutanı Yarbay Selim in Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı Askeralma Başkanlığı emrine verildiği ve 15 nci Piyade Tümeni kurmay subaylarının Ordu emrine gönderilmesi bildiriliyordu. 15 nci Piyade Tümeninin deneyimli üst rütbeli subaylarının Ordu emrine çağrılmasını içeren bu emirle herhalde Tümenin Batum a, oradan da İstanbul a nakledilmesi ihtimali üzerine, söz konusu subayların Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emrinde kalması arzulanmıştı, fakat birlikler harpte olduklarından, hatta Petrovsk u zaptetmek için ileri harekât hazırlığı dahi yapıldığından dolayı, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığının da onayıyla bu subaylar gönderilmemişlerdir. 18 Ekim 1918 günü saat da, Kuzey Kafkas ve Kafkas İslam Ordusu komutanlarına şu rapor yazıldı: 1. Bugün düşman piyadesinin bir faaliyeti olmamıştır. 2. Bir düşman tayyaresi Derbent üzerinde dolaştıktan sonra kuzey istikametinde geri dönmüştür. 3. Bir düşman gambotu bütün gün Derbent in 10 mil açıklarında dolaşmıştır. 195 Tevfik Paşa ( ). Son Osmanlı sadrazamıdır. Üsküdar da doğdu de Harp Okulu ndan mezun oldu. Dört sene sonra askerlik mesleğinden istifa ederek Hariciye ye girdi te Hariciye Nazırlığı na getirildi, 14 sene bu makamda kaldı da Sadrazamlığa getirildi. II. Abdülhamit in hal edilmesinden sonra görevinden istifa etti. Daha sonra Londra Büyükelçiliğine gönderildi ve 1914 yılına kadar bu göreve devam etti de Mütareke den sonra ikinci defa Sadrazam olmuşsa da İstanbul un işgal altında olmasından dolayı Sadarette kalmayarak, Ayan Reisliğini deruhte etti Ekim inde üçüncü defa sadrazam oldu ve bu görevini Cumhuriyet in ilânına kadar sürdürdü. Tevfik Paşa, 91 yaşında, İstanbul da vefat etti. Gövsa; s

130 4. Düşmanın 40 kadar süvarisi sol kanadımıza ilerlemek istemişse de süvari keşif kollarımız tarafından püskürtülmüştür. Düşmandan 5 er yaralanmıştır. 5. Düşman topçusu, topçumuza 5, avcı hattına da 4 mermi atmıştır. 6. Kaybımız ve cephane sarfiyatımız yoktur. 7. Bu rapor Kuzey Kafkas Komutanlığına yazılı olarak arz edilmiştir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 15 nci Piyade Tümeninin 18 Ekim 1918 tarihli konuşu şöyleydi. 196 Derbent in Kuzey Cephesinin sağ kanadında 107 nci Alay Komutanın komutasında, 107 nci Alay 3 ncü Tabur, 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur ve 8 makineli tüfekle 6 dağ topu vardı. 56 ncı Alay 1 nci Tabur ve 4 makineli tüfek alay ihtiyatıydı. Derbent in kuzey cephesinin sol kanadında ise; 38 nci Alay Komutanın komutasında 107 nci Alay 2 nci Tabur, 38 nci Alay 1 nci ve 2 nci Tabur ile 14 makineli tüfek ve 2 dağ topu bulunmaktaydı. Batıda ve 38 nci Alay hizasında ve Tümen emrinde; 2 bölüklü 38 nci Alay 3 ncü Tabur, 4 makineli tüfek vardır. Daha batıda ve Zadyan ilerisinde ve Tümen emrinde, 42 nci Süvari Bölüğü ve milis süvarileri bulunuyorlardı. Cephe gerisinde Tümen ihtiyatı olarak; 107 nci alay 1 nci Tabur, 56 ncı Alay 2 nci Tabur, 10 makineli tüfek, 1 sahra 4 dağ topu; Derbent in içinde ve sahilde 1 zırhlı tren (İçinde 2 piyade mangası ile 2 makineli tüfek vardı.) ile 1 sahra topu vardı. Ayrıca, 5 nci Kafkas Tümeni Sıhhiye Bölüğü, Telgraf Takımı, 15 nci Piyade Tümen karargâhı ve Kuzey Kafkas Komutanlığı karargâhı mevcuttu. Düşmanın cephede kuvveti zayıftır. Ağni de, cam fabrikasında ve civarında 200 kadar piyadesi ve 4 topu, sol kanadımızın ilerisinde 100 kadar süvarisi vardı. Kuvvetlerinin büyük kısmı ve zırhlı trenleri Han Mehmetkale deydi. Bakû de bulunan Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Maliye Bakanı 18 Ekim günü Derbent e geldi. Cumhurbaşkanıyla görüştükten sonra Cumhurbaşkanı Kafkas İslam Ordusu Komutanıyla görüşmek üzere Bakû ye gitti. Piçarahof a gönderilen mektubu götüren Yaver Salta yla subayımız henüz dönmediklerinden, merakla bekleniyorlardı. 18 Ekim günü Bulgarların İtilâf Devletleriyle anlaşarak bütün ordularını onların emrine bıraktıkları, İngilizlerin Dedeağaç a asker çıkardıkları, Wilsonun vermiş olduğu cevapta bizim için pek ağır şartların bulunduğu ve bu şartların içinde Türk askerlerinin 196 Kroki için bk. Ek-10. Tümenin konuşunu gösterir çizelge için bk. Ek

131 Kafkasya dan hemen çekilmesinin de bulunduğu haberleri alındı. Bu haberler üzüntüye sebep oldu nci Tümenin Petrovsk u Zaptetmek Üzere Derbent ten Kuzeye Doğru Hareketi Hakkında Alınan ve Verilen Emirler 19 Ekim 1918 günü, öğle yemeğinde, Yusuf İzzet Paşa ile görüştüm. Piçarahof a verilen notanın süresi yarın dolacağından Cemikent e 197 kadar taarruz harekâtına başlamak gerektiğini ve saat te gidip kendisiyle müzakere etmemi söyledi. Saat te yanına gittim. Saat e kadar taarruzun şekli hakkında görüştük. Demiryolunun iki tarafından ve cepheden Han Mehmetkale istikametinde ilerleyecek olan 107 nci Alay Komutanının ve Alay birliklerinin harp kabiliyetleri az olduğundan topçu ve zırhlı trenle takviye edilen bu müfrezenin kabiliyetli bir komutan tarafından idare edilmesiyle ilgili ricam üzerine bu müfrezenin başında bizzat bulunarak, kendisi tarafından emir verileceğini vaat ettiler. Böylelikle ben kuşatma koluyla Kemah sırtlarından ve batıdan ilerleyecektim. Verilen bu karar üzerine 15 nci Piyade Tümen karargâhından, 19 Ekim 1918 tarih, saat da, 23 numaralı ve gizli şu Tümen emrini verdim: 1.Tümen cephesinde düşmanın gayet zayıf kuvvetleri vardır. Bir kısım kuvvetinin Han Mehmetkale ve Cemikent te bulunduğu haber alınmıştır. Millî kuvvetlerimiz Timurhanşura yı tazyik etmekte ve Daşlagar da 198 bulunan bir kısım kuvvetimiz de Yeniboynak istikametinde ilerleme emrini almıştır. 2. Tümen yarın sabah Cemikent i zapt etmek ve Derbent ile Cemikent arasındaki düşman kuvvetini yok etmek için şu şekilde hareket edecektir: a. 107 nci Alay 2 nci ve 3 ncü Tabur ve 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur ile 1 Krupp dağ topu bataryası, 1 seri sahra takımı Yarbay Fazlı komutasında bütün cephesiyle kuzey istikametinde hareket edecektir. Hareket saatiyle taarruz tarzı hakkında Kuzey Kafkas Komutanlığından emir alacaktır. Derbent istasyonunda bulunan zırhlı tren 107 nci Alay ile birlikte ve daima bu alayın cephesi ilerisinde bulunmak üzere hareket edecektir. Hattın bozuk olan yerlerini hızla tamir etmek üzere istasyon memurlarından bir tamir müfrezesini birlikte götürecektir. b. 38 nci Alay ve 56 ncı Alay (107 nci Alay 1 nci Tabur dahil) 1 Kudretli, 1 Krupp dağ topu bataryası ve 5 nci Kafkas Tümeni Sıhhiye Bölüğü mehtaptan istifade ederek bu gece hareket edip Kemah ta toplanacaklardır. c. 42 nci Süvari Bölüğü ile milis süvarileri Tümen kolbaşı gelinceye kadar yerlerinde kalacaklardır. d. Kemah tan saat da hareket edilecek, yürüyüş emri ayrıca Kemah ta verilecektir. 197 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısında kent. 198 Dağıstan da, İzerbaş şehrinin batısında kent. 117

132 3. Alaylar; lüzumsuz büyük ağırlıklarını Derbent te bırakacaklar ve eksiltecekleri malzemelerden yararlanıp tüfek başına 500 mermi götüreceklerdir. Mümkün mertebe mekkâre 199 tercih olunacaktır. 4. Birlikler iki günlük iaşelerini beraber götürecekler ve ihtiyaç duyulduğunda civar köylerden mazbata karşılığında iaşelerini temine çalışacaklardır. 5. Cephane ve iaşe 21 Ekim 1918 tarihinden itibaren trenlerle sağlanacağından, Derbent istasyon komutanı, birlikler ilerledikçe kuzey istikametinde demiryolu ve telefon hatlarının tamirini önemle takip edecektir. 6. Kemah a gidecek birlikler hemen birer kılavuz tedarik edeceklerdir. İleri harekât için 38 nci Alay 3 ncü Tabur Komutanı kuzeye ve bilhassa Cemikent e giden yolları iyi bilen silahlı 6 atlı kılavuz tedarik edecek ve Kemah ta Tümen karargâhına teslim edecektir. 7. Yürüyüş mesafesi fazla olduğundan askerlerin çantaları büyük ağırlıklarda bıraktırılacaktır. Cephane, ekmek torbası, matara, portatif kazma ve kürek ile kaput, portatif çadır birlikte götürülecektir. 8. Harekâtımızın düşmana sezdirilmemesi çok önemli olduğundan birlikler gerek yürüyüş esnasında gerekse ordugâhlarda gürültü yapmayacaklar ve büyük ateşler yakmayacaklardır. Kılavuzlar tedarik edilirken Tümenin harekâtına ve kuvvetine dair hiç bir şey söylenmeyecektir. Bu husus gizli tutulacaktır. 9. Alaylar kendilerine ait telefon hatlarını toplayacaklardır. Yalnız 107 nci Alay şebekesiyle Kemah telefon hattı aynen bırakılacak ve Derbent - Kemah hattının gayet sağlam olmasını ve bu hattın daha ileriye uzatılmasını Tümen Telgraf Takımı şimdiden hazırlayacaktır. 10. Tümen karargâhı 20 Ekim 1918 günü saat te Derbent ten hareket edecek ve saat da Kemah ta bulunacaktır. Tümen büyük ağırlık komutanı fazla eşya ve ağırlıkların başında Derbent te kalacaktır. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Tümen emrinin birinci maddesinde millî kuvvetlerle ilgili olarak yazılan bilgi Kuzey Kafkas Komutanlığından şifahen alınmıştı. 199 Mekkâre; nakliyat işlerinde çalıştırılan hayvanlar hakkında kullanılan bir tabirdir. Askerî teşekküllerde ordu ağırlıklarının nakli için at, deve, katır gibi hayvanlar bulundurulduğu gibi ordu birliklerinin bir yerden bir yere nakilleri sırasında ve daha ziyade harp zamanlarında halkın hayvanları satın alınır ve bazı zamanlar geçici bir süre için ordu hizmetine alınarak sahiplerine mahallerince tayin olunan ücretler verilirdi. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.2, MEB. Yayınları, İstanbul 1993, s

133 Bu emrin bir suretini saat da Yusuf İzzet Paşa ya takdim ettim ve saat da şu emirleri aldım: 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına 1. Petrovsk şehriyle civarının ve şehirle Derbent arasında olup Kuzey Kafkas Cumhuriyet Hükûmetine ait olan toprakların tahliyesi talebini içeren ve söz konusu hükûmetçe verilen notanın süresi 20 Ekim 1918 sabahı doluyor. Düşmandan uygun bir cevap alınmadığı takdirde, Hükûmetin tehlikeye düşecek olan istiklâlinin harple temini ve söz konusu arazinin geri alınması kararlaştırılmıştır. Derbent etrafında komutanız altındaki birlikler 20 Ekim 1918 sabahından itibaren ilk verilecek emirle taarruza hazır hâlde olacaklardır. 2. Levaşi, 200 Daşlagar ve Çerkey mevkilerinden alınan son raporlara göre Petrovsk taki düşman kuzeyden Çeçenler tarafından tazyik edilmektedir ve Derbent civarından takviye kuvvet istedikleri anlaşılmıştır. 3. Süvari subay keşif kolundan alınan rapora göre dün saat dan itibaren düşmanın 5 treni birbirini takip ederek Han Mehmetkale istasyonundan kuzeye doğru hareket etmiştir. Han Mehmetkale istasyonunun güneyinde bekledikleri görülen 300 kişilik düşman kuvvetinin çok eksildiği gözetlenmiş ve cam fabrikası civarında olduğu düşülen düşmandan eser görülmemiştir mevcutla teşkilât taburunun Daşlagar a gelmesi ve oraca da millî kuvvetlerle birlikte Yeniboynak hattına taarruzla bu hat üzerindeki demiryolunda tahribat icrası ve Petrovsk tan takviye birlikleri gelmesinin engellenmesi hakkında gerekli emirler verilmiştir. Teşkilât taburunun 20 Ekim de Daşlagar a gelmiş olması pek muhtemeldir. Nizamiye subayının komutasındaki kadar silahlı bir kuvvetimiz; 17 Ekim de Levaşi de toplanmıştır. Bu kuvvetin 19 Ekim de Levaşi den hareketle Paraul 201 üzerinden düşmana etkilemeye başlayacağını bu kuvvetlerin komutanı olan Yarbay Kemal bildirmiştir. 5. Kuba taburuyla, 1 seri sahra ve 1 dağ topu 14 ncü Alay Komutanı Yarbay Sadettin komutasında sahil muhafazasına memurdur. Topçuların bu akşam özel yerlerine konuşlandırılması ve tabur tarafından gerekli hazırlıklarda bulunulması tarafımdan doğrudan 14 ncü Alay Komutanına emredilmiştir. Yarın harekâtın ilk bölümünün cereyan tarzına göre 107 nci Alaydan bir taburun dahi şehir civarının savunulmasına tahsisinin gerekip gerekmeyeceğine karar vereceğim. 6. Taarruza yönelik emirlerle taarruza başlama emri tarafımdan ayrıca verilecektir. Bu emirlere göre; ilk taarruz emri tarafımdan verilecek ve emrinize göre demiryolunun her iki tarafından ve cepheden hareket edecek 200 Dağıstan da, İzerbaş şehrinin batısında kent. 201 Dağıstan da, Timurhanşura şehrinin doğusundadır. 119

134 kuvvetin sevk ve idaresi Han Mehmetkale ye kadar tarafımdan tanzim edilecektir. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Bu emrin ikinci maddesinin birinci fıkrasında verilen bilginin doğru olmadığı, üçüncü maddesinde teşkilât taburunun yapacağı bildirilen hareketin yapılmadığı ve Tümenin taarruz harekâtı esnasında batıdan Kuzey Kafkas Komutanlığı emrinde bulunan hiç bir nizamiye ve millî kuvvetin etkili olmadığı harekât esnasında anlaşılmıştı. Saat te ikinci emir alındı: 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına 1. Tümen, 20 Ekim 1918 de Han Mehmetkale le Derbent arasında bulunan düşmanı kuşatacak ve esir edecek şekilde taarruz harekâtına başlayacak ve akşama kadar büyük kısımlarıyla Cemikent i, süvarisiyle Kayakent 202 mevkisini ele geçirmiş olacaktır. 2. Tümen süvarisi keşif faaliyetini akşama kadar Daşlagar Kayakent hattına kadar uzatmış ve Daşlagar dan ilerliyecek kuvvetle irtibat kurmuş olacaktır. 3. Harekâta başlamak zamanını yine tebliğ edeceğim. Telefon irtbatı kesildiği takdirde saat de harekâta başlanacaktır. 4. Ben, 20 Ekim günü den itibaren topçu gözetleme mevkisinde bulunacağım. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Daha önce bu maksatları içeren Tümen emri verilmiş olduğundan, yarın Kemah ta verilecek yürüyüş emrine esastır kaydıyla, bu emri kurmay başkanlığına havale ettim. Bu emrin ikinci maddesinde bahsedilen ve Daşlagar dan ilerleyecek olan kuvvet gelmemiş ve dolayısıyla irtibat kurulamamıştır. 19 Ekim günü Tümen cephesinde önemli bir şey olmadı. Ağni istasyonunun kuzeyinde bulunan küçük istasyonda düşmanın bir taburu olduğu gözetlendi. Saat da ve da iki defa düşmanın iki manga piyadesiyle 20 kadar süvarisi Zadyan kışlasına girmek istemişse de bunlar, makineli tüfek ateşiyle püskürtülmüştü. Düşman topçusu cephemize tesirsiz 15 mermi atmıştı. Saat da düşmanın bir zırhlı treni Ağni istasyonuna 202 Dağıstan da, İzerbaş şehrinin güneyinde kent. 120

135 gelmişti. Daha önce görülen 2 harp gemisi yine görüldü. 305 adet piyade mermisi sarf edilmişti. Kaybımız yoktu nci Piyade Tümeninin 20 Ekim 1918 Günü İki Koldan Kuzeye Hareketi ve Cemikent in Zaptı 20 Ekim 1918 günü saat te Derbent ten hareket ettim. Müthiş bir soğuk ve ayaz vardı. Kemah a giden yol çok dik ve adi bir araba yoluydu. Toplar ve arabalar askerlerin yardımıyla ve büyük güçlükle bu yoldan çıkarılabiliyordu. Saat de Kemah a ulaştım. Kuşatma kolunu oluşturan birlikler daha önce verilen Tümen emri gereği, vaktinde burada toplanmışlar ve hazırlıkları tamamlamışlardı. Toplanan birlikler şunlardı: 38 nci Alay (3 tabur ve Alay Makineli Tüfek Bölüğü), 56 ncı Alay (2 tabur, Alay Makineli Tüfek Bölüğü, 107 nci Alay 1 nci Tabur), 15 nci Topçu Alayı (1 Kudretli ve bir Krupp dağ topu bataryası), 15 nci Piyade Tümeni Telgraf Takımı ve 5 nci Kafkas Tümeni Sıhhıye Bölüğü. 42 nci Süvari Bölüğü ve süvari milisler Zadyan da ydı. Yusuf İzzet Paşa yla telefonla görüştüm. Henüz Piçarahof tan cevap gelmemişti, verilen süre dolduğundan taarruza başlanmasını emretti. Cepheyi gözetledim, bir şey görülmüyordu. Alay komutanlarının Kemah halkından yollar hakkında yaptığı incelemeleri bizzat tamamladım ve toplanan birliklere, ileride bulunma sırasının 38 nci Alaya geldiğini göz önüne alarak şifahen şu emri verdim: Cephemizdeki düşman zayıftır. 15 nci Piyade Tümeni 20 Ekim günü Cemikent i zapt edecektir. 107 nci Alay Derbent in kuzeyinde düşmana taarruz edecek ve harekâtını kuşatma kolunun harekâtına göre icra edecektir. Burada toplanan birliklerden 38 nci Alay 3 ncü Tabur (2 bölüklü), yanına kılavuzlar alarak önden gidecek, saat te gizlice Zadyan - Kocuh - Samanlıtepe istikametinde ilerliyecektir. 38 nci Alaydan 2 tabur, Alay Makineli Tüfek Bölüğü ve 1 Krupp dağ bataryası öncü kuvvetleri 500 metreden ve 56 ncı Alay ile Kudretli dağ topu bataryası, Telgraf Takımı ve Sıhhiye Bölüğü, sırayla 38 nci Alayı 500 metre mesafeden takip edecektir. Birlikler, yanlarına kılavuzlar alacaklardır. Ben alay komutanlarıyla birlikte öncüde bulunacağım. Ayrıca, Süvari Bölüğüne de şu emri gönderdim: 42 nci Süvari Bölüğü (Milisler dahil) kuvvetli bir subay keşif kolunu yürüyüş kolunun sağında olmak üzere Kemah sırtlarının kuzeyine doğru gönderecek ve geri kalan kuvvetiyle Kocuh - Samanlıtepe üzerinden Cemikent e giderek düşmanı gözetleyecek ve geriye hareketini erteleyecektir. 107 nci Alay Komutanına telefonla; hemen kuvvetli keşif kolları çıkarıp düşmanla temas sağlamasını ve düşmanın ricatı hâlinde şiddetle takip etmesini emrettim. Öncü kuvvetler saat te hareket ettiler. Hava güneşliydi. Arazi dağlık ve ormanlık olduğundan yollar çok kötü, hatta bazı yerler izi kaybolan 121

136 adi bir patikadan ibaretti. Birlikler bütün yol boyunca güçlükle ve vakit kaybederek ilerleyebiliyorlardı. Öncü kuvvetlerle beraber Zadyan a geldiğimde, Süvari Bölüğünün henüz hareket etmemiş olduğunu gördüm. Tekrar açıklama yaparak süratle ilerlemesini emrettim. Öncü kuvvetler mümkün mertebe gizlice saat da Kocuh yakınlarına ulaştı. Düşman keşif kolları ancak burada çevirme hareketimizi hissedebildi. Düşman tarafında hemen geri gidilerek bilgi verildiğinden Ağni ve cam fabrikası civarından birbirini takiben düşmanın 400 kadar piyade ve 200 kadar süvarisiyle, öküzlerle çekilmiş 4 topunun Han Mehmetkale istikametinde ve geriye süratle hareket ettiği görüldü. Han Mehmetkale de harekete hazır trenler bulunuyordu. Düşmanın birçok piyadesi, halkla karışık şekilde demiryolu hattını takip ederek kuzeye gidiyordu. Cepheden ilerleyen 107 nci Alay henüz mevzisinden yeni hareket etmişti ve çok yavaş ilerliyordu. Bu cephede zırhlı trenimiz, düşman zırhlı treniyle karşılaşarak düşman zırhlı treninin etkili topçu ateşi karşısında hemen çekilmiş ve düşman zırhlı treni topçu ateşini cephedeki topçularımızın üzerine çevirerek mevzi değiştirmişti. Eğer 107 nci Alay, düşmanın üzerine hızla ilerleyebilseydi, Han Mehmetkale civarında düşman sıkıştırılacak ve kısmen esir edilebilecekti, ancak artık düşmanı daha kuzeyden çevirmek gerekiyordu. Kocuh ta karşı koyabilecek bir muharebe postası bırakılarak yürüyüşe devam edildi. Süvari Bölüğü Cemikent e sevk edildi. Öğle vakti 22 vagonlu bir tren, Han Mehmetkale den kuzeye doğru hareket etti. Düşmanın Han Mehmetkale de bulunan 2 topunun yürüyüş kolumuza tesirsiz 30 kadar mermi atması üzerine, bir Krupp dağ takımı mevziye sokularak karşılık verildi. Çok geride kalan 107 nci Alay bu sırada ancak Ağni istasyonunun biraz kuzeyine gelebilmişti. Kuşatma kolu köprüsüz birçok sulardan, çamurlardan ve kötü yollardan geçerek saat te Samanlıtepe ye ulaştı. Buradan bizzat gözetleme yaptım. Çevirme hareketimizin etkisinden düşmanın çok hızlı adımlarla ve kısmen trenlerle kuzeye doğru gitmekte olduğunu, bir trenin Bereköy de, 203 iki trenin Cemikent te beklediklerini gördüm. Hemen Kudretli dağ topu bataryasına Samanlıtepe nin doğu sırtlarında mevzi aldırarak düşman trenlerini ateş altına aldırdım. Yaptığım gözetlemede düşmanı takip edip, taarruz etmesi gereken 107 nci Alay birliklerinin ilerlediğini göremiyordum. Sonradan, bu alayla beraber olan Yusuf İzzet Paşa nın, düşmanın denizdeki iki harp gemisiyle cephedeki zırhlı trenin ateşine maruz bırakmamak ve kayıp verdirmemek amacıyla, bu alayı yavaş hareket ettirdiğini anladım. Oysa bu alay emrinde harp gemilerine karşı kullanılacak bir seri sahra takımı ve zırhlı trene karşı kullanılacak bir Krupp dağ topu bataryasıyla bir zırhlı tren vardı. Seri sahra takımı düşman gemilerine tesir edemese dahi gemilerin sahile yaklaşmalarına engel olabilirdi. Zaten gemiler, sahile çok yanaşamadıklarından ateşleri etkisiz kalıyordu. Mermileri tamamen aşıyordu. 203 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısında kent. 122

137 Düşmanın topçu ve piyadesi ise çevirme hareketimizin etkisiyle duramayarak çekiliyordu. Kuşatma koluna bağlı birlikler saat te Samanlıtepe sırtlarına yorgun olarak vardıkları zaman, cephedeki 107 nci Alay birlikleri hâlâ Han Mehmetkale den çok uzakta bulunuyorlardı. Bu alay hareketini hızlandırmış olsaydı birlikte Cemikent e taarruz edilerek burada düşman imha edilir ve birçok esir alınırdı. Böylece, büyük bir fırsat kaçırılmış oldu. Bu sırada zırhlı tren komutanından, toplarının bozulduğunu ve tamir ettirmek için Bakû ye gitmek istediğini bildiren bir rapor aldım. Kendisinden hiç istifade etmediğimi, edemeyeceğimi belirtip, Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı emrine, Bakû ye dönmesini bildirdim. Saat da Süvari Bölüğü komutanından aldığım raporda şunlar yazıyordu: Cemikent zapt edilmiştir. Buradaki düşman süvarisi firar etmiş, ancak trenlerden inen 500 kadar düşman piyadesi zırhlı tren ateşi himayesinde taarruza geçmiş ve yarım saat kadar süren çatışmadan sonra Uluterkeme ye 204 çekilmek zorunda kalınmıştır. Bunun üzerine, hemen 38 nci Alay Komutanına; Cemikent e ilerleyerek süvarilerle birlikte orayı zapt etmesini, bir taburla Uluterkeme nin sağından, bir taburla da bu köyün solundan ilerliyerek ve bir taburunu da ihtiyatta bırakarak hareket etmesini emrettim. Ayrıca, cephesi doğu ve kuzeye karşı olmak üzere tertibat almasını, mümkünse demiryolu hattını tahrip ettirmesini ve hızlı hareket etmesini bildirdim. 38 nci Alay yorgun olmasına rağmen hareket etti. 56 ncı Alay ile topçular ve Tümen karargâhı Samanlıtepe sırtlarında kaldı. Gerek alınan raporlardan ve gerekse köylerde yapılan araştırmalardan Han Mehmetkale den ricat eden düşman kuvvetinin kadar piyade, 250 kadar süvari ve zırhlı trenden ve ayrıca 6 kadar toptan ibaret olduğu ve trenlerle nakledilen kuvvetlerin bundan hariç olduğu anlaşılıyordu. Düşman bu kuvvetini şimdiye kadar gözümüzden iyi gizlemişti ve gizleme kuralını iyi uygulamıştı. Çünkü yaptığımız gözetlemelerden elde ettiğimiz sonuca göre düşman piyadesini bu kadar kuvvetli zannetmiyorduk. Akşam olmuştu. Sadece 38 nci Alayın ilerlemesiyle yetinerek, Samanlıtepe den, 24 numaralı Tümen emrini verdim: 1. Süvari Bölüğü Cemikent i zapt etmiştir. 20 Ekim 1918 Saat nci Alay; sağ kanadı Uluçay, sol kanadı Macalis - Cemikent yolu dahil olmak üzere Cemikent istikametinde ilerleyecek, Cemikent in 500 metre kadar güneybatısındaki sırtı 2 taburuyla işgal edecek, bir taburu alay ihtiyatı olmak üzere merkez gerisinde bulunduracaktır. Bu akşam, mutlaka, bir 204 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısındadır. 123

138 subay komutasında, kuvvetli bir müfrezeyi Cemikent te bulunduracaktır. Ayrıca, Cemikent in kuzeyindeki demiryolu hattını tahrip için bir keşif kolu gönderecektir ncı Alay bir bölüğüyle Samanlıtepe nin kuzey sırtlarını cephenin kuzeyine dönük olarak işgal edecek ve 38 nci Alayın sol kanadının emniyetini sağlayacaktır. İki mangalık kuvvetini de bir subay komutasında Yüksektepe ye gönderecek ve 2 taburu Samanlıtepe nin gerisindeki vadide ihtiyatta bırakacaktır. 4. Kudretli ve Krupp dağ topu bataryaları Samanlıtepe de kendilerine gösterilen yerde mevzilerine gireceklerdir. 5. Süvari Bölüğü Kayakent istikametinde gidecek, Kayakent - Daşlagar arasında bize bağlı milis birlikleriyle irtibat kurmaya çalışacaktır. 6. Sıhhiye Bölüğü Samanlıtepe nin gerisine gelecektir. 7. Tümen karargâhı Samanlıtepe dedir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 38 nci Alay; muharebesiz Cemikent i zapt etti. Yapılan incelemeden anlaşıldı ki, düşman Velikent 205 civarında toplanan kuvvetini kaçırabilmek için trenle nakledilen 500 kadar piyade ile birkaç makineli tüfeği Cemikent e indirerek süvari bölüğümüze karşı göndermişti. 38 nci Alay da yetişerek yarım saat kadar çatışmadan sonra düşman bu kuvvetini trene bindirerek kuzeye götürmek zorunda kaldı. Saat de Kuzey Kafkas Komutanlığına şu raporu yazdım: 1. Cemikent 38 nci Alay tarafından zapt edilmiştir. Süvari Bölüğü Kayakent istikametinde harekete geçmiştir. Düşmanın 100 kadar piyade ve 100 kadar süvarisi Cemikent in batısında demiryolu hattını ve nakliyatını engellemek amacıyla 38 nci Alayla muharebe etmektedir. Bu düşmanın püskürtülmesi ve demiryolu hattının kuzeyde tahribi için 38 nci Alay Komutanına emir verilmiştir vagondan oluşan 4 tren Cemikent in 3 km kadar kuzeyinde durmaktadır. 30 kadar düşman süvarisi Cemikent - Kayakent yolu üzerinde dolaşmaktadır. Birlikler bugün fazla yürüyüş yapmış, birkaç dereyi köprü olmadığından dolayı yaya olarak geçmek zorunda kaldıklarından dolayı askerler yorgundur. Bu gece şu şekilde tertibat alınacaktır: a. 38 nci Alay; 2 taburuyla Cemikent te, 1 taburuyla da sol kanatta Alay ihtiyatında bulunacaktır. b. 56 ncı Alay; Samanlıtepe nin kuzeyinde toplu hâlde bulunacak ve bu alaydan 1 bölük daha kuzeyde emniyet tertibatı alacaktır. 205 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısında kent. 124

139 c. Topçular, Sıhhiye Bölüğü ve Tümen karargâhı Samanlıtepe de geceleyeceklerdir. 2. Yarın sabah Cemikent istasyonu ele geçirilecektir. 107 nci Alayın hızlı hareket etmesi çok önemlidir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Saat den itibaren sessizlik hâkim oldu. Tümen karargâhının büyük ağırlığı yetişemediğinden gece açıkta geçirildi. Gece yarısı 107 nci Alaydan bir subay Yusuf İzzet Paşa dan emir getirdi. Han Mehmetkale den gönderilen bu emir saat de yazıldığı hâlde gece yarısı ancak gelmişti. Emir şöyleydi: 1. Başarınızı kutlarım nci Alay, akşama doğru ancak Han Mehmetkale ye ulaşabilmiştir. Alay, ileri birliklerini Selikköyü 206 hizasına sürecektir. 3. Durumunuzla ve düşmanın durumuyla ilgili bilgi verilmesini; mümkünse karargâhınızın Velikent te bulundurulmasını; kısa muharebe raporunun bu gece gönderilmesini ve yanıma bir emir subayı gönderilmesini rica ederim. 4. Bu geceden itibaren 107 nci Alayın harekâtı tarafınızdan düzenlenecektir. 5. Ben 20 Ekim 1918 gecesini, Han Mehmetkale köyünde geçireceğim. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet 107 nci Alay Komutanı Yarbay Fazlı nın gönderdiği rapor şöyleydi: Saat de Han Mehmetkale ye geldik. Düşmanın cephemizde 1 zırhlı treniyle 2 topu vardır. Piyadesi azdır. Sizin tarafınızdan gördüğü baskı üzerine geri çekilmiştir. 107 nci Alay komutanının bu raporundan, cephesinde önemli bir şey olmadığı anlaşılıyordu. Hatta harp gemilerinin ateşinden hiç bahsetmiyordu. Bizzat komuta ettiğim kuşatma kolu saat te Samanlıtepe ye ulaşmıştı. 38 nci Alayı Cemikent e ilerlettiğim hâlde, cephede bulunan 107 nci Alay, Han Mehmetkale ye ancak saat de varabilmişti. Demek ki, Alay, seri yürüyerek düşmanla teması muhafaza etmemişti km geride kalan bu Alaya, gece yarısından sonra emir göndermek ve bu gece o emri yaptırmanın çok zor olduğu anlaşılmıştı. Eğer 21 Ekim 1918 günü ileri harekete devam edilmiş olsaydı Alayın geri kalışı ortak harekâtı 206 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısında köy. 125

140 engellemiş olacaktı. İyi ki, 21 Ekim 1918 günü istirahata ve 107 nci Alayın ileri alınmasına tahsis edilmişti. 21 Ekim günü Cemikent te süvari bölüğünün girdiği çatışmada bir milis şehit oldu mavzer ve Berdanga fişeği sarf edildi. Fazla yorgunluktan dolayı süvari bölüğünden 2, Tümen karargâhıyla, Topçu Alayı karargâhından 1 er, toplam 4 hayvan telef oldu. Köylüler, düşmanın 8 yaralısı olduğunu söylediler. 21 Ekim gecesi, telefonla, İbrail de bırakılan 45 nci Alay Komutanından; kendisinin Batum a geldiğini ve 38 nci Alay 3 ncü Tabur 9 ncu Bölüğün Pavlak istasyonunda beklemekte olduğunu öğrendim Geri Kalmış Olan 107 nci Alayın 21 Ekim 1918 de İleri Alınması ve 22 Ekim 1918 Günü İçin Verilen Tümen Emri 21 Ekim 1918 gecesi sükûnetle geçti. Gece yarısı Yusuf İzzet Paşa dan aldığım emir üzerine saat de, özetle, şu raporu gönderdim: 20 Ekim 1918 günü saat deki emrinizi gece yarısı aldım. Saat te ve saat da iki rapor takdim etmiştim. Bunların ulaştığı bildirilmektedir. Kısmen tekrarlıyorum. 107 nci Alay cephesindeki düşman, kuşatma kolundan, kol Han Mehmetkale yi geçtikten sonra haberdar oldu ve gayet hızlı adımlarla çekilerek kısmen trenlerle, kısmen de yaya olarak kuzeye kaçtı. Düşman kuvvetinin; en az piyade, 250 süvari, 6 top ve zırhlı tren olduğu tahmin edilmektedir. Düşmanın, Han Mehmetkale ve Bereköy de demiryolunu tahrip ettiğini zannediyorum. Cemikent e kadar yalnız iki süvari keşif koluna rastladık. Düşman saat de Cemikent i kuşatan 38 nci Alaya karşı henüz Cemikent te kalan 25 vagonlu bir trenden 500 kadar piyade ile birkaç makineli tüfek çıkarmış ve Cemikent i işgal ederek yarım saat muharebeden sonra süratle trene binip kuzey istikametinde kaçmıştır. Bu tren, sonuncu ve dördüncü tren olmak üzere Cemikent in 3 km kadar kuzeyinde bir müddet durmuş, daha sonra gözden kaybolmuştur. Özetle, düşman gördüğü ani baskın üzerine, hızla ve büyük kısmı trenlerle Cemikent in 5 km kadar kuzeyine çekilmiş, sonraki harekâtı ise gözetlenememiştir. 15 nci Piyade Tümeni 21 Ekim 1918 gecesini, 20 Ekim saat de takdim ettiğim raporda bildirildiği üzere Cemikent ve civarında geçirecektir. Tümen karargâhı Bereköy e naklolunacaktır. Demiryolu hattının ve zırhlı trenin acilen onarılması hususu arz olunur. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu raporu gönderdikten sonra 21 Ekim 1918 saat da şu Tümen emrini verdim: nci Tümen birliklerinin 21 Ekim 1918 tarihindeki vaziyetini gösterir kroki için bk. Ek

141 1. 15 nci Piyade Tümeninin 20 Ekim günkü harekâtı sonucunda düşman piyade, 250 süvari ve 6 top ile hızla ve kısmen trenlerle kuzeye kaçmıştır. 2. Tümen 21 Ekim 1918 günü saat dan itibaren şu şekilde hareket edecektir: a. 107 nci Alay; demiryolunun iki tarafını takip ederek, seri yürüyüşlerle ilerleyip Cemikent köprüsünden geçecek ve öğleye kadar Kum kışlasına gelecektir. Burada bekleyerek Acıgöl ün güneybatısından başlayarak Kum kışlasından geçerek Kayakent yolunun 200 metre batısına kadar uzayan cepheyi iki taburuyla ele geçirecek ve tahkimat yapacaktır. b. 38 nci Alay; 107 nci Alay geldikten sonra, 107 nci Alayın sol kanadından itibaren 1 taburuyla Cemikent in kuzeyinde ve diğer taburuyla Uluterkeme nin kuzeyinde bulunarak 107 nci Alay ile irtibatta bulunacaktır. c. 56 ncı Alay; her iki alayın durumu kesinleştikten sonra Bereköy e gelerek Tümen ihtiyatı olacaktır. d. 15 nci Topçu Alayından bir Krupp dağ topu bataryası 107 nci Alay cephesi gerisinde ve Cemikent in 500 metre kadar doğusunda, diğer Krupp dağ topu bataryası ile sahra takımı Cemikent in batısında ve Değirmen civarında, Kudretli dağ topu bataryası da Samanlıtepe nin doğu sırtlarında mevziye gireceklerdir. e. Süvari Bölüğü şafakla beraber Kayakent istikametinde gidecek ve düşmanın nerelerde direneceğini ve Kayakent sırtlarındaki kuvvetini keşfedecektir. Ayrıca, Daşlagar istikametinde bulunduğu düşünülen milis kuvvetlerle irtibat kurulacaktır. f. Sıhhiye Bölüğü, Telgraf Takımı ve Tümen karargâhı Bereköy de bulunacaktır nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emrin bir sureti bilgi için Yusuf İzzet Paşa ya gönderilmişti. 21 Ekim günü saat de düşmanın bir zırhlı treni Papas istasyonunda görülmüş ve bir süre keşif faaliyeti yaptıktan sonra üç mermi atmış ve topçumuzun karşılık vermesi üzerine kaçmıştır. Bereköy e kadar esas telefon hattının uzatılması, demiryolu hattının tamiri ve iaşenin ikmali hakkında gerekli emirleri verdikten sonra saat de beraberimdekilerle Samanlıtepe den hareket ederek, önce Uluterkeme ye geldim. Burada 38 nci Alay 1 nci Taburun durumunu uygun görmeyerek köyün batı sırtlarına gönderdim. Daha sonra Cemikent e gelerek 38 nci Alay komutanıyla görüştüm ve açıklama yaptım. Buradan 107 nci Alayı karşılamak üzere hareket ettim. Taburlar henüz köprüyü geçiyorlardı.

142 Ayrı ayrı tabur komutanlarına gerekli emirleri verdikten sonra Yusuf İzzet Paşa ile bir araya gelerek Cemikent e geldik. Saat te şu emirleri aldım: nci Piyade Tümeni, 21 Ekim 1918 de birliklerinin büyük kısmıyla Cemikent civarında ve bu kentten geçen Bağan çayının kuzeyinde kalarak istirahat edecek ve düşmanın karşı taarruzu hâlinde Cemikent köyünü ve bu köyden geçen ve Aleksandırkent e (Başlıköy) 208 giden yolu şiddetle savunarak, muhafaza edecektir. Keşif faaliyetlerini de Kayakent istasyonu - Kayakent köyü - Ödemiş 209 hattına kadar uzatacaktır. Düşmanın Petrovsk tan takviye kuvveti alıp almadığının araştırılması, cephenizdeki kuvvetin ve hangi hatta müdafaa etmek niyetinde bulunduğunun keşfi çok önemlidir nci Piyade Tümeninin 22 Ekim akşamı; Kayakent - Hüseyinbeykent Ödemiş hattını elde bulunduracak şekilde hareket etmesi kararlaştırıldığından iki günlük iaşesi, son olarak kurtarılan köylerden satın alma suretiyle temin edilecektir. Ayrıca, yollar hakkında da bilgi toplanılacaktır. İki güne kadar kilo buğday veya un ile aynı miktarda arpanın Han Mehmetkale de toplanması hususu Macalis Komutanlığına yazılmış ve konuyla ilgili bir memur gönderilmiştir Ekim 1918 gecesini Cemikent te geçireceğim. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Tümen zaten, bu emir verilmeden önce, emirde belirtilen vaziyeti almıştı. Yalnız, Han Mehmetkale de toplanılacak iaşe hakkında birliklere bilgi verildi, ancak bu emir gerçekleştirilemedi. İki günlük iaşenin köylerden belge karşılığında alınması ve araba tedarik edilmesi hakkında birliklere emir verdim. Düşman hakkında bilgi toplanması ve acilen bildirilmesi hususu da ayrıca Süvari Bölüğü Komutanlığına emredildi. Cumhurbaşkanı Çermoyef karargâhıma geldi. Başarılarımızdan dolayı teşekkür etti. Birlikte Yusuf İzzet Paşa ya gittik. Bu sırada Batum Lojistik Destek Müfettişliğinden alınan telgrafta, Kudretli dağ topu bataryalarının cephane ihtiyacı soruluyordu. Ben de mermi istedim. Saat da 15 nci Piyade Tümeni Topçu Alay Komutanı düşmanın sola doğru örtülü olarak ilerlediğini, 38 nci Alay 1 nci Tabur cephesinde düşman piyadesinin bulunduğunu kendi yaverinin gözetlemesine atfen haber verdi. Yaverle, bizzat telefonda görüştüm, o da doğruladı. Hemen atıma binerek hızla Pirinç değirmeninin yanındaki Krupp dağ topu bataryasının yanına gittim. Yaptığım gözetleme sonucunda düşman zannettikleri 208 Dağıstan da, Derbent şehrinin kuzeybatısında kent. 209 Dağıstan da, İzerbaş şehrinin güneyinde kent. 210 Dağıstan da, İzerbaş şehrinin güneyinde kent. 128

143 piyadenin 107 nci Alay birlikleri olduğunu ve atılan mermilerin piyademize isabet ettiğini öğrendim. Batarya komutanını azarladım. Ayrıca topçu cephesindeki piyademizle irtibat kurulmasını ve bütün cephedeki kuvvetlerimizin bataryalarının subaylar, hatta erler tarafından iyice öğrenilmesini ve her bataryadan mutlaka piyadenin yanında bir gözetleyici bulundurulmasını tekrar ve şiddetle emrettim. Bereköy de kurulan Tümen telefon santralinden düşmanın muhaberesinden şunları öğrendik: 1. Düşman Kayakent sırtlarında müdafaa için tertibat almakta olup, 2 alayını, demiryolundan dağa kadar olan kısma sevk etmiştir. 2. Cepheye sevk edilen bir kısım asker, cepheye gitmek istememektedir. Komutanlar bunun sebebini araştırmaktadırlar. Şiddetle savunma yapılması tavsiye edilmektedir. 3. Düşman, demiryolu hattının tahrip edilmemesine çok önem veriyor. Bunun temini ve takibi için bir komutan tayin edilmiş olup, bir lokomotif devamlı hat üzerinde gezdirilmektedir. 4. Askerler aç olduklarından, vagonlarla ekmek ve et talep ediliyor. Bu raporu alarak Yusuf İzzet Paşa nın yanına gittim. Raporun içeriğinden bahsettim ve Tümen birliklerinin emredilen tertibatı almış olduklarını arz ettim. Halk tarafından muhafaza edilerek bize teslim edilen bir Müslüman da ifadesinde; düşmanın Boynak hattında kuvvetli tahkimat yapmakta olduğunu söyleyerek, bu bilgiyi teyit ediyordu. 21 Ekim 1918 günü, geride kalmış olan 107 nci Alayın ileri alınması ve askerlerin kısmen istirahat etmesiyle geçmişti nci Piyade Tümeninin 22 Ekim günkü harekâtı hakkında Yusuf İzzet Paşa ile görüştüm. Önce, Kayakent in kuzey sırtlarının ele geçirilmesini emretti. Burasının en az km mesafede bulunduğunu söyledim. Müzakereden sonra Kayakent in güney sırtlarının işgal edilmesini yeterli gördü. Durum gereği birliklerden uzakta kalan 107 nci Alay Müfrezesinin harekâtıyla ilgili hızlı haberleşme sağlanamamasından dolayı, devamlı tarafımdan verilecek emirlerle idare edilmesi imkânı yoktu. 107 nci Alay Komutanının bu müfrezeyi istenilen şekilde sevk ve idare edemeyeceğini belirterek, bu müfrezeye, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı emrinde görev verilmeyen subaylardan kabiliyetli birinin, Süvari Bölüğüne de aynı şekilde kabiliyetli ve atak bir subayın tayin edilmesi hususunu arz ettim. Bunu da uygun gören, Yusuf İzzet Paşa, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı Kurmay Başkanı ile Süvari Binbaşı Abdülvahit in görevlendirilmesiyle ilgili olarak 21 Ekim 1918 tarih, saat işaretli şu emri verdi: ve 22 Ekim 1918 günkü 15 nci Tümenin hareketini gösterir kroki için bk. Ek

144 1. 15 nci Piyade Tümeni, kuvvetlerinin büyük kısmıyla Cemikent - Başlıköy (Aleksandırkent) üzerinden hareket ederek akşama kadar Kayakent - Hüseyinbeykent hattının güneyindeki sırtları tutacak ve keşif faaliyetlerini Yeniboynak civarına kadar uzatacaktır. Yarından itibaren 15 nci Piyade Tümeni Süvari Bölüğüne, 1 nci Kafkas Süvari Tümeni Süvari Kurmay Binbaşı Abdülvahit komuta edecektir. 2. Bir piyade alayıyla sahra topçusundan oluşan bir kuvvet, demiryolunun her iki tarafından hareketle, akşama kadar Kayakent in güneyindeki suyun güneyine varacaktır. Bu kuvvete yarın geçici olarak Kuzey Kafkas Ordusu Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı komuta edecektir. 3. İki kol arasında irtibatın muhafazasına dikkat edilecektir. Bunun için dağ eteği yolundan bir irtibat kuvvetinin indirilmesi lâzımdır. 4. Birlikler düşmanla temas sağlayarak düşmanın kuvveti ve tertibatı hakkında bilgi almaya çalışacaklardır. 5. Ben, Cemikent teyim. Ben de saat da Cemikent ten, 20 numaralı şu Tümen emrini verdim: nci Piyade Tümeni cephesinde düşmanın 3 vagonlu bir zırhlı treniyle en fazla 30 kadar piyadesinden başka bir kuvveti görülmemektedir. Dinleme istasyonundan alınan bilgiye göre düşmanın büyük kısmının Kayakent istasyonu ile Kayakent sırtlarında bulunması ve burada muharebeyi kabul etmesi ihtimali yüksektir. Düşmanın dinlenen konuşmalarında 1 nci Alaydan ve zırhlı trenden bahsedilmektedir. Bu gün Kayakent istikametinde gönderilen süvari bölüğünden henüz rapor alınmamıştır nci Piyade Tümeni yarın şu şekilde hareket edecektir: a. 107 nci Alay 2 nci ve 3 ncü Taburlar ve 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Piyade Taburu, 3 toplu bir Krupp dağ topu bataryası ve 2 seri sahra topundan oluşan müfreze, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı komutasında demiryolu hattının iki tarafından Kayakent istasyonu istikametinde ilerleyecek ve akşama kadar bu istasyonun güneyindeki suya varmış olacaktır. Müfreze, Cemikent ten Kayakent istikametinde bugün gönderilmiş olan Tümen Süvari Bölüğüyle irtibat kurarak, sol kanat birliklerinin durumundan haberdar olarak, harekâtını ona göre düzenleyecektir. Her iki tarafın da birbirlerine yardım edebilmeleri için şiddetli piyade ve topçu ateşi açılacaktır. b. 56 ncı ve 38 nci Alaylar bulundukları yerlerden kolbaşılar ile saat de hareket ederek, Başlıköy istikametinde yürüyecekler ve buradan kuzeye giden yolu takip ederek, Kayakent istikametinde ilerleyeceklerdir. 56 ncı Alay tesadüf edeceği düşman kuvvetlerini püskürterek akşama 130

145 kadar Kayakent i zapt etmeye gayret edecektir. 56 ncı Alaydan bir müfreze Çermesdağ ın doğu eteklerini takip ederek Kayakent istikametinde ilerleyecek ve 107 nci Alay sol kanadı ve Süvari Bölüğü ile irtibat kuracaktır. c. Kudretli dağ topu bataryası 56 ncı Alayı, Krupp dağ topu bataryası da 38 nci Alayı takip edecektir. d. Tümen Sıhhiye Bölüğü 38 nci Alayı takip edecek ve hastaları trenle Derbent e sevk edecektir. 3. Derbent te bulunan piyade ve topçu cephanesi, trenle Bereköy istasyonuna getirilecektir. Sonraki günlerdeki cephane ikmali buradan yapılacaktır. 4. İaşe son ikmal olunan iki günlükten sarf olunacak ve (Başlıköy - Kayakent - Hüseyinbeykent ten belge karşılığında ikmal edilecektir. Askerlerin iyi iaşe edileceklerdir. 5. Birlikler büyük ağırlıklarını ve askerlerin çantalarını Kocalı Tatlar batısı Başlıköy istikametinde Derbent te Tümen idaresinden verilecek iki günlük erzak ile beraber getirteceklerdir. 6. Tümen Telgraf Takımı; geride kalan hatları tamamen toplayacak ve yalnız Bereköy, Cemikent santrallerini bırakıp demiryolu hattındaki çıplak hattı Bereköy e bağlayacaktır. Tümen karargâhından iki süvari eri ve Başlıköy den toplanacak birkaç atlı ile Başlıköy den de bir ara muhabere postası tesis olunacaktır. 7. Ben yarın saat ten itibaren 38 nci Alayın baş tarafında bulunacağım nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 21 Ekim günü Sahra Takımı 5 Krupp bataryası 10 mermi atmıştır. Zayiatımız ve sarfiyatımız olmamıştır nci Piyade Tümeninin 22 Ekim 1918 de İleri Hareketinin Cereyan Şekli ve (Arallar Rakımlı Tepe - Kayakent - Hüseyinbeykent) Hattının Ele Geçirilmesi, 23 Ekim 1918 Tarihi İçin Verilen Karar ve Emirler 21 Ekim 1918 gecesi sükûnetle geçti. Süvari Bölüğünden alınan bir raporda milis kuvvetlerinin Daşlagar a gelmediği bildirilince, durum Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına arz edildi. 22 Ekim sabahı birlikler emredildiği şekilde, saat te yerlerinden hareket ettiler. Ben de kurmay subaylarımla birlikte saat te Cemikent ten hareket ederek 38 nci Alayın baş tarafına yetiştim. Hava sisli, yağmurlu ve çok soğuktu. Kahraman askerlerimiz hızlı yürüyüşlerle saat da Başlıköy e varmışlardı. Burada yarım saat kadar mola verdikten sonra 15 nci Piyade Tümeni kurmay subaylarıyla beraber dağlara

146 tırmanmaya başladık. Çermi dağına vardığım zaman 1 saat 15 dakika kadar süren bir piyade ateşi açıldı. Meğer Tümen emri gereğince Çermi dağının doğu eteklerinden ilerlemek ve sağdan, ovadan ilerlemekte olan 107 nci Alay müfrezesiyle irtibat kurmak üzere 56 ncı Alay komutanı emrinde bulunan 107 nci Alay 1 nci Taburdan iki bölük gönderilmişti. Bu bölükler, düşman süvarisine tesadüf ederek muharebeye tutuşmuşlar. Bölüklerin komutanına; vaziyeti muhafaza etmesini emrettim. Düşman süvarisi bölüklerin şiddetli ateşi karşısında kuzey istikametinde çekildi. Kolbaşında bulunan 56 ncı Alay da öncüsüyle Kayakent in güney sırtlarına varmış ve buraları muharebeyle ele geçirmişti. Bu sırada 56 ncı Alay Komutanından alınan raporda, düşman piyadesinin Kayakent in doğu sırtlarında dağınık olarak kaçıştıkları bildiriliyordu. Hızla ilerledik. Çermi dağı sık ormandı. Tek bir yolu vardı. Yürüyüş kolunun sağ tarafını takip ederek ve çok zorlukla Kayakent in güney sırtlarına ulaştık. Bizzat gözetleme yaptım. Süvari Bölüğü Kayakent in hemen güneyindeki tepedeydi. Kayakent in kuzeydoğu sırtlarında öbek öbek insanlar toplanmışlar ve ayakta konuşuyorlardı. Elbiseleri köylü elbisesine benziyordu. Önce bunların köylüler olduğunu zannettim. Yürüyüş kolumuza ateş açmıyorlardı. Bu sırada Süvari Bölüğünden aldığım raporda; Düşman Kayakent tedir. Açtığımız ateşle sırtlara çekildiler. deniliyordu. Birkaç el silah atılınca, toplanan insanların hemen mevzi aldıklarını gördüm ve düşman olduklarına hükmettim. Süratle Kudretli dağ topu bataryasına mevzi aldırarak boğucu bir ateş açtırdım. Etkisini gösteren topçu ateşinin ardından düşman piyadeleri siperleri terk ederek yukarı hatta doğru çekildiler. Süvari Bölüğü hemen Kayakent i zapt ederek yaya olarak çatışmaya girdi ve düşmanı durdurmaya çalıştı. Bu sırada 56 ncı Alay 2 nci Tabura bağlı 2 mangalık öncü kuvvet oraya yetişti. Yukarı hatta çekilen düşman hızla siperlere girerek mevzi aldı ve muharebe başladı. 56 ncı Alay 2 nci Tabur, öncüleri takviye etti. Saat olmuştu. 56 ncı Alay Komutanına cephede fazla makineli tüfek bulundurarak Kayakent in doğu sırtlarına taarruz etmesini, Süvari Bölüğü Komutanına da Kayakent in batı sırtlarına ilerleyerek 56 ncı Alayın sol kanadını himaye etmesini emrettim. Öncü kuvvetleri takviye eden 56 ncı Alay 2 nci Taburun topçumuzun ateşinin himayesinde taarruzu üzerine, muharebe şiddetlendi. Saat te Kayakent ile kuzey ve batı sırtları tamamen ele geçirildi ve buradaki düşman ovaya kaçırtıldı. Bir makineli tüfek ele geçirildi. 15 nci Piyade Tümeni ihtiyatı olan 38 nci Alay; 56 ncı Alayın sağ gerisine yerleştirildikten, Kayakent in hemen güneyinden geçen ova kısmı iki piyade bölüğüyle kapatıldıktan ve bir Kudretli dağ topu takımı da Kayakent in doğu sırtlarına konuşlandırıldıktan sonra Tümenin kurmay subaylarıyla birlikte, hızla 56 ncı Alay avcı hattına geldim. Bu harekâtla 15 nci Piyade Tümeninin bütün birlikleri (kuşatma kolu) yalnız Kayakent in güney sırtlarını değil; durumdan yararlanılarak kuzey (767) ve batı sırtlarını da ele geçirdi. 767 rakımlı tepe ile kuzey ve doğu etekleri tamamen kesik ve sivri kayalıklardan oluşuyordu. 132

147 Saat te Kayakent in kuzey sırtlarında bulunan 56 ncı Alay mevzilerinden yapılan gözetlemede 107 nci Alay birlikleri görülmüyordu. Harekât esnasında da hiçbir raporu alınmamıştı. 107 nci Alay cephesinden biri zırhlı olmak üzere, dört trenle bir Kazak süvari bölüğü ve çok sayıda düşman piyadesi ovada sıkışık bir hâlde öteye beriye kaçışıyorlardı. Hemen 107 nci Alayın düşmanı hızla takip etmesi ve şaşırmış olan kuvvetlerinin bir kısmını olsun esir etmesi emredildi. Krupp dağ topu bataryasıyla, Kudretli dağ topu takımı getirtilerek 56 ncı Alayın avcı hattının hemen gerisinde mevziye sokulup, ovada kaçışan düşman askerine ve trenlere etkili ateş açtırıldı. Düşman, zırhlı treniyle karşılık verdiyse de etkili olamadı. Topçumuz da düşman trenlerine ve demiryoluna bir tesir yapamadı. Hava kararmaya başladığından ve topçu ateşinden de tam istifade edilmeyeceği anlaşıldığından topçu ateşini kestirdim. Ova kısmından ilerleyen 107 nci Alay, bugün de kuşatma koluna harekâtını uyduramamıştı. Müfreze ilk hareketinde denizden iki harp gemisinin ve cepheden bir zırhlı treninin ateşine maruz kaldı. Düşmanın piyade ve süvarisiyle temas yoktu. Harp gemilerinin mermileri tesirsizdi, aşıyordu. Kuşatma kolu civarına düşüyordu. Önemli olarak, cephesinde yalnız bir zırhlı tren vardı. Bunu da kademe ile topçuları mevziye sokarak uzaklaştırdı. Öğleye doğru bu müfreze Kayakent in güneyinden geçen suyun demiryoluyla kesiştiği yerin batısına yaklaşmış ve burada düşmanın direnişine maruz kalarak muharebeye başlamıştı. Kısa bir süre önce kuşatma kolundan 107 nci Alay ile irtibat sağlaması için çıkarılan 107 nci Alay 1 nci Taburdan 2 bölük, düşmanın 2 bölük süvarisine rastlamış ve muharebeye tutuşmuştu. Saat de de topçu ateşinin himayesinde 56 ncı Alay Kayakent in kuzeydoğusundaki sırtlara taarruz etmişti. Demek ki, öğle vakti 107 nci Alay cephede muharebe ederken kuşatma kolundan 107 nci Alay 1 nci Tabura bağlı iki bölük onun solunda ve 56 ncı Alay tamamen Kayakent in kuzey sırtlarında muharebe hâlindeydi. Düşman; 56 ncı Alayın kendi yan ve gerilerine düşmesi korkusuyla hızla ve kısmen trenlerle 107 nci Alay cephesinden çekilmeye başlamış ve saat sıralarında Kayakent in kuzeydoğu sırtlarında konuşlandırılan topçumuzun ateşine maruz kalmıştı. Durumdan yararlanan kuşatma kolu, Kayakent in kuzey ve doğu sırtlarını zapt etmiş, 107 nci Alay da Kayakent deresinin güneyinde ve kuşatma kolu hizasından 1 km kadar geride kalmıştı. Gerçi verilen Tümen emrinde, 107 nci Alayın Kayakent istasyonu güneyindeki suya kadar ilerlemesi ve kuşatma kolunun Kayakent in güney sırtlarını zapt etmesi emredilmişti, ancak, başında bizzat bulunduğum kuşatma kolu, çok engebeli olan araziden uzun mesafeyi çok hızlı bir şekilde yürüyerek, öğleden önce Kayakent in güney sırtlarını zapt etmiş olduğundan, durumdan yararlanarak ilerleyen 107 nci Alay, kuzey sırtlarını da ele geçirmişti. Mesafenin uzaklığı ve harekâtın hızlı cereyanı dolayısıyla 107 nci Alay müfrezesi komutanına suyu geçip ilerlemesini emredemedim. Müfreze 133

148 komutanının, 15 nci Piyade Tümeni emrinde olan kuşatma kolunun harekâtından devamlı haberdar olarak, irtibat kurması ve harekâtını ona göre idare etmesi gerekirdi. Yine bu hususta piyade ve topçu ateşinin esas olduğu bildirildiğinden ve Kayakent in kuzey ve doğu sırtlarından devamlı atılan aydınlatma mermileriyle buranın işgal edildiği işareti verildiğinden, müfreze komutanının kendiliğinden suyu geçip karşısından hızla çekilen düşmanı takip etmesi ve kuşatma kolu hizasına kadar ilerlemesi beklenirdi. Bu yapılmadığından, sıkışık bir vaziyette esir edilmesi mümkün olan düşmanın perişan kuvvetinin, kayıp vermeden kuzeye kaçmasının yolu açılmış oldu. Süvari Bölüğü Komutanlığından saat de alınan raporda: Bölüğün saat da, Kayakent istasyonundan İncebeke ye gelen trenlere taarruz ettiği; hattı tahrip için uğraştığı sırada zırhlı trenin, yardıma gelerek teşebbüsüne engel olduğu; Ödemiş te geceyi geçirerek Boynak ta kuvvetli bir keşif kolu bulunduracağı ve telgraf hatlarını tahrip edeceği. hususları bildiriliyordu. Süvari Bölüğünün bugünkü harekâtı, yeni bölük komutanının hızlı davranmasıyla çok iyi bir duruma gelmişti. Bölük komutanını takdir ettim. Saat de, 107 nci Alay Müfreze komutanı Yarbay İsmail Hakkı dan, yaklaşılması emredilen suya yaklaştığına ve ne tür yardıma ihtiyaç olduğunun emredilmesinin bildirilmesine dair bir rapor alındı. Artık akşam çökmüş ve 107 nci Alay müfrezesinin cephesindeki düşman tamamen kaçmış olduğundan, aynı saatte şu emri verdim: 15 nci Piyade Tümen kuvvetlerinin büyük kısmı (Kuşatma kolu) bugün Kayakent i ve 767 rakımlı kuzey sırtlarını taarruzla zapt etmiştir. Gece bu vaziyette geçirilecektir. Cephenizdeki düşman tamamen çekilmiştir. Denize kadar olan arazi ateşimiz altındadır. İlerleme imkânı olursa bu akşam Arallar ın kuzey sırtları, cephe kuzeye tevcih edilmiş olarak, grup hâlinde hızla işgal ve tahkim edilecektir. 56 ncı Alayın sağ kanadıyla irtibat kurulacak, mümkün olamadığı takdirde yarın güneş doğmadan önce hareket edilecek ve bu sırtlar saat ye kadar mutlaka işgal edilecektir. Maalesef 107 nci Alay Müfreze Komutanı, Yusuf İzzet Paşa nın kendisine verdiği bir emri yanlış değerlendirerek, yukarıda verdiğim emri yerine getirmediği gibi, mevzisini terk edip gece yarısı emrinde bulunan birliklerle beraber Kayakent e gelmişti. Dinleme istasyonunun verdiği bilgiden, düşmanın, bu muharebede çok sıkıştığı ve sağ kanatta, yani 56 ncı Alay karşısındaki 4 ncü Bölüğün esir olmaktan zor kurtulduğu, Türk toplarının yakınlarına konuşlandırılmasından dolayı korktukları ve üç günden beri aç kaldıkları anlaşılmıştı. Akşam Kayakent e gelmiş olan Yusuf İzzet Paşa ya saat da takdim edilen ve bir sureti, Bakû de bulunan Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa ya telefonla arz edilen raporda şunlar yazılıydı: nci Piyade Tümeni bugün saat te bulunduğu mevzilerden hareket etmiş ve kuşatma koluyla işgal edilmesi emredilen Kayakent in 134

149 güney sırtlarını, saat de muharebe yapmadan işgal etmiştir. Kayakent te bulunan düşmanın zayıf kuvvetini, Süvari Bölüğü kuzey sırtlarına püskürttüğünden ve düşman topçusunun olmadığı anlaşıldığından, durumdan yararlanılmış ve Kayakent in kuzey sırtlarının işgal edilmesi, öğle vakti 56 ncı Alay komutanına emredilmiştir. Bu sırtlarda tahkimat yapan düşmanın kadar piyadesi ve 4 makineli tüfeği bulunmaktadır. Bir saat kadar devam eden muharebeden sonra topçu ateşi himayesindeki 56 ncı Alay, 767 rakımlı Kayakent tepesini işgal etmiş ve düşmandan bir makineli tüfek ele geçirmiştir. 15 nci Piyade Tümeni Süvari Bölüğü takdire şayan bir şekilde düşman piyadesine hücum etmiştir. Şaşıran düşman, Kayakent in kuzey sırtlarını hızla tahliye ederek ovaya kaçmış ve Kayakent tepesinin kuzey etekleri de saat te işgal edilmiştir. 767 rakımlı tepeye konuşlandırılan topçumuzla, düşmanın süratle kuzeye kaçan asker ve hayvan yüklü 4 trenine ve saat de de zırhlı treni üzerine ateş açılmıştır. Trene binemeyen düşmanın 2 bölük kadar piyadesi demiryolu hattının iki tarafından kuzeye doğru hızlı adımlarla çekilmiştir. Zırhlı trende bulunan düşman topçularıyla, adi trende bulunan bir ağır top, aralıklı olarak saat den ya kadar mevzilerimize 300 kadar mermi atmıştır. Bugünkü harekâtta da Daşlagar istikametindeki milislerle irtibat kurulamamış ve hiçbir millî kuvvetin yardımı alınmamıştır nci Piyade Tümeninin 22 Ekim 1918 tarihindeki akşam harp vaziyeti şöyledir: a. 56 ncı Alay 2 nci Tabur 767 rakımlı Kayakent tepesiyle bu tepenin doğu ve kuzey eteklerinde; 107 nci Alay 1 nci Taburdan 2 bölükle 56 ncı Alay 1 nci Tabur ve Krupp dağ topu bataryası Kayakent tepesinin gerisinde ve Alay ihtiyatında; b. 38 nci Alay tamamen ve Kudretli dağ topu bataryası Kayakent in hemen kuzeyinde Tümen ihtiyatında; c. Süvari Bölüğü Hüseyinbeykent te; d. Tümen karargâhıyla Sıhhiye Bölüğü ve Telgraf Takımı Kayakent te bulunmaktadır. e. 107 nci Alay 1 Krupp dağ topu bataryasıyla 1 seri sahra takımı, Yarbay İsmail Hakkı komutasında Kayakent in doğusundaki ormanın 4 km kadar güneyindeki sırtlardadır. Durum müsait olduğu takdirde bu akşam Arallar ın kuzey sırtlarını, cephe kuzeye dönük olmak üzere denizden Kayakent tepesinin doğu eteklerine kadar, grup hâlinde işgal etmesi, edemediği takdirde, yarın saat de bu hattı mutlaka işgal etmesi müfreze komutanlığına emredilmiştir. 3. Birliklerin iaşesi için, ele geçirilen köylerde usulüne göre iaşe toplatılmaktadır. Kayakent istasyonuna kadar demiryolu h a t t ı n ı n bir an önce tamiri için ilgililere emir verilmelidir. Bugün 257 Krupp ve 50 Kudretli 135

150 dağ topu mermisi ve 45 sandık piyade cephanesi sarf edilmiştir. Bir erle, biri karargâhtan olmak üzere üç hayvan yaralanmış, iki hayvan telef olmuştur. Başka zayiatımız yoktur. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 22 Ekim 1918 tarihinde saat de, 23 Ekim günü gerçekleştirilecek taarruz harekâtıyla ilgili olarak, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Yusuf İzzet Paşa dan şu emir alındı: Ekim de, düşmanın Ödemiş köyünden geçen İncike deresinin batı sırtlarında ve Kayakent Daşlagar yolunun her iki tarafında zayıf bir direniş göstermesi, ayrıca 1844 rakımlı Şeradağı - Boynak köyü hattında da ciddi bir direniş göstereceği beklenmektedir nci Piyade Tümeni, 23 Ekim günü, güneş batmadan 3 saat önce kuvvetlerinin büyük kısmıyla Yeniboynak rakımlı Katıntav hattına kadar ilerleyecek, keşif faaliyetlerini Boynak köyünün en az 15 km kuzeyine ve Gubdenuzen vadisi boyunca yine aynı şekilde kuzeye karşı uzatacaktır. Boynak Şeradağ hattının zayıf bir şekilde işgali gerçekleşirse Boynak istasyonu - Boynak köyü hattının yarın kuvvetli şekilde kuzeye karşı güvenliğinin sağlanması şarttır. 3. Yarın Daşlagar da millî kuvvetler bulunduğu takdirde, bunlara Gubdenuzen vadisi yoluyla Boynak köyünün kuzey uzaklarından demiryolu hattının tehdidi görevi verilecektir ve tarafımıza bildirilecektir. 4. Cemikent ile Kayakent arasında telefon muhaberesinin kurulması sağlanacak, ayrıca Kayakent istasyonu ile Kayakent arasında telefon hattı kurulacaktır. 5. Ben, 22 Ekim gecesi, Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı ile birlikte Kayakent köyünde olacağım. Ek: Bugün, özellikle, süvarinizin gösterdiği ataklık gurur vericidir. Birkaç günlük muharebede, piyadenizin gösterdiği fedakârlıktan ötürü de teşekkür ederim. Topçunuz da harp vazifesini çok iyi yerine getiriyor. Bu emri aldığım zaman yüksek derecede ateşle bitkin bir vaziyette yatıyordum. Gelen yazıyı Tümen kurmay başkanına okutarak, Tümen emrine esas olacak hususları not ettirdim ve o şekilde bir emir yazılarak hemen birliklere tebliğ edilmesini emrettim. Kayakent ten, 22 Ekim 1918 tarihinde saat de verilen 27 numaralı Tümen emri şöyleydi: Ekim de, düşmanın, Ödemiş köyünden geçen İncibeke deresinin batı sırtları ile Kayakent Daşlagar yolunun her iki tarafında zayıf bir direniş göstermesi ve 1844 rakımlı Şeradağı Boynak köyü hattında da ciddi bir direniş göstereceği değerlendirilmektedir. 2. Tümen yarın sabah harekete geçerek, önce Yeniboynak Katıntav hattına kadar ilerleyecek ve keşif faaliyetlerini Boynak köyünün en 136

151 az 15 km kadar kuzeyine ve yine aynı şekilde Gubdenuzen vadisi boyunca kuzeye doğru uzatacaktır. Boynak Şeradağ hattının zayıf bir şekilde işgali gerçekleşirse, Boynak istasyonu Boynak köyü hattı yarın kuvvetli şekilde işgal edilecek ve kuzeye karşı emniyeti sağlanacaktır. 3. Daşlagar da millî kuvvetler bulunduğu takdirde, bunlar, Gubdenuzen vadisi yoluyla Boynak köyünün kuzey uzaklarından demiryolu hattının tehdidiyle görevlendirileceklerdir. 4. Yarın sabah birlikler şu şekilde hareket edeceklerdir: a. 107 nci Alay 1 Krupp dağ topu bataryası ve 1 seri sahra takımı, 107 nci Alay komutan vekilinin emrinde olarak demiryolu hattının batısından Arallar - Yeniboynak yoluyla hareket edecek ve düşmanın direnişiyle karşılaşılması hâlinde bu yoldan (dahil) denize kadar olan cepheyi muhafaza edecektir. Kolbaşının saat de Arallar a varmış olması şarttır. Alay Yeniboynak köyünü zapt ettikten sonra, köyün 1 km kuzeydoğusundaki sırtlarda kalacak ve emir bekleyecektir. b. 38 nci Alay; saat de Kayakent ten hareket ederek Kayakent - Daşlagar yolunu takip edecek, yolun batıya dirsek teşkil ettiği yerden kuzeye giden ve 569 rakımlı tepe ile Yeniboynak ın 2 km batısından geçen yol ile Kuluğı deresinin güneyinde ve Yeniboynak ın 4 km kuzeydoğusundaki sırta gelecek ve burada yeni emir alacaktır. Bu alayın sonunda, Kudretli dağ topu bataryası bulunacaktır. c. 56 ncı Alay, Kudretli dağ topu bataryasını kısa bir mesafe ile takip edecektir. 56 ncı Alayı sıra ile Krupp dağ topu bataryası, sıhhiye bölüğü ve telgraf takımı takip edecektir. 5. Süvari Bölüğü sabah harekete geçecek, İncibeke deresinin batısında ve Daşlagar yolunun her iki tarafındaki sırtları keşfettikten sonra 1844 rakımlı Şeradağı Boynak köyü hattını süratle keşfettirecek ve keşif sonucunu acil olarak bana bildirecektir. Bölük daha sonra keşif faaliyetini Boynak köyünün en az 15 km kuzeyine kadar uzatacaktır. 6. İaşe, daha önce olduğu gibi ele geçirilen köylerden belge karşılığında alınacaktır. Cephane Bereköyü istasyonundan ikmal edilecektir. 7. Telgraf takımı yarın öğleye kadar Bereköy den Kayakent istasyonuna kadar olan telefon hatlarını tamir etmiş ve Kayakent istasyonuyla Kayakent arasında bir telefon hattı çekmiş olacaktır. Birlikler ilerledikçe Kayakent istasyonundan kuzeye doğru telefon hattı tamir edilecektir. 8. Ben, yarın 38 nci Alay kolbaşısıyla hareket edeceğim nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet nci Tümenin 22 Ekim 1918 akşamı harp vaziyetini gösterir kroki için bk. Ek

152 7. 15 nci Piyade Tümeninin (Yeni Boynak - Katıntav) Hattını ve Ardından (Yeni Boynak İstasyonu Rakımlı Şeradağı) Hattına Taarruzla Bu Hattın İşgali ve 23 Ekim 1918 Tarihindeki Harekât 22 Ekim 1918 gecesi sükûnetle geçti. Birlikler gece verilen Tümen emri gereğince 23 Ekim günü saat de toplandıkları yerlerden hareket ettiler. Ben de rahatsızlığımın devam etmesine rağmen kurmay başkanlarıyla beraber saat de hareket ederek, 38 nci Alay kolbaşını geçip Yeniboynak ın 2 km kadar güneybatısındaki tepeye geldim. Yaptığım gözetlemede, düşmanın Yeniboynak ın kuzey sırtlarında ve Şeradağı nda tahkimatla meşgul olduğunu gördüm. Yeniboynak istikametinde gönderilen 107 nci Alay birlikleri Derbent ten itibaren ileri harekâtta yaptıkları gibi çok yavaş ilerliyorlardı, 107 nci Alay da gerideydi. Hemen, Tümen kurmay başkanlığından biriyle beraber karargâh süvarisinden 15 atlı bir keşif kolunu Yeniboynak köyüne gönderdim. 107 nci Alayın hızlı hareket etmesi için Alay Komutanına 15 nci Piyade Tümen emir subayını yolladım. Saat da bulunduğum tepeye ulaşan kuvvetlerin büyük kısmına mola verdirdim. Bu sırada keşif kolundan aldığım raporda; Yeniboynak köyünde düşman bulunmadığı ve Yeniboynak ın kuzey ve batı sırtlarında düşman piyadesinin görüldüğü bildiriliyordu. Yaptığım gözetlemeyi teyit eden bu haber üzerine, düşmanın Yeniboynak ın kuzey ve doğu sırtlarında direneceğini, kuvvetinin zayıf olduğunu anladım. Düşman birliklerinin takviye kuvvet almadan, hemen taarruza geçilmesi kararını verdim. 38 nci Alay Komutanına araziyi bizzat göstererek, bir taburuyla Yeniboynak - Boynak istasyonu yolundan, diğer taburuyla da Şeradağı istikametinde taarruz ederek Boynak sırtlarını işgal etmesini emrettim. 56 ncı Alay 1 nci Taburu da Yeniboynak ın kuzey sırtlarına taarruz etmesi için Yeniboynak istikametinde ilerlettim. 56 ncı Alay 2 nci Tabur ve 107 nci Alay 1 nci Taburu Tümen ihtiyatı olarak bıraktım. Topçuları hemen orada, 2 Krupp dağ topunu ve 2 Kudretli dağ topunu sağda, 56 ncı Alay 1 nci Taburun taarruz edeceği Yeniboynak ın kuzey sırtlarında; 2 Krupp dağ topu ile 2 Kudretli dağ topunu da solda, 38 nci Alayın taarruz edeceği Şeradağı na ateş açmak üzere mevzi aldırdım. Piyadeler saat da taarruz istikametlerinde ilerlemeye ve açılmağa başladılar. Saat te, piyademizin taarruzlarında kayıp verilmemesi için topçulara ateş açtırıldı. Ayrıca, 107 nci Alay Komutanına; yürüyüşünü hızlandırarak Yeniboynak ın kuzeyindeki sırtlarla deniz arasındaki kısma ilerlemesini ve 56 ncı Alay 1 nci Tabur ile irtibat kurmasını emrettim. Kısa bir tüfek ateşinden sonra Yeniboynak - Katıntav hattı işgal edildi. 213 Vakit müsait olduğundan piyadeler ilerlemeye devam ettiler. Sağda bulunan 56 ncı Alay 1 nci Tabur Yeniboynak ın kuzey sırtlarından ateş yedi, yayıldı ve taarruza başladı. 38 nci Alayın yolu uzun ve engebeli olduğundan, nci Tümenin 23 Ekim 1918 tarihinde saat de aldığı harp düzeni için bk. Ek

153 ancak Şeradağı nın eteklerine varmıştı. 56 ncı Alay 1 nci Tabur, topçumuzun ateşi himayesinde ve şiddetli bir hücumla Yeniboynak ın kuzey sırtlarını saat te sıralarında işgal etti. Buradaki düşman piyadesi 38 nci Alay cephesine doğru çekilerek orayı takviye etti. Şimdiye kadar 56 ncı Alay 1 nci Taburun işgal ettiği sırtların doğu kısmını ve Boynak istasyonunu ele geçirmesi gereken 107 nci Alayın, henüz Yeniboynak ın güneyinde olduklarını ve ilerdeki birliklerin sağ kanadından 2 km geride dinlendiklerini bizzat gördüm. Süratle bu Alayın yanına gittim. Alay komutanı açık olan emrimi aldığı ve karşısında 56 ncı Alay 1 nci Taburun Yeniboynak ın kuzey sırtlarını işgal ettiğini gördüğü hâlde emri anlamadığından bahsediyordu. Alay komutanını görevden alıp yerine piyade subaylarının az olmasından ve zorunluluktan dolayı Topçu Binbaşı Âdil i tayin ettim ve işgal edecekleri sırtları elimle göstererek alayı ilerlettim. Bu Alayı bizzat mevzi yakınına getirip, 56 ncı Alay 1 nci Tabur hizasına kadar ilerlemesini emrettikten sonra Yeniboynak ın 720 rakımlı kuzey sırtlarına çıktım. 38 nci Alaydan ayrılmış bir takım kuvvet tarafından Boynak istasyonunun da ele geçirildiğini ve 56 ncı Alay 1 nci Tabur tarafından esirler alındığını gördüm. Düşman sahil yakınından kısmen trenlerle ve kısmen yaya olarak kuzeye kaçıyordu. 56 ncı Alayın 1 nci Taburunun fazla ilerlemiş olduğunu göz önüne alarak kendisine gerekli talimatı verdim ve tabur komutanının emrine bir Krupp dağ topu takımı getirttim. Bu sırada 38 nci Alay cephesinde muharebe şiddetlenmişti. Kurmay başkanıyla beraber 38 nci Alay cephesine yetiştim. 38 nci Alay şiddetli bir muharebe sonucunda Şeradağı nı da işgal etmiş, esirler almış ve malzeme ele geçirmişti. Düşman bu cepheden de kuzeye ricat etti ve muharebe ateşi de kesildi. Saat da, Boynak istasyonu - Boynak köyünün güney sırtları ve 1844 rakımlı Şeradağı tamamen işgal edildi. Süvari Bölüğü, düşmanın iki takım kadar piyadesiyle 30 kadar süvarisine Boynak ın batı sırtlarında rastlayarak muharebeye girmiş ve bu düşman kuvvetini püskürterek Boynak köyünü batıdan işgal etmişti. Saat de, Daşlagar da bulunan Kuzey Kafkas Komutanlığından saat da yazılmış olan ve Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı ile gönderilen şu emri aldım: 1. Bugün saat te Daşlagar a geldim. 23 Ekim gecesini burada geçireceğim. 2. Birliklerinizin bugün güneş batana kadar ne yapabileceği, 23 Ekim gecesini hangi vaziyette geçireceği ve düşmanın kuvvetli bulunduğu hat bildirilecektir. 3. Bugünden itibaren muharebe raporları yalnız bana verilecek, Kafkas İslam Ordusuna ve Derbent e tarafınızdan bir şey yazılmayacaktır. 139

154 4. Burada 200 süvari ile 300 piyadeden oluşan bir millî kuvvet vardır. Bunları son vaziyetinize göre istihdam edeceğim. 5. Boynak köyünü zapt ederseniz, 23 Ekim gecesini bu köyde geçirebilirsiniz. Köyün bulunduğu yüksek sırtlar, yani 1844 rakımlı Şeradağı bugün Tümeniniz tarafından işgal edilmediyse eğer, Tümeniniz geceyi Yeniboynak - Katıntav hattında geçirecekse karargâhınız geceyi Daşlagar da geçirecektir. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Yusuf İzzet Paşa ile daha sonra görüştüğüm zaman Kafkas İslam Ordusuna ve Derbent e harekâtımız hakkında malûmat verdirilmemesinin sebebinin, harekâtın gizli tutulmasından ileri geldiğini söylemişti. 38 nci Alay Komutanına icap eden talimatı verdikten sonra kurmay başkanıyla birlikte, karanlıkta, Yeniboynak a geldim ve saat da aşağıdaki raporu Kuzey Kafkas Ordusu Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı ya vererek, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına gönderdim. Yarbay İsmail Hakkı ile beraber Fettah Ali adında yerli bir subay da bulunuyordu. Gönderdiğim rapor şudur: nci Piyade Tümeni birlikleri 23 Ekim 1918 günü saat de toplanma yerlerinden hareket ederek öğle vakti direnişle karşılaşmadan Yeniboynak Katıntav hattını işgal etmiştir. Durum müsait olduğundan 56 ncı Alay 1 nci Tabur Yeniboynak ın kuzey sırtlarına ve 38 nci Alay da Şeradağı ndan Boynak köyüne giden yola kadar olan bölgeye taarruz ettirilmiştir. Düşmanın Yeniboynak ın kuzey sırtlarında yaklaşık 300 kadar piyadesiyle 2 makineli tüfeği; Şeradağı ndan Boynak yoluna kadar olan bölgede ise en az 800 piyadesiyle 6 makineli tüfeği ve 2 topu bulunuyordu. 2. Düşmanın ağaçlarla kaplı bu sırtlarda ciddi bir muharebeye karar verdiği, gerek açtığı ateşin şiddetinden gerekse sonradan katılan ihtiyat kuvvetlerle mevcudunu en az piyade ve 2 süvari bölüğüne çıkarmasından ve iyi işleyen telefon hatlarını tesis etmiş olmasından anlaşılmıştır. 3. Saat sularında piyademizin şiddetli taarruzu sonucunda Boynak istasyonu rakımlı Şeradağı nın kuzey etekleri ve Boynak köyü tamamen ele geçirilmiştir. Düşmanın, 25 er vagonlu üç trenle piyade ve süvari askerlerini ve karadan da bir kısım piyade ve süvari kuvvetini kuzeye doğru kaçırdığı görülmüştür nci Alay Komutanından henüz ayrıntılı rapor alınamamıştır. Duyduklarıma göre bu raporu arz ediyorum. Ayrıntılı raporları alındığında ayrıca bildirilecektir. 140

155 5. Şimdiye kadar; 6 koşumlu hayvan, 2 nakliye arabası, 1 mutfak arabası, 2 telefon makinesi, bir miktar döşenmiş kablo, bir çok top mermisi ve 6 adet Rus silâhı ele geçirilmiştir. 6. Askerler beş günden beri zorunlu yürüyüşlerle ilerlediklerinden ve harp ettiklerinden dolayı yorgundurlar. Hayvanlardan yaralı olanlar vardır. Cephanenin geriden ve karadan ikmali mümkün olamamaktadır. Yeni düzenleme yapılması ve askerlerin dinlendirilmesi için, mümkünse iki gün veya en azından yarın mutlaka istirahat verilmesi şarttır Ekim 1918 akşam harp vaziyeti şöyledir: Boynak istasyonundan Boynak yoluna kadar 56 ncı Alay 1 nci Tabur ile 2 top; Boynak ın güney sırtlarıyla Şeradağı nda 38 nci Alay ve 4 top; Boynak istasyonunun 1 km kadar güneyinde 107 nci Alay ile 5 top; Yeniboynak ın 1 km kadar kuzeyinde Tümen ihtiyatı olarak 56 ncı Alay 2 nci Tabur, 107 nci Alay 1 nci Tabur ve 6 top, sıhhiye bölüğü ve telgraf takımı bulunmaktadır. Tümen karargâhı Yeniboynak tadır. Süvari bölüğünden henüz bilgi alınmamıştır. 8. Tümen karargâhı, 23 Ekim gecesini Yeniboynak ta geçirecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 23 Ekim günü cereyan eden muharebede 1 er şehit olmuş, 1 er de yaralanmıştı. Düşmanın Başkomutanı Piçarahof un gerek Kayakent gerekse Boynak muharebelerinde bizzat bulunduğu ve Boynak muharebesinde hafif şekilde yaralandığı halkın verdiği bilgiden anlaşılmıştı. Tümen karargâhı 23 Ekim gecesini Yeniboynak ta, Şemhalzâde Han Terkovski ailesinden birisinin evinde geçirdi nci Piyade Tümeninin Boynak Köyünü Ele Geçirmesi ve Manas Suyuna Kadar Yaptığı Keşifler 23 Ekim gecesi sakin geçti. 24 Ekim günü, düşman keşif kolları Manas suyuna kadar geri gitmişlerdi. Hava açık olmakla beraber kuru soğuk vardı. Süvari Bölüğüne Manas 215 ve Karabudakkent 216 istikametlerinin keşfi emredildi. Birliklerin bazılarının pek geride kalmış olduğu göz önüne alınarak, durumun düzeltilmesi için Yeniboynaktan, saat da, 20 numaralı Tümen emri verildi: 1. Boynak köyünden püskürtülen düşman süvarisiyle bir bölük kadar piyadesi, ayrıca Gubden 217 istikametine ilerleyen 2 piyade bölüğü ile 2 topu, 23 Ekim akşamı Manas istikametinde çekilmişlerdir. Boynak köyünün 3 km nci Tümen birliklerinin 23 Ekim 1918 tarihli akşam harp vaziyetini gösterir kroki için bk. Ek Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneydoğusundadır. 216 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneyinde kent. 217 Dağıstan da, İzerbaş şehrinin batısında kent. 141

156 batısında ve dere içinde düşmanın bir kısım cephane ve hayvanlarıyla beraber 3 top terk ettiği halk tarafından ifade edilmiştir. 2. Birlikler bugün öğleden sonra saat e kadar harp vaziyetlerini aşağıdaki şekilde düzenleyeceklerdir: a. 107 nci Alay ve 1 Krupp dağ topu bataryası; Boynak istasyonunun 3 km kadar kuzeybatısındaki sırtları demiryolu hattı sağındaki yoldan itibaren 2 km batısına kadar kapatacaktır. b. 38 nci Alay ve 1 Krupp dağ topu bataryası; 107 nci Alay sol kanadından itibaren Boynak kuzeyindeki sırtları 2 km kadar ileriden işgal ederek Karabudakkent yollarını kapatacaktır. c. 56 ncı Alay ile Kudretli dağ topu bataryası Boynak ta Tümen ihtiyatında bulunacaktır. d. Sahra Topçu Takımı Ulukullar civarında mevziye girecek ve kuzey istikametinde önemli hedefleri ateş altına alacaktır. e. Sıhhiye Bölüğü Boynak istasyonu güneyinde gidecektir ncı Alaydan Boynak ın güney ve doğu sırtlarına; 38 nci Alaydan Boynak ın kuzey sırtlarına ve batısına; Topçu Alayından da Boynak deresine birer arama müfrezesi çıkarılarak, düşmanın ormanlık içinde ve derelerde bırakmış olması ihtimali yüksek, makineli tüfek, top, tüfek vesaire toplanacak ve bunlar Boynak köyünde Tümen karargâhına teslim edilecektir. 4. Tümen Telgraf Takımı Boynak istasyonu ile Boynak köyünde birer santral tesis edecek ve birlikler buralarla irtibat kuracaklardır. Bu merkezlerin tesisinden sonra Yeniboynak santrali kaldırılacaktır. 5. Tümen karargâhı 24 Ekim gecesini Boynak ta geçirecektir. Ben bugün öğle vakti Yeniboynak tan demiryolunun batısındaki yolu takip ederek Boynak istasyonuna ve oradan da Boynak köyüne gideceğim. 6. Bu emri 56 ncı Alay 1 nci Tabur komutanı hızla ilgili makamlara gönderecektir. Yeniboynak ta birliklere verilen özel emir de şunlardı: nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 1. Beş günden beri Tümen birliklerinin zorunlu yürüyüşlerinden sonra muharebe ederek düşmanı püskürtmesi ve şimdiye kadar birçok tüfek, makineli tüfek ve koşumlarıyla ile beraber 6 hayvan, 3 top ve cephane arabası vesaire ele geçirmesi dolayısıyla bütün subay arkadaşlarımı ve cesur askerlerimizi teşekkür ve takdir ediyorum. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı ve Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanını da teşekkür ve takdirlerini bildirmektedirler.

157 2. 56 ncı Alay 1 nci Tabur ile 38 nci Alayın ileri birlikleri Boynak istasyonu - Boynak köyü hattının güney yakınındaki aşağı sırtlarda düşmanın karşı taarruzlarını şiddetle püskürteceklerdir. Boynak köyü 38 nci Alay sol kanadı tarafından zapt edilecek ve Süvari Bölüğü Kos istikametinde keşif faaliyetlerine devam edecektir. Diğer birlikler bulundukları yerlerde bugün dinleneceklerdir. 3. Henüz büyük ağırlıklarını Derbent ten getirmemiş olan birlikler hemen getireceklerdir. Yeniboynak ta ve Boynak istasyonu civarında 56 ncı Alay 1 nci Taburda telefon merkezleri vardır. 4. Birlikler iaşeleri için düzensiz bir şekilde köylere asker göndererek ekmek, koyun vesaire aldırmaktadırlar. Bu durumda, birliklerin bir kısmı fazla doymakta, bir kısmı iaşesiz kalmaktadır. Bugünden itibaren hiçbir birlik kendiliğinden iaşe tedarik etmeyecektir. İaşe için Tümen karargâhından idare memuru Saim e müracaat edecekler ve halkın zarar görmemesine çok önem vereceklerdir. İaşe için birliklerden hemen bir subay gönderilecek ve askerler hiçbir şekilde tek başına köylere gönderilmeyecektir nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu emrin ardından Tümen birliklerinin bugün alacağı vaziyetle ilgili olarak 26 numaralı emrin içeriğinden bahseden bir raporu, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına, bu komutanlık karargâhından Teğmen Tayyar a vererek gönderdim. Süvari Bölük Komutanlığından saat da bir rapor aldım. Bu raporun içeriğiyle ilgili olarak Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına saat da ikinci bir rapor gönderdim: 1. Saat da Kuzey Kafkas Ordusu karargâhından Teğmen Tayyar la bir rapor takdim etmiştim. 2. Süvari Bölük Komutanlığından saat da aldığım bilgiyi ek olarak arz ediyorum: Süvari bölüğü 23 Ekim günü saat te (Bu saatte 38 nci Alay Şeradağı nın kuzey eteklerinde ve Boynak istasyonu civarında muharebe ediyordu.) Boynak civarında dinlenen düşmana birdenbire şiddetli bir ateş açmış ve fazla kayıp verdirerek düşmanı Boynak ın kuzey sırtlarına kaçırmıştır. Saat da (Bu saatte Boynak istasyonu ve Boynak köyü, Tümen tarafından ele geçirilmişti.) Gubden istikametinde çekildiği halk tarafından ihbar edilen, düşmanın 1 piyade bölüğü ve 2 topu Süvari Bölüğü tarafından takip edilmiş, 20 dakika süren çatışmadan sonra düşman piyadesi kaçmıştır. Düşmanın, seri Şinayder 2 topu ile 1 cephane arabası koşumlarıyla beraber ele geçirilmiştir. Cephane arabası cephaneyle doludur. Toplar şimdilik Boynak köyündedir. Süvari Bölük Komutanı, bu topların Kuzey Kafkas Ordusuna bağlı 1 nci Süvari Tümenine verilmesini istemektedir. Zira bu

158 toplardan iki tanesi Süvari Tümeninde bulunmaktadır. Konuyla ilgili emriniz beklenmektedir. 3. Süvari Bölük Komutanlığına Manas ve Karabudakkent istikametlerinin keşfi emredilmiştir. 4. Dünkü muharebede düşmanın her taraftan perişan olması üzerine civar köylerden Kılıç Ali komutasındaki kuvvetler 80 süvari ve 80 piyadeyle süvari bölüğünü takviye etmiştir. Elde edilen bazı evrakla dinleme istasyonundan alınan düşman muhaberesinin bir sureti ekte takdim edilmiştir. 5. Tümen karargâhı öğle vakti Boynak a gitmek üzere Yeniboynak tan hareket edecektir nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Dinleme istasyonunun alınan bilgi özetle şudur: Kayakent muharebesinde düşman, çokluğumuzdan ve toplarımızı burunlarına kadar sürdüğümüzden bahsetmiş ve ricat edeceğini üstlerine bildirmiştir. Üstleri takviye birlikleri gönderileceğini bildirmişlerse de onlar telefonu söküp kaçmışlardır. Öğle vakti Yusuf İzzet Paşa karargâhıma geldi. Birlikte Boynak istasyonu üzerinden Boynak köyüne gittik. Yolda birliklerin almış oldukları tertibatı yanlış gördüğümden Tümen Kurmay Başkanını göndererek durumlarını düzeltirdim. Yusuf İzzet Paşa, Boynak ta halkın ileri gelenleriyle görüştükten sonra, Daşlagar a gitti. 24 Ekim günü Bakû de bulunan Kafkas İslam Ordusu Komutanından bir telgraf aldım. Cemikent ten 107 nci Alayın hızla hareketi hakkında raporda yazmış olduğum husus dikkatini çekmiş. Bu alayın nerede olduğunu soruyordu. Ben de Yusuf İzzet Paşa nın bundan sonra Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına bilgi vermemizi yasakladığı cevabını yazdım. 25 Ekim günü birlikler dinlendirileceğinden keşif faaliyetleriyle ve noksanların ikmaliyle uğraşıldı. Ele geçirilen silah, cephane ve malzeme tamamen Gubden de Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı karargâhına gönderildi. Saat de Boynak tan, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına aşağıdaki üçüncü rapor gönderildi: 1. Düşmanın Manas tan trenle devamlı kuzeye taşınmakta olduğu, 23 Ekim günü saat da Petrovsk tan çıkan arabacıların ifadesine göre düşmanın aşırı korku ve telaş içerisinde ricat ettiği ve 100 dirhem ekmeğin 8 manata verildiği Süvari Bölük komutanının raporundan anlaşılmaktadır. 2. Öğleden sonra Manas istasyonu - Budakkent hattına ilerleyen Süvari Bölüğü, Manas köprüsünde 10 kadar Kazak süvarisi görmüş, Manas

159 köprüsünün gerisinde 2 makineli tüfekle 1 piyade takımının ve Karabudakkent in güneydoğusundaki ağaçlar istikametinden de kuvveti tahmin edilemeyen piyade ve makineli tüfek ateşine maruz kalmıştır. Düşmanın, Budakkent in kuzeyindeki sırtlarda yaklaşık 100 kadar piyadesi ve 40 kadar süvarisinin olduğu görülmüştür. 3. Bugün öğleden sonra saat da düşmanın 4 nakliye ve 2 harp gemisi Boynak istasyonu sahili açıklarında bir süre dolaşmış ve 2 harp gemisi kalarak nakliye gemileri kuzeye doğru açılmışlardır. Saat da Acısu istasyonuna kadar sokulan düşmanın 1 zırhlı treniyle diğer adi 3 treni topçu ateşimizle kaçırtılmıştır. 4. Birlikler sabah raporunda arz edilen vaziyeti almışlar ve tahkimata başlamışlardır. Ayrıca, kuvvetli keşif kollarını Gubden nehri yakınlarına kadar süreceklerdir. 5. Bugün 4 Rus sahra mermisi sarf edilmiştir. Zayiatımız yoktur. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 24 Ekim 1918 akşamı birliklerin harp vaziyeti şöyleydi: 218 Düşman kuvvetlerinin büyük kısmı Manas suyunun kuzeyindeydi. 107 nci Alayla 3 Krupp dağ topu Boynak ın kuzeydoğusunda, denizden sırtlara kadar olan bölgede; 38 nci Alay, 4 Krupp dağ topu ile beraber Boynak ın kuzey sırtlarında; 56 ncı Alay Kudretli dağ topu bataryası, telgraf takımı ve Tümen karargâhı Boynak ta; Sahra takımı 107 nci Alayın sol kanadının gerisinde Ulukul da; Sıhhiye Bölüğü Boynak istasyonunda; Süvari Bölüğü de Karabudakkent in kuzeybatı sırtlarında bulunuyorlardı. Geceyi Şemhalzâde Terkovski ailesine ait bir evde geçirdim. Bu aile fertlerinin bazıları Rus ordusunda subay olarak görev almışlardı. Şahvali isminde bir süvari subayı vardı. Bu subay Kobanski Süvari Alayının yaveriymiş. Şarpantiye adındaki Rus generali tümeniyle Van ve Ahlat taraflarına ilerlediği zaman bu subay da bu tümenle beraber bulunmuş ve bizimle harp etmiş nci Piyade Tümen Birliklerinin 25 Ekim 1918 Günü İstirahati ve 26 Ekim 1918 Günü İçin Verilen Emirler 24 Ekim 1918 gecesi sükûnetle geçti. 25 Ekim günü birlikler istirahat etti, çamaşır yıkadı ve noksanlarını tamamladılar. Tümen topçu komutanıyla Tümen kurmay başkanını Gubden vadisinin keşfine gönderdim. Günlerden cumaydı. Boynak köyünün büyük camisinde Tümenin subay ve askerleri buradaki Müslüman kardeşleriyle birlikte cuma namazı kıldılar. Tümen karargâhında bulundurulan gür sesli meşhur Kudüslü hafıza, cihat hakkında hutbe okutturuldu. Halk, caminin dış kapısından uzaklara kadar büyük bir 218 Kroki için bk. Ek

160 kalabalık hâlindeydi. Hutbeden sonra münasip bir dille halkı ben de harbe teşvik ettim. Eli silah tutanların geri hizmetlerde, nakliye kollarında ve sıhhiye bölüğünde kullanılmak üzere Tümene katılmalarını ve erzak alımında kolaylık göstermelerini söyledim. Herkes ağlıyordu. Asker ve halk camiden çıktıktan sonra birbirlerine sarıldılar ve öpüştüler. Kasabada pazarlar açıldı. Asker öteberi almak için pazarlara dağıldı, kasaba bir bayram yerini andırıyordu. Düşman gemileri 25 Ekim günü Yeniboynak yakınlarında istasyona ve demiryoluna ateş açtılar. Demiryolu sahile pek yakın geçtiğinden düşmanın ufak bir teşebbüsünün, hattı tahrip edeceği düşünülerek istasyonların ve sahilin geride kalan milis müfrezelerle muhafaza edilmesi Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına arz edildi. Milis subaylarından Albay Abdüsselâm sahilin muhafazasıyla görevlendirildi. Karabudakkent in batı sırtlarına ve 2250 rakımlı tepeye gönderilen süvari keşif kolundan alınan raporda; Karabudakkent in kuzeydoğusundaki sırtlarda düşman ileri karakollarının görüldüğü, Timurhanşura yolunda düşmandan eser görülmediği ve halktan alınan bilgiye göre düşmanın Timurhanşura dan Petrovsk a çekildiği ve orada yalnız Albay Nuh komutasında iki alay kadar süvarinin bulunduğu bildirilmekteydi. Saat de 90 kadar millî süvari Tümene katıldı. Kuzey Kafkas Komutanlığının onayıyla 42 nci Süvari Bölüğü bu milislerle takviye edilerek üç bölüklü bir alay hâline çıkarıldı. Her bölükte 10 nizamiye, 30 milis süvari bulunduruldu. Akşamleyin, henüz bir emir alınmadığından, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına şu rapor gönderildi: Cephede sükûnet vardır. Saat da, düşmanın bir gemisi Yeniboynak istasyonuna 10 mermi atmıştır. Manas istasyonunda düşmanın 1 zırhlı treni ve 1 süvari takımı durmaktadır. Yeni bir emir gelmediği takdirde yarın öğleye kadar Manas istasyonu - Karabudakkent rakımlı Eğerbaş hattı işgal edilecektir nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Saat da Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığından şu emir alındı: 1. Alınan özel istihbarata göre düşmanın Timurhanşura da 200 Kazakla, bu sayıdan fazla olmayan Ermeniden oluşan bir kuvveti vardır. En düzenli teşkilâta sahip ve büyük kısmı Ermeniden oluşan asıl kuvveti demiryolu boyunda, 15 nci Piyade Tümeninin karşısındadır. Alınan haberden düşmanın moralinin bozuk olduğu ve birliklerinin düzenli olmadığı anlaşılmıştır. 2. Albay Şükrü komutasında toplanan Çeçen atlılarıyla Çerkey deki millî kuvvetlerin, Koy suyunu geçerek 27 Ekim de Timurhanşura yı zapt etmeleri emredilmiştir.

161 3. 15 nci Piyade Tümeni, 26 Ekim günü güneşin batmasından 3 saat önce Manas deresine kadar ilerleyerek, demiryolu rakımlı İskirbaş - Karabudakkent in batısındaki 2250 rakımlı Eğerbaş dağının kuzey etekleri hattını kuvvetli şekilde işgal edecek ve Manas deresi üzerindeki demiryolu köprüsünün düşman tarafından tahrip edilmemesi için tertibat alacaktır. Tümen birliklerinin büyük kısmı Karabudakkent - Boynak ve Karabudakkent - Gubden yolları üzerinde bulundurulacak, tarafımdan veya özel emir verilinceye kadar, büyük ağırlıkların Manas deresinin kuzeyine geçirilmeyeceği hususu göz önüne alınacaktır. 4. Süvari Alayı; Encikale nin güneyindeki Çerkezözen deresine hâkim olan 2180 rakımlı Kunaburbaş rakımlı Taraksinbaş hattını tutacaktır. Karargâhınızdan çıkarılacak iki kuvvetli subay keşif kolundan birincisi demiryolu güzergâhı boyunca ve süvari alayı hattının sağ kanadı hizasına kadar; ikincisi Süvari Alayının sol kanadı açığından, 2735 rakımlı Aygırbaş dağına kadar sürülecektir. Birinci subay keşif koluyla Süvari Alayı kendi keşif cephelerinde düşmanın asıl kuvvetleriyle hangi hatta bulunduğunu, bu hattın uzatılmasıyla tahkimat derecesini ve düşmanın asıl kuvvetinin miktarını araştıracak; düşman gemilerinin faaliyetlerini ve hangi istikamette daha fazla gidip geldiğini gözetleyecek ve Çerkezözen deresi civarından birkaç köylüyü tutuklayıp 26 Ekim de gece yarısına kadar, sorgulanmak üzere Tümen karargâhına gönderecektir. Süvari Alayı, Karabudakkent Paraul hattından, kendi keşif ve gözetleme hattına uzanan yollardan sahra topçusunun hareketinin mümkün olup olmadığını araştıracaktır. İkinci subay keşif kolu, Ağırbaş dağı - Atlıboyon istasyonu (Encikale - Timurhanşura yolu oratasında) hattından (hariç); Miskinbaş dağı ve Sarıkız dağları hattına ilerleyecek olan Süvari Yarbay Kemal komutasında asakir-i muavine kuvvetinin cephesindeki gelişmeleri takip edecektir. Süvari Alayı ve keşif kolları 26 Ekim gecesini keşif ve gözetleme cephelerinde geçirecekler ve faaliyetlerine devam edeceklerdir. 5. Gubden, Kakaşura, 219 Durkeli 220 ve Gadayir 221 köylerinde bulunan millî kuvvetler Yarbay Kemal komutasında yarın akşam Paraul - Aşağı Çinkotay hattını tutacaktır. Yarbay Kemal, 3-4 km kadar ilersine çıkaracağı ileri karakollarla kendi güvenliğini sağlayacak ve keşif kollarını Miskinbaş - Sarıkız ve Yoglen hattına kadar sürecektir. Bu hatta düşman kuvveti bulunup bulunmadığını, varsa miktarını ve sınıfını, gerek bizzat keşif faaliyetinde bulunarak, gerekse halktan tutulup Paraul e getirilecek kişilerden soruşturacaktır. Yarbay Kemal karargâhını 26 Ekim gecesi Paraul da bulunduracaktır. Teğmen Süleyman a icap eden emir, Yarbay Kemal tarafından verilecektir. Yarbay Kemal in kuvveti 15 nci Piyade Tümeni Süvari Alayıyla irtibat kuracak ve Timurhanşura ya karşı bu alayın sol yanının güvenliğini sağlayacaktır. 219 Dağıstan da, Timurhanşura şehrinin güneydoğusunda köy. 220 Dağıstan da, Timurhanşura şehrinin güneydoğusunda köy. 221 Dağıstan da, Timurhanşura şehrinin güneydoğusunda köy. 147

162 6. Tümen karargâhı 26 Ekim gecesini Karabudakkent - Gubden yolu üzerinde, Ordu karargâhı da 26 Ekim günü öğleden itibaren Gubden de bulunacaktır. 148 Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Bu emir çok uzun ve ayrıntılı açıklamaları içeriyordu ve Tümen emrinde bulunan ve büyük kısmı milislerden oluşan 120 mevcutlu süvari kuvvetine, keşif ve gözetleme cephesi olarak yaklaşık 40 km lik bir cephe ve saha veriyordu. Halbuki, Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı emrinde ve komutanlık karargâhında ve kurmay başkanlığında çeşitli sınıflardan birçok üst subay ve subay vardı. Ayrıca batıda 1 nci Süvari Tümeni bulunuyordu. Tümen emrindeki süvarileri 15 nci Piyade Tümeninin sol kanadı açığında ve özellikle ileri hatlarda keşif ve gözetleme hizmetlerinde kullanmak daha doğru olmaz mıydı? Bu emir üzerine, 25 Ekim 1918 günü saat da 29 numaralı Tümen emrini verdim: 1. Bugün icra edilen keşif faaliyetlerinde Manas istasyonunda bir zırhlı tren ile bir süvari takımı, Manas istasyonuyla Cermaş istasyonu arasında 6-18 vagonlu 4 tren olduğu gözetlenmiştir. Karabudakkent in batı sırtları ve Timurhanşura yolu düşmandan temizlenmiştir. Halkın verdiği bilgiye göre düşman, Timurhanşura dan çekilmiştir. Yalnız Nuh Bey in komutasında iki süvari alayı vardır. Bunların düşman olup olmadığı bilinmemektedir. 2. Albay Şükrü komutasında toplanan Çeçen atlılarıyla Çerkey deki milli kuvvetlerin, Koy suyunu geçerek 27 Ekim de Timurhanşura yı zapt etmeleri Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı tarafından emredilmiştir. Gubden, Kakaşura, Durkeli ve Gadar köylerinde bulunan milli kuvvetler Yarbay Kemal komutasında 26 Ekim akşamı Paraul - Aşağı Çinkotay hattını tutacaktır ve karargâhı 26 Ekim gecesi Paraul da bulunacaktır nci Piyade Tümeni, yarın Manas deresinin güneyindeki hattı işgal etmek üzere saat de hareket edecek ve şu şekilde tertibat alacaktır: a. 107 nci Alay bir taburuyla demiryolu hattının batı tarafını takip ederek Manas nehrinin güney tarafını köprüden İskirbaş sırtlarının doğu eteklerinden geçen yola kadar hemen işgal edecektir. Ayrıca, bir kuvvetli subay keşif koluyla Manas istasyonunu zapt edip köprüyü muhafaza edecektir. Diğer bir taburuyla da bu yoldan Boynak - Karabudakkent yoluna kadar 1214 rakımlı tepe ve İskirbaş tepesi sırtlarının kuzey eteklerini işgal edecektir. İhtiyat taburunu Karabudakkent - Boynak yolu yakınında, 1214 rakımlı İskirbaş tepesinin güneybatısında gizleyecektir. Alay karargâhı İskirbaş tepesinin gerisinde, bütün cepheyi gözetlemeye müsait bir yerde bulunacaktır. 107 nci Alaydan kuvvetli bir subay postası 1234 rakımlı İritepe ye gönderilecektir. Krupp bataryası Ormeyheri nin doğusunda, 38 nci

163 Alayı takip edecek, sahra takımı buranın kuzeyinde Tümen Topçu Komutanı tarafından gösterilecek mevziye sokulacaktır. 107 nci Alay Manas köprüsünün tahribat derecesini hemen Tümene bildirecektir. b. 38 nci Alay, Boynak - Karabudakkent yolunu takip ederek ilerleyecek, bir taburuyla Karabudak ın doğusunda ve Manas nehrinin güneyindeki sırtları işgal edecek; bu taburun bir bölüğünü 2 makineli tüfekle birlikte Karabudak ın kuzey sırtlarına gönderecek ve kuzeyden gelen yolları kapatıp güvenliğini sağlayacaktır. 38 nci Alay diğer bir taburuyla Karabudak ın batısında bulunan 2250 rakımlı Eğerbaş tepenin kuzey eteklerini, cephe kuzey ve kuzeybatıya dönük olmak üzere grup hâlinde işgal edecektir. İhtiyat taburunu Karabudak ın 500 metre güneyindeki vadide bulunduracaktır. 1 Krupp dağ topu bataryası Karabudak ın batısındaki sırtlarda topçu komutanı tarafından gösterilecek mevziye girecektir. c. 56 ncı Alay saat da bulunduğu yerden hareket ederek Karabudak ın 2 km kadar güneyinde ve Gubden suyunun batısında, bir geçit yakınındaki uygun bir yere gelecek ve Tümen ihtiyatını teşkil edecektir. Kudretli dağ topu bataryası 56 ncı Alayla beraber bulunacaktır. d. Sıhhiye bölüğü saat da bulunduğu yerden hareket ederek Boynak - Karabudakkent yolu üzerinde ve Boynak ın 10 km kadar kuzeybatısında Kum ovasının olduğu yere gidecektir. Söz konusu yer, Tümen baştabibi tarafından gösterilecektir. 4. Süvari Alayı 26 Ekim sabahı erkenden hareket ederek akşama kadar Encikale nin güneyindeki Çerkezözen deresine hâkim 2180 rakımlı Kunaburbaş rakımlı Taraksinbaş hattını tutmuş olacaktır. Krupp dağ topu taburu yaveri Hakkı komutasındaki 1 nci keşif kolu, demiryolu güzergâhı boyunca Süvari Alayı hattının sağ kanadı hizasına kadar (Doğralı köyü nün batısı) ve Süvari Alayından Teğmen Fuat komutasında çıkarılacak 2 nci keşif kolu da Süvari Alayının sol kanadı açığından 2735 rakımlı Aygırbaş dağına kadar sürülecektir. 1 nci keşif kolu ile Süvari Alayı kendi keşif cephelerinde düşmanın asıl kuvvetinin hangi hatta bulunduğunu, bu hattın uzatılmasıyla tahkimat derecesini ve düşmanın asıl kuvvetinin miktarını araştıracak; düşman gemilerinin faaliyetini, hangi istikamette daha fazla gidip geldiklerini gözetleyecekler ve Çerkezözen deresi civarında birkaç köylüyü yakalayarak sorgulanmak üzere 26 Ekim gece yarısına kadar Karabudak a, Tümen karargâhına göndereceklerdir. Süvari Alayı, Karabudakkent - Paraul hattından kendi keşif ve gözetleme hattına uzanan yollardan sahra topçusunun hareketinin mümkün olup olmadığını da keşfedecektir. 2 nci subay keşif kolu; Aygırbaş dağı - Atlıboyun istasyonu (Encikale - Timurhanşura ortasında) hattından (hariç) Miskinbaş dağı - Timurhanşura hattı (hariç) arasındaki sahayı ve buradaki düşman faaliyetini gözetleyecek ve kuvvetini keşfedecek; Paraul dan Miskinbaş - Sarıkız dağları hattına 149

164 ilerleyecek olan Süvari Yarbay Kemal komutasındaki asâkir-i muâvene kuvvetinin cephesindeki gelişmeleri takip edecektir. Süvari Alayı ve keşif kolları 26 Ekim gecesini kendi gözetleme ve keşif cephelerinde geçirerek, faaliyetlerine devam edeceklerdir. 1 nci keşif kolu komutanı Hakkı, süvarileri almak üzere yarın saat de Tümen kurmay başkanlığına müracaat edecektir nci Piyade Tümeni, Manas istasyonu - Karabudakkent hattını işgal eder etmez tahkimata başlayacak ve düşmanın karşı taarruzu hâlinde bu hattı şiddetle müdafaa edecektir. 56 ncı Alay Kakaşura istikametini devamlı gözetlettirecektir. 6. Alaylar birbirleriyle ve 38 nci Alay sol kanat taburu Yarbay Kemal in birliğiyle irtibat kuracaklardır. 107 nci Alay demiryoluna karşı sağ kanadının güvenliğini sağlayacaktır. 7. Telgraf takımı, yarın öğleye kadar Karabudak köyünün güneyindeki evlerden birine bir santral kuracak ve burayı Boynak a bağlayacaktır. Alaylar Karabudak santralıyla irtibat kuracaklardır. 8. Birliklerin büyük ağırlıkları, Boynak köyünde ve Boynak istasyonunda kalacaktır. Tümen idaresi Boynak ta bir ambar ve Karabudakkent e de bir memur göndererek orada da bir dağıtım istasyonu tesis edecektir. Birlikler Tümen levazımına müracaat ederek iaşelerini temin edeceklerdir. 9. Ben yarın saat de Boynak tan hareket ederek 1214 rakımlı İskirbaş dağına gideceğim ve oradan mevzileri dolaşarak Karabudakkent e geleceğim. Tümen karargâhı 26 Ekim gecesini Karabudakkent in güneyinde ve Gubden yolu üzerinde geçirecektir. 1 nci ve 2 nci keşif kolları raporlarını Tümen karargâhına göndereceklerdir nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanı Abdülmecit Çermoyef, 25 Ekim 1918 günü, tercümanlık görevi için emrime kendi yaveri Üsteğmen Sultan Savotiyef i gönderdi nci Piyade Tümeninin 26 Ekim 1918 de Manas Suyuna Kadar İlerlemesi ve 27 Ekim 1918 Tarihi için Verilen Emirler 25 Ekim 1918 gecesi sükûnetle geçti. 26 Ekim günü birlikler Tümen emrine göre, zamanında, bulundukları yerlerden hareket ettiler. Ben de otomobille saat de hareket ettim. Önce 1214 rakımlı Aygırbaş tepesine geldim. Burası Manas deresine hâkimdi, ovayı tamamen ve sol kanadı Karabudakkent in batısına kadar görüyordu. Saat sıralarında 107 nci Alaydan, 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur Manas köprüsünü işgal etti. Köprü yanıyordu, söndürüldü. 107 nci Alay Müfreze Komutanı Topçu

165 Binbaşı Âdil e gerekli emirleri verdikten ve sahra takımının mevzisini gösterdikten sonra Karabudakkent istikametinde hareket ettim. Yollar çamurluydu. Otomobil zorlukla yolları geçti. Saat da Karabudakkent e geldim. 1 nci keşif kolu komutanı Manas istasyonunun kuzeybatısında düşmanın 30 kadar atlısını görmüş ve saat te düşmanın üç direkli bir harp gemisinin güneyden Petrovsk istikametinde gittiğini gözetlemişti. Süvari Alayı öğle vakti Kunaburbaş - Taraksinbaş hattının 5 km kadar güneyine varmış ve bu hatta düşmana tesadüf etmemişti. Saat de kurmay başkanıyla birlikte 38 nci Alay mevzilerini ve Tümen ihtiyatı olan 56 ncı Alayın yerini gördükten sonra tekrar Karabudakkent e geldim ve Abdülbâsir Aydemirof Bey in evine misafir oldum. Tümen bugün işgal edilmesi emredilen hattı saat te tamamen işgal etmiş ve tahkimata başlamıştı. Sol kanatta bulunan 2 nci Subay Keşif Kolu düşmana tesadüf etmemişti. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı emrinde Paraul a geleceği bildirilen Yarbay Kemal müfrezesi Paraul a gelmedi. Albay Şükrü müfrezesinden de hiçbir haber yoktu. Düşmanın Timurhanşura yı tahliye ettiği haberi alındı. Bu sırada Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanı ile birlikte karargâhıma gelen Kuzey Kafkas Ordusu Komutanına saat da şu raporu takdim ettim: 1. Süvari Alayı bugün öğle vakti Kunaburbaş - Taraksinbaş hattının 5 km güneyine kadar varmış ve bu hatta düşmana tesadüf etmemiştir. 1 nci subay keşif kolu Manas istasyonunun kuzeybatısında 30 kadar atlısını görmüş ve saat te düşmanın üç direkli bir harp gemisini güneyden Petrovsk istikametinde ilerlediğini gözetlemiştir nci Piyade Tümeni 25 Ekim 1918 tarihli emirle işgali emredilen hat ile bir sureti takdim edilen ve Tümen emriyle düzeltilen tertibatı saat te düşmana tesadüf etmeksizin almıştır. Düşmanın zırhlı treni, tesirsiz üç mermi atmıştır. 3. Herkes tarafından casus oldukları söylenen Boynaklı Kansalhan Gazi Bey ile Alemdar Hacıoğlu Abdülvahit tutuklanarak koruma altında gönderilmişlerdi. Kansalhan Gazi Bey in üzerinde bulunan Rusça bir belgenin Piçarahof un mührüyle mühürlenmiş olması ve bu kişinin Boynaklı olduğu hâlde şimdiye kadar Karabudakkent te ikamet etmesi suçlu olduğunu teyit etmektedir. 4. Yarından sonra harekât gerçekleştirilecekse Ordu karargâhının bulunacağı yere telefon hattı uzatılması için emir verilmedir. Ayrıca Daşlagar hattının toplattırılmasına izin verilmesini ve Tümende bu hattaki kablodan hariç, asla başka kablo bulunmadığı hususlarını arz ederim nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet

166 Saat da Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına Karabudakkent ten ikinci raporumu takdim ettim: 1. Bugün saat de düşmanın zırhlı treni Manas istasyonunun kuzeyindeki bekleme yerine kadar gelerek Tümenin sağ kanadına 10 kadar mermi atmış ve iki askerimiz hafif şekilde yaralanmıştır. Zırhlı tren saat da tekrar bekleme yerine yaklaşmışsa da topçu ateşiyle kaçırılmıştır. 25 metre uzunluğundaki Manas köprüsünün 120 kadar traversi düşman tarafından yakılmış ve köprübaşındaki bir kısım raylar tahrip edilmiştir. Bu köprünün bir an önce tamiri için bir tamir postasının şimdiden gönderilmesi hususu arz olunur Ekim 1918 tarihindeki harp vaziyeti şöyledir nci Alay, Manas istasyonu - Boynak - Karabudakkent yolu civarındaki 1214 rakımlı tepe hattında; 38 nci Alay, 107 nci Alayın sol kanadından Karabudak ın batısındaki 2250 rakımlı Aygırbaş tepesinin kuzey eteklerine kadar olan hatta; 56 ncı Alay tamamen Tümen ihtiyatı olarak Karabudakkent in batısında; Kudretli dağ topu bataryası 56 ncı Alay ile beraber ihtiyatta; 1 Krupp dağ topu bataryası ile sahra takımı 107 nci Alay gerisinde ve Krupp dağ topu bataryası 38 nci Alay gerisinde bulunmaktadır. Sıhhiye bölüğü; Boynak - Karabudakkent yolu üzerinden ve Boynak ın 10 km kuzeybatısında bulunmaktadır. 3. Süvari Alayı; Kunaburbaş - Taraksinbaş hattını tutmuş ve düşmana rastlamamıştır. Karabudak - Çırtlavuk yolunun top geçişine uygun olduğu anlaşılmıştır sahra mermisi sarfiyatımız olduğu ve yukarıda açıklandığı üzere 2 erimizin de hafif şekilde yaralandığı hususları arz olunur. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Saat da Ordu emri alındı. Birliklere de saat te Tümen emri verildi: 27 Ekim 1918 Tarihli Ordu Emri Karabudakkent 26 Ekim Ekim 1918 akşamına kadar demiryolu hattı boyunca düşmanın zırhlı treniyle 15 süvarisinden başka bir kuvvetine rastlanamamıştır. Tümen Süvari Alayı da öğleye kadar düşmanla karşılaşmadan Kunaburbaş - Aygırbaş hattının 5 km güneyine kadar ilerlemiştir. Milis kuvvetlerden henüz rapor alınamamıştır. Edinilen istihbarata göre Timurhanşura düşman tarafından tahliye edilmiştir nci Tümenin 26 Ekim 1918 tarihindeki harp konuşunu gösterir kroki için bk. Ek

167 2. 15 nci Piyade Tümeni, 27 Ekim günü öğleye kadar sahil rakımlı Üçkollar Tepesi- bunun kuzeybatısındaki 2006 rakımlı tepe hattını tutarak kuzeye karşı tahkim edecektir. Tümen ihtiyatı Tümenin sol kanat gerisinde bulunacaktır. Düşmanın asıl mevzisi, tahkimatının derecesi, özellikle düşman gemilerinin faaliyetlerinin gözetlenmesi ve düşmandan esir alınması son derece önemlidir. 3. Süvari Alayı, bir bölüğünü Tümenin sağ kanadında görevlendirilmek üzere ayırdıktan sonra kalan kısmı 2450 rakımlı Saldattepe- Şûra - Encikale üzerindeki Atlıboyun hattını tutacak ve Encikale - Şamhal İstasyonu - Encikale - Hasavyurt demiryolunun Özen Nehrini kestiği nokta - hattında keşifler yapacaktır. 4. Yarbay Kemal emrindeki milis kuvvetleriyle Timurhanşura - Petrovsk yolunun ortasına kadar ilerleyecek ve sağ kanattaki Süvari Alayıyla irtibat kuracaktır. Bu müfreze, Timurhanşura da düşman varsa Timurhanşura - Petrovsk yolunun ortasında kalacak, burayı Timurhanşura ya ve kuzeye karşı savunacaktır. Şayet Timurhanşura da düşman bulunmadığını anlarsa kesinlikle Şûra ya girmeyecek, yalnız birkaç atlı oradaki Albay Nuh ile irtibat kuracaktır. Bütün kuvvetiyle Tümen Süvari Alayının sol kanadını takviye etmek üzere Atlıboyun ile batısındaki 2221 rakımlı Avustra Tepesi hattını tutacak ve Süvari Alayıyla birlikte mevziyi savunacaktır. Benden veya Tümenden emir almadıkça bu hattan ileriye geçilmeyecektir. Atlıboyun hattında Nizamiye Süvari Alayıyla Yarbay Kemal kuvveti ayrı ayrı 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına bağlı bulunacaklardır. 5. Yarbay Kemal, Şûra üzerinden ya da Şûra nın güney veya kuzeyinde Çerkey mevkisine güvenilir birkaç atlı göndererek oradan ilerleyecek olan Albay Şükrü nün durumundan ve harekâttan haber alacaktır. Albay Şükrü, Çerkey civarına gelmemişse, Çerkey kuvvetlerini Kumterkale ye 223 getirecek ve kendi emrine alacaktır. 6. Ordu karargâhı 27 Ekim saat te Karabudakkent te kurulacaktır. Tümen karargâhının mevkisi akşam raporunda bana bildirilecektir. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet 30 Numaralı Tümen Emri 153 Karabudakkent 26 Ekim Ekim 1918 akşamına kadar demiryolu hattı boyunca düşmanın zırhlı treniyle 15 süvarisinden başka bir kuvvetine rastlanamamıştır. Tümen Süvari Alayı da öğleye kadar düşmanla karşılaşmadan Kunaburbaş- 223 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin batısında, demiryolu üzerinde bir yerleşim merkezidir.

168 Aygırbaş hattının 5 km güneyine kadar ilerlemiştir. Milis kuvvetlerden henüz rapor alınamamıştır. Edinilen istihbarata göre Timurhanşura düşman tarafından tahliye edilmiştir. 2. Yarbay Kemal, 27 Ekim de emrindeki milis kuvvetlerle Timurhanşura - Petrovsk yolunun ortasına kadar ilerleyecektir. Timurhanşura da düşman bulunduğu takdirde orada kalarak Timurhanşura ya ve kuzeye karşı savunma tertibatı alacak, düşman bulunmadığı takdirde, Tümen Süvari Alayının sol kanadını takviye etmek üzere Atlıboyun ve batısındaki Avustra Tepesi hattını tutacak ve Süvari Alayıyla birlikte mevziyi savunacaktır. Atlıboyun hattında Süvari Alayı ve Yarbay Kemal emrindeki kuvvetler ayrı ayrı bana bağlı bulunacaklardır nci Piyade Tümeni, 27 Ekim günü saat da Manas Deresi hattından üç kol hâlinde aşağıdaki gibi ilerleyecektir: a. 107 nci Alay; -13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur, 107 nci Alay 3 ncü Tabur, 1 Krupp dağ topu takımı- demiryolu hattının 3 km batısından ve ovadan İğritepe, Aşray Dağının doğu eteklerinden giden yolu, zırhlı trenin ateşine maruz kalmayacak şekilde takip edecek, Tarki 224 İstasyonunun yaklaşık 500 metre batısından Şamhaltepe hattını ele geçirerek kuzey ve doğuya karşı tahkim edecektir. Bu tepe, Çerkezözen deresinin güneyindedir. Bir subay komutasında 20 askerden oluşan kuvvetli bir keşif kolu demiryolu hattını takiben, Alayla görüş mesafesini koruyarak ilerleyecektir. Krupp dağ topu takımı sağ kanadı, zırhlı treni ve demiryolu hattını ateş altına alacak şekilde mevzilendirilecektir. Beşinci maddede bahsedilen Süvari Bölüğü 107 nci Alay komutanının emrinde bulunacaktır. b. 38 nci Alay; 1 Krupp dağ topu bataryası ve 1 sahra takımı, Karabudakkent rakımlı Çobantepe batısından, Çırtlavuk yolu adıyla bilinen Ademmahi - Şamhalmahi yolunu takip edecek, Şamhaltepe hariç sağ kanadı, sol kanadı da Çerkezözen deresi olmak üzere Üçkollar Tepesinin kuzey eteklerini 2 taburla ele geçirip derhal tahkim edecektir. İhtiyat Taburunu Üçkollar Tepesinin gerisinde bulunduracaktır. Krupp bataryasıyla sahra takımı Tümen Topçu komutanı tarafından mevzilendirilecektir. c. 56 ncı Alay; 107 nci Alay 2 nci Tabur, 56 ncı Alay komutanının emrine verilmiştir- 1 Krupp dağ topu takımı ve 1 Kudretli dağ topu bataryası, Karabudakkent - Mahmutyurt 225 yolunu takiben Üçkollar Tepesi nin 2 km güneybatısındaki Kavtaroğulları na gelecektir. Öncü taburla Kudretli dağ bataryası Tümen ihtiyatı olmak üzere burada kalacak, 56 ncı Alay taburlarından birisi, yine Alay komutanı emrinde olmak üzere 2006 rakımlı Teyiksolgan Tepesi hattını ele geçirerek burayı kuzeye ve batıya karşı tahkim edecektir. 1 Krupp dağ topu takımı Teyiksolgan Tepesi civarında ve tabur emrinde uygun şekilde mevzilendirilecektir. 224 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneyinde kent. 225 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneyindedir. 154

169 d. Sıhhiye Bölüğü; Kudretli dağ topu bataryasını takiben ilerleyecek ve 56 ncı Alay ordugâhı yakınında kalacaktır. 4. Alaylar, yürüyüş sırasında ilerilerine piyade öncüsünden başka bir de süvari öncüsü gönderecekler ve diğer birliklerle görüş mesafesini koruyacaklardır. Kollardan biri muharebeye girdiği takdirde, diğer kol bazı kuvvetlerle tüfek ve makineli tüfek ateşi istikametine giderek diğerine yardım edecektir 5. Süvari Alayı; bir bölüğünü Tümenin sağ kanadında görevlendirilmek üzere ayırdıktan sonra kalan kuvvetle 2450 rakımlı tepe - Şûra - Encikale yolu üzerindeki Atlıboyun hattını tutacak ve Encikale - Şamhal İstasyonu - Encikale - Hasavyurt demiryolunun Özen Nehrini kestiği nokta civarı hattında keşif yapacaktır. Tümenin sağ kanadı için ayıracağı bölük, demiryolu hattıyla deniz arasında, 107 nci Alayın hizasından durumun uygunluğu nispetinde zırhlı trenden korunarak Encikale istikametinde gidecek, Tarki hattındaki düşman tahkimatı, kuvveti ve özellikle de düşman gemilerinin faaliyetleri hakkında keşif ve gözetleme yapacaktır. Bu bölük, yarın yapılacak harekâtta 107 nci Alay komutanının emrinde olacaktır. Süvari Alayı, derhal bu bölüğü uygun istikametten sevk edecek ve sol kanattaki Teğmen Fuat ın keşif kolunu çağıracaktır. Süvari bölüğü ve demiryolu hattını takip edecek piyade müfrezesi tarafından demiryolu hattı, Tarki İstasyonunun mümkün olduğu kadar kuzeyinden tahrip edilecektir. 6. Piyade ve süvari alayları, düşmanın asıl mevzisi, tahkimat derecesi, asıl kuvvetleri ve bunların nerede bulunduğu hakkında devamlı keşif ve gözetleme yapacak, düşmandan esir alınmasına ve Petrovsk tan gelen halkı yakalamaya son derece önem verilecektir. Halk yakalanınca derhal Tümen karargâhına gönderilecektir. 7. Birlikler mutlaka birkaç kılavuz bulacaklardır. 8. Büyük ağırlıklar, Karabudakkent e çağrılacak ve burada kalacaktır. Bunlar Manas Deresinin kuzeyine kesinlikle geçirilmeyecektir. Takip edilecek yollardan ağır arabaların geçmesi mümkün olmadığından, küçük ağırlıklar sırf mekkâreden ve lüzumu halinde kağnı arabasından oluşacaktır. 9. İaşe, Karabudakkent te Tümen idaresinden alınacaktır. Tümen levazım başkanı civar köylerden en az bir haftalık erzak toplamaya çalışacak ve birliklerin iaşesini düzenli olarak temin edecektir. 10. Piyade cephanesi, Kayakent İstasyonundan Karabudak a getirilecektir. Tümen levazım başkanı aynı zamanda cephane ikmaline bakacaktır. 11. Telgraf Takımı öğleye kadar Tümen karargâhında bir santral kuracak, alaylar da bu santralle irtibat kuracaklardır. 155

170 12. Yürüyüş sırasında 38 nci Alay kolbaşında bulunacağım. Tümen karargâhı, 27 Ekim gecesini Tümen ihtiyatı yanında yani 1667 rakımlı tepenin 2 km güneybatısı ve Çerkezözen in 226 yakınında geçirecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet nci Piyade Tümeninin 27 Ekim 1918 de Üç Koldan İleri Hareketi ve Petrovsk un İlk Kuşatması 27 Ekim 1918 de gece sükûnetle geçti. Hava çok soğuk ve sisliydi. Birlikler Tümen emri gereği saat da üç koldan hareket ettiler. Kurmay başkanımla merkez kolunda bulunuyordum. Merkez ve sol kanat kolları, yani 38 nci ve 56 nci Alayın takip ettikleri yollar, gayet sarp ve ormanlık olduğundan, kılavuzlarla güçlükle ilerlenebiliyordu. 107 nci Alay ova yolunu takip ettiği için düşman zırhlı treni yüzünden çok geride kalmıştı. Saat da Çırtlavuk a ulaştım. Süvari Alayı henüz harekete geçmişti. Gerçi büyük kısmı milislerden oluşan bu süvarilere komuta etmek de kolay değildi. Sağ kanada gönderilecek bölüğün hemen gönderilmesini ve kalan kuvvetle Atlıboyun istikametinde süratle ilerlemesini Alay komutanına emrettim. Çobantav sırtlarına yaklaştığımız zaman sağ kanatta ve 107 nci Alay cephesinde muharebe başlamıştı. İki zırhlı tren de arka arkaya geldi. Hemen merkez kolundan bir Krupp dağ topu takımı ayırtarak düşmana ve zırhlı trene yandan ateş açtırdım. Düşman çekildi ve 107 nci Alay yürüyüşüne devam etti. Neftkul 227 yakınlarına geldiğimiz zaman ovadan ilerleyen 107 nci Alay, düşmanla yine muharebeye tutuşmuştu. Burada 1 Krupp dağ topu takımını Neftkul un 2 km kadar kuzeyindeki sırtta mevzilendirdim. 107 nci Alay ile muharebeye tutuşan düşmanın gerilerine ve zırhlı trenlere ateş ettirdim. Saat 10:30 du. Zırhlı trenlerle düşman süvarisi ricat ettiler. 107 nci Alay tekrar ilerlemeye başladı. Buradan süratle Şamhalmahi sırtlarına geldim. Süvari Alayını burada istirahat hâlinde ve Alay komutanını gözetleme yaparken buldum. Buraya yanlış geldiğini ve bu gecikmenin Tümenin bugünkü harekâtını kötü etkileyeceğini kızgın bir şekilde ifade edip istikameti bizzat göstererek süratle Atlıboyu na yetişmesini emrettim. Saat da Çerkezözen Deresinin güneyinde bulunan 242 rakımlı tepenin güneybatısındaki sırtlara geldiğim zaman, 38 nci Alay 2 nci Taburun yanlışlıkla buraya geldiğini gördüm. Bu taburu yerine gönderdikten sonra yaptığım gözetlemede, düşmanın Tarki İstasyonundaki üç treninin askerle dolu olarak beklediğini, zırhlı trenin güneye doğru sarktığını ve bir bölük piyade muharebesine girişmiş düşman süvarisinin iki makineli tüfekle beraber ovada 1675 rakımlı tepe civarını ateş altında tuttuğunu gördüm. 107 nci Alay da bu düşmanla muharebe ediyordu. Bataryalar henüz geride olduğundan düşman süvarisini engellemek üzere Tümen karargâhı subay ve 226 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneydoğusunda kent. 227 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneyindedir. 156

171 askerleri tarafından beş dakika kadar ateş edildi. O sırada yetişen bir Krupp dağ topu takımı derhal bu tepede mevziye sokularak atış menzili dahilinde bulunan düşman süvarisine ateş edildi. Saat u geçiyordu. Piyade muharebesine girişmiş 80 kadar düşman süvarisi, atlarına binerek Tarki İstasyonu civarına çekildi. Zırhlı trenler de kaçtı. Bu suretle 107 nci Alayın ileri hareketi kolaylaşarak 242 rakımlı Şamhaltepe ve doğu sırtları ele geçirildi. Akşamdan sonra 107 nci Alay komutanına Tarki İstasyonu yakınındaki demiryolu köprüsünün mutlaka tahrip edilmesini emrettim. 38 nci Alay; çok sık ormanlık yerlerden güçlükle geçerek Üçkollar ı ele geçirdi. 56 ncı Alay, Kavtarkotan a 228 varmadan önce düşmanın piyade muharebesine girişmiş bir süvari bölüğünü uzaklaştırarak 2006 rakımlı Göksalgan sırtlarını ele geçirdi. Bu sırada ortalığı sis ve duman kapladı. Top ve tüfek ateşi de azalmıştı. Kılavuzların yol göstermesiyle sık ormanlıklardan batı istikametindeki sırtları inerek da emrimdekilerle Kavtarkotan a geldim. Süvari Alayı da düşmanla çarpışarak geç vakit Atlıboyun u ele geçirdi. Bu şekilde ele geçirilmesi emredilen hat tamamen elde edilmiş ve Encikale uzaktan kuşatılmış oldu. Yalnız sol kanatta bulunan Yarbay Kemal Müfrezesinden henüz bir haber yoktu. Daha sonra anlaşıldı ki bu müfreze henüz çok geride Paraul civarındaydı. Saat de Kavtarkotan dan Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına aşağıdaki rapor gönderildi: 1. Tümen bugün da üç kolla hareket etmiştir: a. Demiryolunun 3 km batısından Çobandağı, Kunaburbaş Dağlarının doğu eteklerinden geçen yolu takip eden 107 nci Alaydan 2 tabur ve 2 Krupp dağ topundan oluşan sağ kanat kolu, de düşman zırhlı treni tarafından durdurulmuşsa da Nepkotan ın 2 km kadar kuzeyindeki sırtta merkez kolundan 1 Krupp dağ topu takımı mevzilendirilerek zırhlı tren kaçırtılmış ve 107 nci Alay ileri yürüyüşüne devam etmiştir. Saat da 150 kadar düşman süvarisi ve iki zırhlı tren, 107 nci Alay üzerine ateş açmışsa da 1075 rakımlı Aygırbaş ın kuzeydoğusundaki tepede 1 Krupp dağ topu takımı mevzilendirilerek düşmanın zırhlı trenleriyle piyade muharebesine girişmiş olan süvarisine ateş edilmiş ve bunlar da kuzeye kaçmışlardır. Bundan dolayı 107 nci Alay, sol kanadı Şamhaltepe, sağ kanadı demiryolu hattına karşı geriye kırılmış olmak üzere vaziyet almış ve 2 Krupp topunu sağ kanadı gerisinde mevzilendirmiştir a kadar bu cephede karşılıklı top ve makineli tüfek ateşi açılmıştır. Tarki İstasyonunda, düşmanın 20 vagonlu bir treni ve açıkta 60 kadar eğerli hayvanı üzerine ateş edilmişse de mesafenin uzaklığından etkili olamamıştır. b. Çırtlavuk - Nepkotan - Kunaburbaş yolunu takip eden 38 nci Alayın merkez kolu, düşmanla karşılaşmadan saat de 1667 rakımlı Üçkollar 228 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneyindedir. 157

172 Tepesinin kuzey eteklerini Çerkezözen e karşı ele geçirmiştir. Bir Krupp dağ topu bataryası bu tepede mevziye sokulmuştur. Sahra takımı henüz gelmemiştir. c. Karabudak - Mahmutyurt - Kavtarkotan yolunu takip eden 56 ncı Alayın sol kanat kolu Kavtarkotan da karşılaştığı bir Kazak süvari bölüğünü geri püskürttükten sonra, bir taburuyla 2006 rakımlı Teyiksolgan Tepesini düşmanın hafif direnişinden sonra da ele geçirdi. 1 Krupp dağ topu takımı Teyiksolgan Tepesine yerleştirildi. 56 ncı Alay emrinde bulunan diğer 3 taburla kudretli dağ topu bataryası Kavtarkotan civarında Tümen ihtiyatında bırakılmıştır. 2. Tarki İstasyonu civarında düşmanın 2 sahra topu, 107 nci Alay cephesine ve Çerkezözen Vadisine tesirsiz ateş etmektedir. Dağlarda çok fazla sis ve bulut olduğundan düşman mevzileri görülememiştir. Gerek düşman ateşinden ve gerekse halkın ifadesinden düşmanın Ağaçağıl ın 229 kuzeyindeki 1579 ve 2362 rakımlı tepeler hattıyla bu hattın doğu ve batı kısımlarını piyade, makineli tüfek ve topçusuyla işgal ve tahkim ettiği anlaşılmıştır. Atlıboyun yönünde de düşmanın tahkimatı vardır. 3. Alaylardan ve özellikle bugün çok yavaş ve yanlış hareket eden ve durumu tarafımdan düzeltilen Süvari Alayından henüz rapor alamadım. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına bilgi verebilmek için duyduklarımı yukarıdaki gibi arz ediyorum. Alaylardan rapor aldıktan sonra önemli yönleri ayrıca arz edeceğim. 4. Sol kolu takip eden 56 ncı Alaya gelen iki milis süvarisinden yaklaşık 1500 piyade ve süvariden oluşan Yarbay Kemal Müfrezesinin Paraul un 4 km kuzeyinde Durkeli de bulunduğu anlaşılmıştır. Ordu ve Tümen emirleri dün Yarbay Kemal e ulaştırılmıştır. Bunların hızla hareket etmesi önemlidir. 5. Karabudak - Çırtlavuk - Nepkotan yolu Kunaburbaş yakınına kadar araba ve sahra topçusunun harekâtı için önemlidir. Ondan sonraki kısım uygun değildir. Çırtlavuk, Nepkotan, Kavtarkotan da karargâh olarak kullanılabilecek evler vardır. 6. Tümen karargâhı 27 Ekim gecesini Tümen ihtiyatı yakınında ve Kavtarkotan da geçirecektir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bugün civar köylerden birçok kişi Tümen birliklerine katıldı. Bir faydaları olmayan bu insanlar, akşam olunca köylerine geri gönderildiler. Süvari Alayı, geç vakit Atlıboyun u ele geçirdiği zaman Kobanski Süvari Bölüğünden bir Kazak ı yakaladı. Bir telefon makinesi ve bir at ele geçirdi. 229 Dağıstan da, başkent Mahaçkale nin güneyindedir. 158

173 Kazak dediğimiz Macalisli bir Müslüman çıktı. Hayret vericidir ki, şimdiye kadar yakaladığımız esirlerin hepsi Müslümandı. Kendisinden epeyce bilgi aldık: Düşmanın Tarki sırtlarında hafif tahkimatı vardır. Asıl müdafaa hattı, şehrin 2 km uzağında ve çevresindedir. Üç sıra kazıklı tel örgüsü, onun arkasında zırhlı trenler için bir demiryolu, daha arkada da siperler vardır. Şehrin bazı sokakları da tahkim edilmiştir. Süvari olarak altı bölük vardır. İsimleri şudur: Kobanski, Asetinski, Koriski, Zapardenski, Omenski dir. Altıncısını bilmiyor. Bölüğü, 62 mevcutlu Kobanski Bölüğüdür. Bölük Komutanı Yüzbaşı Kamarof tur. Askerlerin çoğu sıtmadır. Şehirde açlık ve hastalık çoktur. 4 zırhlı otomobilleri vardır. 100 kadar gemi sahile yanaşmış bir hâldedir. Piçerahof karargâhıyla beraber liman yakınındaki vagonlardadır. Piyade ve topçu kuvveti hakkında bir bilgisi yoktu. Bakû de bulunan seri dağ obüs bataryasının gönderilmesi hususunu telefonla Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına arz ettim. 27 Ekim 1918 Petrovsk taarruzu için Tümenin menzili kısa olan topçu kuvveti yeterli değildir. Aslında Tümene ait olup, Bakû de Kafkas İslam Ordusu emrinde bırakılmış olan dağ obüs bataryası burada çok faydalı olacaktır. Zaten Kafkas İslam Ordusu Komutanı bu bataryayı göndereceğini söylemişti. Aracılığınızla bataryanın en az 1000 mermi ile birlikte süratle gönderilmesini önemle arz ederim. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet nci Piyade Tümen Birliklerinin Ele Geçirdikleri Mevzilerde Tahkimatla Meşgul Olmaları, Düşman Mevzilerinin ve Kuvvetinin Keşfi, Petrovsk a Taarruz Hakkındaki Değerlendirmelerim ve Emrimde Bulunan Kuvvetlerin Mevcudu Ekim 1918 de gece sükûnetle geçti. Birlikler keşif ve tahkimatla meşgul oldu. 107 nci Alay biraz geride kaldığından ilerleyerek Şamhaltepe mevzilerini tamamen ele geçirdi. 600 piyade ve 150 süvariden oluşan Yarbay Kemal Müfrezesinin, sabaha doğru Atlıboyun a 231 gelerek Tümen Süvari Alayının sol kanadını uzatıp takviye ettiği gelen rapordan anlaşıldı. Düşman mevzisini keşfetmek ve gözetlemek üzere Tümen kurmay başkanını Üçkollar a gönderdim. Ben de Göksalgan Tepesine çıktım. Hava çok sisli ve bulutluydu. Öğleye kadar bir şey görmek mümkün olamadı. Burada Tümen Kurmay Başkanlığından gözetleme için bir subay bırakarak karargâha döndüm. Karabudak ta bulunan Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığından şu emri aldım: nci Tümenin 27 Ekim 1918 tarihli durumunu gösterir kroki için bk. Ek Dağıstan da, Mahaçkale nin batısındadır. 159

174 1. Birlikler, 28 Ekim 1918 tarihinde mevzilerin tahkimatıyla ve düşmanın keşfiyle meşgul olacaktır. Yeni bir emir gelinceye veya şehrin tahliye edildiği tarafınızdan anlaşılıncaya kadar bu emir geçerlidir. Tahliye edildiği görüldüğü anda şehir hemen ele geçirilip savunma vaziyeti alınacaktır. 2. Petrovsk taki düşmana teslim olması veyahut şehrin tahliyesi hakkında nota gönderilecektir. 3. Kafkas İslam Ordusundan bir dağ obüs bataryası istenmiş ancak size, bir Rus dağ bataryası gönderilecektir. 160 Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı bu emirde göndereceğini bildirdiği Rus dağ obüs bataryasını gönderemediği gibi Kafkas İslam Ordusunun emrinde bırakılan obüs bataryası da Petrovsk a yapılan taarruzun sonunda ancak 5 Kasım 1918 de Tümene katılmış ve bir faydası olmamıştı. Alınan emrin ardından birliklere 31 numaralı Tümen emri ve özel emirler verildi: 31 Numaralı Tümen Emri 26 Ekim Ekim de 107 nci Alay cephesinde Kavtarkotan civarında düşmanın iki zırhlı treniyle 100 kadar süvarisi, 56 ncı Alay cephesinde de 1 süvari bölüğü görülmüştür. Düşman uzaklaştırılmış ve birlikler 27 Ekim 1918 tarihli 30 numaralı Tümen emriyle belirtilen mevzileri ele geçirmiştir. Yarbay Kemal Müfrezesinin henüz Paraul civarında olduğu öğrenilmiştir. Akşama doğru Tarki İstasyonu civarındaki düşmanın 2 sahra topu 107 nci Alay cephesine, Ağaçağıl sırtlarından da iki sahra topuyla makineli tüfekleri Kavtarkotan istikametinde ateşe devam etmektedir. 2. Alaylar, 30 numaralı Tümen emriyle ele geçirdikleri mevzileri süratle tahkim ederek, düşmanın muhtemel karşı taarruzuna karşı mutlaka koruyacaklardır. Özellikle 107 nci Alay, önceden emredildiği gibi sağ kanadını demiryolu hattına karşı kademeli bir durumda bulunduracak, süvari bölüğünü demiryolu hattıyla deniz arasına gönderecek ve toplarını güvenli bir şekilde sol kanatta mevzilendirecektir. Askerlerin düşman topçusundan etkilenmemeleri ve demiryolu hattının mümkün olabildiği kadar ilerden tahrip edilmesi son derece önemlidir. 3. Sahra Takımı, şimdilik Şamhaltepe gerisindeki yüksek tepede mevziye girecek, demiryolu hattıyla Tarki Dağı arasında ve Tarki Dağında göreceği önemli hedeflere ateş açacaktır. Bu takım için daha ilerde ve Üçkollar da iyi bir mevzi bulunabildiği takdirde Tümen Topçu Komutanı araştırarak bana bildirecektir. 4. Süvari Alayı, Atlıboyun sırtlarını mutlaka ele geçirecek, Atlıboyun- Encikale ve Atlıboyun-Tarki istikametlerinde keşifler yaparak keşif

175 istikametlerinden ve halktan elde ettiği bilgiyi süratle Tümene bildirecektir. 56 ncı Alay; 2006 rakımlı tepeden Ağaçağıl ve daha kuzeye giden yollarda keşif ve araştırma yapacak, kendi cephesindeki düşmanın nerelerde, ne kuvvette olduğunu öğrenerek bugün akşama kadar mutlaka Tümene bildirecektir. 38 nci Alay da 1570 rakımlı tepe ve onun kuzeyindeki Tarki Köyüne giden yolları ve kapasitelerini araştırıp cephesindeki düşman mevzileri hakkında bilgi edinerek akşama kadar Tümene bildirecektir. 107 nci Alay; Şamhaltepe den Tarki istikametinde ve demiryolu hattıyla Tarki arasından ve vadiden Encikale istikametinde giden yollarda keşif ve araştırma yaparak akşama kadar Tümene bildirecektir. 5. Alaylar arasında irtibat yoktur. Birçok defa emredildiği üzere irtibata önem verilecek, arazi karışık olduğundan mutlaka yerli ve güvenilir kılavuzlar bulunacaktır. 6. İaşe, Karabudakkent te bulunan Tümen ambarından temin edilecektir. 7. Tümen Sıhhiye Bölüğünün bir kısmı Nepkotan da, diğer bir kısmı Kavtarkotan da bulunacak, buralardaki evlerde birer orta yaralı ve hasta toplama merkezi kurulacaktır. Karabudakkent te de bir hastane açılacak, burada hastalar trenle geriye sevk edilecektir. Sıhhiye treninin yakında Manas Köprüsüne kadar gelmesi beklenmektedir. 8. Tümen karargâhı 28 Ekim de Kavtarkotan da bulunacaktır. Özel Emirler nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 28 Ekim Ekim 1918 akşamı yalnız 56 ncı Alay Komutanından rapor aldım. Özellikle, Süvari Alayının akşama kadar nereye geldiğini, hangi hattı tuttuğunu ve neler yaptığını bilmiyordum. Komutayı kötü etkileyen bu hususların tekrarlanmamasını, benimle yani Tümen karargâhıyla güvenli bir irtibatın kurulmasını ve raporların düzenli olarak gönderilmesini isterim. Her zaman bütün Tümen cephesini gezerek duruma hakim olmak mümkün olamayacağından bu konuya önem verilmesini, yazılacak raporların gerçekçi ve esaslı maddeleri içermesinin unutulmamasını isterim nci Alay dünkü harekâtta, süvarisini sol kanatta bulunduruyordu. Sol kanat güvenli olduğundan bu bölük demiryoluyla deniz arasında görevlendirilip süvari kuvvetiyle düşmanın en sol kanadını tehdit etmelidir. Piyadesiyle demiryolu hattına ve zırhlı trene yakın bulunmayarak sağ kanadını da kademe hâlinde bulundurarak boşuna zayiat vermekten sakınılmalı ve zırhlı trenin yaklaşamaması için mümkün olduğu kadar ileriden hattın tahribine yardım etmelidir nci Alay bölgesi son derece ağaçlıklı olduğundan bu Alay tertibatını ona göre almalıdır. Kendisine ayrılan bölgeyi mutlaka 2 taburla

176 tutmalı, 107 nci Alay ve 56 ncı Alay ile mutlaka irtibat kurmalıdır. Taburlar, en önemli yollara birer bölük göndermeli, bunlar da bir makineli tüfekle iki mangalık kuvvetini yalnız yolları tutmak ve Çerkezözen deresine hakim bulunmak şartıyla mevzilendirilmelidir. Taburlarla alay ihtiyatları gerilerde uygun açıklıklarda toplu olarak bulunmalıdır. Sık ormanlarda taarruz ve savunmanın yollara bağlı olacağı unutulmamalıdır. 4. Bugünden itibaren ileri harekâtta piyadeler ve makineli tüfek askerleri makinelerin ilerisinde olmak üzere tek kolda bulunmalı, düşmana kuvvetimizi çok göstermek için gece gerilerde ağırlıklar tarafından ve 56 ncı Alay tarafından sol kanadın uzağına gönderilecek müfrezeler tarafından büyük ateşler yakılmalı, ihtiyat kuvvetleri düşman topçusunun menzilinin dışında sağa sola gönderilerek düşman aldatılmalıdır. 5. Tümen karargâhından Nepkotan ın kuzeyinde ve Kunabur Dağının güneyindeki yolların birleşme noktasına bir atlı muhabere postası konmalıdır. Sağ kanattan gelecek raporlar bu posta vasıtasıyla Tümen karargâhına ulaştırılmalıdır. 6. Dün bazı birlikler el bombalarını boşuna sarf etmiştir. El bombaları Alay komutanının emri olmadıkça, kesinlikle sarf edilmeyecek ve en son hücum için saklanacaktır. 107 nci Alay lüzumsuz yere piyade cephanesi sarf etmiştir. Cephanenin Derbent ten ikmal edildiği düşünülerek bizzat alay ve tabur komutanlarının müdahalesiyle ateşin idaresi sağlanmalıdır. Askerlerin hepsinde kasatura bulundurulmalıdır. 7. Alaylar, ne kadar tel makasları olduğunu süratle Tümene bildirecektir. 8. Su ile ilgili güçlükler süratle giderilmeli ve askerler iyice iaşe edilmelidir. 9. Taburlarda, sıhhiye hizmetlerinin daha mükemmel yerine getirilmesinin üzerinde önemle durulmalıdır nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Birliklerden gelen raporların incelemesi ve Tümen Kurmay Başkanlığının gözlemleri de ilave edilerek Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına saat ve da aşağıdaki iki rapor gönderildi. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına 1. Gece sükûnetle geçmiştir. Kavtarkotan 28 Ekim 1918 Saat Düşmanın iki zırhlı ve bir yük treni saat da Tarki İstasyonu civarına gelerek 107 nci Alay cephesine öğleye kadar aralıklı şekilde ateş

177 etmiştir. Ağaçağıl sırtlarında bulunan 2 sahra topu da öğleye kadar Kavtarkotan istikametine 100 mermi atmıştır. Bu cephede düşman piyadesinin faaliyeti görülmemektedir. 3. Saat de Tümen Kurmay Başkanını Üçkollar a gönderdim. Ben de Göksalgan Tepesine gittim. Dağlarda çok fazla sis ve bulut olduğundan öğleye kadar gerektiği gibi gözetleme yapılamadı. Bununla beraber akşam gözetlemeye devam edilecektir. Alaylar keşif ve gözetlemeyle beraber yollar hakkında da araştırma yapacaklardır. Bu gece Ağaçağıl a kuvvetli bir keşif kolu gönderilerek kendilerinden bilgi almak için halktan birkaç kişi getirilecektir. Keşifler neticesindeki düşünce ve değerlendirmelerim ayrıca arz edilecektir. 4. Süvari Alayı, Atlıboyun dan yolu takiben Petrovsk istikametine ilerlemiş, yaklaşık 3 km doğuda bulunan köprü civarında 300 düşman piyadesiyle karşılaşmıştır. Çatışma sırasında düşmanın zırhlı bir otomobili de gelmiştir. Düşman, süvarimize karşı iki makineli tüfek ve iki top kullanmıştır. Bir hafif yaralımız vardır. Alayın daha ileri gitmemesi için emir verilmiştir. 5. Yarbay Kemal ile Albay Şükrü nün komutasındaki kuvvetlerinden hiçbir faaliyet haberi alınamamıştır. Yarbay Kemal in bazı kuvvetin Atlıboyun dan 15 km geride ve Paraul civarında bulunduğunu halk söylemektedir. Beraber hareket etmenin faydalı olacağı düşüncesiyle Yarbay Kemal in emrindeki kuvvetin Atlıboyun un kuzey sırtlarına - Avustra Dağında düşman yoktur - süratle sevki ve Albay Şükrü harekâtının hızlandırılması gösteri şeklinde de olsa son derece önemlidir. Yarbay Kemal ile Albay Şükrü emrindeki kuvvetleri, düşmanla temas etmedikçe Tümenin tek başına ileri hareketi kesinlikle uygun değildir. 6. Tümen karargâhının Kavtarkotan da bulunduğu arz olunur nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 15 nci Piyade Tümeni, Balacari den kalkıp buraya gelinceye kadar geçen bir ay zarfında yaptığı muharebelerde, taarruzlarda ve takiplerde, Kuzey Kafkas Kolordusu adıyla kurulduğu söylenen 1 nci Süvari Tümeni, 4 ncü Piyade Tümeni ve Millî Teşkilattan hiçbir şekilde yardım almamıştı. Hiç olmazsa Petrovsk Kuşatmasında ve Petrovsk a yapılan taarruzda bu kuvvetler, Atlıboyun yoluyla Atlıboyun demiryolu arasındaki sahada görevlendirilerek düşmana kuvvetimizi fazla göstermek, düşmanın 15 nci Piyade Tümeni cephesindeki asıl kuvvetinden bir kısmını olsun o tarafa göndermeğe mecbur etmek gerekirdi. İşte yukarıdaki raporun beşinci maddesinde gösterilen lüzum, bu fikir ve amaçtan kaynaklanıyordu. Saat raporu 1. Süvari Alayı 27 Ekim 1918 saat de Atlıboyun köyünü işgal ederek Petrovsk yolunu kesmişti. Köyde bulunan Kazaklar, Petrovsk

178 istikametinde kaçmış ve bunlardan Macalisli olan biri yakalanmıştır. Bugüne kadar esir edilenlerin Müslüman çıkması şaşırtıcıdır. 2. Kobanski Bölüğüne mensup olan esirin ifadesi aşağıdaki gibidir. a. Piçarahof un emrinde Kobanski, Asetinski, Koriski, Zapardenski, Omenski ve altıncısının ismini bilmediği altı süvari bölüğü vardır. Kendi bölüğü 66 süvariden oluşmaktadır ve çoğu da hastadır. Diğer bölüklerle, düşmanın piyade ve topçusu hakkında da bilgisi yoktur. b. Düşmanın Tarki Dağında piyade, topçu ve mitralyözden oluşan bu kuvvetinin ayrıca ova kısmında da Kazakların bulunduğunu ifade etmektedir. Asıl önemli ve tahkimatlı olan kısım; şehrin 2 km kadar çevresinde bulunan bir hattır. Bu hattın önünde üç sıra kazıklı tel örgüsü vardır. Arkasında zırhlı trenlerin gidiş gelişlerine mahsus bir demiryolu vardır. Bu hat oldukça önemli ve kuvvetlidir. Halktan alınan bilgilere göre; Piçarahof un kuvveti şehri son nefesine kadar savunacaktır. Şehrin teslimi hakkında halkın yaptığı müracaatı reddetmiştir. Piçarahof, Kayakent ve Boynak Muharebelerinde bizzat bulunmuş ve duyumlara göre hafif şekilde yaralanmıştır. 3. Encikale de İngiliz subayları ve askerleri vardır. 4 zırhlı otomobil mevcuttur. 100 kadar gemi iskelelere yanaşmış bir hâldedir. Piçarahof un karargâhı limandadır. 4. Askerin iaşesi iyiyse de halk çok ıstırap çekmektedir. Sıtma hastalığı yaygındır nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet İki gün süren inceleme ve keşiflerin neticesi de bugün akşam raporuyla Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına arz edildi. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına Kavtarkotan 28 Ekim 1918 Saat Tümenin durumunda bir değişiklik yoktur. 600 piyade, 150 süvariden oluşan Yarbay Kemal Müfrezesi saat de Atlıboyun 2221 rakımlı Ustra hattını işgal etmiş ve Tümen emrine girmiştir. Bu Müfrezeye, 29 Ekim sabahı daha doğuya ilerleyerek Süvari Alayının sol kanat hizasına kadar Atlıboyun-Şamhal Termen yolunun doğusundaki sırtları ele geçirmesi ve Atlıboyun Köyünden kazma kürek bularak mevzisini tahkim etmesi emredilmiştir. Bugünkü Ordu emrinde, sahildeki demiryolu hattından Ustra dağına kadar olan mevzilerin tahkimi emredilmiştir. 2. Bugün akşama kadar Tümen sağ kanadında ve 107 nci Alay cephesinde, düşmanın 150 piyade, 120 süvari, 2 makineli tüfek, 7 top ve 2

179 zırhlı treninin faaliyetleri görülmüştür. Ağaçağıl civarında 2 sahra topu, Tarki Dağlarının kuzeybatı sırtlarında ve Süvari Alayına karşı 200 piyade, 2 makineli tüfek, 2 top ateşe iştirak etmiştir. Tarki İstasyonunun güneyindeki demiryolu köprüsü 107 nci Alay tarafından tahrip edilmiştir. 107 nci Alaydan 1 şehit, 1 yaralı; 56 ncı Alaydan 1 şehit, 4 yaralı ve Süvari Alayından da 1 yaralı vardır. Sahra toplarından biri bozulmuş ve tamir için Karabudak a gönderilmiştir. 3. Düşman cephesinde yapılan keşiflerden elde edilen bilgiler şöyledir: a. Primorski nin 2 km kadar batısında ve yolların birleşme noktasında bir takımlık yaklaşık 100 metrelik, Uzunarka Tepesinin güneyi yakınında ve demiryolu hattının batısında bir bölüklük yani 400 metrelik; 1579 rakımlı tepenin 2 km kadar güneydoğusunda beş mangalık; Ağaçağıl ın güneydoğusunda ve yolların birleşme noktasında Çerkezözen Vadisine karşı bir bölüklük yani 300 metrelik düşman tahkimatı görülmüştür. Bu tahkimatın ilersinde tel örgü yoktur. Ağaçağıl ın kuzey sırtlarında 2362 rakımlı tepe civarında tahkimat görülememiştir. b. Bu siperlerde tek tük düşman askerleri vardır. Tarki yönünden güneye doğru tek tük asker ve süvari gelip gitmektedir. c. Uzunarka nın hemen güneyinde ve demiryolu hattının batısında 3 top; ovanın 1 km kadar batısında 4 top; 1579 rakımlı tepenin doğusunda ve yol yakınında 4 top; bu tepenin güneybatısında vadiye karşı 4 top; ateş ettikleri sırada görülmüştür. Süvari Alayı cephesinde de 2 top vardır ki, toplam zırhlı trenlerdekilerin dışında 17 top görülmüştür. 4. Düşmanın ilk mevzilerine yapılacak taarruzla ilgili fikrim şöyledir: a. Düşmanın ağırlık merkezinin ovada ve 1579 rakımlı tepe civarında olduğu zannedilmektedir. Her hâlde kuvvetli tahkimatı yoktur. b. Tarki İstasyonundan Şamhaltepe ve onun batısındaki yola kadar olan cephe, 107 nci Alaydan kuvvetli 1 tabur, 4 makineli tüfek, 1 süvari bölüğü ve 1 sahra topundan oluşan müfrezeye terk edilecektir. Bu müfreze diğer harekât sonuçlanıncaya kadar savunmada kalacaktır. Üçkollar sırtları harekâta kesinlikle uygun değildir. Yüksek, sık ağaçlıklı ve ormanlıktır. Birkaç adi yolu vardır. Bundan dolayı bu yollarda halktan birkaç tüfekli kişi bırakmak yeterlidir. Süvari Alayı, 1 piyade taburu, 2 makineli tüfek, 2 topla takviye edilerek, Yarbay Kemal Müfrezesiyle birlikte Encikale yolunun iki tarafından ve gerçek taarruzdan bir gün önce öğleden sonra Encikale istikametine taarruz ettirilecektir. Yarbay Kemal Müfrezesi Tümence sevk ve idare edilecektir. c. Albay Şükrü nün emrindeki kuvvetlerin daha kuzeyden ve Timurhanşura demiryolu hattının iki tarafından Yarbay Kemal Müfrezesiyle birlikte ilerlemesi son derece önemli ve şarttır. Bundan dolayı sizin fikir ve amacınızı bilen, etkin bir subayın Albay Şükrü nün emrinde bulunmasını 165

180 gerekli görüyorum. Gerçek taarruzun yapılacağı gün gece yarısından sonra 56 ncı Alay ın 4 taburu Ağaçağıl Köyü istikametinden Tarki Köyü ile 2362 rakımlı tepe hattına taarruz ettirilecektir. Bu Alayı 1 Krupp dağ topu bataryası takip edecek ve 2006 rakımlı tepenin kuzey sırtlarında mevziye girecek olan kudretli dağ bataryası taarruzu destekleyecektir. 38 nci Alay, 56 ncı Alayın harekâtının başarıyla ilerlemesi hâlinde Tümen ihtiyatı olarak 56 ncı Alayı takip edecek ve Tarki sırtlarında bizzat tarafımdan duruma göre sevk ve idare edilecektir. 5. Cephane, Nepkotan ve Kavtarkotan da toplanacaktır. 6. Tümen sıhhiye bölüğü; ancak demiryolu hattından 2006 rakımlı tepeye kadar olan bölge gerisinde faaliyette bulunabilecektir. Atlıboyun da millî bir sıhhiye kurulunun teşkil edilmesi lazımdır. 7. Gerek cephanenin ikmali ve gerekse yaralıların geriye nakli için taarruz gününe kadar demiryolu hattının Manas İstasyonuna kadar tamir edilmesi kesinlikle şarttır. 8. İaşe, muharebe günlerinde civar köylerden temin edilecektir. 9. Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından talep edilen 10,5 luk dağ obüs bataryasının hızla gönderilmesi ve bu gizli maruzatımın alındığının bildirilmesi hususunu arz ederim nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Bu rapor yaverimle gönderilmiş ve bizzat Yusuf İzzet Paşaya teslim edilmiştir. Tümen ihtiyatı olan 56 ncı Alayla Kudretli dağ topu bataryasının gün doğarken düşmana hissettirmeksizin Göksalgan da bulunan 56 ncı Alay 2 nci Taburun gerisine yanaşıp Atlıboyun a giden dere içinde yerleşmesi ve eski ordugâhlarda birkaç asker bırakarak ordugâh ateşlerinin yakılmasını 56 ncı Alay komutanına emrettim. 232 Yeni hükûmetin Ahmet İzzet Paşa 233 başkanlığında kurulduğuna, Genelkurmay Başkanlığıyla Harbiye Nezaretini de üstlendiğine ve Hüseyin 232 Tümen birliklerinin 28 Ekim 1918 tarihindeki akşam vaziyetini ve Petrovsk un kuşatma şeklini gösterir kroki için bk. Ek Ahmet İzzet (Furgaç), 1864 te Manastır ın Nasliç kasabasında doğdu. Eski Van mutasarrıflarından Haydar Bey in oğludur te Harp Okulu ndan, 1887 de de Harp Akademisi nden mezun oldu. Suriye ve Filistin de görev yaptı de Dömeke ve Çatalca muharebelerinin planlarını hazırladı te tuğgeneralliğe yükseldi ve Yemen de 3 yıl görev yaptı. Balkan Harbi nin ikinci safhasında Osmanlı Orduları Başkomutanı oldu. Daha sonra Harbiye Nazırlığına getirildi. Enver Paşa nın Harbiye Nazırı olmasının ardından 1916 da Kafkas Cephesi 2 nci Ordu Komutanlığına, daha sonra da Kafkas Orduları Grup Komutanlığına getirildi. Brest-Litovsk Antlaşması nın müzakerelerine katıldı. Birinci Dünya Harbi nin sona ermesinden sonra Talat Paşa nın istifa edip, İttihat ve Terakki Partisi nin iktidardan düşmesiyle, Padişah Vahdettin in ısrarı üzerine Harbiye Nazırlığı uhdesinde olmak üzere Sadrazam oldu. Mondros Mütarekesi nin imzalanması ve İttihat ve Terakki Partisi önde gelenlerinin ülkeyi terk etmesi

181 Hilmi Paşa ile Fethi Bey in bu hükûmette görev aldıklarına dair ajans haberleri alındı. İngilizlerin Suriye de Şam ı işgal ettikten sonra Hama civarına kadar geldikleri öğrenildi. Piçarahof un, askerlerimizin düşüncelerini etkileyerek savaştan soğutacak beyannameleri şurada burada bulunuyor ve toplattırılıyordu. Bu haberler, söylentiler ve düşman propagandası subaylarımızda bir durgunluk meydana getiriyor ve özellikle büyük kısmı Iraklı olan 107 nci Alay taburlarının subay ve askerlerinde kötü bir etki bırakıyordu. Bu Alay, Tümen emrine sonradan verilmişti. Gerçi Tümenin esas birlikleri içinde Suriyeli subaylar, Suriyeli ve Filistinli askerler vardıysa da bunlar Romanya dan beri Tümenin disiplinine alışmış bağlı ve cesur askerlerdi. Bundan dolayı verilen emirleri harfiyen ve canı gönülden uygulayarak fedakârlıktan kesinlikle sakınmıyorlardı. Ancak 107 nci Alayın subay ve askerleri güçlükle sevk ve idare edilebiliyordu. 15 nci Piyade Tümen Komutanlığı emrinde Petrovsk u kuşatan birliklerin muharip kuvvetleri şöyleydi: 38 nci Alay 56 ncı Alay 107 nci Alay nci Tabur nci Tabur nci Tabur nci Tabur nci Tabur nci Tabur ncü Tabur ncü Tabur ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur 725 Yarbay Kemal Müfrezesi Süvari Alayı Makineli Tüfek Top 150 Süvari Milis 40 1 nci Bölük Piyade Milis 40 2 nci Bölük ncü Bölük 50 Sağ kanatta 170 Toplam; 1792 muharip piyade, 170 karışık milis süvari ve sadece milisten oluşan 150 süvari, 600 piyade, 40 makineli tüfek ve 13 toptan ibaretti. 13. Piçarahof a Son Bir Nota Gönderilmesi ve Düşmanın Sol Kanadımıza Keşif Taarruzunda Bulunması 29 Ekim 1918 gecesi karşılıklı piyade ateşiyle geçti. Saat te sağ kanattan ve Tarki İstasyonu yönlerinde sağ kanadımıza 50 kadar düşman hadiseleri, 25 gün süren ve istifası ile sonuçlanan Sadrazamlığının önemli olayları arasındadır. Kendisinden sonra kurulan Tevfik Paşa kabinesinde Harbiye Nazırlığı yaptı. Ankara da yeni hükûmet kurulduğunda, İstanbul ile Ankara arasındaki anlaşmazlığı halletmek üzere, Bahriye Nazırı Salih Paşa yla birlikte görevlendirilerek, Mustafa Kemal Paşa ile Bilecik te görüşmelerde bulundu yılında İstanbul da vefat etti. İsmail Hâmi Danışmend, Osmanlı Devlet Erkânı, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971, s ; Türk Ansiklopedisi, C. 17, s. 68. Ahmet İzzet Paşa nın anıları, Feryadım adıyla iki cilt halinde, 1992 yılında yayımlanmıştır. 167

182 piyadesinin yapmak istediği baskın, şiddetli bomba ve makineli tüfek ateşiyle geri püskürtüldü. Saat de Karabudakkent te bulunan Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığından dün yani 28 Ekim 1918 saat te aşağıdaki emri aldım. 1. Eski adı Petrovsk olan Encikale de bulunan düşman kuvvet komutanlığına 24 saat içinde şehrin tahliyesi veya şehirle birlikte düşman kuvvetlerinin hepsinin teslim olmaları talebini içeren, Kuzey Kafkas Hükûmeti Cumhurbaşkanı ve Cumhuriyetin bütün askeri kuvvetlerinin geçici genel komutanı Abdülmecit Bey tarafından yazılmış olan notayı Ek te gönderiyorum. Bu nota ile Rus, Kazak, Ermeni ve Asetinlerin 234 muharebe etmeyerek silahlarıyla teslim oldukları takdirde memleketlerine gönderilecekleri vadedilmiş; demiryolu, telgraf ve posta müesseselerinde hiçbir tahribat yapılmaması; bütün top, tüfek ve mühimmatın tahrip edilmeden teslim edilmesi, ticari gemilerin şehir limanında kalıp silahlı gemilerin silahları çıkarılmadıkça limanda kalmaması; düşman kuvvetinin teslim olmayı kabul etmesi hâlinde nerede ve ne şekilde teslim olacaklarının Petrovsk karşısındaki askeri kuvvet komutanı tarafından bildirileceği beyanıyla bu tebligata karşı konulmadan hemen uygulanması talep edilerek, 30 Ekim saat de uygun bir cevap alınmadığı takdirde Petrovsk a taarruz harekâtına başlanacağı bildirilmiştir. Notanın bugün olmazsa yarın sabah saat de bir köylü veya milislerden biri vasıtasıyla karşı tarafa verdirilmesini ve teslim olmayı isteyeceklerine göre gerekli tedbirlerin alınması için şimdiden gereğinin düşünülmesini rica ederim Ekim 1918 gecesini karargâhınızda geçireceğim. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Bu nota, Ağaçağıl halkından birine verilerek beyaz bayrakla cepheden gönderildi. Saat da Süvari Alayından alınan bir raporda düşmanın 1 piyade bölüğü ve 1 süvari bölüğünün zırhlı otomobil korumasında Saldattepe - Atlıboyun hattına taarruz ettiği ve sağ kanadın korunmasının önemli olduğu bildirildiğinden, Tümen ihtiyatında bulunan en az mevcutlu 107 nci Alay 2 nci Taburu 2 makineli tüfek ve 10 sandık Rus cephanesiyle hemen Saldattepe ye gönderdim. Bu tabur, 56 ncı Alay komutanı emrinde 2450 rakımlı tepeyi ele geçirecek ve Göksalgan da bulunan 56 ncı Alay 1 nci 234 Tarihteki Alan halkının son bakiyeleri olduğu var sayılan Kuzey Kafkasya halkıdır. Asetinler kendilerine İron (Bir bölümü de Gron) derler. Dillerinin İran ın eski dillerinden Polowice ye çok yakın olduğu söylenir. Asetinler günümüzde Kafkas sıradağlarının güneyinde ve kuzeyinde, iki ayrı özerk yönetim şeklinde, Kuzey ve Güney Osetya da yaşamaktadırlar yılından sonra Asetin halkından da Osmanlı topraklarına göçler olmuştur. Günümüzde, Türkiye de özellikle Muş ve Sarıkamış civarlarında yaşamaktadırlar. Hayri Ersoy Aysu Kamacı; Çerkes Tarihi, 3. Baskı, Tümzamanlar Yayıncılık, İstanbul 1994, s

183 Taburun, sol kanadıyla irtibat kurarak Süvari Alayının sağ kanadını koruyacaktı. Öğleye doğru Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığı Kurmay Başkanı Yarbay İsmail Hakkı geldi. Akşama kadar Yusuf İzzet Paşa yı bekledik, gelmedi. O sırada şu emri aldım: 15 nci Piyade Tümen Komutanlığına Karabudakkent 29 Ekim Tümen bugün de tahkimat ve keşif faaliyetleriyle meşgul olacaktır. 2. Ordu karargâhı 29 Ekim gecesini Timurhanşura da geçirecektir. İkinci bir emre kadar da orada kalacaktır Ekim 1918 günü öğle vakti Atlıboyun da bulunacağım. Sizin de Kurmay Başkanı İsmail Hakkı Bey le birlikte orada bulunmanızı rica ederim Ekim 1918 saat tarihli ve gizli işaretli raporlarınızı aldım. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Saat de Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına aşağıdaki akşam raporunu gönderdim: 1. Düşmanın iki treni, saat da Tarki Dağının doğusundan geçen patikanın 800 metre kuzeydoğusunda asker indirmiş ve ardından burası ateş altına alınarak dağıtılmıştır. Düşmanın denizde 2 savaş ve 4 nakliye gemisi dolaşmakta, Petrovsk Limanında da 12 nakliye gemisi bulunmaktadır. Dün saat ten itibaren düşmanın 1 piyade bölüğü ve 40 kadar süvarisi zırhlı otomobilin koruması altında Saldattepe - Atlıboyun hattına taarruz etmiş ve süvarilere destek olmak üzere Tümen ihtiyatında bulunan 107 nci Alay 11 nci Tabur hemen Saldattepe ye gönderilmiştir. Petrovsk - Timurhanşura demiryolu hattı Şamhal ile Petrovsk arasında tahrip edilmiştir. Düşman bir lokomotif ve iki vagondan ibaret bir trenle Kumterkale ye gelerek köylülerden erzak, silah ve ellerindeki etleri istemiş ve köyü yakacakları tehdidinde bulunmuştur. Bunun üzerine Yarbay Kemal Müfrezesinden 150 süvari gönderilmiş ancak bir daha haber alınamamıştır. Keşif kollarımız vasıtasıyla Ağaçağıllı iki köylü yakalanıp karargâha gönderilmişse de sorgularında düşmana dair hiçbir bilgileri olmadığı anlaşılmıştır. 2. Birlikler bugün tahkimatla meşgul olmuştur. Yarbay Kemal Müfrezesi Atlıboyun ile Avustra Dağı eteklerini ele geçirmiştir. Müfreze silahlı piyade, 10 astsubay, 250 süvariden oluşmaktadır. Albay Şükrü ile henüz irtibat kurulamamıştır. 107 nci Alay gün doğarken Tarki İstasyonunu ele geçirmiştir. 169

184 3. Zayiatımız olmayıp 10 sandık Rus ve 300 mavzer mermisiyle 51 sahra mermisinin sarf edildiği arz olunur. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Düşmanın bugün Atlıboyun da yaptığı taarruzun keşif taarruzu olduğu anlaşılmıştı. Sağ kanat ve ovada bulunan 107 nci Alay cephesine de ara sıra yaptığı baskın ve taarruzlardan anlaşılıyordu ki, düşman taarruzumuzu kanatlardan ve ovalardan beklemektedir. Tarki Dağına karşı taarruzumuza ihtimal vermiyordu. Bugün cephane deposunu cepheye yaklaştırarak Karabudakkent ten Nepkotan a getirttim. 14. Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanı ve Kuzey Kafkas Ordusu Komutanıyla, Atlıboyun da, Taarruz Hakkındaki Görüşmemiz 30 Ekim 1918 gecesi karşılıklı piyade ateşiyle geçti. Sabaha karşı teftiş ve gözetleme amacıyla Atlıboyun a gittim. Şamhal İstasyonunun 150 milis tarafından ele geçirildiğini ve Şamhal hattının Şamhal İstasyonundan 1 km kadar doğuda tahrip edildiğini gördüm. Ovada bir şey görülmüyordu. Milis piyadeleri verdiğim emre göre Atlıboyun dan kazma ve kürek tedarik ederek siperler kazmışlardı. Süvari Alayının yaklaşık 100 metre karşısında düşman siperlerini ve 100 kadar piyadesini gördüm. Saat sıralarında Kuzey Kafkas Cumhurbaşkanı ile birlikte Yusuf İzzet Paşa da Atlıboyun a geldi. Durum ve taarruz şeklini görüştük. Paşa, önceden kendilerine yazdığım rapordaki fikir ve değerlendirmelerimi uygun bularak Yarbay Kemal Müfrezesiyle Süvari Alayını ve Albay Şükrü kuvvetini piyade milis, 4 makineli tüfek ve 7 top- 1 nci Süvari Tümeni Komutanı Albay Akif komutasında Atlıboyun - Timurhanşura yoluyla demiryolu hattı arasından ve ovadan taarruz ettirmek; sağ ve sol kanatlardan düşmanı sıkıştırdıktan sonra merkezden 15 nci Piyade Tümeninin Tarki Dağına taarruz etmesi konusunda mutabakata vardık. Yusuf İzzet Paşa, Timurhanşura dan geçerlerken Albay Nuh Tarkovski komutasındaki bir süvari alayı tarafından selamlandığını ve bu Alayı muharebeye sokmak fikrinde olmadığını söyledi. Gerçekten şimdi bize dost gibi görünen bu Alayın bizimle beraber savaşa girmesi doğru olmazdı. Gerçekten dost olsaydı bir iki gün önce bizi karşılar ve katılırdı. Çünkü biz Derbent ten itibaren üstün bir şekilde ilerliyorduk. Düşman ise yenilmiş, ricat ediyordu. Bundan dolayı duruma hakimdik. Albay Nuh bunu yapmadığı gibi Petrovsk u kuşattığımızda bile Alayıyla Timurhanşura ya çekildi. Yusuf İzzet Paşa nın yanına büyük rütbeli bir subay gönderip karşılamamıştı. Yusuf İzzet Paşa nın Timurhanşura ya gitmesini bekledi ve onu orada selamladı. Hatta bu selamlamadan tehdit bile çıkarılabilirdi. Eğer Yusuf İzzet Paşa oraya gitmeseydi kendisi alayıyla beraber orada durumun alacağı şekli bekleyecek ve ondan sonra lehte veya aleyhte hareket edecekti. Şüphesiz ki, Albay Nuh, 170

185 düşman komutanı Piçarahof la bu konuda anlaşmıştı. Emrindeki subayların çoğu ve hatta kendisi de Çarlık Rusya nın adamlarındandı. Derbent ten itibaren yaptığımız taarruz harekâtında çoğunlukla düşman süvari birlikleriyle ve Kazaklarla çarpışmıştık. Kuvvetle muhtemeldir ki, düşman saflarında bize kurşun atanların içinde önceden iki alay olduğunu işittiğimiz Albay Nuh un Alayı da vardı. Bu yüzden Yusuf İzzet Paşa nın düşünceleri akıllıcaydı. Saat te yanından ayrılarak Kavtarkotan daki karargâhıma geldim. Saat te Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına aşağıdaki akşam raporunu gönderdim: 1. Düşmanın Tarki Dağı doğusundaki topçu mevzileri ve denizdeki iki gambotu, 107 nci Alay cephesini bütün gün aralıklı bombalamıştır. Tarki Dağındaki düşman topçusu 38 nci Alay ve 56 ncı Alay cephelerine aralıklarla ateş etmiştir. 2. Bir düşman tayyaresi saat de Encikale den Kavtarkotan istikametinde gelerek ve mevzilerimiz üzerinde gezerek Atlıboyun un kuzeyinden Encikale ye dönmüştür. Tarki İstasyonunun 2 km kadar kuzeyindeki bekleme binasında düşmanın 40 kadar piyadesiyle 50 kadar süvarisi, 1579 rakımlı tepede, bir kısım piyadesi, demiryolu hattının doğusundaki siperlerde bir bölük kadar piyadesi ve Süvari Alayı cephesinde de 100 kadar piyadesi görülmüştür. Demiryolu hattının batısından ve ağaçlığın gerisinden bir düşman bataryası Tarki Dağı gerisine gelerek gözden kaybolmuştur. 3. Saat te Tarki İstasyonu istikametinde ilerlemek isteyen düşman zırhlı treni topçu ateşimizle kaçırtılmıştır. Saat da 15 kadar düşman süvarisi Tarki İstasyonuna doğru ilerlemişse de açılan makineli tüfek ateşiyle bir hayvan yaralanmıştır. 4. Düşman Tarki İstasyonunun kuzeyindeki bekleme binasının doğusundaki siperler önüne tel örgü kazıkları çakmağa başlamıştır. Tren hattının batısından Tarki Dağına kadar ve Tarki Dağının güney kısmında düşmanın tahkimat ve tel örgüyle meşgul olduğu görülmüştür. 5. Sağ kanattaki süvari bölüğünün milis askerleri firar etmiş ve mevcut 16 ya düşmüştür. 6. Kavtarkotan ile Derbent arasında telefon irtibatı kurulmuştur. Timurhanşura ya kadar telefon hattı uzatılmaya çalışılmaktadır. 7. Bugün 34 sahra ve 1025 piyade mermisi atılmıştır. Dün ve bugün 107 nci Alaydan 2850 piyade ve 228 Krupp dağ topu mermisi atılmıştır. Yalnız 107 nci Alaydan 18 askerin yaralandığı, 2 askerin şehit olduğu, bir hayvanın da öldüğü arz olunur nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet

186 Esirlerin ifadesine göre Ejderhan a giden aileler topluca Petrovsk a dönmüşlerdir. Şehirde büyük bir karışıklık vardır. Bugün, 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur bağlılarının Komutanı Yüzbaşı Süleyman ı birliğinden aldırarak sol kanatta milislere verdim. 15. Keşiflere ve Tahkimata Devam 31 Ekim 1918 gecesi karşılıklı tüfek ateşiyle geçti. Bugün alınan ajans haberinde: Düşmanın Hama ya kadar ilerlediği, Dicle ve Fırat yönlerinde de taarruz etmekte olduğu bildiriliyordu. Demek ki, Halep, tehdit altındaydı. Bugün hava sisli olduğundan düşmanın fazla bir faaliyeti görülememiştir. Düşmanın tahkimatını ve batarya mevzilerini gösteren bir kroki düzenleterek birliklere dağıtılmış, tespit edilecek yeni tahkimatın ve bilginin bu kroki üzerinde işaretlenmesi istenmiştir. Krokinin bir sureti de Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına gönderilmiştir. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına saat da aşağıdaki rapor gönderildi: 1. Encikale nin güneyindeki ova kısmında ve 1570 rakımlı tepenin güneyinde bulunan düşman, bütün gün tahkimatla meşgul olmuştur. Ovada bir kısım piyadesinin talimle meşgul olduğu, bunların yanına iki binek otomobilin gelip döndüğü, Tarki Dağının batı eteklerinde düşmanın grup hâlinde 9 mangalık siper kazdığı, ovada 10 rakımlı Uzunarka Tepesinin 2 km batısında ve ağaçların arkasında 4 sahra topu ile Petrovsk un hemen güneyindeki fabrika civarında uzun menzilli ağır bir topunun olduğu görülmüştür. Bu top, sahra topumuza 15 mermi atmıştır. Sol kanattaki düşman topçusu, Yarbay Kemal Müfrezesine de tesirsiz 10 mermi atmıştır. 2. Tarki Dağının güneydoğusundaki düşman piyadesi ve makineli tüfeği 107 nci Alay cephesine tesirsiz ateş açmıştır. 3. Saat te Acıgöl ün güneybatısındaki sırtların gerisinde bulunan bir düşman süvari bölüğü Petrovsk a gitmiştir. 4. Tarki İstasyonunun kuzeyinde ve sol kanatta Şamhal İstasyonunun doğusunda tahrip edilen demiryolu hattını tamir için faaliyet gösteren düşman, ateşimizle engellenmiştir. 5. Albay Şükrü, Kumterkale ye ulaşmış ancak komutasındaki birlikler henüz gelmemiştir. 6. Bugün 120 piyade mermisi, 35 sahra mermisi ve 7 Krupp dağ topu mermisi atılmıştır. Zayiatımız yoktur nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından keşifte kullanılmak üzere bugün, bir tayyare istedim. Derbent le sağlam bir telefon muhaberesi

187 kuruldu. Atlıboyun un güneyinde bir santral kurularak Süvari Alayı ve Timurhanşura ile irtibat sağlandı. Ayrıca bir muhabere postası konuldu. Bugün Batum da bulunan 45 nci Alay Komutanına bir yazı yazdım. 15 nci Piyade Tümenine mensup hangi birliklerin orada bulunduğunu ve İstanbul hakkında bilgisi olup olmadığını sordum. 16. Taarruza Hazırlanmak Üzere Cephedeki Bazı Değişiklikler ve Amacımızın Düşmandan Gizlenmesi, Keşif ve Tahkimatın Devamı 1 Kasım 1918 gecesi karşılıklı hafif piyade ateşi açıldı. Saat te bir milis subayı Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığının 31 Ekim de Timurhanşura da yazılmış, numarasız ve saatsiz bir emrini getirdi. 1. Tümeniniz ikinci bir emre kadar keşif ve tahkimatına devam edecektir. 2. Encikale ye karşı yapılması düşünülen taarruz başlamadan önce Çerkezözen cephesi denilen Encikale-Tarki İstasyonu cephesinde, Çeçen cephesi denilen Encikale - Timurhanşura ile Encikale - Şamhal İstasyonu arasındaki cephede düşmanın diğer günlerden fazla Osmanlı piyadesi görmesi, bu suretle Osmanlı kuvvetlerinin her iki kanattan taarruz edeceği fikrinin oluşması ve dolayısıyla harp yeteneği yüksek olan düzenli kuvvetini buralara sevk etmesi önemlidir. Bu düzenli kuvvetler fazla sayıdaki postalar ve keşif kollarıyla gösterilmelidir. Hazırlıklar, toplu bir hâlde alınan tertibatın zararına da olabilir. Bu müddet zarfında aksine Tarki Dağı cephesinde düşmanın düzensiz posta ve keşif birliklerimizi görmesi de önemlidir. 3. Taarruz hareketinin Çerkezözen ve Çeçen cephelerinde bulundurulacak ikişer piyade bölüğü dışında Tümeninizin bütün unsurlarıyla yapılacak; sağ kanat Ağaçağıl-Tarki istikametinde hareket edecek; esas kuvvetinizle baskın tarzında, seri ve kesin bir hareketle 2362 rakımlı tepeyi ele geçirecek surette uygulanması düşünüldüğünden şimdiden yaklaşma yollarının ve özellikle de ileri arazinin topçu için keşfi yapılacak ve askerler dinlendirilecektir. 4. Albay Şükrü Müfrezesindeki seri ateşli sahra toplarının cephane noksanını ikmal etmek üzere 15 nci Piyade Tümeni emrindeki tek sahra topunda 250 mermi bırakıldıktan sonra, kalan sahra mermisinin 1 Kasım 1918 akşamına kadar Atlıboyun köyündeki Müfreze emrinde toplanacak, Kayakent İstasyonuna 1200 sandık Rus cephanesi geldiğinden, 15 nci Piyade Tümen birlikleri için 200 sandık süratle gönderilecek, Yarbay Kemal Müfrezesiyle Süvari Alayındaki millî kuvvet askerlerine avcılık ve avcı hattında ileri yürüyüş hareketleri, yere yatarak alınacak nişan vaziyeti, özellikle Allah Allah sesleriyle hücum, hareket sırasında etkili piyade ve topçu ateşine maruz kalındığı takdirde saklanma konusunda eğitim verilecektir. 173

188 5. Yarbay Kemal Müfrezesinden 300 kadar millî kuvveti sağ kanadınıza yani Çerkezözen cephesine naklettiriniz. Yarın Atlıboyun a bir seri ateşli dağ bataryası 200 kadar mermisiyle gönderilecektir. 174 Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Bu emri alır almaz Yarbay Kemal e milislerden 50 süvari ve 250 piyadeyi hemen göndermesini yazdım. Tüfek başına 100 mermi verilmesini, milislerin eğitilmesini, telefonla da 107 nci Alay Komutanına, 107 nci Alay 3 ncü Taburdan iki bölüğü hemen Atlıboyun a göndermesini, bu bölüklere orada bulunan Yüzbaşı Süleyman Sadık ın komuta etmesi emrini verdim. Daha sonra öğle vakti 32 numaralı Tümen emrini verdim: 1. Birlikler ikinci bir emre kadar keşif ve tahkimata önemle devam edeceklerdir. 2. Tümen tarafından yapılması düşünülen taarruz dün Alay komutanlarına sözlü olarak anlatılmıştır. Bu çerçevede asıl amacı düşmana kesinlikle sezdirmemekle birlikte ordugâhların iyi gizlenmesine, bu ordugâhlara gidip gelecek atlılarla erzak, cephane, mekkâre, arabalar ve diğerlerinin gizlice gelmesine, taarruz istikameti dışında sahte hedefler gösterilmesine, bu taarruzun yapılması için toplanma yerlerinin, yaklaşma yollarının ve özellikle de ileri arazinin topçu için keşfine, askerin iyice dinlendirilip iaşe ettirilmesine, tel makas, el bombası ve cephanelerin ikmaline önem verilecektir. 3. Demiryolu hattı dahil Şamhaltepe - Üçkollar ın kuzey sırtları - Çerkezözen deresinin dirsek teşkil ettiği noktaya kadar olan cepheye Çerkezözen cephesi denilecektir. Bu cephenin Komutanı Yarbay Fazlı dır. Timurhanşura - Encikale yoluyla Şamhal İstasyonu - Encikale demiryolu arasındaki bölgeye Çeçen cephesi ismi verilecektir. Bu cephenin komutanı şimdilik Yarbay Kemal dir. Bu iki cephe arasındaki bölgeye yani Çerkezözen deresinin dirsek noktasıyla Atlıboyun arasındaki cepheye Tarki cephesi denilecektir Kasım 1918 akşamına kadar aşağıdaki tertibat mutlaka alınmış olacaktır. a. Yarbay Kemal Müfrezesinden 50 süvari ile 250 piyade 1 Kasım akşamına kadar Çerkezözen Cephesi Komutanlığı emrine gönderilecektir. Bu milis piyadeler 107 nci Alay 3 ncü Taburun iki bölüğüne dağıtılacak, süvariler sağ kanattaki süvari bölüğüne verilecek, şimdiki cephe, söz konusu kuvvet tarafından düşmana kesinlikle hissettirilmeksizin ele geçirilecektir. Milislerin gelişinden sonra en fazla 2 Kasımda gün batımıyla beraber 13 ncü Kafkas Alayı 46 ncı Tabur ve 107 nci Alay 3 ncü Taburdan 46 ncı Tabur Komutan Vekili Yüzbaşı Süleyman Sadık ın komuta edeceği iki bölük ve 107 nci Alay Makineli Tüfek Bölüğü Tümen karargâhının güneyindeki yüksek sırtın

189 arkasına gönderilecektir. Daha önce birlik komutanları Tümen Kurmay Başkanlığına müracaat edeceklerdir. Bu durumda 2 Kasım akşamından itibaren Çerkezözen cephesinde milislerle takviye edilmiş 2 piyade bölüğü, 2 makineli tüfek ve 1 süvari bölüğü, 1 sahra topu kalacaktır. Piyade bölükleri 107 nci Alay 3 ncü Tabur Komutanının emrinde olacaktır. b. 38 nci Alay 1 nci Tabur cephesi bu akşam 46 ncı Tabura devredilecek ve 38 nci Alay, Üçkollar ın batı eteğinde gizlice toplanacaktır. 3 ncü Taburdan yalnız bir takım Çerkezözen Vadisine ve dirsek noktasına karşı emniyet için bırakılacaktır. c. 56 ncı Alay cephesinde; 107 nci Alay 1 nci Tabur bugün akşam 56 ncı Alay 2 nci Taburu değiştirecektir. Bu cephede düşmana fazla kuvvetin olduğu gösterilecektir. Saldattepe de bulunan 107 nci Alay 2 nci Tabur güneşin batımıyla beraber ihtiyat bölgesine gönderilecek ve bu tepeye mümkünse silahlı milis süvarilerden dört beş asker yerleştirilecektir. d. 107 nci Alay 3 ncü Taburdan 2 bölük Atlıboyun da Yarbay Kemal emrine gidecektir. Daşlagar dan 1 Kasım akşamına kadar seri ateşli 1 dağ topu bataryası gelecek ve bu batarya da Yarbay Kemal in emrine girecektir. e. 15 nci Tümen Mürettep Süvari Alayı Yarbay Kemal in emrine verilmiştir. Yarbay Kemal, cephesindeki düşmana daima düzenli nizamiye askerlerimizi gösterecek, keşif kollarını ve postalarını nizamiye askerlerinden düzenleyecek, Çeçen cephesinde düzenli Osmanlı birliklerinin bulunduğunu düşmana tamamıyla hissettirecektir. Aynı tertibat Çerkezözen cephesinde de alınarak düşmanın dikkati bu yöne çekilecektir. f. Çerkezözen cephesinde 2 Kasım akşamına kadar 1 sahra topuyla 2 Krupp dağ topu bırakılacak ve aynı günün akşamı Krupp topları da Tümen ihtiyatına gelerek yalnız 1 sahra topu kalacaktır. Topçu mevzilenmesi hakkında Tümen topçu komutanına sözlü emir verilecektir. Tek sahra topu için yalnız 250 mermi bırakılarak kalanı toptan ve bugün akşama kadar Atlıboyun a gönderilerek Yarbay Kemal e teslim edilecektir. 5. Tümen cephane deposunun hepsi 2 Kasım akşamına kadar Tümen karargâhının batısında ve sıhhiye bölüğünün bulunduğu bina civarında toplanacaktır. 6. Birlikler en az üç günlük erzaklarını yanlarında hazır bulunduracaklardır. 7. Sağ kanattaki sıhhiye kademesi azaltılacak ve 5 nci Tümen sıhhiye bölüğünün büyük kısmı Tümen karargâhının batısındaki bölgeye gelecektir. 8. Timurhanşura ve Derbent ile telefon irtibatı mevcuttur. Alaylar Tümenle telefon irtibatlarını sağlam bir şekilde sağlayacaklardır. 9. Tümen karargâhı Kavtarkotan dadır nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet

190 17. Kuşatma Cephesinin İkiye Ayrılması Hakkındaki Emir, 15 nci Tümen ile Millî Tümen Kuvvetleri ve Bunların Birbirleriyle Karşılaştırılması Bu emirleri imzalayıp gönderdikten sonra ikinci bir Ordu emri aldım: 505 Numaralı Ordu Emri 176 Timurhanşura 31 Ekim nci Kafkas Süvari Tümen Komutanı Albay Akif, Petrovsk karşısındaki yol ile yolun kuzeyinde bulunan Millî Kuvvetler Komutanlığına tayin edilmiştir. Albay Akif in emrine 15 nci Piyade Tümeninden geçici 2 piyade bölüğü verilecektir. Bu millî ve düzenli kuvvetler Albay Akif Tümeni olarak adlandırılacaktır nci Piyade Tümeni ile Albay Akif Tümeni doğrudan doğruya Ordu Komutanlığına bağlıdırlar. 3. Albay Akif Tümeninin keşif ve muharebe cephesi, Petrovsk- Timurhanşura yolunun 2 km güney batısındaki bu yola paralel olarak geçen hatla, Petrovsk un kuzeyinde deniz arasındaki bölgedir. Bu bölgedeki yolun güneyindeki kısım açıktır. Bundan dolayı süvariden çok piyade sınıfının görevlendirilmesine uydundur. 4. Aşağıdaki Millî Kuvvetler Albay Akif emrine girecektir: a. 15 nci Piyade Tümeni Süvari Alayı: 15 nci Piyade Tümeni sağ kanadındaki bölük hariç yaklaşık 250 atlı. b. Yarbay Kemal Müfrezesi: 1000 piyade, 300 süvari. c. Albay Şükrü Müfrezesi: 240 piyade, 500 süvari, 145 mermiyle 2 seri dağ topu, 2 Levis makineli tüfeği, 1 Avusturya sistemi el makineli tüfeği. d. Yeni oluşturulan (15 nci Piyade Tümeni emrine verilmesinden vazgeçilen) seri dağ bataryası, teşkilat taburuna bağlı makineli tüfek bölüğü, teşkilat taburuna bağlı süvari müfrezesi (beş atlı ordu karargâhında kalacak) Gazikumuk tan gönderilen ve 1 Kasım akşamı Timurhanşura ya gelmesi muhtemel olan üç toplu mantelli bataryası. 5. Millî Kuvvetler aşağıdaki gibi teşkilatlanacaktır: a. Piyade ve süvariler birbirlerinden ayrılarak, her biri bir komutan emrine verilecektir. b. Süvariler, hareket kabiliyeti daha fazla olan bir seri dağ topu takımı ve hafif makineli tüfeklerle takviye edilecektir. c. Albay Şükrü Müfrezesindeki dağ takımına subay ve asker verilerek savaş kabiliyeti arttırılacak ve bir takım hâlinde teşkili sağlanacaktır.

191 d. Mantelli sahra bataryasıyla diğer dağ ve makineli tüfekler piyadeye verilecektir. 6. Albay Şükrü Müfrezesindeki kurulmamış seri dağ toplarıyla Levis tüfekleri için buradan hayvan, koşum ve takımların tedarikine çalışılacaktır. O zamana kadar bu toplar öküzlerle çekilecek, makineli tüfekler de arabalarla taşınacaklardır nci Tümen Süvari Alayı (1 bölük eksik) Albay Akif emrinde bulunacak, ancak 15 nci Piyade Tümenince süvariye ihtiyaç duyulduğu takdirde Albay Akif, Alaydan gereken kuvveti Tümene verecektir nci Piyade Tümeni ile Albay Akif Tümeni arasında sıkı bir irtibat kurulacak ve karşılıklı olarak birbirlerine raporlar göndereceklerdir nci Piyade Tümen karargâhı, Timurhanşura - Petrovsk telgraf hattıyla ordu karargâhına bağlıdır. Atlıboyun da telefon merkezi vardır. Albay Akif Tümeni muhabere için gerek bu hattan ve gerekse Kumterkale ile Şûra arasındaki telgraf hattından faydalanabilecektir. Kumterkale de bir telefon ve bir telgraf makinesi vardır. Şûra dan buraya telgraf memuru gönderilecektir. 10. Albay Akif Tümeni için biri Atlıboyun da ve diğeri Şamhal İstasyonunda olmak üzere iki millî sıhhiye kademesi düzenlenmiştir. 1 Kasım 1918 akşamı bölgelerine ulaşacaklardır. Bu kademelerin sıhhiye teşkilatı ve hizmetleri 15 nci Piyade Tümen baştabipliğinin kontrolündedir. 11. Millî Kuvvetlerin iaşesi, bölgesindeki ve bölge civarındaki köylerden temin edilecektir. 12. Millî Kuvvetlerin cephanesi, Timurhanşura dan ikmal edilecektir. 13. Albay Akif 1 Kasım da komutanlığı almak üzere cepheye gidecek ve komutayı almasının ardından Albay Şükrü, karargâhıyla Şûra ya dönecektir. Albay Akif karargâhını Şamhal Termen de bulunduracaktır. Kuzey Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Yusuf İzzet Bu emir için birliklere emir vermeğe gerek kalmadı. Yalnız Albay Akif in emrine girdiklerini Yarbay Kemal le Süvari Alayı Komutanına bildirdim ve 2 piyade bölüğü ile tahrip kalıplarını Atlıboyun a Albay Akif in emrine gönderdim. Düşmanın bazı süvari keşif kollarının, deniz kıyısından 107 nci Alayın arkasına sarkarak bazı mekkâre askerlerini şaşırttığı haber alındığından bundan sonra nakliyatın toplu olarak Karabudakkent - Çırtlavuk - Nepkotan Şamhalmahi ormanlık yolundan yapılmasını ve atlı iaşe askerlerinin kesinlikle sahil tarafına gönderilmemesini 107 nci Alay Komutanlığına emrettim. 177

192 Saat da Kuzey Kafkas Ordusu Komutanlığına ve Albay Akif Tümenine aşağıdaki rapor gönderilmiştir: kadar düşman piyadesi Uzunarka Tepesinin 2 km güneyindeki harabeye teker teker gelerek orada kalmıştır. Uzunarka ile deniz kenarında 25; Petrovsk ile Tarki Dağı arasında bazı piyade askerleri görülmüştür. Encikale nin güneyindeki fabrika yakınında bulunduğu arz edilen uzun menzilli topun vagon içerisinde olduğu tahmin edilmektedir. Düşmanın 40 kadar piyadesi Tarki Dağında düzensiz bir hâlde görülmüştür. 2. Düşmanın 4 numaralı topçu mevzisinden saat dan itibaren aralıklı şekilde iki saat etkisiz ateş edilmiştir. 3. İki düşman otomobili öğlen bir numaralı düşman bataryasının güneyindeki siperlere tahkim malzemesi getirip dönmüştür. Encikale de yangına benzeyen büyük bir duman görülmektedir. Saat da 11 düşman askeri Ağaçağıl Köyü mezarlığına gelerek 5 köylüyü yakalamış ve bunlardan birisini götürmüştür. 4. Düşman, bütün cephede tahkimatla meşgul olmuştur. 5. Tarki İstasyonunun 2 km kuzeyindeki demiryolu köprüsü yaktırılmıştır. 6. Tümen Süvari Alayı ile Yarbay Kemal Müfrezesi Albay Akif emrine verilmiştir. 7. Cephane sarfiyatı ve zayiatımız olmadığı arz edilir. 15 nci Piyade Tümen Komutanı Yarbay Süleyman İzzet 32 numaralı Tümen emri gereği 38 nci Alay 1 nci Tabur, mevzilerini 46 ncı Tabura ve 56 ncı Alay 2 nci Tabur da mevzilerini 107 nci Alay 1 nci Tabura teslim etti. Saldattepe de bulunan 107 nci Alay 2 nci Tabur, 56 ncı Alay ihtiyat taburlarının yanına geldi. Yarbay Kemal Müfrezesinden sağ kanada gönderilen milis piyade ve süvariler gece öteye beriye dağılmışlardı. Bunlar gece boyunca pek güçlükle toplattırılarak sabaha karşı Çerkezözen cephesine sevk edildiler. Son emre göre 15 nci Piyade Tümeniyle Albay Akif Tümeninin birlikleri ve genel mevcutları şöyleydi: 178

193 179

194 180 Her iki Tümenin kuvveti karşılaştırılacak olursa piyade ve topçu kuvvetinin birbirine denk olduğu; Albay Akif Tümeninde 1150 atlı fazla bulunmasına karşı 15 nci Piyade Tümeni emrinde hiçbir süvari kuvvetinin bulunmadığı; 15 nci Piyade Tümenindeki makineli tüfek adedinin farklı olduğu anlaşılacaktır. Millî Tümende teşkilât pek geç yapılmış ve askerler savaşa hazırlanmamıştı. Buna karşı 15 nci Piyade Tümen birliklerinin morali ve savaş yeteneği yüksekti.