REFERAT AZӘRBAYCAN RESPUBLİKSI TӘHSİL NAZİRLİYİ AZӘRBAYCAN DÖVLӘT İQTİSAD UNİVERSİTETİ. FAKÜLTӘ : Magistratura. KAFEDRA : Hüquq

Transkript

1 AZӘRBAYCAN RESPUBLİKSI TӘHSİL NAZİRLİYİ AZӘRBAYCAN DÖVLӘT İQTİSAD UNİVERSİTETİ FAKÜLTӘ : Magistratura KAFEDRA : Hüquq İXTİSAS : İqtisadiyyatın Hüquqi Tәnzimlәnmәsi FӘNN : Mülki Hüququn Problemlәri REFERAT MÖVZU : Mülki Hüquqda Hüquqi Şәxslәr QRUP : 46 TӘLӘBӘ : Bağırzadә Elşәn Rәsul oğlu RӘHBӘR : F.e.n Mәmmәdov Bәxtiyar BAKI 2004

2 MÜNDӘRİCAT 2 GİRİŞ... 4 I. HÜQUQİ ŞӘXS ANLAYIŞI VӘ ONUN ӘSAS ӘLAMӘTLӘRİ Hüquqi şәxs anlayışı Hüquqi şәxs hüquq institutu kimi Hüquqi şәxs konstruksiya kimi Hüquqi şәxsin genezisi Roma Hüququnda hüquqi şәxslәr Hüquqi şәxs nәzәriyyәsinin formalaşması Hüquqi şәxslәr haqqında әsas nәzәriyyәlәr Hüququi şәxslәr haqqında fiksya nәzәriyyәlәri Mülkiyyәtin bölünmәsi nәzәriyyәsi Mәqsәdli әmlak nәzәriyyәsi Kollektiv mülkiyyәt nәzәriyyәsi Mәnafe nәzәriyyәsi Hüquqi şәxslәrin reallığı nәzәriyyәlәri Üzvi nәzәriyyә Sosial reallıq nәzәriyyәsi Hüquqi şәxs konstruksiyasının funksiyaları Vәsaitlәrin birlәşdirilmәsi Fiziki şәxslәrin iqtisadi risqini azaltması Vәsaitlәrdәn sәmәrәli istifadә edilmәsi Kollektiv maraqların reallaşdırılması Hüquqi şәxsin әsas әlamәtlәri Tәşkilati vahidliyi Müstәqil әmlak sahibliyi Mülki dövriyyәdә öz adından müstәqil çıxış etmәsi Mәhkәmәlәrdә cavabdeh vә ya iddiaçi olması... 9 II. HÜQUQİ ŞӘXSLӘRİN HÜQUQ SUBYEKTLİYİ VӘ YARADILMASI Hüquqi şәxsin hüquq subyektliyi anlayışı vә onun әsas elementlәri Hüquqi şәxsin mülki hüquq qabiliyyәti Hüquqi şәxsin fәaliyyәt qabiliyyәti Hüquqi şәxsin delikt qabiliyyәti Hüquqi şәxsin transfәaliyyәt qabiliyyәti Hüquqi şәxslәrin yaradılması vә әsas yaradılma sistemlәri Sәrbәst sistem İcazәli sistem Qeydiyyatlı sistem Hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı proseduru III. HÜQUQİ ŞӘXSLӘRİN FӘALİYYӘTİNӘ XİTAM VERİLMӘSİ Mülki Hüquqda hüquqi şәxsin xitamı anlayışı Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin mәcburi әsasları Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin könüllü әsasları Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi yolları Yenidәn tәşkil yolu ilә hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi

3 3.2.2 Lәğvetmә yolu ilә hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi Hüquqi şәxsin lәğvi proseduru IV. HÜQUQİ ŞӘXSLӘRİN TӘSNİFATI Hüquqi şәxslәrin tәsnifatı anlayışı Mülkiyyәt formasına görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Fәaliyyәt mәqsәdlәrinә görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Yaradılma qaydalarına görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Tәsisçilәrin tәrkibinә görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Tәsisçilәrin şәxsi әmәk vә kapitallarının iştirak vә ya üstün iştirak dәrәcәsinә görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı NӘTİCӘ İSTİFADӘ OLUNAN MӘNBӘLӘR

4 GİRİŞ 4 Son illәr ölkәmizdә, cәmiyyәt hәyatının bütün sahәlәrindә aparılan vә aparılmağa çalışılan köklü hüquqi islahatların әsas strateji mәqsәdi totalitar cәmiyyәtdәn demokratik cәmiyyәtә, militarist-polis dövlәtindәn hüquq dövlәtinә vә planlı-sosialist iqtisadi sistemdәn azad bazar iqtisadi sisteminә keçidi tәmin etmәkdir. Bu isә ictimai münasibәtlәrin daha çox mülki-hüquqi tәnzimlәnmәsinә әsaslanan inkişaf etmiş mülki cәmiyyәtin qurulmasıdır. Mülki cәmiyyәtin әsasını tәşkil edәn mülki-hüquq münasibәtlәri özünün geniş әhatә dairәsi vә zәngin hüquq-institutları ilә seçilmәkdәdir. Xüsusilә mülki-hüquq münasibәtlәrinin subyektlәri bu baxımdan daha mürәkkәb struktura malikdir. Lakin müasir Mülki Hüquq elmi bunları fiziki vә ya hüquqi şәxs institutları adı altinda ümumilәşdirmәkdәdir. Bu çalışmanın tәdqiqat obyekti dә köklәri hәlә Qәdim Roma Hüququna dayanan vә müasir hüquq münasibәtlәrinin әsasını tәşkil edәn, kollektiv hüquq subyektlәrinin ümumilәşdirilmiş hüquq institutu olan hüquqi şәxslәrdir. Çalışmada Mülki Hüquqda Hüquqi Şәxslәr problemi aşağıdakı bölmәlәr üzrә araşdırılmışdır : - Hüquqi şәxs anlayışı vә onun әsas әlamәtlәri : Burada hüquqi şәxslәrin mahiyyәti, funksiyaları, tarixi inkişaf yolu, onlar haqqında yaranmış nәzәriyyәlәr vә onları xarakterizә edәn әsas әlamәtlәrdәn bәhs olunur ; - Hüquqi şәxslәrin hüquq subyektliyi vә onların yaradılması : Bu bölmәdә hüquqi şәxslәrin hüquq subyektliyi problemi, onun әsas elementlәri, hüquqi şәxslәrin yaradılması vә indiyәdәk mövcud olan әsas yaradılma sistemlәri, ölkәmizdә geniş şәkildә tәtbiq edilәn qeydiyyatlı sistemin xarakteri vә әsas prosedurları araşdırılmışdır ; - Hüquqi şәxslәrin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi : Burada hüquqi şәxslәrin xitamı anlayışı, bunun әsas sәbәblәri, mәcburi vә könüllü әsasları, Mülki Hüquqda mövcud olan xitam üsulları, bu zaman qarşıya çıxan hüquq vә vәzifәlәrin varisliyi mәsәlәlәri, bir xitam üsulu kimi hüquqi şәxslәrin lәğvi, lәğvetmә zamanı kreditorlarla hesablaşmalar vә ümumilikdә lәğvetmә proseduru vә.s kimi mәsәlәlәr mövcud qanunvericiliyimiz әsasında izah edilmişdir ; - Hüquqi şәxslәrin tәsnifatı : Bu bölmәdә isә hüquqi şәxslәr müxtәlif meyarlar әsasında qruplaşdırılaraq tәsnif edilmişdir ; Göründüyü kimi problemin araşdırılması zamanı әsasәn ümumidәn xüsusiyә doğru deduktiv bir metod әsas götürülmüşdür. Bundan başqa toplanan mәlumatlar әsasәn bu sahәdә olan dәrslik vә monoqrafiyalara әsaslanmış vә bu mәlumatlar da mövcud qanunvericilik mәlumatları ilә möhkәmlәndirilәrәk ölkәmiz üşün xarakterik olan nәticәlәrә gәlinmişdir.

5 I. HÜQUQİ ŞӘXS ANLAYIŞI VӘ ONUN ӘSAS ӘLAMӘTLӘRİ Hüquqi şәxs anlayışı Hüquqda şәxslәr dedikdә müәyyәn hüquq vә vәzifәlәrә sahib olan varlıqlar başa düşülür ki, bunlar da ayrı-ayrı insanlar olduğu kimi onların birliklәri dә ola bilәr. Bu baxımdan müasir hüquq sistemlәri insanlar vә ya onların әmlak birliklәrindәn ibarәt qurumlara da hüquq vә vәzifәlәr әldә etmәk sәlahiyyәti vermişdir ki, bunlar da hüquqi şәxslәr (yәni fiziki şәxslәr kimi tәbiәt tәrәfindәn deyil, mövcud hüquq sistemi tәrәfindәn yaradılan) adlandırılmışdır. Bir sözlә, hüquqi şәxslәr - müәyyәn bir mәqsәdin reallaşdırılması mәqsәdilә müstәqil bir varlıq halında tәşkilatlanmış, hüquq vә vәzifәlәrә sahib olma sәlahiyyәti mövcud hüquq sistemi tәrәfindәn tәsbit edilmiş, vәtәndaşların vә ya onların әmlak birliyidir 1. Müasir Mülki Hüquq әdәbiyyatlarında hüquqi şәxs anlayışına hüquq institutu vә konstruksiya kimi iki cür yanaşma mövcuddur Hüquqi şәxs hüquq institutu kimi Hüquq institutu mәnasında hüquqi şәxslәr dedikdә, hüquqi şәxslәrin yaradılması, fәaliyyәti vә lәğvi ilә bağlı yaranan münasibәtlәri tәnzimlәyәn hüquq normalarının mәcmusu başa düşülür. Bu normalar isә ayrı-ayrı normativ-hüquqi aktlarda ifadә olunur. Mәs. Azәrbaycan Respublikasında Mülki Mәcәllә, Hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı haqqında, SC haqqında, Kooperasiya haqqında, Dini etiqad azadlığı haqqında, Siyasi partiyalar haqqında qanunlar belә normativ-hüquqi aqtlardandır Hüquqi şәxs konstruksiya kimi Konstruksiya latınca constructio sözündәn götürülmüşdür ki, mәnası quruluş vә ya qurğu demәkdir. Bu baxımdan konstruksiya mәnasında hüquqi şәxslәr dedikdә, fiziki şәxslәrin mülki dövriyyәdә kollektiv şәkildә iştirakını tәmin edәn bir forma vә ya vasitә başa düşülür. Yәni hüquqi şәxs ayrı-ayrı vәtәndaşların öz әmәk, kapital vә tәbii resurslarını birlәşdirәrәk müәyyәn bir mәqsәdi birgә hәyata keçirmәlәrinә şәrait yaradan bir qurğudur. 1.2 Hüquqi şәxsin genezisi Hüquqi şәxslәrin genezisi dedikdә, onların әmәlә gәlmәsinin tarixi köklәri vә formalaşma xüsusiyyәtlәri nәzәrdә tutulur. Bu baxımdan hüquqi şәxslәrin genezisi araşdırılarkәn Qәdim Roma Hüququ vә hüquqi şәxslәr nәzәriyyәsinin tam şәkildә formalaşması dövrü üzәrindә ayrı-ayrılıqda dayanmaq zәruridir Roma Hüququnda hüquqi şәxslәr 3 Müasir Mülki Hüquq elminin ilkin mәnbәyini tәşkil edәn Qәdim Roma Hüququnda hüquqi şәxs anlayışının da rüşeyimlәrini görmәk mümkündür. Belә ki, Roma Hüququnda hüquqi şәxs anlayışı bir hüquq subyekti kimi işlәnmәsә dә, Marsian, Alfen, Ulpian kimi hüquqçular bәzәn mülkiyyәtin ayrı-ayrı şәxslәrә deyil, onların birliklәrinә mәnsub olmasından bәhs edirdilәr. Onlar hәtta korporasiyalarla ( universitas ) ortaqlıqlar ( sosietas ) arasındakı fәrqlәrin izahını da vermәyә çalışırdılar. Romada XII Cәdvәl qanunu açıq şәkildә korporasiya, kollegiya vә assosiasiyaların yaradılmasına tam sәrbәstlik verirdi. Lakin bu tәşkilatlar hüquq subyekti ola bilmәdiyindәn onların işlәrini fiziki şәxslәr icra edirdi. Bu zaman tәşkilat personae vice (şәxsin әvәzindә) vә ya privatorum loco (ayrı-ayrı şәxslәrin vәziyyәtindә) kimi nәzәrdә tutulurdu. 1 Doç. Dr. Enver BOZKURT, Hukukun Temel Kavramları, 3.Baskı, Nobel yayınları, Ankara, ekim 2002, s Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, I kitab, Bakı, 2003, s Bax : İ. B Novitski (MDU, İctimai Elmlər Mərkəzi), Roma Hüququ, (h.e.d İ.İsmayılov və M.Әsgərova tərəfindən çapa hazırlanmışdır), Qanun nəşriyyatı, Bakı, 1999, Bölmə III, 7

6 1.2.2 Hüquqi şәxs nәzәriyyәsinin formalaşması 6 Hüquqi şәxs anlayışının köklәri hәlә Qәdim Roma Hüququna dayansa da, sonralar hakim olan feodal-natural tәsәrrüfatı geniş ölçüdә onların inkişafının qarşısını almışdır. Belә ki, tamamilә qapalı vә istehsalın şәxsi istehlak üçün davam etdiyi bir sistemdә insanların öz resurslarını birlәşdirmәyә ehtiyacı qalmırdı. Lakin kapitalist münasibәtlәrinin genişlәndiyi, milli vә beynәlxalq bazarların formalaşdığı, rәqabәtin güclәndiyi, xüsusilә XIX әsrin II yarısından etibarәn bazar subyektlәrinin öz imkanlarını birlәşdirәrәk fәaliyyәt göstәrmәlәrını zәruri etdi. Nәticәdә, milli, regional vә beynәlxalq sәviyyәdә bir sıra tәsәrrüfat vә peşә birliklәri meydana gәldi ki, bunların da әn mәşhurları ticarәt kompaniyaları idi. Mәhz bu dövrdәn başlayaraq da Qitә Avropası ölkәlәrindә xüsusilә Alman vә Fransız hüquqçuları olan Girke, Dernburg, Salleyl, İerinq, Savinyi vә.s tәrәfindәn hüquqi şәxslәrin müasir dövrdә öyrәnilәn nәzәriyyәsinin әsası qoyulmağa başlandı. Hüquqi şәxs termini dә ilk dәfә olaraq Alman hüquq elmindә juristische person formasında işlәnmәyә başladı Hüquqi şәxslәr haqqında әsas nәzәriyyәlәr Mürәkkәb bir konstruksiya olan hüquqi şәxslәrin mahiyyәti 150 ildәn artıq bir müddәtdir ki, müxtәlif nәzәriyyәlәrlә izah olunmağa çalışılır. Bu nәzәriyyәlәri ümumi şәkildә iki qrupa ayırırlar 5 : Hüquqi şәxslәr haqqında fiksiya nәzәriyyәlәri Fiksiya nәzәriyyәlәri öz kökünü orta әsr Kilsә Hüququndan götürsә dә, әsasәn XIX әsrdә formalaşmışdır. Bu nәzәriyyәlәrә görә yalnız insanlar hüquq vә vәzifәlәrә sahib olub, hüquq vә fәaliyyәt qabliyyәti әldә edә bilәr. Lakin bәzәn hüquq vә vәzifәlәr konkret bir şәxsә aid olmadığı halda, qanunverici şәxslәrin vә onların әmlak birliklәrini insan kimi fәrz edәrәk, onların müәyyәn hüquq vә vәzifәlәrә sahib olmaq hüququnu tәsbit edir vә belәliklә hüququn uydurma subyekti olan hüquqi şәxslәr hüquqi bir ehtiyacdan meydana gәlir 6 (fiksiya sözü dә latınca ficta uydurma mәnasındadır) Mülkiyyәtin bölünmәsi nәzәriyyәsi Bartol tәrәfindәn ortaya atılan bu nәzәriyyәyә görә korporasiyalar hüququn qondarma vә real subyektlәrindәn ibarәtdir vә bunlar әmlak üzәrindә fәrqli sәlahiyyәtlәrә malikdir. Qondarma subyekt olan korporasiya özü ali, real subyekt kimi korporasiya üzvlәri isә asılı mülkiyyәtçilәrdir Mәqsәdli әmlak nәzәriyyәsi XIX әsrdә alman hüquqçu A.F Brinsin irәli sürdüyü bu nәzәriyyә hüquqi şәxslәrin real subyektliyini rәdd edir vә gostәrir ki, hüquqi şәxs әmlakdır vә mәqsәdli şәkildә ayrılmış bu әmlak yalnız hüquq subyekti rolunu oynamaq imkanı yaradır. Nә vaxtadәk bu rolu oynamaq mәqsәdi mövcud olacaq, o vaxta qәdәr dә hüquqi şәxs mәqsәdli әmlak formasında saxlanacaq Kollektiv mülkiyyәt nәzәriyyәsi XX әsrin әvvәllәrindә Fransız M.Planiol tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. O, hesab edirdi ki, hüquqi şәxsin әmlakı bütün kollektivin әmlakıdır vә kollektivin hәr hansı bir üzvü özünü bu әmlakın müәyyәn bir hissәsinin mülkiyyәtçisi hesab edә bilmәz. Hüquqi şәxs kollektiv әmlakının xüsusi idarәetmә formasıdır vә kollektiv әmlak olan hüquqi şәxs hüquq subyekti sayılmamalıdır. 4 Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, Ikitab, Bakı, 2003, s Prof. E.A Suxanovun redaktorluğu ilə çap olunmuş Mülki Hüquq dərsliyi, ( Tərcümə edən İ.M Tahirov), Bakı, Qanun nəşriyyatı, 1999, s

7 Mәnafe nәzәriyyәsi 7 Mәnafe nәzәriyyәsi XIX әsrdә Alman hüquqçu R.F İerinq tәrәfindәn yaradılmışdır. Bu nәzәriyyә hesab edir ki, hüquqi şәxsin özünün mәnafeyi yoxdur, o yalnız onu tәşkil edәn fiziki şәxslәrin mәnafelәrini tәcәssüm etdirmәk mәqsәdilә yaradılan süni bir mәrkәzdir 7. Yalnız fiziki şәxslәrin mәnafelәri var vә yalnız onlar hüquqi şәxsin әmlakından faydalanırlar. Belә olduğu halda da hüququn hәqiqi subyekti rolunda yalnız fiziki şәxslәr çıxış edirlәr Hüquqi şәxslәrin reallığı nәzәriyyәlәri Hüquqi şәxslәr haqqında fiksiya nәzәriyyәlәrinә qarşı, onların irәli sürdüyü fikirlәrin әksini irәli sürәn nәzәriyyәlәr yaranmışdır ki, bunlar da hüquqi şәxslәrin reallığı nәzәriyyәlәri adlanır. Bu nәzәriyyәnin tәrәfdarları hüquqi şәxslәri hәqiqi sosial varlıq kimi qәbul edәrәk göstәrirlәr ki, şәxslәrin vә ya onların әmlak birliklәri cәmiyyәtdә mövcud olan varlıqlardır vә qanunverici bunları yaratmır, sadәcә mövcudluqlarını tәsbit edir. Bununla yanaşı hüquqi şәxslәrin dә iradәsi var vә bu onların orqanları vasitәsilә ifadә olunur. 8 Bu nәzәriyyәlәrdәn әn geniş yayılmışları bunlardır : Üzvi nәzәriyyә Әsası Alman hüquqçusu O.F Girke tәrәfindәn qoyulan bu nәzәriyyә hüquqi şәxslәri maddi tәrәfi birliyin daxili strukturu, mәnәvi tәrәfi isә ümumi iradәsi olan vahid canlı varlıq, ictimai orqanizm kimi ifadә edәrәk gostәrir ki, onun bu cür mahiyyәti ona tam şәkildә hüquq subyekti olmaq imkanı verir. Bu isә dövlәt tәrәfindәn yalnız etiraf oluna bilәr Sosial reallıq nәzәriyyәsi Bu nәzәriyyә bir növ üzvi nәzәriyyәnin davamı kimi çıxış edir vә әsası Fransız P.Mişu vә R. Salleyl tәrәfindәn qoyulmuşdur. Onlara görә müәyyәn әmlak kompleksinә vә ümumi iradәyә sahib olmaq, fiziki şәxslәr arasında әlaqәni ifadә etmәk, onların ümumi mәnafeyinә vә mәqsәdlәrinә nail olmalarına xidmәt etmәk baxımından hüquqi şәxs bioloji vә ya biososioloji yox, tam mәnada bir sosial reallıqdır. Tәbii ki, bu nәzәriyyәlәrin hәr biri hüquqi şәxs anlayışını müәyyәn tәrәflәrdәn izah etmәk baxımından әhәmiyyәtlidir, lakin Azәrbaycan Respublikasının qanunvericiliyi 9 dә daxil olmaqla, әksәr ölkәlәrin qanunvericiliyindә bu anlayışa daha çox hüquqi şәxslәrin reallığı nәzәriyyәlәri nöqteyi-nәzәrindәn yanaşma meyli daha güclüdür. Keçmiş Sovet әdәbiyyatlarında isә onlara adamların müәyyәn şәkildә yaranmış mütәşәkkil kollektivi kimi baxmaq meyli hakim idi Hüquqi şәxs konstruksiyasının funksiyaları Hüquqi şәxs konstruksiyasının mahiyyәti özünü daha çox onun yerinә yetirdiyi funksiyalarda göstәrir. Bu baxımdan hüquqi әdәbiyyatlarda hüquqi şәxslәrin әsasәn aşağıdakı funksiyalarına rast gәlinir: Vәsaitlәrin birlәşdirilmәsi Hüquqi şәxslәrin klassik funksiyalarından biridir. Belә ki, hüquqi şәxslәr imkan verir ki, bazar subyektlәri tәkbaşına hәyata keçirә bilmәdiklәri vә ya keçirәcәklәri halda uğursuzluğa düçar olacaqları layihәlәri öz kapital, tәbii vә әmәk resurslarını birlәşdirәrәk birgә hәyata keçirsinlәr. 7 Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, Ikitab, Bakı, 2003, s clubs.bilgi.edu.tr/herkesicinhukuk/kulup/belgeler/medenituzel.doc 9 Bax: Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Prof. E.A Suxanovun redaktorluğu ilə çap olunmuş Mülki Hüquq dərsliyi, ( Tərcümə edən İ.M Tahirov ), Bakı, Qanun nəşriyyatı, 1999, s. 102

8 1.4.2 Fiziki şәxslәrin iqtisadi risqini azaltması 8 Bilindiyi kimi, fiziki şәxslәr iqtisadi dövriyyәdә iştirak etdiyi zaman öz öhdәliklәrinә görә bütün әmlakları ilә mәsuliyyәt daşıyırlar. Lakin müxtәlif tәşkilati-hüquqi formalı hüquqi şәxslәr müstәqil әmlak mәsuliyyәtinә malik olduqlarından onun üzvlәri dә mövcud öhdәliklәrә görә yalnız hüquqi şәxsdә sahib olduqları pay hәcmindә mәsuliyyәtli olurlar 11 ki, bu da iqtisadi dövriyyәdә iştirak risqinin azalması demәkdir Vәsaitlәrdәn sәmәrәli istifadә edilmәsi Müasir dövrdә hüquqi şәxslәr әsasәn istehsal-tәsәrrüfat fәaliyyәti ilә mәşğul olan bazar subyektlәri olduğundan, onların vәsaitlәrdәn daha sәmәrәli istifadә etmәk funksiyaları da önә çıxmaqdadır. Belә ki, hüquqi şәxslәrin peşәkar idarәetmә orqanları, marketinq, reklam, maddi texniki tәchizat, maliyyә vә.s xidmәtlәrә sahib olması onlara bu funksiyanı effektli şәkildә hәyata keçirmәk imkanı yaradır Kollektiv maraqların reallaşdırılması Hüquqi şәxslәr nә qәdәr müstәqil әmlaka, iradәyә, maraqlara malik olursa olsun, yenә dә onlar onu tәşkil edәn kollektivin maraqlarının ifadәçisidir, onların maraqlarını reallaşdırır, rәsmilәşdirir vә müdafiә edir. Özü dә bu halda tәkcә qısamüddәtli deyil, hәm dә uzunmüddәtli, strateji maraqlardan söhbәt gedir. Mәhz hüquqi şәxslәrin yaradılmasında әsas mәqsәdlәrdәn biri dә insan ömrünün reallaşdırılmasına yetmәdiyi, bәzi maraqların uzunmüddәtli reallaşdırılmasıdır Hüquqi şәxsin әsas әlamәtlәri Hüquqi şәxslәrin әlamәtlәri dedikdә, ona mәxsus olan elә daxili xüsusiyyәtlәr başa düşülür ki, hәmin xüsusiyyәtlәr әsasında müvafiq qurum mülki hüququn subyekti kimi tanınır. 13 Bu әlamәtlәrә aşağıdakılar aiddir: Tәşkilati vahidliyi Tәşkilati vahidlik dedikdә, hüquqi şәxsin öz mәnafelәrini hәyata keçirmәk üçün yaratdığı idarәetmә orqanları vә funksional bölmәlәrә malik olmasında ifadә olunan daxili strukturu başa düşülür. Ölkә qanunvericiliyinә görә hüquqi şәxslәr mülki hüquq vә vәzifәlәri öz orqanları vasitәsilә әldә edirlәr. 14 Hüquqi şәxsin orqanları vә onların fәaliyyәti mövcud qanunvericilik vә hüquqi şәxsin nizamnamәsi ilә tәnzimlәnir Müstәqil әmlak sahibliyi Hüquqi şәxs öz nizamnamәsindә göstәrdiyi mәqsәdlәrә nail olmaq, mülki dövriyyәdә müәyyәn öhdәliklәr götürә bilmәk üçün tәbii ki, ayrıca әmlaka vә ya әmlak müstәqilliyinә malik olmalıdır. Hüquqi şәxslәrin bu әlamәti AR-nin Mülki Mәcәllәsinin 43.1-ci maddәsindә dә öz әksini tapmışdır. Onların әmlakı ilkin nizamnamә fondundan vә sonradan fәaliyyәti nәticәsindә әldә etdiyi әmlakdan ibarәtdir ki, bunların da hәcmi vә tәrkibi onların müstәqil Mühasibat Balansında öz әksini tapır Mülki dövriyyәdә öz adından müstәqil çıxış etmәsi Hüquqi şәxslәrin müstәqil әmlak sahibliyinin davamı kimi onların mülki dövriyyәdә öz adından müstәqil çıxış etmәsi әlamәtidir.yәni hüquqi şәxs ayrıca әmlaka sahib olmaqla öz adından müstәqil әmlak vә şәxsi-qeyri әmlak hüquq münasibәtlәrinә daxil olur vә müstәqil surәtdә mülki-hüquqi mәsuliyyәt daşıyır Səhmdar cəmiyyəti haqqında AR-nin qanunu (1994), maddə: Doç. Dr. Enver BOZKURT, Hukukun Temel Kavramları, 3.Baskı, Nobel yayınları, Ankara, ekim 2002, s Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, I kitab, Bakı, 2003, s Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: 43.1

9 1.5.4 Mәhkәmәdә cavabdeh vә ya iddiaçı olması 9 Hüquqi şәxslәr bir mülki hüquq münasibәtlәrinin subyekti kimi, öz öhdәliklәrinә vә ya yol verdiyi qanun pozuntularına görә mәhkәmә qarşısında cavabdeh, öz mәnafelәrinin müdafiәçisi kimi isә iddiaçı ola bilәr. Hәr hansı bir qurum bu imkanı әldә etmәk üçün hökmәn hüquqi şәxs statusuna malik olmalıdır. Mәsәlәn, bir qurum kimi, filialların belә bir imkanı mövcud deyildir.

10 II. HÜQUQİ ŞӘXSLӘRİN HÜQUQ SUBYEKTLİYİ VӘ YARADILMASI Hüquqi şәxsin hüquq subyektliyi anlayışı vә onun әsas elementlәri Hüquqi şәxslәrin mülki dövriyyәdә iştirakının ilkin şәrti onların mülki hüquq subyektliyinә malik olmalarıdır. Hüququi şәxsin mülki hüquq subyektliyi dedikdә isә, hüquqi şәxsin mülki hüququn subyekti olmağın sosial-hüquqi imkanı vә ya qabliyyәti başa düşülür. 16 Hüquqi şәxslәrin mülki hüquq subyektliyi fiziki şәxslәrinkindәn fәrqli olaraq unversal deyil, xüsusi xarakter daşıyır. Çünki bu subyektlik qanunvericilik vә onun nizamnamәsi ilә müәyyәn çәrçivәyә salınır. Hüquqi şәxslәrin hüquq subyektliyindәn danışarkәn hüquq әdәbiyyatlarda onun aşağıdakı elementlәrdәn ibarәt olması da göstarilir: Hüquqi şәxslәrin mülki hüquq qabiliyyәti Hüquqi şәxslәrin mülki hüquq qabliyyәti onların mülki hüquqlara malik olmaq vә mülki vәzifәlәr daşımaq qabliyyәtidir. Mәzmun etibarilә onların sahib ola bilәcәklәri mülki hüquq vә vәzifәlәrin mәcmusudur. Fiziki şәxslәrdә insan anadan olduğu andan bu qabliyyәti әldә etdiyi vә onlarda universal xarakter daşıdığı halda, hüquqi şәxslәrdә bu xüsusi (mәqsәdli) xarakter daşımaqla onlar dövlәt qeydiyyatına alındığı andan әldә edilir. 17 Bәzi fәaliyyәt növlәri sahәsindә isә onlar xüsusi lisenziya alaraq mülki hüquq vә vәzifәlәr әldә edirlәr ki, bunlar da müddәtli vә xüsusi dövlәt rüsumunu ödәmәklә әldә olunur. Ölkәmizdә bu fәaliyyәt sahәlәrinin siyahısı vә onların әldә edilmәsi ilә bağlı qaydalar ayrıca prezident fәrmanı ilә tәnzimlәnir Hüquqi şәxslәrin mülki fәaliyyәt qabiliyyәti Hüquqi şәxslәrdә mülki fәaliyyәt qabliyyәti dedikdә, onların öz hәrәkәtlәri ilә mülki hüquqlar әldә etmәk, hәyata keçirmәk vә özü üçün mülki vәzifәlәr yaratmaq, icra etmәk qabliyyәti baş düşülür. Fiziki şәxslәrdә tam fәaliyyәt qabliyyәti әldә edilmәsi ilә bağlı 18 yaşa çatmaq kimi bir mәhdudiyyәt qoyulduğu halda, hüquqi şәxslәr üçün belә bir mәhdudiyyәt yoxdur vә ümumiyyәtlә bizim mülki mәcәllәdә hüquqi şәxslәrin fәaliyyәt qabiliyyәti ilә bağlı bir maddә yoxdur. Lakin ümumi şәkildә belә qәbul edilir ki, onların fәaliyyәt qabliyyәti dә, hüquq qabliyyәti kimi dövlәt qeydiyyatından keçdiklәri andan әldә edilmiş sayılır Hüquqi şәxslәrin delikt qabiliyyәti Mülki hüquqda hüquqi şәxslәrin delikt qabiliyyәti dedikdә, onların öz hәrәkәtlәrinә görә müstәqil surәtdә mülki-hüquqi mәsuliyyәt daşımaq qabiliyyәti nәzәrdә tutulur. Yәni söhbәt onların mülki dövriyyәdә öz hәrәkәtlәri ilә digәrlәrinә vurduqları ziyana görә cavab vermәk imkanlarından gedir. Fiziki şәxslәrin belә imkanları üçün müәyyәn yaş mәhdudiyyәti nәzәrdә tutulsa da, hüquqi şәxslәrdә belә mәhdudiyyәt yoxdur vә onlar qeydiyyata alındıqları andan hәm dә delikt qabliyyәtli sayılır. Bu mülki mәcәllәmizin 52-ci maddәsi ilә dә tәnzimlәnir Hüquqi şәxslәrin transfәaliyyәt qabiliyyәti Hüquqi şәxslәr mülki dövriyyәdә iştirak edәrkәn heç dә bütün hüquq vә vәzifәlәri özlәri üçün әldә etmirlәr. Bәzәn elә olur ki, onlar öz hәrәkәtlәri ilә başqa bazar subyektlәri üçün hüquq vә vәzifәlәr yaradırlar. Bu özünü nümayәndәlik, vasitәçilik kimi bir sıra fәaliyyәtlәrin hәyata keçirilmәsi zamanı daha qabarıq göstәrir. Mәhz hüquqi şәxslәrin transfәaliyyәt qabiliyyәti dedikdә dә onların öz hәrәkәtlәri ilә başqaları üçün hüquq vә vәzifәlәr yaratmaq qabiliyyәti nәzәrdә tutulur. 16 Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, I kitab, Bakı, 2003, s Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Bax: Bəzi fəaliyyət növlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi haqqında AR Prezidentinin fərmanı,1 və 2 -li Әlavələrlə, Bakı, Hüquqi şəxs öz öhdəlikləri üçün ona mənsub bütün əmlakla cavabdehdir.

11 2.2 Hüquqi şәxslәrin yaradılması vә әsas yaradılma sistemlәri 11 Hüquqi şәxslәrin yaradılması mülki hüquqda әsas mәsәlәlәrdәn biridir. Belә ki, müasir bazar iqtisadiyyatı şәraitindә hüquqi şәxslәrin yaradılması zamanı hüquqi cәhәtdәn elә bir mexanizm seçilmәlidir ki, minimum bürokratiya vә maksimum sәmәrәli nәzarәt tәşkil edilsin vә insanların hüquqi şәxslәrdә birlәşmәk hüquqları daha yaxsı hәyata keçirilsin. Bu elә bir hüquqdur ki, insanların tәmәl hüquq vә azadlıqları içәrisindә mühüm yer tutur. Başda insanların tәmәl hüquq vә azadlıqlarının tәsbit edildiyi BMT Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi 20 olmaqla, bütün ölkәlәrin konstitusiyalarında 21 da bu hüquq öz әksini tapmışdır. Hüquqi şәxslәrin yaradılması dedikdә, müvafiq qurumun hüquqi şәxsiyyәtinin dövlәt tәrәfindәn rәsmәn tanınması, ona hüquq subyektliyi verilmәsi başa düşülür. Bu baxımdan hüquqi şәxslәrin yaradılmasının tarixәn üç әsas sistemi formalaşmışdır: Sәrbәst sistem Sәrbәst quruluş sistemindә hüquqi şәxslәrin yaradılması yalnız vә yalnız tәsisçilәrin onları yaratmaqla bağlı iradәlәrini ifadә etmәsilә baş verir. Başqa sözlә, hüquqi şәxsin yaradılması zamanı heç bir rәsmi prosedur vә ya icazә sistemi yoxdur. Sadәcә qurumun tәsis edilmәsi ilә bağlı dövlәt tәrәfindәn bәzi qaydalar tәqdim edilә bilәr ki, bunlar da tövsiyә xarakteri daşıyır. 22 Bu sistem tәsisçinin sәrәncamından asılı olduğundan irәli gәlәrәk bәzәn sәrәncam üsulu da adlanır. Bu sistem hәlә Qәdim Roma Hüququnda XII Cәdvәl qanunlarında da nәzәrdә tutulmuşdu. Belә ki, birliklәrin yaradılması vә әsasnamәlәrinin formalaşdırılması tam sәrbәst xarakter daşıyırdı. Yalnız bu zaman qәbul olunmuşdu ki, kütlәvi qanunları pozan hәrәkәtlәrә yol verilmәsin İcazәli sistem İcazәli sistemin köklәri Qәdim Roma Hüququna dayanır. Romada Avqust korporasiyaların yaradılması zamanı ilk öncә senatdan icazә alınması ilә bağlı qanunu qәbul etmişdir ki, bu sistem dә o dövrdә konsessiya (concessio) anlayışı ilә ifadә olunmuşdur. 24 Sonralar XIX әsrdә Fransa, Avstriya, Almaniya kimi Avropa ölkәlәrindә, müasir dövürdә dә bir sıra ölkәlәrdә bu sistemin tәtbiq olunmasına rast gәlinir. 25 Göründüyü kimi sistemin mahiyyәti ondan ibarәtdir ki, hüquqi şәxs yaradılmamışdan öncә hökmәn müәyyәn bir rәsmi orqanın icazәsini almalıdır. Bu sistem AR qanunvericiliyindә kütlәvi şәkildә tәtbiq olunmasa da, bir sıra hallarda, xüsusilә antiinhisar qanunvericiliyinә әsasәn bәzi müәssisә vә birliklәrin yaradılması zamanı antiinhisar qanunvericiliyinә әmәl olunmasına nәzarәt etmәk mәqsәdilә tәtbiq olunur. Qanun müәssisә vә birliklәrin yaradılmasının bir sıra hallarında dövlәtin antiinhisar nәzarәtini hәyata keçirәn orqanından( hal-hazırda bu İİN-nin müvafiq departamentidir ) icazә alınmasını tәlәb edir Qeydiyyatlı sistem Bәzi әdәbiyyatlarda normativ üsul kimi ifadә olunan qeydiyyatlı sistem dünyanın әksәr demokratik ölkәlәrindә әn geniş yayılmış sistemdir. Respublikamızda da tәtbiq olunan bu sistemdә hüquqi şәxslәrin yaradılması ilә bağlı minimum qaydalar qanunla tәsbit olunur vә bu qaydalara әmәl edilib-edilmәmәsini xüsusi dövlәt orqanı yoxladıqdan sonra müvafiq hüquqi şәxsin dövlәt qeydiyyatına alınıb alınmaması ilә bağlı qәrar çıxarır. Әgәr qaydalara tam әmәl olunubsa, hüquqi şәxsin dövlәt qeydiyyatına alınmamasına heç bir sәbәb yoxdur. Mәhz dövlәt qeydiyyatına alındığı andan da hüquqi şәxs hüquq subyektliyi qazanır ci il BMT Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi, maddə 20: Hər bir insanın azad şəkildə dinc yığıncaqlar keçirmək və birliklər yaratmaq hüququ vardır., Hikmət Hacızadə Demokratiya:Gediləsi uzun bir yol, Antologiya, Bakı 2001, s AR Konstitusiyası maddə 58 də insanların müxtəlif birliklərdə birləşmək hüquqları təsbit edilmişdir Bax : İ. B Novitski (MDU, İctimai Elmlər Mərkəzi), Roma Hüququ, (h.e.d İ.İsmayılov və M.Әsgərova tərəfindən çapa hazırlanmışdır), Qanun nəşriyyatı, Bakı, 1999, Bölmə III, 7 24 Yenə orada. 25 Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, I kitab, Bakı, 2003, s Bax: Antiinhisar Fəaliyyəti Haqqında AR-nin qanunu, , III Bölmə, maddə: 13-16

12 2.3 Hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı proseduru 12 Hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı onların yaradılmasının yekun vә әhәmiyyәtli mәrhәlәsi hesab olunur. Mәhz tәsis sәnәdlәri hazır olduqdan sonra onlar müvafiq dövlәt orqanlarına tәqdim olunur vә qeydә alındıqdan sonra da hüquqi şәxs statusu alırlar. Azәrbaycan Respublikasında hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı proseduru ölkә qanunvericiliyinin bu sahәdә olan normaları ilә tәnzimlәnir. Bu normalar AR Konstitusiyası, Mülki Mәcәllә 27, Hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı haqqında qanun 28, Sәhmdar cәmiyyәti haqqında qanun 29, Siyasi partiyalar haqqında qanun 30, Dini etiqad azadlığı haqqında qanun 31, Qeyri-hökumәt tәşkilatları haqqında qanun 32 vә digәr normativ-hüquqi aqtlarda öz әksini tapmışdır. Mövcud qanunvericilik ayrı-ayrı növ hüquqi şәxslәrin qeydiyyat proseduruna fәrqli yanaşmalar gәtirsә dә, ümumi şәkildә onların qeydiyyatı aşağıdakı mәrhәlәlәrdәn keçir : - Qurumun tәsisçilәrindәn birinin vә ya onun vәkil etdiyi şәxsin imzasını daşıyan әrizә ilә hüquqi şәxsin dövlәt qeydiyyatına alınması üçün müvafiq dövlәt orqanına ( hal-hazırda bu orqan Әdliyyә Nazirliyinin Hüquqi Şәxslәrin Dövlәt Qeydiyyatı İdarәsidir) müraciәt edılır. Bu zaman әrizәyә aşağıdakı sәnәdlәr dә әlavә olunmalıdır : Hüquqi şәxsin nizamnamәsi : Hüquqi şәxsin adı, olduğu yer, fәaliyyәtinin predmet vә mәqsәdlәri, fәaliyyәtin idarәetmә qaydası, habelә onun lәğvi qaydası vә digәr mәsәlәlәri özündә birlәşdirәn, tәsisçilәr tәrәfindәn tәsdiq edilmiş әsas tәsis sәnәdidir. Tәsis müqavilәsi : Hüquqi şәxs bir neçә tәsisçi tәrәfindәn yaradıldıqda, onun yaradılması üzrә birgә fәaliyyәt qaydasını, özlәrinin әmlakının ona verilmәsi vә onun fәaliyyәtindә iştirak edilmәsi şәrtlәrini müәyyәnlәşdirәn, tәsisçilәr arasında bağlanan müqavilә sәnәdidir. Dövlәt rüsumunun ödәnilmәsi haqqında sәnәd : Hüquqi şәxsin dövlәt qeydiyyatına alınmaqla bağlı müvafiq mәblәğdә dövlәt rüsumunu ödәmәsini tәsdiq edәn sәnәddir. Tәsisçilәr fiziki şәxs olduqda onların tәsis müqavilәsi notarial qaydada tәsdiq edilmәlidir. Tәsisçinin hüquqi ünvanı haqqında sәnәd : Bu zaman tәsisçi fiziki şәxs olduqda onun poçt indeksi әsas götürülür. - İkinci mәrhlәdә dövlәt orqanı tәrәfindәn әrizәyә baxılır. Müvafiq dövlәt oqanı 10 gün müddәtindә ya qeydiyyatla bağlı şәhadәtnamәni, ya da qeydiyyata almaqdan imtina ilә bağlı yazılı mәlumatı әrizә verәnә tәqdim edir. Hüquqi şәxslәrin yaradılmasının qanunla müәyyәn edilmiş qaydasının pozulması vә ya onların tәsis sәnәdlәrinin qanunvericiliyә uyğun olmaması hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatına almaqdan imtina edilmәsinә әsasdır. Lakin hüquqi şәxslәrin yaradılmasının mәqsәdәuyğun olmaması mülahizәlәrinә görә onları dövlәt qeydiyyatına almaqdan imtina edilmәsinә qanunla yol verilmir. - Әgәr sәnәdlәrdәki çatışmamazlıqlar aradan qaldırılıbsa, bu zaman müvafiq orqan yenidәn sәnәdlәri baxılmaq üçün qәbul edir vә dövlәt qeydiyyatına almaqla bağlı 5 gün müddәtinә qәrar qәbul edir. - Sonuncu mәrhәlәdә, әgәr hüquqi şәxs dövlәt qeydiyyatına alınmışdırsa, o zaman bu qeydiyyatı tәsdiq edәn Hüquqi Şәxsin Dövlәt Qeydiyyatı Haqqında Şәhadәtnamәni әldә edir. Bu şәhadәtnamә hüquqi şәxslәrin möhür, ştamp, firma blanklarının vә әmtәә nişanlarının hazırlanması, bank hesablarının açılması, habelә vergi orqanlarında uçota alınmaları üçün әsas sәnәddir. Bununla yanaşı dövlәt qeydiyyatına alınmış hüquqi şәxs üçün statistika orqanından identifikasiya kodu alınır vә onlar müvafiq say altında dövlәt qeydiyyatı orqanında aparılan dövlәt qeydiyyatı kitabına daxil edilirlәr. Dövlәt qeydiyyatı üçün tәqdim olunmuş bütün sәnәdlәr dә müvafiq saylı sәnәdlәr toplusunda (işdә) saxlanılır. 27 AR Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında qanun, , III fəsil 29 Səhmdar cəmiyyəti haqqında qanun, , maddə: 4 30 Siyasi partiyalar haqqında qanun, , maddə: Dini etiqad azadlığı haqqında qanun, , maddə: Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında qanun, , maddə: 16-17

13 III. HÜQUQİ ŞӘXSLӘRİN FӘALİYYӘTİNӘ XİTAM VERİLMӘSİ Mülki Hüquqda hüquqi şәxslәrin xitamı anlayışı Hüquqi şәxslәrin hәyat tsikli fiziki şәxslәrdәn fәrqli olaraq mәhdud olmamasına baxmayaraq, әbәdi dә deyildir. Yәni hüquqi şәxslәr dә müәyyәn sәbәblәrdәn irәli gәlәrәk öz fәaliyyәtlәrini dayandıra vә ya xitam verә bilәrlәr. Bu sәbәlәrә misal olaraq bunları göstәrmәk olar : - Hüquqi şәxsin öz qarşısına qoyduğu mәqsәdinә artıq nail olduğunu müәyyәnlәşdirdikdә ; - Hüquqi şәxsin qarşısına qoyduğu mәqsәdә çatmasının praktiki vә hüquqi baxımdan mümkün olmaması vәziyyәti yarandıqda ; - Hüquqi şәxs müәyyәn bir müddәt üçün qurulduğu halda hәmin müddәtinin başa atması ; - Hüquqi şәxsin sәlahiyyәtli orqanları tәrәfindәn onun lәğvinә qәrar verilmәsi ; - Mәhkәmә tәrәfindәn hüquqi şәxsin lәğvinә qәrar verilmәsi ; - Әgәr hәr hansı bir icra hakimiyyәti orqanına belә bir sәlahiyyәt verilmişsә, hәmin orqanın hüquqi şәxsin lәğvi ilә bağlı qәrar vermәsi vә.s Göründüyü kimi hüquqi şәxsin xitamı dedikdә, onların hәyata keçirdiklәri fәaliyyәtin xitam edilmәsi başa düşülür. 33 Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә müxtәlif әsaslara (vә ya hüquqi faktlara) görә xitam verilә bilәr ki, bunlar da xrakterinә görә iki yerә bölünür : Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin mәcburi әsasları Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin mәcburi әsasları dedikdә, әsasәn bununla bağlı mәhkәmә qәrarları nәzәrdә tutulur. Yәni bu әsaslar hüquqi şәxslәrin iradәsindәn asılı olmayaraq meydana gәlmiş vә icrası da onların iradәsindәn asılı deyildir. Mәs. ölkә qanunvericiliyinә görә bunara aşağıdakı qәrarları göstәrmәk olar : - Hüquqi şәxsin müflis heab edilmәsi ilә bağlı mәhkәmә qәrarı 34 ; - Hüquqi şәxs yaradıldığı zaman yol verilmiş qanun pozuntuları ilә әlaqәdar onun qeydiyyatının mәhkәmә tәrәfindәn eibarsız sayılması ilә bağlı qәrar 35 ; - Qanunla müәyyәnlәşdirilmiş hallarda hüquqi şәxsin yenidәn tәşkili ilә bağlı mәhkәmә qәrarı 36 ; Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin könüllü әsasları Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin könüllü әsasları dedikdә, hüquqi şәxsin tәsisçilәrinin vә ya onların nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqanlarının xitamla bağlı verdiklәri qәrarlar nәzәrdә tutulur. Mülki Mәcәllәmizin 55.1 vә maddәlәrindә dә göstәrilir ki, hüquqi şәxsin yenidәn tәşkili vә lәğv edilmәsi onun tәsisçilәrinin vә ya nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqanlarının qәrarı ilә dә hәyata keçirilә bilәr. 3.2 Hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi yolları Hüquqi şәxslәrә xitam verilmәsi yaratdığı nәticәlәri baxımından iki yolla hәyata keçirilә bilәr : - Yenidәn tәşkil yolu ilә hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi ; - Lәğvetmә yolu ilә hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi ; Yenidәn tәşkil yolu ilә hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi Bu yola hüquq әdәbiyyatlarında nisbi xitam olunma yolu adı da verilmişdir. Bu zaman bir hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilir vә onun bir sıra xüsusiyyәtlәrini özündә birlәşdirәn yeni hüquqi şәxs yaranır. Ümumiyyәtlә hüquqi şәxslәrin yenidәn tәşkili aşağıdakı formalarda ola bilәr : 33 Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, I kitab, Bakı, 2003, s AR Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Yenə orada, maddə: Yenə orada, maddə: 55.2, 55.3

14 Hüquqi şәxslәrin birlәşmәsi : Bu halda bir vә ya bir neçә müstәqil hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilir vә onların bazasında yeni hüquqi şәxs yaranır. Bu zaman fәaliyyәtinә xitam verilәn müstәqil hüquqi şәxslәrin hәr birinin hüquq vә vәzifәlәri tәhvil aktına uyğun olaraq yeni yaranmış hüquqi şәxsә keçir. 37 Hüquqi şәxsin digәr hüquqi şәxsә qoşulması : Bir vә ya bir neçә hüquqi şәxsin öz fәaliyyәtinә xitam verәrәk digәr hüquqi şәxsә qoşulması yolu ilә baş verir. Bu zaman qoşulan hüquqi şәxslәrin hüquq vә vәzifәlәri tәhvil aktına uyğun olaraq qoşulduqları hüquqi şәxsә keçir. Hüquqi şәxsin bölünmәsi : Bir hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilib, onun bazasında bir neçә müstәqil hüquqi şәxs yaradılmasına әsaslanır. Bu zaman bölünәn şәxsin hüquq vә vәzifәlәri bölünmә balansına uyğun olaraq yeni yaranmış hüquqi şәxslәrә keçir. 38 Hüquqi şәxsin ayrılması : Bu halda hüquqi şәxsin tәrkibindәn bir vә ya bir neçә müstәqil hüquqi şәxs ayrılır, lakin әvvәlki hüquqi şәxs dә fәaliyyәtinә xitam vermir, sadәcә yenidәn tәşkil edilmiş şәkildә fәaliyyәt göstәrir. Bu zaman da Mülki Mәcәllәyә görә yenidәn tәşkil olunan hüquqi şәxsin hüquq vә vәzifәlәri bölünmә balansına uyğun olaraq ayrılan hüquqi şәxslәrin hәr birinә keçir. 39 Hüquqi şәxsin çevrilmәsi : Bu zaman eyni hüquqi şәxs әvvәlki fәaliyyәtinә xitam verir vә tәşkilati-hüquqi formasını dәyişәrәk yeni hüquqi şәxslә әvәz olunur ki, bu zaman da tәhvil aktına uyğun olaraq onun hüquq vә vәzifәlәri yeni yaradılmış hüquqi şәxsә keçir. 40 Hüquqi şәxs yenidәn tәşkil olunduğu zaman hökmәn yenidәn dövlәt qeydiyyatından keçmәlidir. Burada qanunvericilik yalnız qoşulma yolu ilә yenidәn tәşkil zamanı fәrqli qayda müәyyәnlәşdirmişdir. Belә ki qoşulan hüquqi şәxslәrin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi ilә bağlı qeyd dövlәt reyestrinә daxil olduğu andan hәmin hüquqi şәxs yenidәn tәşkil edilmiş sayılır. 41 Hüquqi şәxslәr yenidәn tәşkil olunarkәn fәaliyyәtinә xitam verilәn hüquqi şәxslәrin hüquq vә vәzifәlәri, onların kreditor vә debitor borcları ilә bağlı mәsәlәlәrinin yenidәn tәşkil olunmuş hüquqi şәxslәrә keçmәsi qaydalarını rәsmilәşdirәn sәnәdlәrin böyük әhәmiyyәti vardır. Belә ki, bölünmә vә ayrılma yolu ilә yenidәn tәşkil zamanı Bölünmә Balansı, digәr hallarda isә Tәhvil Aktı adlanan bu sәnәdlәr tәsisçilәr vә nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqanlar tәrәfindәn tәsdiq edilәrәk nizamnamә ilә birlikdә qeydiyyat üçün müvafiq icra hakimiyyәti orqanına göndәrilir Lәğvetmә yolu ilә hüquqi şәxsin fәaliyyәtinә xitam verilmәsi Hüquqi şәxslәrin fәaliyyәtinә xitam verilmәsinin ikinci yolu onların lәğv edilmәsidir. Hüquqi şәxslәrin lәğv edilmәsi dedikdә, onun mövcudluğuna vә fәaliyyәtinә hüquq vә vәzifәlәri hüquq varisliyi qaydasında başqa şәxslәrә keçmәdәn xitam verilmәsi başa düşülür. 42 Ölkә qanunvericiliyinә görә hüquqi şәxslәr aşağıdakı hallarda lәğv oluna bilәr: - Hüquqi şәxsin tәsisçilәrinin vә ya hüquqi şәxsin nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqanlarının qәrarı ilә, o cümlәdәn hüquqi şәxsin mövcudluğu üçün nәzәrdә tutulmuş müddәtin qurtarması vә ya yaradılması zamanı qarşıya qoyulan mәqsәdin әldә edilmәsi ilә әlaqәdar olaraq ; - Hüquqi şәxsin yaradılması zamanı yol verilmiş qanun pozuntuları ilә әlaqәdar onun qeydiyyatının mәhkәmә tәrәfindәn etibarsız sayılması halında ; - Lazımi xüsusi icazә (lisenziya) olmadan fәaliyyәt vә ya qanunla qadağan edilmiş fәaliyyәt hәyata keçirildikdә vә ya qanunvericilik digәr şәkildә dәfәlәrlә vә ya kobudcasına pozulduqda vә ya ictimai birlik vә ya fond onun nizamnmә mәqsәdlәrinә zidd fәaliyyәtlә müntәzәm mәşğul olduqda, habelә qanunvericiliklә nәzәrdә tutulan başqa hallarda mәhkәmәnin qәrarı ilә ; Hüquqi şәxslәrin yuxarıda göstәrilәn әsaslarla lәğv edilmәsi tәlәbini mәhkәmәyә qanunla bu tәlәbi irәli sürmәk hüququ verilmiş dövlәt vә ya yerli özünüidarә orqanı irәli sürә bilәr. Lәğv edilmәnin digәr bir xüsusi halı da müflis olunma yolu ilә lәğv edilmәdir. Әgәr lәğv edilәn hüquqi şәxsin әmlakı kreditorların tәlәblәrinin ödәnilmәsi üçün yetәrli deyilsә, onda onun yalnız müflis elan edilmәklә lәğv edilmәli olduğu qanunvericiliklә tәsbit edilmişdir. Çünki bu zaman hüquqi şәxsin fәaliyyәtini davam etdirmәsi üçün onunla bağlı bir sıra sağlamlaşdırıcı tәdbirlәr dә nәzәrdә tutulmuşdur AR Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Yenə orada, maddə : Yenə orada, maddə: Yenə orada, maddə: Yenə orada, maddə: Yenə orada, maddə: Bax : Müflisləşmə və İflas Haqqında AR Qanunu,

15 3.3 Hüquqi şәxsin lәğvi proseduru 15 Hüquqi şәxslәrin lәğv edilmәsi proseduru dedikdә, onların lәğv edilmәsi zamanı әmәl olunmalı olan qaydaların mәcmusu başa düşülür ki, bunlara da әmәl edilmәsi qanunvericilik tәrәfindәn mәcburi hesab edilmişdir. Bunun mәcburi hesab edilmәsindә әsas mәqsәd lәğv edilmә prossesindә xüsusilә dә kreditorların hüquqlarının vә qanuni mәnafelәrinin müdafiәsini tәmin etmәkdir. Belәliklә, ölkә qanunvericiliyi hüquqi şәxslәrin lәğv edilmәsi zamanı aşağıdakı prosedur qaydalarını tәsbit etmişdir : - Birinci mәrhәlәdә әsasәn lәğvetmә komissiyası yaradılır. Bu komissiya hüquqi şәxsin tәsisçilәri vә ya nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqanı tәrәfindәn tәyin edilir vә tәyin edildiyi gündәn dә, hüquqi şәxsin orqanlarının bütün hüquq vә vәzifәlәri bu komissiyaya keçir vә komissiya әsas etibarilә debitor vә kreditor borcların müәyyәnlәşdirilmәsi vә hesablaşmaların hәyata keçirilmәsi ilә mәşğul olur ; - İkinci mәrhәlәdә lәğvetmә komissiyası hüquqi şәxsin debitor vә kreditor borclarının müәyyәnlәşdirilmәsinә başlayır. Bunun üçün ilk növbәdә hüquqi şәxsin dövlәt qeydiyyatının dәrc olunduğu mәtbu orqanda hüquqi şәxsin lәğv olunması vә kreditorların öz tәlәblәrini bildirmәsi ilә әlaqәdar qaydaları dәrc etdirir. Bu zaman kreditorların tәlәblәrini bildirә bilәcәyi müddәt bu mәlumatın dәrc edildiyi gündәn hesablanaraq iki aydan az ola bilmәz. 44 Bu mәrhәlәdә komissiya hәm dә debitor borcları müәyyәn edir vә onların ödәnilmәsi ilә bağlı lazım olduqda mәhkәmәyә belә müraciәt edir ; - Üçüncü mәrhәlәdә lәğvetmә komissiyası hüquqi şәxsin aktivlәrinin vә passivlәrinin tәrkibinin müәyyәnlәşdiyi, onların qiymәtlәndirildiyi, kreditorların tәlәblәrinә baxılması nәticәlәrini özündә birlәşdirәn vә hüquqi şәxsin tәsisçilәri vә ya nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqanlarının tәsdiq etdiyi aralıq lәğvetmә balansını tәrtib edir. Bu kreditorların tәlәblәrini irәli sürә bilәcәklәri iki aylıq müddәtin tamam olmasından sonra hәyata keçirilir ; - Beşinci mәrhәlә aralıq lәğvetmә balansı hazır olduğu gündәn başlayır ki, bu da hәmin balans әsasında hüquqi şәxslin kreditor borclarının müәyyәn növbәlilik prinsipi 45 üzrә ödәnilmәsi mәrhәlәsidir. Bu zaman hüquqi şәxsin pul vәsaitlәri bu ödәmәlәr üçün yetәrli olmasa, o zaman onun әmlakı da komissiya tәrәfindәn hәrraca çıxarıla bilәr. Ödәmәlәrlә bağlı yaranan hәr hansı problemi isә kreditorlar mәhkәmә vasitәsilә hәll edә bilәrlәr ; - Altıncı vә sonuncu mәrhәlә isә hüquqi şәxsin qәti lәğvetmә balansının hazırlanması ilә başa çatır. Bu balans kreditorlarla hesablaşmalar bitdikdәn sonra müәssisәnin yerdә qalan әmlakının vәziyyәtini әks etdirir ki, bu da tәsisçilәr vә ya nizamnamә ilә vәkil edilmiş orqan tәrәfindәn tәsdiq edilir. Sonra isә komissiya bu balansı digәr zәruri sәnәdlәrlә birgә hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatını aparan orqana göndәrir vә bu orqan da hüquqi şәxsin lәğvi ilә bağlı mәlumatı dövlәt reyestrinә daxil edir. Bu mәlumatın reyestrә daxil edildiyi andan da lәğvetmә rәsmәn başa çatmış olur ; Әgәr hüquqi şәxsin bütün borcları ödәndikdәn sonra müәyyәn әmlak qalmışsa, Mülki Mәcәllәyә görә onun nizamnamәsindә ayrı qayda nәzәrdә tutulmamışdırsa, tәsisçilәr arasında bölüşdürülmәlidir AR Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: Növbəlilik prinsipi hüquqi şəxsin kreditorları ilə hesablaşma zamanı bu ödəmələrin kreditorların xarakterindən asılı olaraq onların qruplara bölünməsi və bu qruplara müəyyən ardıcıllıqla ödənməsinə əsaslanır ki, bu da Mülki Məcəllənin 62-ci maddəsi ilə təsbit edilmişdir. 46 AR Mülki Məcəlləsi (2000), maddə: 61.6

16 IV HÜQUQİ ŞӘXSLӘRİN TӘSNİFATI Hüquqi şәxslәrin tәsnifatı anlayışı Әvvәllәr dә qeyd etdiyimiz kimi, müasir bazar iqtisadyyatı şәraitndә hüquqi şәxslәr geniş vә mürәkkәb növ müxtәlifliyinә malikdir vә bu müxtәliflik dә qanunvericilik tәrәfindәn tәsbit edilmişdir. Buna görә dә onların mahiyyәti vә cәmiyyәt hәyatındakı rolunu daha aydın dәrk etmәk üçün elmi şәkildә işlәnib hazırlanmış bir tәsnifata da ehtiyac vardır. Hüquqi şәxslәrin tәsnifatı dedikdә, onların ayrı-ayrı növlәrdә qruplaşdırılması vә birlәşdirilmәsi başa düşülür. 47 Belә tәsnifatlar müxtәlif ölkәlәrin hüquq sistemindә birbirindәn çox da fәrqlәnmәyәn formalarda hәyata keçirilmişdir. Azәrbaycan Respublikasının da mövcud hüquq sistemi bizә imkan verir ki, hüquqi şәxslәri aşağıda göstәrilәcәk meyarlara әsasәn qruplaşdıra bilәk. 4.2 Mülkiyyәt formasına görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı 1995-ci ildә qәbul olunmuş Azәrbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddәsindә açıq şәkildә göstәrilmişdir ki, mülkiyyәt dövlәt, xüsusi vә bәlәdiyyә mülkiyyәtindә ola bilәr. Buna görә dә hüquqi şәxslәr dә daxil olmaqla ölkәdә fәaliyyәt göstәrәn istәnilәn bazar subyekti yalnız bu mülkiyyәt formalarının birinә vә ya onların birgә formasına әsaslana bilәr. Bu baxımdan mülkiyyәt formasına görә hüquqi şәxslәri aşağıdakı növlәrә bölürlәr : - Dövlәt hüquqi şәxslәri : Bunlara dövlәt mülkiyyәtli bir sıra müәssisә vә idarәlәri aid etmәk olar; - Bәlәdiyyә hüquqi şәxslәri : Bәlәdiyyә әmlakı әsasında fәaliyyәt göstәrәn hüquqi şәxslәrdir ; - Özәl hüquqi şәxslәri : Bazar iqtisadiyyatı şәraitindә fәaliyyәt göstәrәn hüquqi şәxslәrin әksәriyyәti fiziki vә ya hüquqi şәxslәrin özәl әmlakına әsaslanan hüquqi şәxslәrdir; - Qarışıq hüquqi şәxslәri : Bu hüquqi şәxslәr göstәrilәn müxtәlif mülkiyyәt formalı bazar subyektlәrinin birgә әmlakı әsasında formalaşaan hüquqi şәxslәrdir; 4.3 Fәaliyyәt mәqsәdlәrinә görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Fәaliyyәt mәqsәdlәrinә görә hüquqi şәxslәr iki böyük qrupa bölünür : - Kommersiya hüquqi şәxslәri : Bu növ hüquqi şәxslәrin fәaliyyәtinin әsas mәqsәdi mәnfәәt götürmәkdәn ibarәtdir vә bunlar öz mәnfәәtlәrini iştirakçıları arasında bölüşdürürlәr.bu kimi hüquqi şәxslәr universal mülki hüquq qabliyyәti daşıyırlar.yәni qanunvericilik vә nizamnamәsinә zidd olmayan istәnilәn fәaliyyәt növü ilә mәşul ola bilәrlәr ; - Qeyri-kommersiya hüquqi şәxslәri : Bu növ hüquqi şәxslәrin fәaliyyәtinin әsas mәqsәdi mәnfәәt götürmәk deyil vә götürdüklәri mәnfәәti dә iştirakçıları arasında bölüşdürmәyә ixtiyarları çatmır. Bu hüquqi şәxslәr әsasәn müxtәlif sosial xitmәtlәr hәyata keçirirlәr vә sahibkarliq fәaliyyәti ilә mәşğul olmaq onların әsas mәqsәdi deyil. Lakin onlar o vaxt bәzi sahibkarlıq, kommersiya fәaliyyәti ilә mәşğul ola bilәrlәr ki, bu tәşkilatin qorunub saxlanılmasına vә ya qarşısına qoyduğu mәqsәdinә nail olmasına xidmәt etsin ; 4.4 Yaradılma qaydalarına görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Yaradılma qaydalarına görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı dedikdә, yaradılma sistemlәri baxımından onların fәrqlәndirilmәsi nәzәrdә tutulur. Bu baxımdan onlar aşağıdakı kimi bölünürlәr: - Әvvlәcәdәn icazә alınmaqla yaradılan hüquqi şәxslәr : Yәni bu tip hüquqi şәxslәr yaradılarkәn onlar әvvәlcәdәn bәzi dövlәt orqanlarından icazә alırlar. Bunlara әvvәl dә qeyd etdiyimiz kimi Antiinhisar, Xususi lisenziyalaşdırma ilә bağlı qanunvericilik sәnәdlәrindә göstәrilәnlәri aid etmәk olar ; - Әvvәlcәdәn icazә alınmadan yaradılan hüquqi şәxslәr : Әkәr hüquqi şәxslәr bu qayda ilә yaradılır vә onların yaradılması zamanı sadәcә qeydiyyat sistemindәn istifadә olunur ; 4.5 Tәsisçilәrin tәrkibinә görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Tәsisçilәrin tәrkibinә görә hüquqi şәxslәr aşağıdakı qruplara bölünür : 47 Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq, I cild, I kitab, Bakı, 2003, s. 510

17 - Tәsisçilәri ancaq hüquqi şәxslәr ola bilәn hüquqi şәxslәr : Buraya әsasәn müәssisә vә tәşkilatların birliklәri aid olunur ki, onar da ayrı-ayrı hüquqi şәxslәrin iştirakı ilә formalaşırlar vә özlәri dә hüquqi şәxs statusunda yaradılırlar ; - Tәsisçisi yalnız dövlәt ola bilәn hüquqi şәxslәr : Bu ölkә qanunvericiliyi ilә tәsbit olunan bir sıra ictimai mәhsul vә xidmәtlәr istehsal edәn müәssisәlәr ola bilә ki, bunların da әksәriyyәti tәbii inhisar müәssisәlәri olur ; - Tәsisçilәri hüququn istәnilәn subyekti ola bilәn müәssisәlәr ; 4.6 Tәsisçilәrin şәxsi әmәk vә kapitallarının iştirak vә ya üstün iştirak dәrәcәsinә görә hüquqi şәxslәrin tәsnifatı Bu meyara görә hüquqi şәxslәri aşağıdakı qruplara bölürlәr : - Tәsәrrüfat ortaqlıqları : Bu tip hüquqi şәxslәrin fәaliyyәtindә tәsisçilәr özlәrinin әmәklәri ilә iştirak edirlәr ; - Tәsәrrüfat cәmiyyәtlәri : Tәsәrrüfat cәmiyyәtlәrindә isә, tәsisçilәr öz әmәklәri ilә deyil, kapital vә digәr maddi resursları ilә iştirak edirlәr ; Yuxarıda göstәrdiyimiz tәsnifat formaları sadәcә bәzi әsas meyarlara görә aparılmışdır. Mümkündür ki, başqa meyarlara әsaslanan digәr tәsnifat formalarına da rast gәlinsin. 17

18 NӘTİCӘ 18 Mövzunun araşdırılması zamanı aşağıdakı nәticәlәrә gәlinmişdir : - Hәr şeydәn әvvәl onu qeyd edәk ki, aparılan araşdırma nәticәsindә belә nәticәyә gәlinir ki, hüquqi şәxslәrin bir hüquq subyekti kimi meydana gәlmәsi tarixi şәrait nәticәsindә, obyektiv bir zәrurәt kimi ortaya çıxmışdır. Bu zәrurәt әsasәn iqtisadi inkişaf, rәqabәtin güclәnmәsi, әmtәә-pul münasibәtlәrinin genişlәnmәsi vә dünya bazarlarının yaranması vә.s kimi amillәrin tәsiri ilә formalaşmışdır ; - Hüquqi şәxslәrlә bağlı nә qәdәr çoxlu nәzәriyyәlәr meydana gәlsә dә, hәlә dә onu bütün tәrәflәri etibarilә әtraflı şәkildә izah edә bilәn bir köklü nәzәriyyә formalşdırılmamışdır. Bu xüsusilә dә hüquqi şәxslәrin günü-gündәn artan funksiyaları vә müxtәlif forma vә növlәrinin meydana gәldiyi indiki şәraitdә daha da çәtinlәşmәkdәdir ; - Hüquqi şәxslәrin funksiyaları ilә daha әtraflı tanış olduqdan sonra belә nәticәyә gәlmәk olur ki, hüquqi şәxs qurumunun meydana gәlmәsi bazar subyektlәri üçün bir sıra üstünlüklәr yaratmışdır ki, bunları da fiziki şәxslәr çәrçivәsindә әldә etmәk mümkün deyildir ; - Hüquqi şәxslәrin hüquq subyektliyi qazanması onların dövlәt qeydiyyatına alınması ilә baş verir ki, bu qeydiyyt prossesi dә hәr bir ölkә qanunvericiliyindә әsas mәsәlәlәrdәn biridir. Çünki normal ölkәlәrdә daim elә bir qeydiyyat sistemi formalaşdırılmasına çalışılır ki, minimum bürokratiya vә maksimum sәmәrәli nәzarәtә nail olunsun ; - Hüquqi şәxslәrın fәaliyyәti heç dә әbәdi deyil, onlar da bir gün fiziki şәxslәr kimi öz fәaliyyәtlәrinә tamamilә xitam verir vә ya yenidәn tәşkil olunma yolu ilә nisbi xitam olunurlar. Bu zaman әsas prinsipial mәsәlәlәr onların fәaliyyәt müddәtinin uzadılmasına çalışmaq vә xitam prosseindә onların kreditorlarının vә әmәk kollektivlәrinin hüquqlarını vә qanuni mәnafelәrini qorumaqdır. Bu mәqsәdlәrә nail olunmaq üçün dә hәr bir ölkәnin qanunvericiliyi özünәmәxsus normalar yaratmışdır ; - Problemin araşdırılması zamanı hәm dә o nәticәyә gәlinir ki, hüquqi şәxslәrin daha yaxşı dәrk edilmәsi vә praktiki olaraq onların hansı növ vә xarakterli hüquqi şәxslәr olduğunu müәyyәnlәşdirmәk üçün elmi şәkildә işlәnib hazırlanmış bir tәsnifata da ehtiyac vardır ;

19 İSTİFADӘ OLUNAN MӘNBӘLӘR 19 Dәrslik vә monoqrafiyalar : 1. Sabir Allahverdiyev, Mülki Hüquq (Dәrslik), I Cild, I Kitab, Bakı, Prof. E.A Suxanovun redaktorluğu ilә çap olunmuş Mülki Hüquq dәrsliyi, (Tәrcümә edәn İ.M Tahirov), Bakı, Qanun nәşriyyatı, İ. B Novitski (MDU, İctimai Elmlәr Mәrkәzi), Roma Hüququ, (h.e.d İ.İsmayılov vә M.Әsgәrova tәrәfindәn çapa hazırlanmışdır), Qanun nәşriyyatı, Bakı, V. N Xropanyuk, Dövlәt vә Hüquq Nәzәriyyәsi, Bakı, Doç. Dr. Enver BOZKURT, Hukukun Temel Kavramları, 3.Baskı, Nobel yayınları, Ankara, ekim Hikmәt Hacızadә, Demokratiya:Gedilәsi uzun bir yol, Antologiya, Bakı, 2001 Rәsmi sәnәdlәr : 1. AR Mülki Mәcәllәsi, Sәhmdar cәmiyyәti haqqında AR Qanunu, Bәzi fәaliyyәt növlәrinә xüsusi razılıq (lisenziya) verilmәsi qaydalarının tәkmillәşdirilmәsi haqqında AR Prezidentinin fәrmanı, 1 vә 2 -li Әlavәlәrlә, Bakı, Antiinhisar Fәaliyyәti Haqqında AR Qanunu, Hüquqi şәxslәrin dövlәt qeydiyyatı haqqında AR Qanunu, Siyasi partiyalar haqqında AR Qanunu, Dini etiqad azadlığı haqqında AR Qanunu, Qeyri-hökumәt tәşkilatları haqqında AR Qanunu, Müflislәşmә vә İflas Haqqında AR Qanunu, Sahibkarlıq Fәaliyyәti Haqqında AR Qanunu, Tәbii İnhisarlar Haqqında AR Qanunu, AR-da Sahibkarlığın İnkişafına Dövlәt Himayәsi Sahәsindә Әlavә Tәdbirlәr Haqqında AR Prezidentinin Fәrmanı, AR-da Kiçik vә Orta Sahibkarlığın İnkişafının Dövlәt Proqramı ( ci illәr), WEB saytları : 1. Elektron kitabxana saytı; 2. Elektron kitabxana saytı; 3. Hüququn müxtәlif sahәlәri ilә bağlı sayt; 4. AR-nın qanunvericilik bazası; 5. AR Milli Mәclisinin rәsmi saytı; 6. Hüququn müxtәlif sahәlәri ilә bağlı sayt; 7. Sahibkarlıq faliyyәti ilә bağlı bir sıra hüquqi mәsәlәlәrә hәsr olunmuş sayt; 8. Hüquq elminin müxtәlif sahәlәri ilә bağlı bir sayt; AR Konstitusiya Mәhkәmәsinin rәsmi saytı; AR-da İnsan Hüquqları ilә bağlı sayt;