- Not : Uygurca eserlere kaynakhk etmiv yabanc~ dlllerin tesbitinde, Uygurca'da s~k slk

Transkript

1 2.2. Eski Tiirk~e 'Eski TOrk$em deyince muhitimizde ilk akla gelen, Arap harfleri ile yaz~lmg Turkce kitaplar ve cogu zaman da dogrudan dogruya bu harflerin kendisidir; bte yanda, 'eski yaz~', 'eski harfler', bunun mijteradifi olarak da kullan~lmaktad~r. Fakat bizim burada bundan anlad~g~m~z, daha cok, Tiirkcenin, tarihi seyri i~erisinde, bilinen en eski metinlerinin aksettirdigi geklidir. B&I bilginlere gbre, Turk~enin bu devresi, ilk Turkce-Islam7 eserleri de i~erisine almakta ise de ben burada kelime hazinesindeki buyuk ayr~l~klar~ gbz bnijnde bulundurarak, lsl~mi eserleri konu dlglnda btraktcm. Yaln~z burada tarih siras1 insan~ yantltabilir; gbyle ki, XI. yijzy~lda Kutadgu BilDg yaz~ld~g~ halde Turfan ve civarmda Uygur yani Eski Tilrkce olgunluk cagm idrzik ediyordu. Muteakip yilzy~llarda (XIII-XIV. yy.) ise Eski Turk~enin, $a-~ou (Tun-huang burkanc~ manastlrlarlnda, gerek klasik devrin eserlerinin is tins ah^, gerekse yeni terciime ve telif eserler ile devam ettirildigini gbruyoruz. HattZi aynl muhitte Altun Yaruk'un (as11 metin X. yy.'da meydana getirilmigtir) 1687 ythnda istinsah edilip bas~lmas~, TOrkCenin tarihi devrelerini tesbitte ne kadar dikkatli davranmak gerektigini gbstermege kzifidir. Eski Turkcenin grameri battda birkac defa yazdmigttr. Ben burada bunlardan oldukca degigik bir usgi takip ettim; bu degigiklik bilhassa fonem-bilgisinde ve buna bag11 olarak diger bblumlerde kendisini gostermektedir: ses kanunlarma gbre, qegitli gekillere girmesi tabii olan ewerden yaln~z bir tanesi tecrit edilerek almmtg ve bu hallerde buyuk harf kullan~lmak suretiyle bu hususiyet belirtilmigtir; bdylece gimdiye kadar, imla ve ses kanunlar~nm dogurdugu kar~g~kl~k ortadan kald~rrlrn~g, Eski Turk~enin kendine mahsus kanunlar~ tespit edilmigtir. Fakat bu mes'ele burada halledilmig olmaktan ~ ok uzaktlr; ilerde yapdacak munferit aragt~rmalar ile Eski Turk~enin as11 grameri yaz~lacakttr. Simdilik bu gramer taslag~n~n, bir deneme olarak telskki edilniesini bilhassa ilgililerden rica edecegim "Eski Turk~e" tsbirinden, Turkler'in, Islam dinini kabul etmeden iince Mogolistan bozktrlar~ ile Tar~m bolgesi ve civartnda kulland~klar~ dili anhyoruz. Pilin i~ yaptsl ve ifade edilen dijnya gorugu bak~m~ndan ET'yi iki ayrl bolumde mutalila etmek daha dogru olacakt~r: 1. Kok-Turkqe -baa aragt~r~c~lara gore, hususiyle 0 Pritsak'a gbre: TurkWee- ve 2. Uygurca. Her iki ad da cegitli bak~mlardan hakh olarak itiraza ugrayabilir, pku bu adland~rmalar 'yeni' olup tarih? degildir. Ancak bu itirazlarm munakagasma burada girigilmeyecektir. Bagka, daha dogrusu bulununcaya kadar yukar~dakiler ile yetinmek yerinde olur sanmm. ET'nin ilk yaz~lr numuneleri, Mogolistan'da bulunan ve Gin kaynaklarma gore T'u-chue (Pturkut) diye adland~r~lan'turk boyunun kurdugu son devletin (as. yk ) resmi dilini aksettirmektedir. Bu numuneleri, bir yandan Ongin, Kul Tigin, Bilge ve Tonyukuk adm tagtyan mezar taglari ile (fvloqolistan) daha sonraki devirlere Ziit olup aynl Kokturk yazlsl ile kag~t uzerine yaz~lm~g birkaq kitap parcas~nda buluyoruz. Ad1 geeen metinlerdeki dilin iglenmig olmasma bakarak ET'nin tarihini,

2 yukar~da verilen tarihlerden daha gerilerde dii9ijnebiliriz; fakat bu devirlere a'it elimizde gimdilik bir vesika yoktur. Butun bunlardan bagka elimizde yine aynl alfabe ile yazrlinlg baz~ kur$jk mezar taglar~ vard~r (Yenisey, Tuva, Talas vb.'). Bu taglardaki metinlerin k~sallg~, bunlarm dil hususiyetleri hakktnda kesin Sir gey s6ylernernize mani olmaktad~r Uygurca, aslinda Kdk-turk~e'nin bir devam~ olmakla beraber, ahaglda gorulecegi iszere bir~ok ydnlerden Kdk-turk~e'den ayr~ld~g~ gibi, kendi 'bunyesi i~erisinde de, kijltur ~evrelerinin degigik olrnas~ nispetinde b'az~ ayrhklar gdstermektedir. Bu ayr~lrklar~, dilin ic yapls~ncla ve ifade vas~talar~nda oldugw takdirde, degigen dunya gorugu ve ifade edilen kultur rnalzemesiyle izah edebiliriz. Uygurca'nm ilk niimunelerini, Kbk-turk alfabesiyle yazrlm~g 11-itmi$ Kagan yazrtr (bk. Sine-Usu, ) ile It-tutmug (~ugu) Kagan devrinde, Tarm bolgesinde. 'Uygur' (as. bk.) alfabesiyle yazdmrg metinlerde buluyoruz: Ho~o'da bir burkan manastmm 'Vak~f Kitabesi' olarak vas~fland~r~labilecek yazlh aga~ kaz~k (bk. F. W. K. Muller Zwei Pf.); mani dininin Otuken Uygurlar~ tarafmdan resmen devlet dini olarak kabul edildigini ( ) ifade edifen metin (bk. TT 11) ve belki bir sure sonra yine mani muhitinde Uygur ve mani alfabesiyle meydana getirilrnig Fegitli eserler (bk. M 1-111)! Daha sonra Uygurlar, Otuken'i, turlu siyasl sebeplerle terkedip Kansu ve Dogu Turkistan'rn kuzeydogusuna yerlegince (840'tan sonra) bijyiik bir tedme faaliyeti ba3lad1. Elde edilen malzemenin kopuk ve par~alar halinde olugu, maalesef tercume edilen diller ile bunlarrn tarihleri ve mevcudiyetini kuvvetle tahrnin edebileceoimiz telif eserler hakk~nda her zaman kesin ve dogcu bilgi edinmemize m5ni olmaktad~r. Bununla berabei, man; dini mensuplar~nm ~e~itli eserlerini, tarih slrasl bak~mmdan, yazl faaliyetleri gittik~e artan ve sonia bunlar~ az~nlrkta b~rakan burkancdarm (buddhist) eserlerinden iince,'her iki cemaatin bir arada bulundugunu da hesaba katmakla beraber, daha once du$unrnernizde bir mahzur yoktur sanlrlm. Miasal olarak, mani dininin ~egitli meselelerini isleyen Uy3ur ve mani alfabeleri ile yqz~lmlg kitap par~alarl (bk. M 1-111) ile bir tovbe duas~ 'H astukift' gosterilebilir. Bunlardan baz~ par~alar, tiirlu tarihi verilere gee, yukar~da da zikredildigi gibi, 8. yiizy~lm ikinci yarlslna ve onu takip eden devreye ait olabilir,mani dinine ait tercijmelerin hangi dillerden yapddlgl hakklndaki bilgilerimiz tahrninlerin hududunu agamamaktad~r. Ancak 'Toharca'dan bir mani ilahisinin tercume edildigini kesinlikle biliyoruz (bk. TT IX). - Not : Uygurca eserlere kaynakhk etmiv yabanc~ dlllerin tesbitinde, Uygurca'da s~k slk kullan~lan yabanc~ kelimelerin Ul~u olarak allnmas~ dogru olmasa gerektlr. Bu- na, Toharca'dan tercume ed~ldrgin~ bjld~girniz Maytris~mrt'te (Mce ve Sogut~a kel~melerm yer yer kullan~lmas~ mls il olarak gusterilebil~r Bilmen en eski sat~r- altt TiirkCe Kur'an tercumesinde rnelek: feriste, savm: roze, salat : namaz 1le tercume ed~knigtir. Ce~itli killtilr temaslarl sonunda dile yerleprni~ olan bu Fars- Ca kelimeler, bqka bir yabanc~ dilden terciime yap~ld~gr zaman tabil olarak kullan~lm~$trr. Buna gbre: ba~ka tariht kesm del~ller oimad~kga, yaln~z yabanc~. kel~melerin aidiyetine bakarak kaynak dilin tesbiti yanlt$ olur

3 3. Dogu Turkistan'ln kuzeydogusunda, 9. yuzy~ldan itibaren burkancll~gm (budizm), Turkler arasmda gittik~e yay~ld~g~na, mani dini mensuplar~nm da azrnhkta kald~klar~na yukar~da temas etmigtim. Burkanc~ Uygurlar'm girigtikleri buwk tercurne faatiyeti ile Turk~e, belli ve duzenli bir ifade gucu kazanm~gt~r. Yaptlan tercumelerin mahiyeti, tarihi \re buniara kaynakhk eden diller hakkmdaki bilgilerimiz hep, (mani metinlerinde oldugu gibi) yazmalar uzerinde yap~lan aragtrrmalar slrasmda vuku bulan mutlu tesaduflere bagll olmugtur; goyle ki, Altun Yaruk adlt bir - eser Cinceden, Singku Seli ad~nda biriuygur tarafmdan 10. yuzyd baglarmda tercume ediirnigtir. Ayn~ Uygur iiliminin, Cinli burkan hacts~ Huan-tsan'ln tercume-i halini de tercurne ettigini biliyoruz. Avadana ve iatakalarln (burkan ve azizlerin eski hayatlar~n~ nakleden menk~beler) Toharcadan tercume edildigi, ele gegen birkaq zeyilden ogreniyoruz (bk. U IV, 6. s. vd.). I... Not : Bir Avadana hetninln zeylinde bahis konusu rnetnin Kiisen dilinden Bdr~uk di- line ~evrildigi kaydedilmektedir. Uygurca metinde bdyle bir ad~n 'Turkqe'yi ifade etmesi gerektisi ilk bak~gt aqkqa &kijlijyoka da, baz~ tarihi verilerin ~ g ~ g ~ da, Bar~uk adlnlrrbagka bir yabanc~ diii ifad6 etmig olabilecegi ileri surijlebilir (bu husus 0. Pritsak'ln, yaklnda pkacak olan rnakalesinde aqkqa gdrulecektir; kendisinin bana verdigi-pifahi bilgiye gdre Kusen, Prakrit ad1 verilen bir Hind dilini, Bar~uk ise 'Hoten Sakacast diye bilinen bir Iran dilini ifade etrnektedir). Bak~uKun bdyle izah~, Uygurca zeyilde, rnustensihin. 'Turkqeye nereden aktar~l?@~n~' ifade eden k~srn~ unutmug olma'smn kabulu ile tatminkar bir izah olabilir. Bariuk tili F. W. K. Mijller tarafmdan bir Turk dili olarak telakki edilrnektedir (bk. Tohn und Kuisan, SBAW 1918, s ad1 gecen zeyil: -1. Tafel 1, ortada). Bu menk~beler, can11 ve renkli tasvirleri ihtiva etrnesi bak~mmdan ayrica tetkike deger.. Bunlarm yanlslra Cegitli sqtralarm tercumeleri Turkler arasmda qok revac butmug ve defalarca istinsah edilmigtir. Bunlardan Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk), YogiWi~ya.@stra, Saddharmapundqrika vb. bilhassa kayda deger. Turfan ve civar~nda bulunan bu Uygur alfabesi ile yazdm~a eser par~alarmdaki iri fakat zarif, duzgun ve yat~k yazl tislilbu, ~un-huang (Dogu Turkistan'ln dogusu) manast~rlarmda ele ge~irilmig olan eserlerde, yerini, nispeten ufak, fakat kaba, du: zensiz, birkac hadin-birleqnesinden dogan 'klige'lerin s~k s~kullanlld~gt bir yazl turune b~rakrn~gt~r: Wegigen yazl uslobu ile birlikte, burkana Uygur manastrrlarmda, eski "kl&ik" devirde ragbette olan kultur dilleri yerine, Cincenin yan~s~ra bir de Tibet~enin itibar kazand~gtn~ ve bu dilden de tercumeler yap~ldlg~n~ goruyoruz. Bu devrin tarihini kesin olarak tesbit edebilrnek i~in kilfi verilerimiz bulunmamakla beraber, Mogol devrini hareket noktas~ olarak alabiliriz (en son 1360) - Tercume eserlerden tamaml muhafaza ediknig olmas~ bak~m~ndan Abhidharmakosa (Sthiramati'nin tefsirleriyle birlikte) kayda deger. Bu devrin bir ozelli@ de, telif - felsefi eserlerin mevcudiyeti ve felsefi konularm sanat endigesi yanmda bir de kolay bellenmesi du$uncesiyle, giir duzeni i~inde verilrnig,olmastd~r(daha fazla bilgi i~in bk.

4 R. R. Arat, ski Tiirk Siiri, 1965). Telif eserlerderf Vapgi Bakgi'nin "Suur kaklerini 60- 'reten kitap" ad11 felsefi eseri, Turk dogunce tarihinin en muhim eserlerinden biridir. Q 4. Turkler'in kulland~klart alfabelerden en muhimleri gbyle s~ralanabilir: 1) Kbk-Mrk yaztst (bagka ad~yla "runikf; k~smen hece yazlsl oldugu iddia edilmekte), 2) Uygur yazrsl (Sogd yazismdan geligtirilmigtir), 3) Mani yazlst (Arami yaztslnln - Estrangelo kolundan tiiretilmigtir), 4) Brahmi yazlsl (hece yaz~sldlr). Ayrlca pek ~ ok az olarak Sogd, Tibet ve Gin yazilart da revac bulmugtur. Yaz~ malzemesi olarak kamtq kalern ile frrca ve tcirleri kullanlm~gt~r. Kag~tlar klbsik devirde, kal~n, parlak cil5l1 ve ~ ogu zaman ince damarll oldugu halde, son devirde bunlar ekseriye ipekten ince bir gekilde imal edilmiglerdir. Kitap ciltleri de ya- ZI turlerine muvazi olarak ~ok ~egitlidir. Klisik devirde Hindistan'dan gelen ve pothi adm~ verdigimiz cilt sekli daha ~ ok burkancilar tarafmdan kullan~ld~g~ halde Mani dini mensuplar~, ~kitaplarrn~ bhdi@miz gibi, yaprak ortalartndan gegen bir dikigle ci~tlemi~lerdir. Sonraki devirlerde, Gin usu/u ile ustten ciltlenen kitaplartn revagta oldugunu goriiyoruz. Bir Gegit matbaantn mevcudiyeti, ele gegen matbu kitap parqalartndan anlagtlmaktadir. g 5. Eski Turk~e ile ilgili botun malzeme dag~ntk olarak Turkiye dlgmdaki kutuphanelerde bulunmaktadlr. Mezar taglar~ hari~ (bunlar aqkta, buluntu yederinde durmaktadlr), digerleri: Berlin, Marburg, Paris, Londra, Stockholm, Leningrad, Pe- 'kin ve Kyoto'dadtr (Japonya). Kbk-tdrk yaztsl Danimarkal dil Blirni Vilhelm Thomsen tarafmdan 1893 ylltnda, Mani yazlsl da F. W. K. Muller tarafmdan 20. yijzyll~n bag~nda ~ozulmugtijr. Eski Turk~e malzemeyi igleyen baglca bilginler punlardtr: V. Thomsen, F. W. K. Muller, A. v. Le Coq, W. Radloff, W. Bang, R. Rahmeti Arat ve A. v. Gabain. 9,6. Eski Turk~e'de stn~rlar~ kesin olarak belirlenebilen aglzlar~ tespit etrnek ~ ok gu~tdr. Bir yandan K6k-tork~eye ait metinlerin azhg~, bte yandan Uygurca'da de- &meyen bir yazt mektebinin ortaya ~~kmas~, bu gu~lugu daha da arttrrmaktadtr. Bununla beraber, metinlerde gorulen ses, gekil ve kelime ayrll~klarintn yardim~ ile baz~ ag~zlart, agiz gruplagmalartn~ yaklag~k olarak bulabiliriz. Bunlardan ilkin, yukarida da igaret edildigi gibi "Kbk-turk~e" ile "Uygur'ca" aras~nda bir aylrma yapmak ve birincinin baa hususiyetlerini sonuncunun birka~ agzmdakilerle birtegtirrnek ger~ege daha uygun olacakt~r. Kbk-turk~e'de hususi bir igaret ile yazllan -ny- (-ny) sesinin Uygurca metinlerde bir yandan n ve bte yandan y geklinde inkigaf etmig olmaslna bakarak, ilkin iki agz~ bu seslere g6re adigndtrabiliriz: 1) N-agz~, 2) Y- agz~. Kbk-tork~e ile dt~ken Uygurlar'~ devrinde Hoco'da en parlak devrini yagamtg olan Mani dini mensuplar~ ve bazi burkanc~larm eserlerine N-agzrntn hususiyetleri hakimdir, Fakat bu aolz, gittik~e umumilegip butun burkanc~ Turkler'in ortak yazt dilini teqkil eden Y-agz~ yantnda, ancak belli ~evrelerin yazl diline esas olmug; bir sure sonra da tamamiyle yazt dilinde qkm~gtir. Iki agrz araslndaki ses ve gekil ayrihklarl agag~daki gibidir : N-a0z1 (uygu. = mani dini, baa burkanc~lar; kbkt.) Y-agz~ (uygu. = burkanc~lar)

5 I) Ses husf siyetleri: a) ijnsuz ayrlllklar~ : -n-, -n (ckokt. ny) an16 'ktitu' (M16, 17); a~lb + kine kiigiiltme (TT 1 152, KPvn 6) + kye, kljn-ur- 'yanmak' (M , no. 36,6) ktiy&- (TT 1,70) Not: ny sesinin bazan Uyg.'da aynen kendisini muhafaza etmesini, kbkt. yazl geleneinin, baz~ Uyg. manast~rlarmda devam ettirilmesi ile izah edebiliriz: kanyu 'hangi' (M la 20.4) fakat kayu (U Ill 73,3). -b (kdkt) ; v (uyg) v sub 'SU' Not : Birden fazla heceli kelimelerin birinci hecelerinin sonundaki b bazan Uyg.'da (N-a&~) kendisi ni muhafaza eder (kg. ses deg~gmeleri). b-/m- (kokt) ; m- (uyg) bn/mn 'ben', bur7 SUV m n mun g -9-, -g(kokt <"ng ["z], iyelik 2. 9hs.) + nq b. ijnlii Ayrd~klarE Hemen butun yard~mc~ iinliiler ile (i, u) baa ~ekim ve yaplm eklerinin dar iinluleri, kelimenin bunyesine dahil baz~ hecelerin dar ijnluleri N- agzmda geni9ler ba, e. ilgi, yukleme ve vaslta hlli: kjsi I. 8.14) hisinin@, dintar igdur 'rahipleri... yola getirir' (M I, 23,2) temir + 3tilmis 01 dernirden yapdmqttr. (m 1, 8,11) n yuz'ungiiz + en... kiiseyur biz 'yuzunuzu (gormeyi) istiyoruz' (M I, 10;9) dintand temirin yiiziin"gzin (+On, +ni) Not : Ayn~ yerde bu iiniiiniin yuvarlaklagt~@n~ goroyoruz, bk. M I 10,7; 11, 17. GBrulen ge~mig zamanm, gah~s ve iyelik eklerinin unliileri: kel-temez'geldik' (M 1, 10, 12) kectimiz kan"g amaz'babam~z' (M 1, 10, 3) vb. vb.:, kan"g+rmrz q n n ' + am, + amaz, + an g, + an gaz,

6 Emir kipinin ~egitli eklerinde: bol-ayan 'olaylm' (M 1 12, 1 1) bol-ayrn un&alam 'unutallm' (M 1 1 1, 19). unit-alrm rd-an"gblraks (TT ) ynga/-an"gar 'ezilmelisiniz' (M 1, 9, 12) - p zarf - fiil ekinde: ~d-in3 n!-1n glar. agka... katl-ap erur 'yiyecege kart? - kat~p-lp. mlgtir' (M 1 16, 6) Yap~m eklerinde ve kelimenin bunyesine dihil barf hecelerde: ayag + la& tat-a4 + la;, at + lag 'sayg~ - deoer, tath, meghur'.(mi 27, 2) kat-al 'kar~grnak' ( M 1 17, 8) bat-11- agaz 'ag~z( M 1 23, 7) a&z aya$g, tatigl~g, at116 Bazan + soz yokluk ekinin unliisu, duzluk-yuvarlaklik uyumuna ayk~r~d~r: kadda&+suz-'gunahs~z' (M , 1) tadae + SIZ Bazan +don ekinin iinlusii gerektioinde yuvarlaklagabilir; kun ortu + dun 'guney' (M Ill, 10, 12) Baa kelimelerin baynda y-katmas~ bulunur: ymrab 'sevimli' (M , 2) 2) wkil hususiyetleti: + ii / + g (ilgi h.; kokt.; ses degi~ikligi ortu+dm (- + dun) amrak iqin yk. bk.) + da / + dan (bul. qk. h.) - + da, + din siz'in t teadr~l- 'sizden ayr~lmak' (M 1, 10, 5) iga~ + dan on- 'aga~tan dogmak' (M 1, 7,2) tn"gri + den tamu+ dan yoharu a& 'gdkten cehennemden yukselmek' (M1,13,14-15).

7 alpn-sri ttjrii 'ovme usulu' (Huas 210) (Huas 273) -da~i (kbkt) erinc (kdkt) 'herhalde' ulayu (Kokt) 've, ile' Cokluk ekler;i yerine kdkt.'de bazr ortaklik bildiren kelimeler ve ekler kullanrlrr. Cekimli fiillerde ~okluk eki kdkt.'de hemen hi^ kullanrlmaz. - da~i, -day erki ulati + Iar Cekimli fiillerde ~okluk eki vardir. 3) Kelime hazinesi, cumle yapis ve uslirp bakrmrnda da kokt. ve Uyg. arasrnda buyuk farklar vardrr; gdyle ki: A) ~bkt.'de, ifade edilen dunya goriigu ve medeniyet tihu dolayisiyle' maddi Blem ve devlet tegkil8ti ile ilgili kelimeler cogunlukta oldugu halde (at, devlet, kagan, savag ve bununla ilgili kelimeler vb.) Uyg.'da, yerlegik medeniyetin gerektirdi- Qi gehir hayat~yla ilgili maddi kelimeler yanindg daha ziyade dini ve mbneviyat alemine ait unsurlar hbkimdir. Tabii olarak, farkli dinler, birbirlerinden farkli kelime hazinesi yaratmigtir: Mani ve Burkan dinleri gibi. B) Cumle yaplsr - cumle tijrleri bakrmtndan ilkin Kokt. ile (N- ve Y-agzr olarak) Uyg.'yl kargllagtrrmak zorundayrz. Bu sonuncuda agagrdaki yenilikleri buluyoruz: a) Kokt.'deki hi^ degigmeyen, katr bir ciimle duzenine kargrlrk Uyg.'da, canlr, hareketli duruma gore her an degigebilen bir cumle duzeni vard~r; tamlamalarda, tamlanan, tamlayandan once gelebilecegi gibi, her ikisi arasrna bagka unsurlar da girebilmektedir. b) Hagmetli, tantanalr deyiglerde ifadeye bir heybet, bir canlrlrk, bir tesir gucu vermek isin yuklem as11 yeri olah cumle sonunu brraklp baga veya bir bagka yere gider. Manzumelerde bu degigiklik tabii kargrlanabilir. Not : Cogu zaman ~ddia edildigi gibi yuklemin yer degigtirmesi. tercumelerin yap~ldi- 01 yabanc~ dillerin tesirinden degildir. Metlnler dikkatle tetkik edllecek olursd, bu yer degi~tirmenin belli bir dilzene gure yapildlgi gurulur. Bu belli duzene misal olarak gu durum gusterilebilir: Burkan veya yuksek bir pahs~yetin konug- tugu yerlerde yijklemin hareket halrnde oldugunu gururilz! c) Cegitli tarifi yardrmci fiiller ile, esas fiilin anlamr, yakindan tarif ve tayin edilerek ifadeye kesinlik, zenginlik verilmigtir: Sbyle ki: Gel-, ~abuk gel, bagkasr i ~ in gel-, gelebil-, hagmetle gel-, hurmetle gel-, gelmeyi tasarla- vb. v.b. vb. Butijn bunlarin hepsini Kdkt.'de bulamiyoruz. d) Fiillerde yaratrlmasi diigijniilen bu anlam inceliklerine muvazi olarak, ana

8 76 1 -K DWAS I EL K~TABI cumlenin menas~n~ da yakmdan tarif ve tayin eden yard~mc~ cumleler yarat~lmlgtlr (ag. bk.): dzne cilrnfesi, nesne c. (bildirme c.), tumle~ c. (zaman c.. yer c., hedef c., kargllapt~rma c., rnijsaade c.), vaslflama c. (ilgilerne c., nicelik - vas~flama c.), $art c. ve bag c. A~ag~da teferruatiyle gbrljlecegi gibi, ger~ek mhasiyle bu yard~mc~.cijmleler Kbkt.'de hernen hi^ gbrulmezler; Uyg.'da da yap1 ve yay~l~g sahas~ bak~m~ndan N- ve Y-ag~zlar~nda, degigik durumlar arretmekte ve bunlardan daha qok N-ag~~, yard~mc~ curnlelerde yuklemi, Cekimli fiil olarak kullanmaktad~r. C) 1Jslfip bakrrnlndan Kbkt.'ye isim-uslqbu hakim oldugu halde, Uyg.'yl s~fatisslqbuyla vas~fland~rabiliriz. Not : N-agz~nln yukar~da say~lan hus0siyetler1: Bilhassa ses ve ~ekil hususiyetleri da-. ha qok qu metinlerde gbriilmektedir: 1) Kaglt Ozerine kokt. alfabesiyle yazllm~s butijn metinler, 2) ~"astuanift, 3) TT, I, II AB, 4) M I 10-12, 23, 29, 30 (son ik~, parqanln yazll~$ tarihi !), 5) Maytrisimit ve diqer bazl klasik devir burkana 7. Yukar~da sayd~g~mlz dil hususiyetlerinden baa hususlarda ayr~lan ve brahmi alfabesiyle yaz~lml$ Uyg. meti,nlerin dilini (bk. TT VIII) de -son ve kesin hiikmu gelecek aragtlrmalara b~rakmak $art1 ile- yeni bir ag~z olarak telakki edebiliriz. Bu rnetinlerde, bagkalarmda gorulmeyen gu hususlar bulunmaktadlr: a) Ek ve ktjk Unlulerinde uzunluk k~sahk g6z dnunde bulundurulmugtur, b) Birinci hece dlglnda o/d ijnlijlerine yer verilmigtir: suzdk 'terniz', olorop o'turup' vb. c) Ilk seste b yerine p gbrulur: pol- 'olmak', put- 'bitmek' vb. d) I! (i) yerine h yazslrn~gt~r: hari- 'ihtiyarlamak', azih 'azl digi', e) Eski ny par~alanmlg ve yalnlz y ortaya c~km~gt~r (krg. Y-agzr), n f) z sesi bazan s olrnugtur: yaliiius ( + yalmguz) 'yaln~z', polson (= bolzun) ' olsun' vb. g) Baa kelimelerde unsuzler eift yazlllr: arttot ( = art@) ;l'fazlas, kattih (= hat/& 'sert, katt vb. Yaz~l~gtaki bu ayr~l~klar~n ger~ekten ses degerleri de var mi idi? Daha dogrusu, bunlar birer yazlhg ozelligi mi, yoksa ger~ek ses degerleri midir? once bu sorularln cevaplandlr~lmas~ gerekir. Bunlar ger~ekten 'yeni bir agzrn' hususiyetleri olsa bile, bu metinlerin dili daha qok Y-agz~na yak~nd~r. g 8. ko~o'nun biraz kuzeyinde Bulayik ve Sui-pang ad11 iki harabede Hlristiyan Turkler'in meydana getirdikleri eserlerden bazl parcalar bulunmugtur. Bu metinlerde ses ve gekil bilgisi ytjnunden bir hususiyet gbriilmez, fakat ciirnlelerde unsurlann slrasl, allg~lagelrnig olandan ~ ok bagkadlr : in~e tip yarhkad~ olarka 'onlara Nyle diyerek buyurdu' (U I. 5A men yrne banp y"k"neyin an2ar 'ben de vsrlp ona tap+ nay~m' (a.y. 6). ant~n dngi yol~a yontd~ 01 mo o lar~ 'oradan muneccimleri bagka 8G bir yola soktu' (a.y. 9). okgayur sen sen yahguk oglr 01 inqekke kim /ra$tm Ontedi I

9 tiz buzagus& 'ey kigi oglu sen, uzaktan kendi buzaglslna seslenen inege benzersin' (W. Bang, Turk. Br. e. nestr. Geor. Le MuSbon 39. c., 53. s.). Bu rnisaherden anla~lldlglna gdre yuklern, tijrnle~ (verrne h.) ve nesnelerden once, bir curnlede ise, en bagta gelmistir. Turkqenin ternel yaplslna ayklrr dugen bu hususiyeti, rnetnin terciirne oluguna baglarnak dogru olrnaz, ~unkii yabancl dillerden yaptlm~g burkan ve rnani dinine ait eserlerde btjyle bir dururn manzurn par- Calar ve baa hususi deyigler dlynda- hernen hernen yoktur. Buna gore yuklernin sona gelrneyip bagta ve arada bulunrnaslnl bir aglz hususiyeti olarak dugunrnek herhalde daha dogru olacaktcr. Not : Esk~ Turk~e metinler, yukanda saydan ag~zlar~ hicbir pekilde adland~rm~yorlar. Yalnrz umuml olarak Tilrk dili pu pekilde adlandlr~lmlgt~r: Turk~e Turk till, Uygur tili, Tiirk Uygur tili. Yaln~z bir defa gegen Barquk tili tabirinin neyi ifade etti01 hen0z aydmlanmam~gt~r (krg. 53). 5 Sonu$ olarak sunu soyliyebiliriz: Isltlmllktan onceki Turk dili, qegitleri kultur qevre ve merhalelerinden geqtikten sonra ve baglanglqta dar sahalara inhisar edip, yazl ve din degigikligine bag11 olarak ortaya qkan baz~ aglz farklarln~ bunyesinde erittikten sonra (X.-XI. yy.), tek bir yazl dili halinde olugrnug ve Mogol devrinin sonuna, hart& baa bdlgelerde XVII. yozylla kadar burkancl cevrelerin kultiir dili olarak devarn etrnigtir. 8 I. Sirndiye kadar, can11 dillere uyguland@~ gibi, eski metinlerin dillerine de sdsbilgisi usulleri uygulanlyordu. Fakat, eski.rnetinlerin urw ve unsuzlerini tesptt ederken, biitun bilgilerirniz gu veya bu gekilde yapllan kargllagtlrmalardan gkan son derece tereddirtlu neticelere dayanrnaktadlr; bunun i~in rnuhternel ses degerlerine dayanan bir stnlflarna yerine, Cjnlii ve unsuzleri 'fonern bilgisi' ydnunden SIn~flarnak daha dogru olacakt~r. Ben burada 0.-Pritsak'ln bir denernesini oldugu gibi aktarrnakla yetinecegirn (bk. 0. Prjtsak, Das Altturkische, Handbuch d. Orientalistik, 1. BdlOrn: Turkologie, LeidenIKdln 1963, 32. s.). iinliucw..not : I UnILisiinLin barllgl henilz mihakay konusu oldugu gibi e (kapah e) de, 0. Pritsak'n verdigi pifaht bilgiye gdre, ayrlca tetkiki gereken bir meseledir.

10 Not : 1 ) k ve g Ljnlij uyumuna gore degigtigi i~in milstakil olarak fonem degildir; as11 fonem k ve g'dir. 2) Yalnlz Uyg.'da gbrunijlen -v-, -v(kl)kt. b) ile br. d, 6 ve D'nin desigik gekilleridir. f, h, h, j yabancl sozlere inhisar eden birer fonemdir. A n 3) p-, d-, g-. z-..$ -. ny-, ny-, r-, I- mevcut desildir; m- ikitici dereceden olup b- 'den Flkmlgtlr; n- yalnlz ne ve mugtaklarlnda bulunur. Ses Kanunlar~ ve Baz~ Ses Degiqmeleri : g 10. ~nluler ile ilgili degigmeler: a) Eski Turk~e'ye, baa gartlar altlnda incelik-kal~nhk, duzluk-yuvarlakl~k baklm~ndan ses uyumu h2kimdir. Ancak baa eklerin unluleri, dozluk-yuvarlakhk uyumuna tabi degidir; unlusu daima duz olan ekler: +i (+si), -rnis, +ki, +qivb. vb.; unlusu daima yuvarlak olanlar: -tuk, -yiik, +gun vb. vb. ijnsilz ile biten kelimelerin sonunda gene unsuz ile baglayan bir ek geldigi zaman araya, yard~mcr ses olarak, duzluk yuvarlakhk uyumuna gore i vb. girer: bol-up, 01-up, kel-ip vb. Kdkteki bir yuvarlak unli'den sonra gelen iki unsuz, bazan bu duzliik yuvarlaklrk uyumuna mani olur: blgurt-ip gibi, demek oluyor ki baz~ hallerde (burada belki -rt- tesiriyle!) yard~mcl ses yuvarlaklaqmaktadrr. b)-bazl eklerde ye umumi olarak ikinci derecedeki i unlusunun genigleyi a (e) R oldugunu gbrijporuz (krg. agrz hususiyetleri) : bular+nan3, yideoler + neng, bob ayan, agar, temir+en vb. vb. c) Bazan pek ender olarak kokteki a unlusu, komgu seslerin tesiriyle yuvarlaklagarak o olur (= Labiallattraktion): taluy/toluy, bavlt-fowt- vb. d) Yaplsln~ kesin olarak bilemedigimiz iki heceli kelimelerin ikinci hecelerindeki ve baa tek heceti kelimelerdeki (asli?) i unlusunun komqu seslerin tesiriyle yuvarlakla@l@n~ gbrilyoruz; fakat bu geliqme kesindegildir, ~unku aynl kelimenin her iki sekli de aynl metinde bulunabilmektedir: singdwsungijk 'kemik', min-/miin- 'binmek', to$/-/to@ 'kurumak' vb. vb. a) Kdkt. b- > Up. rn-. Bu degigme kornqu seslerin tesi;iyle olur; buk > mu& 'mihnet', biii > ming '1000', bn > mn 'ben'. Bu ses degigikligi daha Kbkt.'nin bazr rnetinlerinde de baqlam~gt~r; mn, mnfi vb. b) Kokt. -b-, -b > Uyg. v. bbkle- 'krzmak' > ovkele-, ylbr- 'yalvarmak' > yalvar-, yblk 'k8tu' > yavlak, sbn- 'sevinmek' > sevin- (a) b 'av' > av, sb 'sdz' > sav, sub 'su' > suv vb. Yukarrdaki misallerden de gdruleceqi gibi Kbkt.'de yaln~z kokteki b, Uyg.'da v olmaktads. ~aln~z ylbr-'da bir unsiiz-yer degigtirmesi hildisesini dugunebiliriz. Not : b>v degigmesinde dlkkati ~eken blr husus vardrr; bazl Man1 metlnlerinde (Nagzl) bu unsuzun Kdkt.'deki gibi kendisini korudugunu gbruyoruz : Upke 'Ofke' (TTII B 46, 73, 81. Mani alfabesiyle), yablak 'kotli' (a. y. 22); bir de sef- 'sev-

11 t \ kellrnesi gecer (Ta'fel 217 r 9. Uyg. alfab rnek' (TT , Mani alfabesryle). Mayt ' imit'in blr nushaslnda Opkile- kzrnak' siyle) BiAun bunlar N- agzlnln nisbi bir tarihrn~ tesbit hususunda b~r ip ucu vere&l~r rn~? Yoksa bunlar Kbkt. yazl geleneginin bir devarn~ rn~d~r? Yoksa bunlar, Kbkt. yazl geleneqln~n b~r devarn~ rnldlr? 0 takdirde biz bu gelenegin Kbkt. devrinden ~ok sonrak~ dev~rlerde hala devarn etrni9 olarn~yacagln~ dugunebiliriz. c) Kdkte ve bazr eklerde gerek K6kt. gerekse Uyg.'da 17 (n3) sesinin g ve baza; da y geklinde pek ender olarak geligtigini goru oruz (krg. bir de agrzlar) : X engim 'k~srmlr' (Maytr.) 1 egim (UJb x 202,4 not), munguz 'boynuz' (Heilkunde 1 8, 55) / nliiyuz (?) (TT 1 42) vb. - d) ny > y, n i ~in bk. agizlar bolumu. e) Ek bagrnda bazr Unsuzlerin Kdkteki r, I, n'den sonra bazr degigmelere ugrad~gln~ goruyoruz: +DA (bulunma h.), -D(i)(gorulen geqmig zaman) ve -KU (isimfiil) eklerinin +da/ta - +de/te; -di/tive -&/ku - -gii/ku ~eklinde ortaya qikt~gr gbrulmektedir (kr. 0. Pritsak. HdO, Turkologie, 34. s. Burada iddia edildigi gibi kesin bir ses kanununu kabul edebilmek iqin gerekli malzeme henuz dikkatli bir gekilde tetkik edilmemigtir). Sekil Bilgisi : Q 12. Turkqenin hemen her devresinde oldugu gibi Eski Turkqe'de de iki kelime qegidi vardrr: ad (isim, srfat, zamic; say1 sozleri, zarf ve edatlar) ve fiil (isimfiller, zarf-filler). Agag~da ilkin kelime yaplml sonra da kelime cegitleri iizerinde durulmugtur. IA. Kelime Yap~rn~: Q 13. Ekler: DI~ yaprlarr bak~mrndan ekleri genel olarak dort bolumde toplayaca&: 1) bunyesinde A, 2) i, 3) Uve 4) duzluk-yuvarlaklik uyumuna gore degigebi- len ve yardrmcr unlu vazifesini goren bir 1 (a?) bulunduran ekler. Bunlardan A ve U incelik-kalrnhk uyumuna tabi oldu@~ halde A, U ve i k~smen duzluk-yuvarlaklrk uyumunun d~grnda kahakta, bir k~smi ise, yukarida gdruldugu gibi agrz hususiyeti olarak unlu geniglemesine tabi olmaktadrr. Fakat, bazr ekler de vardrr ki, bunlar~n gdsterdigi sistem drgr hususiyetler, yaprlar hakk~ndaki bilgilerimizin yetersizligi yuzijnden izahsrz kalmaktadrr. Birtun bu hususi durumlara, yeri geldikqe, ilgili eklerden sonra krsaca temas edilmig ve munakagasrna girigilmeksizin birer mesele ohrak oldugu gibi b~rak~lrn~gtrr. Fonksiyonlar~ bakimlndan ekleri iki bdlumde inceleyecegiz: 1) yaplm ekleri, 2) ~ekim ekleri (ad ve fiillerde, iyelik, gahrs ve qokluk ekleri). Gardukleri vazife bakrmlndan birbirlerinden kesin olarak ayr~lan bu eklerden baz~larr, her iki fonksiyonu da uzerine alabilmektedir. Bu gibi hallerde sdzu edilen ek, her iki b6lumde de inceknmi~ ve herhangi bir karlglklrga meydan vermemek iqin birbirlerine atrf yap+ rn19tlr Yaplm Ekleri: Ddrt turlij yaplm eki vardrr.. Bunlar gdrdukleri vazife bakr-

12 m~ndan birbirlerinden kesin olarak aynl~rlar; pdyle ki: a) adlad, b) adlfiil, c) fiillad, d) fiillfiil. Bu temel kaideye gijre te~kil edilen bir kelime, cumle i~erisinde kullan~l~gr icab~, aqagrda gdrulecegi gibl, birden fazla kelime qqidini ifade edebilir. g 15. a) Addan ad (isim, stfat vb.) yapan ekler ~dyle slralanabilir: Cok kullan~lan ekler: + gi meslek ve fail bildirir, keyik~i 'ava', 1)Iiitqi 'cellat'. + 1'0 slfat olarak, isim olarak ve bazan da tamlayan olarak kullan~l~r. -Nagz~nda ijnliisij bazan a olur, yk. bk. ilig (LV + lik) 'hijkumdar', otlub 'atese ait', dgrunqdlldlk 'sevinqli', atla6 'meghur', nizvanilig ot 'ihtiras ategi', Not : Asagldaki mlicerret kavram te$kil eden + IOk eki ile bu eki, alfabelerin klslrhgl dday~siyle aylrt etmek her zaman mi!inkijn deildir. + 1 K yukarldaki ekin anlam~ndan bagka bir de mucerret kavram te~kiline yafar, agrl~k 'hazine', borluk 'Ozum bagt', yimislik 'meyva bahcesi', Az kullanrlan eklec + " g kuqiiltme bildirir, dgijc(ijm) 'anaclqtm'. + " K kijqultme bildirir, dgiik 'anaclk'. Not : bi~ek 'blcak' kelimesini tahlil edscek olursak L8bi+ c+ ek (qdnkis bi 'qakl') $ekli meydana q~kar ki, buna gdre + K yanlnda bir de kllpdltme eki olarak + AK rnevcut olmug demektir; fakat misallerin azllq~ yijzhden bu hususta kesin bir $ey soylemek m%mk%n degrldir. + Kln 1) unvan bildirir, burban 'Buddha', te&iken 'efendi; hapnetmeapt; 2) yer adlannda, dtuken, Fadlrtan vb.; 3) zarf tegkil eder, agnuban, amt$an, irteken vb. Not : Yer adlarlnda ve unvanda bu ekin mustakil bir kelime oldugu da dug0niilmekte- dir $aman (?). + " l renklerde, yay1 'yeqil', FIZII 'k~rm~zi'. + IA kdrkle 'gijzel'. + bu ek ile tegkil edilen ismin manast kdkiin manasiyle a u zaman aynl- d~r, ayanqan@"hijrmet1, tile$ '~slak yer' (krg. dl 'lslak'), ofung odun' (krg. ot 'ate$), kdvdd-2 'vijcut' (krg.. ktivdii). Not : Yukar~daki misallerde, ilk bak~gta yardlmc~ ijnlunlin a olma temayulu gbze Far- plyorsa da, bu hususta kesin bir hijkurn vermek, misallerin yetersizligi yilzun- den ~imdilik milmk%n degilchr; zira ayang (a?), dl (e?) ve kdvdi) kelimelerlnin tegkilleri hakklnda hiq bir gey bilmiyoruz. + KU bu ek ile tegkil edilen ismin mclnas~, kokun rnpnas~yla as. yk. aymdtr, esengii 'slhhdli', rnen"gigii 'kdrpe'. + 8 bu ekin fonksiyonu ve yardlmc~ unlusuniin durumu hakkmda misallerin ye- A!

13 tersizligi yuzunden. kesin bir gey bilmiyoruz, biigu? 'hikrnet'. 16. Baa ~ekirn ekleri ve benzerlerinin kal~plagarak yaplrn eki gibi kullan11d1g1- nl g&uyoruz: I} Ashnda ~okluk bildirdigi iddia edilip de Eski Turkce devresinde art~k bu fonksiyonu kaybolrnu~ olan ekler, + An o&an '~ocuk'; rnetnin geliginden bu kelirnenin bazan 'qocuklar' rn8nas1- na geldiqi gdruluyor: tml@ a. + 1 'canl~lar' vb. + gihr keljfiiiniim 'gelinlerirn', al@gun 'hepsi'. + t tigit 'prens' (bazan tigitler, krg. tigin) - bu ekin yard~rnc~ unlusu hk. bir bilgimiz yoktur-. Not : Bazl ~ift uzuvlarl ifade eden kelimelerde gorolen 2nin de bir ek olup olmadlgl belli degildir. Verilen rnisallerin igtikaklarr yapllrnadlgl muddetqe bu ek (?) bir.mesele olarak kalacaktlr: kogilz 'gogos, merne', mtlyuz, 'boynuz', tiz 'diz' vb. 2) Asllnda yokluk bildiren + soz'in de bazan ~ekirn eki olarak kurlan~ldlgin~ gbruyoruz, kdrksuz '$irkin', dgsuz 'bksuz', igsez (N-agz~nrn bir hususiyeti olarak!) 's~hhatli'. 3) Asag~daki baa ha1 ekleri ve diaerleri de kal~pla~arak pek ender olarak yaplrn eki vazifesini gdrurler. + Om aslmda iyelik I. ghs, eki olup kal~plagarak hususi ad veya unvan yapar, ten9rim 'efendirn; prenses'. + KA aslmda verrne h. ekidir, ba3ka 'bagka'. rnungta 'dert'. ilrke 'dairni' + ga aslmda egitlik h. ekidir, azu~h 'yahut da', azra&a '~ok az'. + D% aslmda q~krna h. eki olup ydn gdsteren kelirnelere getirilerek kal~plag~r ve ~egitli fonksiyonlar~ ile ad olarak kullan~lr, ongtunmta 'dozeninde9(m ,4), kijntun tur- 'guneyde bulunrnak' vb. + TAO' aslmda rnustakil bir edat (teg 'gibi') sonradan kal~plagarak yapm eki dururnuna girrnigtir, anta; 'boyle' (L*anr teg). Not : < ' + fa-; ekini bununla karlqtlrmarnak IClzlrnd~r, + ki s~fat olarak ay$ 'ayl~k', sdki 'vaktiyle'; bulunrna h. ekinden sonra yn"gakta@ 'yandeki', yirdeki (ler) 'yerdcki (ler)' vb b) Addan (isim, s~fat vb.) fiil yapan ekler soyle s~ralanabilir: Cok kuliandan ekler: + A- ge$i$siz fiil yapar, ata- 'ad1 olrnak', kii~e- 'zor kullanrnak; gu~lenrnek', + i- geqigsiz fiil yapar, bli- '~slanrnak' (bk. dl '~slak'), bod/- 'yap~grnak, baglanrnak'. Not : Mana ortakhgl dolaylsiyle bu ek ~ogu zaman birbiri ile kar~gtmlrnaktadlr; Ote

14 yandan bod\- yanrnda bir de bodu-, bosu- 'kurtarmak, affetrnek' yanrnda bosa- vard~r. + IA- sonuna geldigi isim ile bir gey yapmak, onunla techiz olunmak mtinas~na, gelir, basla- 'baglamak', yilvile- 'buyulemek' vb. Az kullanilan ekler : + d= gecigsiz fiil yapar, bir tek misalde gbruluyor, yagid- 'dijsman olmak'. + r- gecigsiz fiil yapar, belgiir- 'belirmek' (krg. belgii 'ali3met1, eskir- 'eskimek'; misallerin yetersizligi yuzihden yardimc~ unldsuniln durumu hakkinda bir gey bilmiyoruz. + Ar- ekseriye renk adlarmda kullanilan bu ek de yukar~daki gibi qogu zaman ge~igsiz fiil yapar, karar- 'kararmak', sargar- 'sararmak', alar- 'g6zu k~zarmak' ve bir de ongar- 'tamir etmek'. + I- ge~igsiz fiil yapar, tusul- 'faydalr olmak'. + Al- geqissiz fiil yapar, on&?/- l-'dijzelmekl. + OK- geqiqsiz fiil yapar, tagrk- 'daglara cekilmek', iqik- 'teslim olmak', tupijk- 'kunhijne vtik~f olmak' (bk. tupukgince L (*ti)p+uk-ug+in~e). I Not : 1) $imdiye kadar hep mustakil bir ekmrg gibi telakki olunan + KAr-'I bu eke baglay~p L*+K-Ar- seklinde dugunebiliriz: tdzker- 'kunhune vakrf olmak', k0ngillker- 'dugunrnek', tiipker- 'bir geyin asl~na ermek' gibi misallerden anla~rldrgrna gbre, bu ek grubuyla tegkil edilenfiiller hep geqigsiz fiillerdir; fakat, -Ar- a~agrda da gor01ecegi gibi urnomiyetle gqi~li fir1 te~kiline yaramaktad~r. Her ne kadar 'asrl f~nksiyonunu kaybetmig bir faktitif' W. BANG'n tabiriyle 'verblasster Faktitiv' geklinde dugilnerek rneseleyi b6ylece 'halledilmig' telakki etrnek c&ip gdriinuyorsa da, bununla ~lgili m~salleri ~ogalt~p, ona g6re daha tatmin edici bir ~6zurn yolu ararnak yerinde olur sanrnrn. Ben, burada bir hareket noktas~ olarak R. Rahmetli ARAT'm gu notuna igaretle yetinecegirn (Eski Tiirk Siiri, Not 7, 142) 2) Aynr iekilde + KOr- eki de rnurekkep olmalrd~r : L (+ K-Or-. Yalnrz iinlem ifede eden kelimelere gelip, 'bag~rmak, seslenmek' lfade eden fiiller tegkrl eder: aybtr- 'hayksrnak' gibi. + KA- yukar~daki + la- ekinin mtintisma yakin bir mtinaya gelen fiil teqkil eder, emgen- 'iztirap cekmek' (Lem+ge-n-, em 'ila$), yarligka- (- yarliba-) 'buyurmak; vaaz vermek', irin~ke- 'ac~mak'. + OrKA- bu ekin yapis1 ve mhasi hakk~nda kesin bir gey bilmiyoruz, alpirkan- 'bir kahraman gibi davranmak' (L*alp+irka-n-), tsuyurfa- 'ac~mak, merhamet etmek'. Not : Bu eki, rnurekkep bir ek olarak da telakki etmek mumkundiir : L +r-ok+a-; fakat elimizdeki misallerin hi^ biri *+r, '+P k veya *+ "kd- geklinde g6rijlrnemektedir.

15 + sa- 'bir gey istemek', barrg'sa- 'varmay~ istemek', klirugse- 'gormeyi istemek', suvsa- 'susamak'. - Bazl igtikaklarlnda : kekse-k 'menfur', taprisa-k 'hurmetkar'.. + TA- sonuna geldigi isme benzemek veya bir gey yapmqk (krg. +la-) unte- 'seslenmek', alta- 'aldatmak'. + Tir- ag. yk. +la. ekinin mcinasindadlr, yiltir - - yiltri- 'ruzgar esmek' (TT 1 16), yaltrl- 'parlamak'. 18. Mevcudiyetlerini yaln~z igtikaklarindan ~rkarabildigimiz addan fiil yapan ekler: + Ur- m&n8 bak~mlndan +ar- ekine benzemektedir, kin"grii 'mufassalan' 1 *kinq+~r-d. +?A- b'u ek i~in yalnlz bir tek misalimiz vardir, kekreg- 'klzmak' Lkek+re-g, (krq. kek 'kin'). Ayr~ca +&A- ekiyle kargilagt~r~labilir. + d- 'byle saymak, kendisini onun gibi telakki etmek; gibi olmak', erksin- 'kendisini gu$lu saymak; tahakkum etmek' begsi-g 'bey gibi'. Not : Sonu G ile biten isimlere bu isi-g gelince, iinsiiz benzegmesi ile *+pig>*+~qig>+~ig olur: kusen~ig 'arzu edilen', kork,ncii 'kor- kun~'; sonra bu sekll umirmilegerek sonu n ile biten isimlere de getirilrni~tir : sobangs 'sogan gibi' > 'tath', admgia'degigik, sqkin', adinsid 'a.m.' + su- ba{arsu-k 'ba&rsakl,. tmgsu-5 'f6vkaliide guzel; nadir', suvsu-8 'iksir'. + sira- L*+siz+re (?), ilsire- 'yurdundaq olmak', kutslra- 'saadetten mahrum olmak' (krg. +ra-) C) Fiilden ad (isim, %fat vb.) yapan ekler: Bu ekler ile tegkil edilen kelimeleri cumle i~inde gdrdukleri vazifelere gore ilkin bunlar~ 1) Tek fonksiyonlu ve 2) Gift fonksiyonlu ekler diye iki ana bblume ayiracagiz. Burada 'qift fonksiyon'dan maksat, bazi eklerin, isim vb. miinalacdan bagka, ilerde gorulecegi gibi"zaman' vb. gibi mefhumlar~ da ifade edebildigidir. Burada bunlarrn yalnlz ~sim vb. olarak kullanild~klar~ durumlar ele allnrn~g, 'zaman' vb. ifade etme hususiyetlerine ancak, igaret etmekle yetinilmigtir. 1) Tek fonksiyonlu ekler de ~ ok veya az kullaniglar~na gore ayri ayrl ele allnm~gt~r. 1 Cok kullan~lan ekler g6yle slralanabilir: -OQ sonuna geldigi fiilin gdsterdigi haraketin neticesini, daha qok aktif olarak ifade eder, - bundan sonra gelen ekten (-K) bu baklmdan ayr~lmaktadir, sevig 'sevgi', dlug ' lilii', ' kuru; bog', ay16 's6z ; ifade' - N - agzlnda yardlmcl unlunijn bazan a oldugu gdrulijr, tatas 'tat' vb. - O K sonuna geldigi fiilin gosterdigi haraketin neticesini, daha ~ ok pasif olarak ifade eder (krg. yukar~daki ek -G). him yaninda slfat olarak kullanil~g~ daha fazladlr, to& 'tok' (krg. *to-/-, *to-d->day-), yok 'yok (luk)' (krg. *yo-d-un), - klirk 'gekil; giizel' (kdr-), - ya&k.'yakln' (yasu-) beduk 'buyuk' (bedu-), egsuk 'eksik' (egsu-), - ~~III

16 'yap~lm~g'>'k~yafet' (ti-), sizik 'suphe' (krg. *sir-in-) - adruk 'farklrtemayuz etmig' f'l (adn-). artut 'fazla* (art-), yam! gunah' (yaz-), yangluk 'hata' (ym&l-), bertuk 'sakat' (bert-),- bdlok 'par~a, bbluk' (bbl-). Not: Yukar~daki misallere g6re ilk bakt$ta - OK yanlnda bir de -UK ekinin mevcut oldu- gu farz edilebilir ise de, sonu unlu ile biten fiillerde duzenli bir gekilde K gdrun- mektedir; Ote yandan krl-rk ve 'siz-ik le yaz-uk'un bir arada bulunmasl, kesin bir neticeye varmamlza mani olmaktadw. Bu meselenin halli l$in, misallerin $0- galmasm beklemek le~md~r. -OU isi yapan ve isin neticesi manas~na gelir, b!&u 'b~~kr', i~ku 'i~ki', kedgii.'elbise', - Stfat (yuklem adt vb.) olarak GO@ zaman bir gereklilik ve zaruret ifade eder, oqju yo1 'kurtuluqa gathen yol',.sa$lan&~ 01 ' korunmal~d~r'; -LUG ile genigletilir (oraya bk.), yun&due tdru 'ylkanma usulu'; yokluk ekiyle, sevgusuz 'sevilmeyen'; + ~ ile, i dlurgu@ 'kaatil'; yard~mc~ fiillerle birlegmesi icin oraya bk. -Om igin neticesini bildirir, kedim 'elbise', tobum 'dogum', dldm yir 'dlum yeri'. Not : + ta- ile yapllml$ fiillere-de gelir, er+de-m 'Olum yeri' Yazilet'vb. - ma stfat olarak kullan~l~r, kesme et 'k~yma', oyma er 'oyuncu'. -mak fiilin gbsterdigi igin miicerret adt, u&ma$ 'anlaytg', dlmek.'blme'. -On9 (U) fiilin gdsterdigi hareketin neticesini ifade eder, tegzin~ 'dalga; tomar kitap', dgriin~ - cfjgrilnpl 'sevin~'. tlot: Asllnda -n- fiillerine geldigi i$in ekin asllnl -F dlarak da telakki etrnek mlirnkun- dlir. -8 K isim olarak kullan~ldtg~ gibi, da'ha gok gereklilik bildiren bir stfat olarak kullan~lmaktadlr (daha ~ ok Kdkt. ve Mani metinlerinde geger), kun batslly 'gon battst, kun to&ukdunb 'gun dogusundaki', il tutsub yir 'devletin idare edilmesi gereken yer', al$ans~d tdru '&me usulii' (Huas Mani alfabesi-), nomka kigursijg tori) 'dine kabul edilme usulu' (a.y. 229), fakat olursuc< tdrii"oturma usulij' (a.y. 273). Not : 1) Yukar~daki misailerden anla$tldtgl gibi Mani rnetinlerinde ekin kararslz bir wkilde g - k olarak yazlldlgl gdrulmektedir; bu durumun ayrlca tedkiki gerekrnektedir. 2) Bu eki *-so-k $eklinde de diigiinebiliriz; as. bk. Az kullan~lan ekler ~Yiylb stralanabilir: -AaUI bir tek misalde gbriilmektedir, tirnegol 'toplay~a' (?). Bu mijstakil bir ek olmay~p birka~ ekin birleqmesinden meydana gelmigtir; yaps1 ~imdilik me~huldur. 4 sonuna geldigi fiiller tek baglarlna mevcut olmad~klar~ iqin ekin yaps1 ve man&~ hakkmda kesin bir gey bilmiyoruz, y~d 'koku' (krg. ypar?), tod 'dolu' (krg.'to- k, *to-/-). -K& Blet ismi yapar; ekin yaptsl bilinmiyor, a~kag 'anahtar'. k~ska~ 'ktskag' fail ismi, stfat ve pek ender olarak zarf gibi kullan~llr. Misallerin ietersizligi

17 yuzunden yardlmcl unlusunijn durumunu kesin olarak bilmiyoruz; N- agzinda yardrmcl unlusilnun, bilindigi gibi a olma temayulu vardir, yarati&i 'yaratan', edgu dgli 'dost', erikli liken', kin!ala$m urui 'geriye kalan tohum' (M , nr , 1). -QmA fail ismi ve ekseriya s~fat yapar, ba&m yorigma 'surungenler', keligme dd 'gelecek zaman'. 4in fhil ismi yapar, tirgin 'topluluk', tezkin 'ka~an', bazgan 'basan, bastiran' (M 1 8, 10). Misallerin azhgi dolaylsiyle sonuncusunda gdrulen a'nln durumu hakkinda gimdilik kesin bir gey s6yleyemiyoruz. -OAK fail ismi yapar, i~gek '*kan i~emgeytan'. -QUK fhil ismi yapar, bazguk 'kazlk', tirguk 'direk'. -I fail ismi yapar, ma1 'mutehet' (krg. mad-), kmsil 'vadi', tukel 'butun'. Misallerin azllgl dolaylsiyle yardlmcl unlunun durumunu bilr~iyoruz. -mlr fiilin neticesini bildirir,-almir 'hlrs' (krg. al- 'almak'), yagmur 'yagmur'. Son misaldeki Onlunun asl? olup olmadrgi hakklnda misallerin azllgi dolay~siyle bir gey bilmiyoruz. O n fiilin neticesini bildirir, tutiin 'duman', tirin 'cemaat', tolun ay 'dolunay' Not: Kbkt. tiyin 'diye' kelimesinde gbrulen -in ekini bundan ayrl dugunmek lazlmd~r; aslmda bu da pek az kullanll~r. -"q fiilin neticesini bildirir, biris 'verig', urus 'harp'. -t fiilin neticesini bildirir, adirt 'fark', bosgut 'talim' (krg. bo&-n- 'tigrenmek, talim etmek'), urunt 'kavga'. Bu misallerden yard~mct unliinun durumu belli olmuyor, fakat batut yasut 'gizli' misali, ekin - Ut olacaglnl gtisteriyor. - yak gimdilik bir tek misalde gtiruluyor, tutyak - tutayak (U 11, 6, 8, 10, 11, 12) 0 - z fail ismi yapar ve hareketin neticesini bildirir, uz 'ustat; mahir' ( ~ c 'tutus'. 'muktedir olmak'), sdz 'stiz, kelime' (krg. *sd-yu+le->sdyle-), tepizlig 'gok tepilmig' (M 111, 14, 4). 2) Gift fonksiyonlu ekler: Bu biilumde, cijmle i~inde ald~klarl vazifelerine gbre, a) zarf ve b) fiilin Cegitli zarnanlarln~ da ifade edebilen ekler bir araya toplanmigtlr. Bunlara umumiyetle 'zarf - fiil' ve 'isim - fiil' de denilmektedir. Ancak, burada bunlarin, dogrudan dogruya isim (slfat) fonksiyonlarr uzerinde durulmug, diger fonksiyonlari da agaglda yerinde incelenrnigtir. Zarf - Fiillec -A, -U, -p dge 'sohret; unvan (krg. bg- 'tivmek'); udu 'maiyyet' (krg. ud, 'takip etmek'); $op 'butun' (krg. *ko-d- 'koymak'), tolp 'hepsi' (krg. *to-/- 'dolmak'). (Ger;mig zaman)

18 -TUK umduk 'umut', tondu! 'ikaamet', kelmediik 6d 'istikbal', ertuk teg 'oldugu gibi', Burkan felsefesinde 'mutlak' kargrlrgr, Skr.'tathZta. -yuk sryub 'enkaz, harabe' (krg. SI- 'k~rmak'), bulianyvk tmligjlar kafas~ karrsrk ve yanlrg fikirlerle doh olgn canlrlar'. -mi* tamu 'feryat cehennemi', at1 kdtrillmig 'hagmetli'. (Genig ve gelecek zaman) -AT, -Ur (-yur), -IT, -r dtjrt ayrl ekin mevcut oldugu gbriilmektedir; fakat aynr fiile iki ayrl gekil de gelebilmektedir: yrl~ia-yur -yrl$ar. ( a$-ar.bez-er; emgen-0r, san-ur,!i/-ur; bul-lr, kel-ir, yort-lr; ti-r [ti-ycir 1, tile-r [tile-yiid, yon-r [yorr-yur 1, vb. vb. ), ot O@ri 'atesin sonmesi'. kdz0nur 6d 'ha/-i hazrr', yorryur tmli&lar 'canl~lar' vb. Not : Bu karrgk durumun munakagastna burada girigilmeyecektir; girndilik bk. R. h, ARAT, Atabetii'l-Hakay~k, s maz -ar ekinin menfisidir, ermez+ig erur tip 'olmayana olur diyerek'. -DA$i umumiyetle fail ismi yapar., tatrglandap 'gayret eden', kelteqi art/~ 'gelen kervan'. 20. d) Fiilden fiil yapan eklerini, ilkin fonksiyonu kesin olarak bilinen ve bilinmeyen diye iki k~srmda inceleyecegiz. 1) Fonksiyonlarr belli olan ekler: a) Faktitif fiil yapan ekler: -AT-; -Ur$ -ir- ii~ ayrr ekin mevcut oldugu goriilmektedir; fakat aralarmda man& fark~ olup olrnad~grnm tespiti mumkun degildir. ljnliilerinin durumu bgk~mrndan genis zaman ekiyle kargrlagtrrrlabilir: kiter 'gidermek, uzaklagt~rmak', batur- 'gizlemek', ertur- 'gecirmek', kelir- 'getirmek' (- kelilr-). -GUT- tirgdr- 'diriltmek', amirtaur- 'teskin etmek'; bu eki L * -k-dr- geklinde de dugiinebiliriz, ag. bk. -T= okrt- 'okutmak', kdqet- 'guclendirmek', olurt- 'oturmak', sevit 'sevdirmek'. Not : -tur- ekini L*-t-or- geklrnde dugunrnek laztmdrr, yidijr- 'yedirmek' amr~/tur,du- rultrnak, teskin etmek. yk. bk. -Oz- emiz- 'emzirmek', tutuz- 'ttltturmek'. b) Ortakhk fiili yapan ek yaln~z bir tanedir: -"9 fiilin gdsterdigi ige katrlanlardan yalnrz biri bazan faal olur. kesip 'birbirini kesmek', kulilg- 'gulugmek'. c) ~6nijgldlijk ve edilgenlik bildiren ekler: - "1- tiril- 'canlanmak', Brtul- 'brtulmek'. N-agzrnda -a/-: sa~al- 'saqlmak, dag~lmak'. - On- bilin- 'niifuz etmek', tuyun- 'niifuz etmek, anlamak'.

19 2) Fonksiyonu kesin olarak bilinmeyen ve ag. yk. kokun manasma gelen ekler: -9ir- pek az kullanrllr; gu iki misalde gorulmektedir: y&rr-t- (AY 615,9; Cince metin: J. Nobel, 338,28 'mehren'), kulgir- 'gulumsemek' (Maytr. Tafel 12, str. 8 vb.). -d- bazr tek heceli fiil koklerine getirilmektedir; bu ktjkler tek baglarlna kullan~lmazlar,m%n%slnda, evvelce iddia edildigi gibi bir 'tekit' (intenzif) bulmak guqtur, tod- 'doymak' (krg. *to-k, *to-/-), kod- 'koymak' (krg. kod-i 'agagr ve *ko-p 'hep, butun'); fakat, bu ekin +a- fiillerinden sonra canlr olarak kullan~ldrg~ gorulmektedir; bunlardan pek azr +a- gekli ile mevcuttur, &tad- 'kuttu olmak', beged- 'bey 01- mak'; fakat, kuqed- 'guqlu olmak, guqlenmek' (Maytr. 16, 37) yanrnda bir de kuqe- 'gu~lenmek' vard~r. Goruldugu gibi bu ek umumiyetle ddnu$lu ve gegigli fiil yapmaktadrr. Not : TT , 55'teki ki$et- - seklini bir imla husosiyeti olarak telakki etmek Igzlm- d-tr, ~ilnku burada mana 'ge~igli' degildir. -s OK- bilsik- 'bilinmek', tutsuh- 'tutulmak', ursuk- 'vurulmak'. - O K- alk- 'azalmak' (Maytr. 2, 15; krg. bir de a/!-m- 'azalmak', a&-u hep'), dk- 'dugunmek' (0-'den manaca bir farkr tespit edilememigtir), ktjnuk 'tamamiyle yan-. mak' (krg. kon- - koy- 'yanmak'). -si- gimdilik bir tek misalde gorulmektedir, ems; 'emmek'. Not : azr -K i~tikaklarrnr bununla birle$ireb~liriz: 'bat-sr-k, "tog-su-k ve *kigur-so-g vb., (oraya bk.). Eger bu dogru Ise, o takdirde ekimizi -s/- olarak dugunmemiz gere- kecektir. B. Kelime Gqitleri: Ad g 21. Adlarr, isim, s~fat, zarhir, say1 sbzleri, zarf ve edatlar olarak srnrflandrracag~z. Cokluk: Kbkt.'de gerqekten qokluk ifade eden miktakil bir ek yoktur; bunun yerine daha qok 'topluluk' ifade eden, mengeleri meqhul bazr ekler kullanlltr; +1W: hilkim zumre iqin; + t: yuksek rutbeli kigiler iqin; +An: belli bir kudrete sahip kimseler iqin; +Gun: yagqa kuquk akraba i~in kullan~lrrlar. Not: Bazr hayvan rsimlerinrn sonunda g0rulen +Ian ve +gan'r da brrer ek telakk~ et- mek, k0kleri kesin olarak bilrnmedigr muddet~e (mesela ars +Ian, tabis +gan vb.) bir nazariye olmaktan ileri gegemez. Bu eklerde.~ +lar daha sonra Uyg.'devresinde mijstakil bir qokluk eki olmu.$ ye isimlere gelebildigi gibi fiillerde de istisnasrz olarak kullanrlm~gt~r; hatta, bu eki say1 sozlerini takip eden isimlerde bile goroyoruz, altr ogjr~lar 'ah hrrsrz' gibi. Yukarlda ad1 gegen 'topluluk' sozlerinin, Uyg. devresinde art~k fonksiyonlarrn~ kaybetmig 01- malarr, degigen cemiyet duzeni ve dijnya gorugu ile izah edilebilir.

20 22. lsirn cekim ekleri: Yahn hillin, Turkcenin her devresinde oldugu gibi burada da eksiz oldugunu gdruyoruz. /lgl h. +" 17 (Kdkt.) ; + nopg (Uyg.). Fiillerle ilgili olrnay~p dogrudan dogruya isirn tarnlarnalarmda kulland~r. Kbkt. 'de + Og, Uyg. +nagg qekilleri de gbrulrnektedir. YLCkleme h. + OG. N- agzlnln bir bzelligi olarak + ab sekli de gdrulrnektedir. Mogol devrine Bit Uyg. din1 eserler ile, tarihleri belli olmayan baz~ din dl91 (hukuk vesikalarl, takvirn vb.) eserlerde +glnin yanlslra, zarnir ~ekirninden ahnarak s~k s~k kullan~lan +ni ekinin, daha kliisik Uyg. devrinde de yer yer kullanilmaga bagladiglnl gdruyoruz. Bunlar ilkin yabanc~ sdzlerde (rneselb erdni+n~) ve bir rnisalde de son hecesi iyelik ekini and~ran etiir kelimesinde gdrulrnektedir (Maytr. 69, 7; etiiz+ni!). -YUklerne h. eki, Turk dili tarihinin rnerhalelerini tespitte ve baz~ rnetinlerin nispi tarihlerini tiiyinde mijhirn bir blqaidijr. En eski metinlerden basiayarak bu ekin inki~afrn~ ayrlca tetkik etmek 18qmd1r. Bulunma h. +DA Qkma h. + DA, +bin. Birinci ~ekil yazitlar ile N-agz~nda kullan~ld~g~ hiilde, Uyg.'da +ta yanmda +tin de kullan~lmaktadu, ancak, N-agzmda bunun bazan +dan qekline girdigini gdruyoruz. Not: +din ekinin, b&an ydn bildiren kelimelerden sonra geldigi zaman, wkil (+d On ) ve maria bakimmdan kal~plapt~g~n~ gbruyoruz, bk. kelime yapim~! Va81ta h. + On. Yardma unlusunun her zaman duzluk-yuvarlakl~k uyurnuna tabi olup olrnad~g~ kesin olarak sdylenernez. N-agilnda bazan +an olur. hqlttlk h. +ca. Bazan kal~plaqarak yaplm eki vazifesini de gdrebilir (oraya bk.). Ygin gbtermo h. +GArU. Mustakil olarak da gorulen +ra ve +ru sekillerinin bununla ilgi derecesi kesin olarak belli deoildir. Not: Pek ender olarak kullamlan +IUGU (nj'u, 'komitativ' - vhta h. eki olarak dlipunebiliriz, suzinlugiin 'onun sdzu uzerine' (Huas 12), tngrilerl~lgiln.. kelir 'u~ tanri ile gelir.." (M , 2). Kt)kt.'de +lugu peklindedir. Vokatif h. +a. Daha ~ ok Uyg.'da kullandan bu ek gerektiginde yard~mc~ Onsuz de alabilir, +ya! () N. Bu kelirne turu ve benzerlerinin dururnu isirnlerden farkl~d~r. 1) egri hailerde (casus obliquus) kdk degi~ir, 2) isirnlere gelen baa Cekirn ekleri burada fark- I~dir, 3) zarnirler, gokluqu teklikten, isirnlerden eok ance ayrrrnqtlr, 4) pek ender olarak zarnirler, isimler gibi iyelik eki atabilir, 5) felsefi bir deyirn olarak mn 'ben', isirn ~ekirnine tilbi olur.