Bölüm 3 Tarımsal Üretim Ekonomisi

Transkript

1 Bölüm 3 Tarımsal Üretim Ekonomisi İçerik 1. Tarımsal Üretim Faktörleri 2. Azalan Verimler Kanunu 3. Girdilerin İkamesi (Faktör-Faktör) 4. Girişimlerin İkamesi (Ürün-Ürün) 5. Başabaş ve Kapatma Noktaları 6. Fırsat Maliyeti 7. Eşit Marjinal Gelirler İlkesi 8. Uzmanlaşma ve Farklılaşma 9. Mutlak ve Nisbi Avantaj 1

2 TARIMSAL ÜRETİM FAKTÖRLERİ Tarımsal yapı, toprak (doğa), sermaye, emek ve girişimcilik gibi temel üretim araçlarının değişik biçimlerde bir araya gelmesiyle oluşan üretim ortamı şeklinde tanımlanabilir. 1. Toprak (Doğa) 2. Sermaye 3. Emek 4. Girişimci 2

3 TOPRAK 1-Toprak üretim olayının meydana geldiği yerdir. 2-Toprak insanların yerleşim merkezidir 3-Toprak doğal güçlerin kaynağıdır TARLA TARIMI SÜT SIĞIRCILIĞI BAHÇE TARIMI PAZAR BESİCİLİK Thunen Yerleşim Teorisi

4 Tarım Toprakları - Tarla Arazisi (Tahıllar, baklagiller, endüstri bitkileri ve yem bitkileri) - Bağ Arazisi - Meyve Bahçeleri - Sebze Bahçeleri - Çiçek Bahçeleri - Çayır-Mera Arazisi (Çayırlardan ot biçilir, meralarda hayvan otlatılır.) - Orman Arazisi (Doğal olarak yetişen veya emekle yetiştirilen ağaç ve ağaççık topluluklarına denir) - Sazlık Bataklık Alanlar - Tarımsal Su Yüzeyleri (Akarsu, ırmak, dere, göl, gölet) 4

5 Türkiye de Tarım ve Orman Alanları (1 ha) 5

6 SERMAYE Üretimin etkinliğini artıran ve kendileri de üretilmiş olan araçlar Sermayenin Özellikleri 1. Sermaye insan tarafından oluşturulmuş bir üretim faktörüdür. 2. Sermaye tabiat ve emeğe yardımcı üretken bir faktördür. 3. Sermaye üretim için yatırım yaparak arttırılabilir. 4. Sermaye depolanıp saklanabilir. 5. Sermaye yer değiştirebilir. 6. Sermaye varlığı bir zenginlik ölçüsüdür. 7. Sermayeye olan talepte türetilmiş taleptir. 8. Sermaye bir ara malı özelliği taşır. 9. Sermayenin sosyal maliyeti olduğu da düşünülmelidir. 6

7 Sermayenin Sınıflandırılması 7

8 8

9 Tarım işletmelerinde sermayenin sınıflandırılması Tarım işletmelerinde sermaye daha çok fonksiyonlarına göre sınıflandırılmaktadır. Burada aktif sermaye işletmeye yatırılmış bulunan bütün sermaye unsurlarını kapsamaktadır. Pasif sermaye grubunda ise borçlar yer almaktadır. Aktif sermaye ile pasif sermaye arasındaki fark ise öz sermayeyi oluşturmaktadır. Envanter, belli bir zaman itibariyle (genellikle bir yıl) işletmenin maddi varlığının, borç ve alacaklarının sayılması, değerlendirilmesi ve bir liste halinde belirtilmesine denir. Envanterin belirli bir tarih itibariyle yapılan sayım ve değerlendirme işlemleri tamamlandıktan sonra elde edilmiş bulunan dağınık bilginin amaca uygun anlamlı bir şekilde özetlenmesi gerekir. Envanterin bu özet tablosuna bilanço denir. Bilançoda tarım işletmelerinin sermaye unsurları fonksiyonlarına göre sınıflandırılmaktadır. 9

10 ../.../2 TARİHİNDEKİ... TARIM İŞLETMESİ BİLANÇOSU A- AKTİF B- PASİF I- Döner Sermaye (Dönen Varlıklar) II- Sabit Sermaye (Duran Varlıklar) I- Borçlar 1) Kısa Vadeli Borçlar En fazla 1 yıl vadeli 2) Orta Vadeli Borçlar 1-5 yıl vadeli 3) Uzun Vadeli Borçlar 5 yıl ve daha fazla vadeli II- Öz Sermaye (Özvarlık) (Aktif Toplamı Borçlar Toplamı) Aktif toplamı...tl Pasif toplamı...tl 1

11 Bilanço Oranları Cari Oran: Cari Oran = Döner Varlıklar / Kısa Vadeli Borçlar Likitide Oranı : Likitide Oranı= Likit Varlıklar / Kısa Vadeli Borçlar Öz Sermayenin Uzun Vadeli Borçlara Oranı : ÖSUVBO= Öz Sermaye / Uzun Vadeli Borçlar 11

12 EMEK (iş) Emek insanların mal ve hizmet üretimi amacıyla sarf ettikleri vücüt ve kafa çabası şeklinde tanımlanabilir. Emek Arzı: Toplam nüfus içindeki çalışabilecek kişilerin oranı Emek Verimliliği :Üretim miktarı/emek Miktarı Erkek İş Birimi Katsayıları: 7-14 yaşında kadın veya erkek.5 EİB yaşında kadınlar.75 EİB yaşında erkekler 1. EİB 5 ve daha yukarı yaştaki kadın.5 EİB 5 ve daha yukarı yaştaki erkek.75 EİB 12

13 Çözünüz Yaş 42 Erkek 4 Kadın 1 Kadın 14 Erkek 22 kadın 64 Erkek Katsayı 13

14 İş Bölümü: İş Bölümünün yararları: - İşçiden yeteneğine göre yararlanma - Zamandan tasarruf - Makinelerden yararlanarak iş verimliliğinin artması İş verimliliğine etki eden yönetim dışındaki değişkenler de şunlardır; Tarım işletmesinin büyüklüğü Üretim deseni Tarlanın şekil, büyüklüğü, uzaklığı İşletme binalarının yerleşim düzeni Toplam sermaye ve makine sermayesinin durumu İş planı ve işlerin basitleştirilmesidir. 14

15 GİRİŞİMCİ Girişimci, ana üretim faktörleri olan tabiat, emek ve sermayeyi kombine ve organize ederek üretime girişen ve giriştiği faaliyetlerin tüm sorumluluklarını yüklenen kişi olarak tanımlanır. Üretim araçlarıyla ekonomik üniteyi kurar, bunları organize eder ve en etkin şekilde değerlendirerek maksimum geliri elde etmek (yani kâr) için çaba gösterir. Girişimci - piyasaya yeni ürünler sunabilir, - bilinen bir malın şeklini veya üretim yöntemini değiştirebilir, - yeni bir işletme sistemi veya organizasyonu meydana getirebilir. 15

16 Kaynakların kıt olması, üretim faktörlerinin kıt olması demektir? Hangi üretim faktörü diğerlerine göre göreli olarak kıttır? a) Toprak b) Emek c) Sermaye d) Girişimci 16

17 Azalan Verimler İlkesi Üretim Fonksiyonu Y=f(X 1.X 2.X 3..X n ) Tüm girdiler değişken. Y=f(X 1 X 2.X 3..X n ) X 1 sabit. diğer girdiler değişken. X=Faktör=Girdi=İnput Y=Ürün=Çıktı=Output 17

18 Örnek; Y= a + b X Y= 2 +.4X Doğrusal Üretim Fonksiyonu X Y 2 Y X 18

19 X Y Y Sabit Getiri X 19

20 X Y Y Artan Getiri X 2

21 X Y Y Azalan Getiri X 21

22 X Y Y Negatif Getiri X

23 X Y OÜ MÜ girdi çıktı ortalama ürün marjinal ürün

24 X Y OÜ MÜ girdi çıktı ortalama ürün marjinal ürün

25 X girdi Y çıktı OÜ ortalama ürün MÜ marjinal ürün

26 Azalan verimler kanunu İnsanlar uzun gözlemlerden sonra tarımsal üretimde bulunurken üretim kaynaklarından birisi (diğer kaynaklar sabit iken) artarken önceleri her ilave birim kaynağa (girdiye) toplam üretimde bir artış olduğunu. kaynak artırımına devam edildiği takdirde belli bir noktadan sonra da toplam üretim miktarının azaldığını saptamışlardır. Bu husus ekonomide AZALAN VERİMLER KANUNU olarak bilinmektedir. Başlangıçta üründeki artış oranının girdideki artış oranından fazla olması azalan verimler kuralının geçerli olmadığı anlamına gelmez. Toplam üründeki bu artış ancak belirli bir noktaya kadar devam etmektedir. Bu noktadan sonra toplam üründeki bu artış azalan oranlarda olduğundan azalan verimler kuralı adı da buradan gelmektedir. 26

27 Y Azalan Verimler Kanunu X 27

28 Çıktı 4 35 I.BÖLGE II.BÖLGE III.BÖLGE TÜ OÜ MÜ Girdi 28

29 I.Bölge: Burada TÜ. OÜ ve MÜ artmaktadır. bu nedenle girdi miktarını arttırarak üretime devam etmek TÜ de arttıracaktır. II.Bölge: MÜ ve OÜ eğrilerinin eşit olduğu noktadan itibaren başlayan bu bölgede OÜ ve MÜ azalırken. TÜ artmaktadır. Rasyonel (akılcı) üretim bölgesi II.Bölgedir. III.Bölge: TÜ, OÜ ve MÜ azalmaktadır. Girdi miktarını arttırmak TÜ azaltacağı için girdi miktarını arttırmak akılcı rasyonel olmamaktadır. 29

30 Azalan verim kanununun ekonomik açıdan incelenmesi Buraya kadar azalan verimler kuralının fiziksel yönünü inceledik. Fiziksel yaklaşım doğrudan üretimle ilgilidir. Ancak çağımız toplumunda üreticiler girdi çıktı ilişkilerinin parasal yönüyle daha çok ilgilenirler. Sadece girdi çıktı miktarıyla değil aynı zamanda masraf gelir açısından konuyu düşünürler. Toplam ürünü en üst düzeye çıkarmaktan çok toplam gelirin maksimum olmasına çalışırlar. Azalan verim kuralının fiziksel anlatımından parasal anlatımına geçiş çok kolaydır. Burada kullanılan değişken girdileri her birinin masrafı ürünlerin ise pazar fiyatları ile değerlendirilmesi sonucunu tartışmak yeterlidir. Çünkü fiziksel olarak anlatılan kavramların (toplam. ortalama ve marjinal ürün) parasal karşılıkları Toplam Gelir (TG) Ortalama Gelir (OG) ve Marjinal Gelir (MG) olarak karşımıza çıkmaktadır. Açıktır ki bunlar kullanılan girdinin parasal karşılığı olan masraf unsuru ile değişmektedir. Üreticiler üretime. yapmış oldukları marjinal masrafa karşılık marjinal gelirin eşit olduğu noktaya kadar devam ederler. Bu noktaya EKONOMİK OPTİMUM NOKTASI adı verilir. 3

31 31 Px:.2 TL Py:.25 TL NG (TL) TM (TL) TG (TL) MFM (TL) MÜD (TL) OÜD (TL) MÜ (kg) OÜ (kg) TÜ (kg) Gübre (kg)

32 32 Px:.2 TL Py:.25 TL NG (TL) TM (TL) TG (TL) MFM (TL) MÜD (TL) OÜD (TL) MÜ (kg) OÜ (kg) TÜ (kg) Gübre (kg)

33 Px=Girdi Fiyatı, Py=Ürün Fiyatı X=Gübre, girdi, faktör, input (kg) Y=Toplam Ürün (TÜ), Buğday, çıktı, output (kg) OÜ=Ortalama Ürün, Y/X (kg) MÜ=Marjinal Ürün, ΔY/ΔX (kg) OÜD=Ortalama Ürün Değeri, OÜ*Py (TL) MÜD=Marjinal Ürün Değeri, MÜ*Py (TL) MFM=Marjinal Faktör Maliyeti, Px (TL) TG=Toplam Gelir, TÜ*Py (TL) TM=Toplam Maliyet, TM*Px (TL) NG=Net Gelir, TG-TM, (TL) 33

34 MÜD=MFM Ekonomik Optimum Noktası,2=,2 Yada marjinal gelir= marjinal masraf 34

35 35 Px: 1 TL Py: 5 TL 48,6 51, , 14 43, , 1 25,6 8 16,2 6 8, 4 2,2 2 NG (TL) TM (TL) TG (TL) MFM (TL) MÜD (TL) OÜD (TL) MÜ (kg) OÜ (kg) TÜ (kg) Girdi (kg) 18 2,7 3,2 3,5 3,6 3,5 3,2 2,7 2, 1,1 - -1,3 1,1 2,9 4,1 4,7 4,7 4,1 2,9 1,1-63, 96, 15, 96, 75, 48, 21,, -9, - 18, 16, 14, 12, 1, 8, 6, 4, 2, - 243, 256, 245, 216, 175, 128, 81, 4, 11, - 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, - -6,5 5,5 14,5 2,5 23,5 23,5 2,5 14,5 5,5-13,5 16, 17,5 18, 17,5 16, 13,5 1, 5,5 -

36 Girdilerin İkamesi: Faktör-Faktör İlişkisi Kâr Maksimizasyonunu gerçekleştiren en düşük maliyetli girdi bileşimi. İki yemin farklı besin değerlerine sahip olduğu ve bu nedenle birbirini değişen oranlarda ikame ettiği varsayılsın. Böyle bir durumda bir yemin bileşimdeki miktarı artırılırken, diğerinin miktarı azaltılır. En düşük maliyetli yem bileşimi teorik olarak X1 ve X2 yemlerine ödenen son liraların marjinal verimlerinin birbirine eşit olduğu noktadadır. Genel olarak iki girdi yerine ikiden fazla girdi kullanılmaktadır ancak çözüm benzer şekilde uygulanır. 36

37 En Düşük Maliyetli Girdi Bileşiminin Hesabı X1 Yemi (kg) (X1=,6, X2=,3 TL/kg) X2 Yemi (kg) MİO (marjinal ikame oranı=δx 2 /ΔX 1 ) Toplam Maliyet /1=5 4/2= /3=1 2/4=,5 1/5=,

38 ΔX 2 / ΔX 1 = FX 1 / FX 2 En düşük maliyetli girdi bileşimi Marjinal İkame Oranının, Girdi Fiyat Oranına eşit olduğu noktadır /4-2=,6/,3 38

39 Girişimlerin İkamesi: Ürün-Ürün ilişkisi Belirli ölçüde masrafla en karlı ürün bileşiminin seçilmesi ilkesi. Rakip ürünler arasında kıt kaynaklar açısından bir ikame söz konusu olduğundan, işletmede bir ürünün miktarı azaltılırken diğer ürünün miktarı artırılmalıdır. İlave edilen ürünün geliri (marjinal gelir) vazgeçilen ürünün gelirine eşit olduğu noktada optimum ürün bileşimi bulunur. 39

40 En Karlı Ürün Bileşiminin Hesabı (Buğday=,28, Ayçiçeği=,5 TL) Üretim (kg) Buğday (Y 2 ) Ayçiçeği (Y 1 ) Toplam ΔY 2 ΔY 1 Gelir (TL) Marjinal Gelir (TL) Üretim (kg) Marjinal Gelir (TL)

41 ΔY 2 / ΔY 1 = FY 1 / FY 2 En karlı ürün bileşimi Marjinal İkame Oranının, Ürün Fiyat Oranına eşit olduğu noktadır. 8/45=5/28 41

42 Maliyet ve Gelirler (TL) Başabaş ve Kapatma Noktaları Satış Gelirleri Toplam Masraflar Zarar Bölgesi Başabaş Noktası Kapatma Noktası Kâr Bölgesi Değişken Masraflar Sabit Masraflar Üretim Miktarı 42

43 Fırsat Maliyeti (Alternatif Maliyet) İlkesi: Bir üretim faktörünün (toprak, emek vb) ya da bir üretim faaliyetinin belirli bir alternatifte kullanıldığı zaman elde edilen gelirdir. Bu gelir bir masraf karekterinde olup, üretime alınan faaliyet tarafından karşılanmalıdır. Buna fırsat maliyeti ya da kârdan kayıp ilkesi denir. Kısaca feda edilen en kârlı faaliyetin geliri üretime alınan faaliyetin fırsat maliyetidir. Başka bir deyişle iktisadi bir seçim yapılırken vazgeçilmek zorunda kalınan ikinci en iyi alternatiftir. Fırsat maliyeti, herhangi bir malın üretimini bir birim artırmak için başka bir maldan vazgeçilmesi, feragatta bulunulması gereken mal ve/veya kazanç miktarıdır. Başka bir deyişle iktisadi bir seçim yapılırken vazgeçilmek zorunda kalınan ikinci en iyi alternatiftir. 43

44 Fırsat Maliyeti İlkesi: 1 dekarlık tarla arazisinde buğday (kâr:6 TL/daa), mısır (kâr: 8TL/daa) ve soğan (kâr: 14 TL/daa) yetiştirildiğini kabul edelim. Bu arazide soğanın fırsat maliyeti mısırın kârı olan 8 TL dir. 44

45 Fırsat Maliyeti (Alternatif Maliyet) İlkesi: Hayvancılık yapan bir çiftçi: Mısır: 8 TL kâr/da, Buğday: 6 TL/da kâr elde ediyor. Ancak çiftçi Arpa yetiştirmek zorunda ve Arpa için dekara 4 TL lik üretim masrafı yapıyor. Dekardan 4 kg arpa elde edebiliyor. Çiftçinin hangi fiyat düzeyinde arpayı dışardan alması ekonomiktir? Arpa yetiştirmenin fırsat maliyeti: = 12 TL dir. 12 TL/4 =,3 TL olduğundan 3 kuruşun altındaki bir fiyat düzeyinden arpa satın alınabiliyorsa Arpa yetiştirmeye gerek yoktur. 45

46 Eşit Marjinal Gelirler İlkesi: Tarımda kıt kaynakların üretim faaliyetlerine tahsisi önemli bir sorundur. Eşit marjinal gelirler ilkesi bu sorunun teorik olarak çözümünde önemli rol oynar. Bu kanuna göre kaynaklar hangi alanlarda kullanılırsa kullanılsın bir kaynağın son biriminin marjinal geliri her alanda eşit olmalıdır. Başka bir deyişle, kaynaklar marjinal gelirlerin eşitliğini sağlayacak şekilde girişimlere dağıtılmalıdır. Üretim kaynakları bu şekilde dağıtıldığında birim kaynak için en yüksek marjinal gelir elde edilir. Kaynak dağıtımında marjinal gelirler eşit olmazsa, düşük marjinal gelirli alandan yüksek marjinal gelirli alna kaynak transferi gerekir. 46

47 Eşit Marjinal Gelirler İlkesi: Bir çiftçinin mevcut işlerine ilave olarak yatırabileceği 6 bin TL lik ek bir sermayesi olduğunu düşünelim. Bu ilave sermayeyi yatırabileceği seçeneklerin ise koyunculuk, besi sığırcılığı ve arıcılık olduğunu varsayalım. Her bir ilave bin TL nin ise bu üç üretim dalında kullanılarak elde edilebilecek marjinal üretim değerleri ise tabloda gösterilmiştir. Acaba üretici elindeki 6 bin TL sini nasıl dağıtmalıdır ki elde edebileceği gelir maksimum olsun? 47

48 Eşit Marjinal Gelirler İlkesi: Yatırılan Yatırılan Her 1 TL ye Karşılık Elde Edilen Marjinal Gelir Sermaye Koyunculuk Besi Sğırcılığı Arıcılık 1. 1 TL ** 14 ****** 12 * TL *** **** TL ***** TL TL TL Toplam Gelir Sermaye birimleri tek bir faaliyete yatırıldığında ilave 1 er TL getirileri toplandığında en yüksek gelir 722 TL ile koyuncululuktan sağlanmaktadır. Fakat üretici eşit marjinal hasıla prensibine uyarak sermaye birimlerini dağıttığında ise 797 TL lik bir gelir elde edebilecektir. ( )=797 48

49 Nisbi Avantaj Teorisi Çiftçilerin ürün seçimi kararlarında yalnız fiziksel verimlerin rol oynamadığı, ekonomik faktörlerin ağırlıkta olduğu açıktır. Nisbi avantaj teorisi tarımsal üretimde uzmanlaşmanın ve ürün ticaretinin nedenini açıklayan önemli bir ilkedir. Ekonomi derslerinde dış ticaret konusu işlenirken, ülkelerin üretimde uzmanlaşmadan ve uluslar arası ticaretten sağladıkları kazançlar bu teori ile açıklanmaktadır. 49

50 Uzmanlaşma ve Farklılaşma Nisbi avantaj teorisini açıklamadan önce uzmanlaşma ve farklılaşma kavramlarını açıklamak gerekir. Bir çiftliğin toplam üretim değerinde bir girişimin payı %5 den yüksekse, o işletme o konuda uzmanlaşmış işletme sayılmakta, işletmede ürün katkısı %1 dan yüksek olan birden çok girişim varsa, söz konusu işletme faaliyetlerini genişlettiğinden, farklılaşmış işletme kabul edilmektedir. Örneğin süt sığırcılığının %5 den fazla payı varsa, bu çiftlik süt üretim işletmesi olarak anılabilir. 5

51 Farklılaşmada dikkat edilecek nokta yetiştirme dönemleri aynı olmayan ürünlerin seçimidir. Çünkü aynı üretim dönemine rastlayan ürünlerde yağış ihtiyacı aynı dönemde ortaya çıkar. Uzmanlaşma riskli olmasına karşın, işgücünden tasarruf sağlamakta ve işgücünün kıt olduğu ülkelerde tercih edilmektedir. Ülkemizde ise işgücü arzı bol olduğundan farklılaşma ile işgücünden daha iyi yararlanılabilir. Sonuç olarak çiftçi elindeki kıt kaynakları en iyi şekilde değerlendirebileceği girişimleri seçmeli ve yenilikleri izleyerek uygulamalıdır. 51

52 Mutlak ve Nisbi Avantaj Bir tarım ürünü yetiştirmenin iki önemli avantajı vardır. Bunlardan birincisi mutlak (aritmetik) avantaj, ikincisi nisbi (karşılaştırmalı) avantajdır. Bir üründe belirli bir kaynak düzeyi ile üretilen ürün miktarı bir bölgede diğerinden yüksek ise, o bölge bu üründe mutlak avantaja sahiptir. Aynı bölgede bir başka üründe belirli kaynaklarla üretilen ürün miktarı daha fazla olabilir. O takdirde, aynı bölge kendi içinde karşılaştırıldığında ikinci üründe nisbi avantaja sahiptir. Teoriye göre nisbi avantaj mutlak avantajdan çok daha önemlidir. 52

53 Uzmanlaşma Öncesi ve Sonrası Üretim ve Tüketim Üretim Bölgeler (iller) Kaynak Verimliliği (Çıktı/Girdi) İllerin Kaynak Düzeyi (Birim) Uzmanlaşma Öncesi Üretim ve Tüketim Uzmanlaşma Sonrası Üretim ve Tüketim Buğday Ayçiçeği Buğday Ayçiçeği Buğday Ayçiçeği Tekirdağ Edirne 1/1 8/1 1/1 5/ Toplam Kaynaklar yarı yarıya kullanılıyor. Tekirdağ için; 2/2=1*%1 Buğday), 2/2=1*%1 Ayçiçeği) Edirne için; 3/2=15*%8 Buğday), 3/2=15*%5 Ayçiçeği) 53

54 Uzmanlaşma Öncesi ve Ticaret Sonrası Tüketim Üretim Bölgeler (iller) Kaynak Verimliliği (Çıktı/Girdi) İllerin Kayna Düzeyi (Birim) Uzmanlaşma Öncesi Üretim ve Tüketim Ticaret Sonrası Üretim ve Tüketim Buğday Ayçiçeği Buğday Ayçiçeği Buğday Ayçiçeği Tekirdağ Edirne 1/1 8/1 1/1 5/ Toplam Ticaret sonrasında 11 birim Buğday = 9 birim Ayçiçeği yapıyorsa. 54

55 Çiftçiler her iki üründe mutlak ve nisbi avantaja sahip olmayabilirler. Ama bu ilkeye göre uzmanlaştıklarında üretim artmakta ve ticaret yoluyla halk daha fazla ürün tüketmektedir. Kısaca, her iki ildeki üretici ve tüketiciler uzmanlaşma ve ticaretten karlı çıkar ve refah düzeyi artar. 55