T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BANKALARDAN TARIMSAL KREDİ KULLANAN ÇİFTÇİLERİN KREDİ KULLANIMINA İLİŞKİN TUTUM VA DAVRANIŞLARIN İNCELENMESİ Ömür AKDAĞ DÖNEM PROJESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI

2 T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BANKALARDAN TARIMSAL KREDİ KULLANAN ÇİFTÇİLERİN KREDİ KULLANIMINA İLİŞKİN TUTUM VA DAVRANIŞLARIN İNCELENMESİ Ömür AKDAĞ DÖNEM PROJESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Bu dönem projesi 11/06/2016 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile kabul edilmiştir. Prof.Dr. İbrahim YILMAZ Yrd.Doç.Dr. Nisa YELBOĞA Yrd.Doç.Dr.SüleymanKARAMAN i

3 ÖZET BANKALARDAN TARIMSAL KREDİ KULLANAN ÇİFTÇİLERİN KREDİ KULLANIMINA İLİŞKİN TUTUM VA DAVRANIŞLARIN İNCELENMESİ Ömür AKDAĞ Uzaktan Eğitim Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Yrd.Doç.Dr. Süleyman KARAMAN Haziran 2016 Sayfa Bu çalışma ile Bankalardan Tarımsal kredi kullanan çitçilerin kredi kullanımına ilişkin tutum ve davranışları Aydın İlinde 70 adet üretici üzerinde yapılan anket çalışması ile desteklenmiştir. Tarımsal kredilerde Ziraat Bankasından kullanılan kredilerin ağırlıkta oluğu, özel bankalardan Denizbank ın Pazar payında önce olduğu, Kamu bankalarındaki bürokrasiden dolayı özel bankalardan kredi çeken müşterilerin olduğu, özel bankalarda faiz oranının yüksek olduğu, özel banklarında tarım sektörüne girmesi ile sektörün makineleşmesi ve iyi tarım yapmasının önündeki finansman kaynaklarına kolay ulaşım sağladığı, Üreticilerin eğitim durumlarının çoğunluğunun ilk okul mezunu oldukları, üretim yapmalarından dolayı eğitime vakit ayıramadıkları, ağırlıklı olarak erkeklerin tarım ile uğraştıkları anket sonuçları ile sonuçlar ortaya çıkmaktadır. ANAHTAR KELİMLER: Tarımsal Kredi, Kamu- devlet Bankaları, Özel Bankalar JÜRİ: Prof.Dr. İbrahim YILMAZ Yrd.Doç.Dr. Nisa YELBOĞA Yrd.Doç.Dr.SüleymanKARAMAN i

4 ABSTRACT AGRICULTURAL CREDIT FROM BANKS USING CREDIT FOR THE FARMERS ' ATTITUDES BEHAVIOUR OF INVESTIGATION OF Ömür AKDAĞ Distance Learning Master of ScienceTerm Project Agrıculture Economy Supervisor: Yrd.Doç.Dr. Süleyman KARAMAN Haziran 2016 Sayfa. This attitude regarding the use of credits working with Credit using agricultural loans from banks and behaviprs are supported by a survey carried out on 70 producers in Aydın province Groove in the weight of loans used in Ziraatbanks agricultural loans from the Agricultural Bank, Denizbank s market share is before the private banks,because of the bureaucracy in state-owned banks as customers attracted loans from private banks, which have high interest rates in privare banks, the sector with the entry into the agricultural sector in the private bank mechanization and provides good agricaltural to easy acces to finance in front of,manufacturer of training the majority of cases they are the fisrt school graduates, unable to take the time to study for their production, mainly men, are emerging results with the results of surveys that deal with agriculture. KEYWORDS COMMITTEE : Agricultural Credit, state-owned banks, private banks : Prof.Dr. İbrahim YILMAZ Yrd.Doç.Dr. Nisa YELBOĞA Yrd.Doç.Dr. Süleyman KARAMAN ii

5 ÖNSÖZ Bankalardan tarımsal kredi kullanan çiftçilerin kredi kullanımına ilişkin tutum ve davranışların incelenmesi isimli Tez Projesi çalışmamda, kariyerime Denizbank Tarım Bankacılığı Bölge Sorumlusu olarak devam ederken hem konusu hemde içeriği açısından bilgi darağacımın gelişmesine güzel bir kaynak olmuş, tecrübe katması yönünden de olumlu katkı sağlamıştır Bu çalışmamda beni teşvik ederek yönlendiren Tez Projesi danışman hocam Sayın Yardımcı Doçent Doktor Süleyman KARAMAN a teşekkür ediyorum. iii

6 ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ... v GRAFİKLER DİZİNİ vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii,viii 1. GİRİŞ TARIMSAL KREDİ TÜRKİYE DE TARIMSAL KREDİNİN ORGANİZASYONU Organize Olmuş Kredi Kaynakları Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Ziraat Bankası T.C Merkez Bankası Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Özel Bankalar BANKACILIK SEKTÖRÜ VE TARIMSAL KREDİ MATERYAL VE YÖNTEM ARAŞTIRMA BULGULARI SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

7 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler % Yüzde < Küçüktür > Büyüktür Kısaltmalar GTBH KASDP KOBİ TCZB TEB TKK TKKMB TMO TUİK KAÇEP SGB GSYİH AB Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kısal Alanda Sosyal Destek Projesi Küçük ve Orta Boy İşletmeler Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Türkiye Ekonomi Bankası Tarım Kredi kooperatifi Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Toprak Mahsulleri Ofisi Türkiye İstatistik Kurumu Kredi alan Çiftçileri Eğitim Projesi Gıda Tarım Hayvancılık Bakanlığı Strateji Geliştirme Birimi Gayri Safi Yurt İçi Hasıla Avrupa Birliği v

8 GREFİKLER DİZİNİ Grafik 1: Toplam kredi hacmindeki değişim (reel değerlerle*)...19 Grafik2 : Toplam Tarımsal Kredi Hacmindeki Değişim (Milyar TL) (Reel Değerlerle*) Grafik3: Toplam kredi Hacmi İçerisinde Tarımsal Kredilerin Payı (%) 20 Grafik4: Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Genel Durumu (000 TL)...22 Grafik5: Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Genel Durumu (%)...23 Grafik6: TCZB tarımsal yatırım ve işletme kredilerinin değişimi (%)..25 vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1: Türk Bankacılık Sektörünün Kredi Hacmi ve Tarımsal Krediler 19 Çizelge 2: Türkiye de kamu ve özel bankaların tarımsal kredi dağılımı.. 21 Çizelge 3:Ziraat Bankası tarafından verilen tarımsal amaçlı kredilerin genel durumu 22 Çizelge 4: Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Oransal dağılımı 24 Çizelge 5: Ziraat Bankası tarafından doğrudan üreticiye kullandırılan krediler...24 Çizelge 6: Ziraat Bankası Tarafından Doğrudan Üreticiye Kullandırılan Kredilerin Oransal Dağılımı...24 Çizelge 7 : Üreticilerinyaşları 27 Çizelge 8: Eğitim durumu..27 Çizelge 9: Sosyal Güvence...28 Çizelge 10: Tarım dışı gelir durumu Çizelge 11: Tarımsal gelir durumu Çizelge 12: Tarımsal mesleki deneyim Çizelge 13: Mesleki memnuniyet...29 Çizelge 14: Yaşa göre memnuniyet düzeyi 30 Çizelge 15: Eğitim durumuna göre memnuniyet düzeyi 30 Çizelge 16: Tarımsal faaliye talanı Çizelge 17 : Tarımsal kooperatif/birlik üyelik durumu..31 Çizelge 18: Üye olunan tarımsal kooperatif/birlik Çizelge 19: Tarımsal kredi için tercih edilenkurum...32 Çizelge 20: Son 5 yıl içinde kredi kullanım durumu Çizelge 21: Son 5 yıl içinde kredi kullanılan kurum..32 vii

10 Çizelge 22: Tarımsal kredi kullanımından dolayı haciz gelme durumu.33 Çizelge 23: Nakit para ihtiyacı karşılama şekli...33 Çizelge 24: Tarım işletmesi için hibe kullanım durumu Çizelge 25: Tarımsal kredi kartı kullanım durumu Çizelge 26: Tarımsal girdi kullanımında finansman kaynakları..34 Çizelge 27:Tarımsal kredi kullanılan kurumlar hakkında görüşler 35 Çizelge 28: Özel banka Kredi kullanım tercihnedeni.35 Çizelge 29: Tercih edilen özel banka. 36 Çizelge 30: Özel banka tavsiye durumu Çizelge 31: Girdi alımında kullanılan tarımsal kart.36 Çizelge 32: Tarımsal kredi kartından dolayı haciz durumu. 37 Çizelge 33: Tarımsal kart memnuniyet durumu Çizelge 34: Tarımsal kredi kartı kullanım süresi. 37 Çizelge 35: Tarımsal girdi kullanımında finansman kaynakları...38 viii

11 1.GİRİŞ Türkiye 73,7 milyon nüfuslu bir ülke olup, 2010 yılı nüfus büyüme oranı %1,54 olarak kaydedilmiştir. Toplam nüfusun %23,7 sini oluşturan yaklaşık 17,5 milyon kişi kırsal kesimde, 'den az nüfuslu yerleşim yerlerinde yaşamaktadır yılı verilerine göre Türkiye, 65 milyar USD tutarındaki tarımsal üretimiyle dünyada yedinci sırada yer almaktadır. GSYİH içindeki payı sadece %8,4 olmakla birlikte tarım, Türkiye ekonomisinde önemli bir konuma sahiptir. Toplam işgücünün %25,9 u tarımda istihdam edilmekte olup, yıllık 17 milyar USD lik ihracat hacmi ile tarım, toplam ihracatın %14,1 ini oluşturmaktadır. Küçük tarımsal işletme sayısının fazlalığı dikkate değerdir. TÜİK in 2006 yılındaki bir araştırmasına göre, Türkiye'de yaklaşık 3 milyon küçük tarımsal işletme bulunmaktadır. Ancak, bu işletmelerin büyüklüğü önemli ölçüde farklılıklar göstermektedir. (Türkiye Tarım Sektörüne Genel Bakış Frankfurt School of Finance&Management) Türkiye de tarım sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin sorunlarının başında finansman gelmektedir. İşletmeler; finansman ihtiyaçlarını kendi tasarruflarından, dış kaynaklardan ve devletin mali yardımlarından karşılamaktadırlar. Tarım işletmelerinin daha çok aile işletmesi olması sebebiyle elde edilen gelirler, ancak ailenin geçimini sağlamaya yetmektedir. Türkiye gibi gelişmekte olan, tasarruf olanakları sınırlı ve sermayeye ihtiyaç duyan ülkelerde gerekli olan sermayeyi sağlamak üzere krediler önemli bir araç haline gelmiştir. Tarımsal kredi, işletmelerin yatırımda bulunma ve işletme faaliyetlerini yürütmede, verimliliği arttırmada ve gelişen teknolojiye uyumunda karşılaşılan finansal sorunların aşılmasında önemli bir kaynaktır. Türkiye de 2000 li yıllardan sonra tarımsal kredi piyasası ve kaynakları süreci yaşamış, piyasada T.C Ziraat Bankası ve kooperatiflerin yanında özel bankaların sayısı artmıştır. Günümüzde tarımsal kredi piyasası hassas ve dinamik bir yapıya sahiptir. Tarımın artan finansman talebinin önemli kısmı, özellikle gelişmiş ülkelerde organize olmuş tarımsal kredi kuruluşlarınca karşılanırken, gelişmekte olan ülkeler ve Türkiye de organize olmamış kredi kuruluşlarının payı önemli büyüklüktedir. Tarım sektöründe faaliyette bulunanlar aldıkları kredileri verimli kullanmak durumundadırlar. Bu bağlamda, Tarım Bakanlığı Kredi Alan Çiftçileri Eğitim Projesi (KAÇEP) 9

12 çerçevesinde tarımsal amaçlı kooperatif ortaklarının, alacakları kredilerin üretime yansıması amacıyla çiftçileri eğitmektedir 2. TARIMSAL KREDİ Kredi, kelime anlamı ile inanmak, itibar etmek anlamına gelmekte ve karşılıklı güven esasına dayanmaktadır (Yalman 1996). Böylelikle gelecekte oluşması muhtemel sermayenin peşin olarak kullanılmasına imkan tanımaktadır. Tarım işletmelerinde doğal afetler, çeşitli hastalık, haşere ve hayvanların verdiği zararlar, savaş ev göçler, işletmelerin küçük ölçekli olması, tarımsal gelirlerinin yetersiz düzeyde olması, üretimin ve kalitenin artırılmasına yönelik yatırımlar, sosyal-ekonomik faktörler kredi ihtiyacı yaratan etkenlerin başında gelmektedir. Tarımsal krediler işletmenin finansal açıdan zayıfladığı ve likidite yönünden eksikliğe düştüğü zamanlarda destek olmakta, işletmenin devamlılığının sağlanmasına yardımcı olmaktadır. Tarımsal kredi, üretimin ve tarımsal yatırımların finansmanında ekonomik ölçekli üretim tesislerinin kurulmasında önemli bir araçtır. Bu nedenle sermayesi yetersiz olan üreticilerin üretim faaliyetlerini zamanında ve eksiksiz yerine getirebilmeleri, satın alma ve yatırımlarını aksatmadan yapabilmeleri için uygun şartlarda tarımsal kredilerle desteklenmeleri gerekmektedir. Tarımsal Krediler in önemi: - Sermaye birikiminin sınırlılığı, - Küçük aile işletmelerinin gelirlerinin düşük olması, - Tarımda üretimin mevsimsel olarak kesikli devam etmesi, - Tarım ürünlerinin arz ve talebinin esnek olmaması, - Değişen pazar koşullarına uyum sağlamada gecikme, - Tarımsal ürünlerin doğa koşullarından etkilenmesi zararlı ve hastalıklara karşı yetersiz kalınması gibi etkenlerle şekillenir. Tarımsal krediler gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde tarım sektöründeki üretimi artırmaya ve bu sektördeki hayat seviyesini yükseltmeye yardımcı olan en önemli faktördür. 10

13 3. TÜRKİYE DE TARIMSAL KREDİNİN ORGANİZASYONU Tarım sektörü için gereken finansman talebinin önemli kısmı, özellikle gelişmiş ülkelerde organize tarımsal kredi kuruluşlarınca karşılanırken, gelişmekte olan ülkeler ve Türkiye de organize olmamış kredi kuruluşlarınca karşılanmaktadır. Türkiye de ve dünyada tarım kredileri, günümüzde genellikle devlet tarafından desteklenen ve bu tür kredilerin özelliklerini bilen yerel bankalar ve bu alanda uzmanlaşmış kredi kurumları, kooperatif bankalar tarafından verilmektedir Organize Olmuş Kredi Kaynakları Organize olmuş kredi kuruluşları tarım sektöründe faaliyette bulunmak, tarımsal kesiminin kredi ihtiyacını karşılamak amacıyla kanun ve yönetmeliklerle kurulmuş, kredi işlemlerini belirli esaslara göre yürüten kamu ve özel kuruluşlar olup, faiz oranlarını istedikleri gibi değiştirememektedir. Organize olmuş kredi kaynaklarında genellikle faiz oranları şahıslardan sağlanan kredilere oranla daha düşük olmaktadır. Organize olmuş kredi kuruluşlarının başında Tarım ve Köy işleri Bakanlığı, Tarım Kredi Kooperatifleri, T.C. Ziraat Bankası A.Ş., Denizbank, TEB, Şeker Bank, Vakıflar Bankası ve özel bankalar gelmektedir. Alternatif finansman kaynağı olarak ise leasing, faktöring ve vadeli işlemlerden yararlanılmaktadır Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından uygulanmakta olan tarımsal desteklerle, üreticilerin gelirlerinin artırılarak, dünya pazarlarında rekabet gücü olan sağlıklı, kaliteli ve yeterli tarımsal üretimin elde edilmesi amaçlanmaktadır. Bakanlık tarafından sunulan destekleme hizmetlerine genel olarak bakıldığında, son yıllarda kooperatiflere ciddi miktarlarda kredi sağlanmıştır döneminde toplam 287 kooperatif projesine 87 milyon TL kredi kullandırılmış iken, döneminde toplam 1600 kooperatif projesine milyon TL kredi kullandırılmıştır (SGB 2010) yılında %59 olan cari tarımsal kredi faiz oranları %17,5 e, 2009 yılında da %15 e düşürülmüştür. Bu kapsamda 1.51 Milyar TL kredi kullandırılmıştır. Tarımda pek çok alanda getirilen sübvansiyonlu kredi uygulamasıyla bu oran %0-11 aralığına çekilmiştir. Faiz oranlarındaki bu düşüşle birlikte tarımsal kredi kullanımı önemli oranda artmıştır yılında Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından 531 bin çiftçiye 1,9 milyar TL, T.C. Ziraat Bankası A.Ş. tarafından 596 bin üreticiye 7,3 milyar TL kredi 11

14 kullandırılmıştır (GTHB 2010). Tarımsal Kredilerin geri dönüş oranları ise Tarım Kredi Kooperatiflerinde %90, T.C. Ziraat Bankası A.Ş. de ise %97,6 olarak gerçekleşmiştir tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 2010/6 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yumurta ve et tavukçuluğu yatırım ve işletme kredilerine de % 50 indirim uygulanmaktadır yılından günümüze kadar kanatlı sektöründe bio güvenlik konusunda %60 indirimli kredi kullandırılmaktadır yılı içerisinde, 2008 yılında organik tarım faaliyetinde bulunan müteşebbislere 18 TL/da destekleme ödemesi yapılmıştır. Ziraat Bankasının düşük faizli kredi kullanımı 2004 yılından beri devam etmektedir yılında 484 müteşebbise TL kredi kullandırılmıştır. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü nün bağlı olduğu Devlet Bakanlığı ile Tarım ve Köy işleri Bakanlığı arasındaki protokole dayanılarak Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi hayata geçirilmiştir. Bu proje kapsamında projenin başlangıcından itibaren 7 yıllık süre zarfında programa alınan 944 proje kademeli olarak hayata geçirilmiş ve 880 kooperatife kredi desteği sağlanmıştır. Ayrıca bu projenin uygulanması ile fayda sahiplerine sürekli gelir elde edilmesinin yanında ülke hayvancılığının ıslahı ve dolayısı ile hayvansal üretimin verimliliği ve kalitesi de artırılmıştır. Bu proje kapsamında kullandırılan kredilerde; ödeme güçlüğüne düşen fayda sahiplerine daha uygun şartlarda ödeme kolaylığı sağlamak amacıyla 2009 yılı içerisinde protokol revize edilmiş ve vade 8 yıl olarak uzatılmış olup, ilk 2 yıl ödemesiz dönem ve geriye kalan 6 yılda 6 eşit taksitte olmak üzere belirlenmiştir yılında KASDP kapsamında 42 kooperatif programa alınmış olup, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü kaynaklarından TL kullandırılmıştır. Projenin başlangıcından itibaren ise toplam TL lik destek sağlanmıştır (GTHB 2009) tarihinde Türkiye genelinde Hayvancılığa Sıfır Faizli Kredi nin uygulamaya girmesiyle baş damızlık koyun-keçi, baş damızlık sığır-manda, baş besi sığırı için yatırım kredilerinde azami TL fiyatında kullandırılmıştır. İşletme kredilerinde ise azami TL ye kadar 0 faizli kredi verilmesi planlanmıştır. Krediden yararlanmak için süt sığırcılığı ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde en az 10 baş, damızlık etçi sığır ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde en az 50 baş kapasiteye sahip işletme olma şartı aranmaktadır. Yatırım kredilerinde ise büyükbaş hayvan besiciliğinde en az 10 baş kapasiteye sahip işletmeler 12

15 işletme kredisi için Ziraat Bankası veya Tarım Kredi Kooperatiflerine başvurabilmektedir Ziraat Bankası Ziraat Bankası nın tarımsal kredi politikalarının temeli üreticilerin ödeme güçlerine uygun bankaca üstlenilen riskin geri dönüşünü sağlayan sürdürülebilir kredilendirme oluşturarak ülke ekonomisine katkıda bulunmaktır. Ziraat Bankası üreticilere mevcut veya yeni kurulacak tarımsal işletmelerin finansman ihtiyaçlarını gidermek amacıyla uygun koşullarla tarımsal kredi kullandırmakta olan sektörün lider bankasıdır (Babaoğlu vd, 2007). Tarımın her alanına yönelik olarak çeşitli kredi seçenekleriyle üreticilere hizmet vermektedir yılı eylül ayı itibariyle tarımsal krediler 2009 yıl sonuna göre %31 lik artışla 10,1 milyar TL ye ulaşmıştır. Süt sığırcılığı, büyükbaş hayvan yetiştiriciliği, damızlık etçi sığır yetiştiriciliği ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği konularında kullandırılacak yatırım kredileri ile büyükbaş hayvan besiciliği konusunda kullandırılacak işletme kredilerinin faizlerine %100 oranında indirim uygulanması, ayrıca büyükbaş hayvan besiciliği konusunda TL ye kadar sübvansiyonlu kredi kullandırılması imkânı sağlanmıştır. Böylelikle eylül 2010 itibariyle üreticiye 811 milyon TL kredi kullandırılmıştır. Bakanlar Kurulu kararı kapsamında kararda yer alan illerde faaliyet gösteren doğa olayları sebebiyle zarar gören ÇKS ye kayıtlı gerçek ve tüzel kişilerin Ziraat Bankası na olan normal ve takip hesaplarında kayıtlı tarımsal kredi borçlarının %7 faiz oranı uygulanarak, 1 yıl süreyle ertelenmesine olanak sağlanmıştır. TMO nun 2010 yılı mahsulü buğday ve arpa ürünleri için düzenlediği makbuz senedi karşılığında tarımsal kredi kullandırılmış ve uygulaması başlatılmıştır. Küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin sermaye ihtiyacının karşılanmasına yönelik olarak, Dünya Bankası kaynaklarından İkinci KOBİ lerin Finansmana Erişim Projesi kapsamında 200 milyon USD kredi kullandırılmıştır. Eylül 2010 sonu itibariyle faizsiz tarımsal sulama konusunda 1,1 milyar TL kredi kullandırılmıştır. Eylül 2010 sonu itibariyle üreticilere haftalık 203 milyon TL kredi kullandırılmıştır (Ziraat Bankası 2010). Başak Kart akaryakıt, tohum, gübre, ilaç, yem, veterinerlik hizmetleri gibi tüm tarımsal girdileri 5 aya varan faizsiz dönemlerle 18 aya varan vadelerle kredili olarak edinme imkânını sağlamaktadır li yılların ortasına kadar tek başına tarımsal kredilerin hemen 13

16 hemen hepsini Ziraat Bankası karşılarken son yıllarda bu pay %65 lere gerilemiştir. Tablo 2 de Türkiye de tarımsal kredi piyasasında kamu ve özel bankaların payları verilmiştir. Özel bankaların payı 2010 yılında %26 iken 2013 yılında %36 seviyesine kadar yükselmiş 2015 yılı sonunda %31,7 olarak gerçekleşmiştir. TCZB nin tarım sektörünün finansmanına yönelik kredilerin 2015 yılsonu itibariyle 35 milyar TL ye, kredili müşteri sayısı a ulaşmıştır. Tarım sektörüne kullandırılan krediler içince TCZB kaynaklarından kullandırılan kredilerin yılsonu bakiyesi 33,7 milyar TL, kredili müşteri sayısı olmuştur. Aynı dönemde fon kaynaklı kredilerin bakiyesi 2,1 milyar TL ye, müşteri sayısı ye ulaşmıştır. TCZB tarımsal nitelikli kredi portföyünün %37 ini ( milyon TL) yatırım kredileri, %62 sini ise ( milyon TL) işletme kredi oluşturmaktadır. TCZB 2015 yılında ayrıca adet üretici ve birliğin toplam milyon TL tutarındaki destekleme ödemesine, Toprak Mahsulleri Ofisi nin milyon TL tutarındaki ürün bedeli ödemesine, Türkiye Şeker Fabrikaları nın 749 milyon TL tutarındaki şeker pancarı avans/bedel ödemesine aracılık etmiştir. Banka, tarım sektöründeki müşterilerini Başak kart ile de kredilendirmektedir yılında 6,4 milyar TL tarımsal kredi limitinin 4,9 milyar TL sini Başak kart ile kullanan 239 bin üretici 5 aya varan faizsiz dönemlerle akaryakıt, tohum, gübre, zirai ilaç, yem, veterinerlik hizmetleri gibi tarımsal girdileri ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Başak kart üye işyerlerinden satın alarak üretim süreçlerindeki finansman yükünü azaltma olanağı bulmuşlardır (TCZB 2016) T.C. Merkez Bankası T.C. Merkez Bankası nın tarım kesimine doğrudan bir kredilendirme politikası bulunmamaktadır yılına kadar İktisadi Devlet Teşekküllerine açtığı kredilerde, Toprak Mahsulleri Ofisi önemli bir paya sahip olmuştur Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri Merkez Birliği tarım sektörünü geliştirmek birçok faaliyette bulunmaktadır. Birliği başlıca faaliyetleri: -Verimliliği artırmak, -Bağlı kooperatif ve birliklerin ürün ve mamullerinin kalitesini yükseltecek tedbirler almak, 14

17 -Teknik faaliyetlerde bulunmak, -İşleme, muhafaza ve pazarlama ile ilgili fonksiyonları yerine getirmek için gerekli çalışmaları yapmak ve yaptırmak, -Gerekli görülen yerlerde şubeler açmak, kooperatif çalışmalarını koordine etmek, taşrada bulunan Tarım Kredi Kooperatifleri şubeleri ile koordineli çalışmak amacı ile ülkemiz kooperatifçiliğinin gelişmesine katkı sağlamaktır. Bankalar dışında bir diğer önemli finansman kaynağı Tarım Kredi Kooperatifleri dir. Tarım kredi kooperatifleri 16 bölge birliği ve 1821 Tarım Kredi Kooperatifi ile yerleşim alanında yaklaşık 1,3 milyon işletmenin girdi ve kredi ihtiyacını karşılamak için hizmet vermektedir (TKKMB 2016). TKK den kredi kullanabilmek için ortaklık koşulu aranmaktadır. Ortak olabilmek için tarımsal bir işletmeye sahip olunması veya belirlenen ölçülerde hayvancılık, balıkçılık ve benzeri üretim faaliyetinde bulunulması gerekmektedir. Kredinin ödeme gücü bulunan kooperatifçe, kefilliği uygun görülen en az iki ortağın müşterek borçlu ve müteselsil kefaleti ile kullandırılması esastır. Özel bankalar gibi TKK de son dönemlerde sektördeki faaliyetlerini arttırmış ve tarıma sağladıkları finansman 2010 yılında 2,4 milyar TL iken 2015 yılında 6,5 milyar TL ye ulaşmıştır Özel Bankalar Günümüzde tarım sektörüne kredi veren özel bankalar bulunmakla birlikte, toplam tarımsal krediler içerisinde ağırlığı giderek artma eğilimindedir. Şekerbank tarafından tarım sektörüne dönük iki tür kredi uygulaması bulunmaktadır. Bunlardan tarım kredisi borçlu cari hesap veya ıskonto şeklinde kullandırılırken, traktör kredileri ise en çok 36 aya kadar vadelidir. Yeni traktör için fatura bedelinin % 75 ine kadar kredi verilmektedir. Bugün Şekerbank sektörde 2 milyar TL bakiye ve %4 Pazar payı ile hizmet vermektedir. Şekerbank tan çiftçilerimize özel Hasat Kart ile üretiminize destek, ilaç, mazot, gübre, tohum ve fide gibi tarımsal ihtiyaçlarınızı şimdi alın, hasat zamanında faizsiz ödeme imkânı sunmaktadır. Denizbank ise 2004 yılı başında, başlangıçta Tariş ortaklarına dönük kredi faaliyetleri ile tarımsal kredi vermeye başlamıştır. Bankanın pamuk, üzüm, incir, zeytin, patates gibi tarımsal ürünleri üreten ve piyasada itibarı ve kredibilitesi yüksek üreticilere 15

18 dönük işletme kredisi, hayvancılığa dönük yatırım kredisi uygulamaları yanında, traktör alım kredisi uygulamaları bulunmaktadır. Denizbank, 2010 yılının ilk çeyreğinde tarım sektörüne verdiği kredi tutarını 2009 yılının sonuna göre %6 lık artış ile 1 milyar 307 milyon TL ye ulaştırmış, üretici kart sayısını ise 268 binin üzerine çıkarmıştır. Özel bankalar içerisinde Denizbank 4,873 milyon TL tarımsal kredi bakiyesi ve %10,6 pay ile sektöre finansman sağlayan özel bankadır. Ayrıca 515 bin üretici kart kullanıcı ile de tarımsal kart alanının öncülerindendir (Denizbank 2016). Denizbank ın sağladığı Üretici Kart, çiftçinin tarımsal üretimiyle ilgili ihtiyaçlarının yanı sıra bireysel ihtiyaçlarına yönelik pratik finansal çözümler de sunmaktadır. Üreticilere, hasat vadeli ödeme imkânı, gelire uygun ödeme imkânı, 7/24 nakit çekme imkânı, 7/24 alışveriş imkânı, kampanyalı işlemlerle ekstra avantajlar sağlama imkânı ve maliyet avantajı sağlamaktadır. T.C Vakıflar Bankası, üreticilerin giderek artan sermaye ihtiyaçlarını dikkate alarak, daha uygun şartlarda hizmet vermek amacıyla sera kredisi ve tarım paketi uygulamasını başlatmıştır. İş Bankası Çiftçi Kredi Destek Paketi adı altında tarım ve hayvancılık yapan üreticiye destek sağlamaktadır. İş Bankası İmece Kart ile mazot, tohum, gübre ve zirai ilaç alımlarında vade imkânı vermektedir. Yaklaşık 2 Milyar TL kredi bakiyesine ve %4 pazar payına sahiptir. Garanti Bankası tarım sektörüne destek amaçlı 60 aya varan vadelerle oto, traktör, biçerdöver alımının finansmanı, hasat dönemine uygun vadelerle yılda 1 ödemeli üretimin finansmanını sağlamaktadır. Ayrıca Ekin Kart, TMO makbuz senedi kredisi, sera kredisi, bitkisel ürün ve hayvan hayat sigortası, tarla ve ekipman alımına yönelik destek kredisi, konut kredisi gibi ürünler de sunmaktadır. TEB, Hasat Kart ile çiftçiler tohumdan gübreye, mazottan yeme tüm tarımsal ihtiyaçlarınızı karşılayabilmektedir. Türk Ekonomi Bankası %5,2 Pazar payı ve 2,368 milyar TL kredi bakiyesi ile hizmet vermektedir. Finansbank Tarım ve Hayvancılık Destek Paketi" ile hayvancılık ve tarım sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Yine Fortis, Türkiye Ekonomi Bankası (TEB), Akbank gibi özel bankalarımızın üreticinin ihtiyaç anında yanında olacak tarım/çiftçi paketi uygulamaları bulunmaktadır. 16

19 Anadolu bank Tarım Kart ve Çiftçi Kart ile üreticilerimizin nakit akışına, ürün finansmanı sağlamasına yardım etmektedir. Tarım Kart ile çiftçilerimiz Türkiye nin her yerinde alışveriş yapabilmekte ve nakit para çekebilmektedirler. 4. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE TARIMSAL KREDİ Ülkemizde tarım sektörünün en önemli finans kaynağı bankalardır. Özellikle özel bankaların son yıllarda sektörde yaşanan yoğun rekabet sonucunda düşen kâr marjının plasman anlamında potansiyel olarak gördükleri tarım alanına yönelmeleri bu anlamda büyük rol oynamaktadır. Bu dönemlerde tarım sektörüne yönelik birçok kredi türü ve kredi paketlerinin oluşturulduğu göze çarpmaktadır. Bazı bankalarda tarımsal bankacılık birimleri oluşturulmuş, bu birimler gerek genel müdürlük ve gerekse de şubeleri içeren bir örgütsel yapı içinde şekillenerek tarıma yönelik çalışmalarda bulunmuşlardır li yıllara kadar özel bankaların tarımsal kredileri, diğer sektörlere verilen kredilere göre sınırlı düzeylerde kalmıştır krizinden sonra tarım sektörünün hızla dönüşüme girmesi, makineleşmenin ve modernleşmenin artması ile birlikte T.C. Ziraat Bankası tarımsal kredileri, var olan isteği karşılayamayacak düzeylerde kalmıştır. Bu açığı gören özel bankalar, kriz ile birlikte atıl kalan kaynaklarını daha iyi değerlendirmek ve kaynakların geri dönüşümünü garanti altına almak amacıyla tarım sektörüne yönelik kredi paketlerine ağırlık vermeye başlamışlardır li yıllara kadar özel bankaların tarımsal kredileri, diğer sektörlere verilen kredilere göre sınırlı düzeylerde kalmıştır krizinden sonra tarım sektörünün hızla dönüşüme girmesi, makineleşmenin ve modernleşmenin artması ile birlikte T.C. Ziraat Bankası tarımsal kredileri, var olan isteği karşılayamayacak düzeylerde kalmıştır. Bu açığı gören özel bankalar, kriz ile birlikte atıl kalan kaynaklarını daha iyi değerlendirmek ve kaynakların geri dönüşümünü garanti altına almak amacıyla tarım sektörüne yönelik kredi paketlerine ağırlık vermeye başlamışlardır. Türk bankacılık sektörü kredi hacmi içinde tarımsal kredilerin payının 2010 yılında cari değerlerle %4 civarında pay almıştır ve 2010 sonrası özellikle hayvancılık ve sulama konusundaki kredilere olan talebin azalmasından sonra düşüler meydana gelmiştir (Çizelge 1). 17

20 Çizelge 1. Türk bankacılık sektörünün kredi hacmi ve tarımsal krediler Kaynak: TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: (Mali Aracı Kuruluş istatistikleri/sektörlere Göre Banka Kredileri) Tarımsal kredi hacminde yılları arasındaki reel değer artışı 54,05 milyar TL den 301,5 milyar TL ye ulaşmıştır (Grafik 1). Kaynak: TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: (Mali aracı kuruluş istatistikleri/sektörlere göre banka kredileri Grafik 1. Toplam kredi hacmindeki değişim (reel değerlerle) Tarımsal kredi hacminde yılları arasında %3,97 den %13,06 ya ulaşmıştır.(grafik 2) 18

21 Kaynak: TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: (Mali aracı kuruluş İstatistikleri/sektörlere göre banka kredileri) Grafik 2. Toplam tarımsal kredi hacmindeki değişim (milyar TL) (reel değerlerle*) Toplam Kredi hacmi içerisinde Tarımsal Kredilerin payı 2003 yılında %7,34 den 2010 yılında %4,33 e düşmüştür (Grafik 3). Kaynak: (Mali aracı kuruluş istatistikleri/sektörlere göre banka kredileri Grafik 3. Toplam kredi hacmi içerisinde tarımsal kredilerin payı 19

22 Takipteki alacaklar içinde en yüksek pay; - % 17.9 ile kredi kartları, - % 13.6 ile ihtiyaç kredileri, - % 7.3 ile inşaat ve toptan ticaret, - % 6.6 ile tekstil ve - % 4.1 tarımdır. Takibe düşme oranı tarım kredilerinde % 3 olup en düşük düzeydir. Türkiye de Kamu ve Özel bankaların tarımsal kredi dağılımında 2010 yılında kamu bankaların ile %73,3 olan payı 2015 yılında ile %68,3 e gerilemiştir. Bunula beraber 2010 Yılında özel bankaların tarımsal kredi dağılımında ile %26,70 olan payı 2015 yılında ile %31,7 ye yükselmiştir. Çizelge 2. Türkiye de kamu ve özel bankaların tarımsal kredi dağılımı *Kaynak: BDDK 2016 Aracı kurumlar istatistikleri Ziraat bankasının 2003 yılında %80,60 olan kredilerdeki payı 2010 yılında %68,76 ya düşmüştür. Bu düşüşte özel bankaların tarım sektöründeki sermaye yetersizliğini ve kamu bankalarındaki bürokrasiyi görüp sektöre girmeleri etkendir (Çizelge 2). 20

23 Çizelge 3. Ziraat Bankası tarafından verilen tarımsal amaçlı kredilerin genel durumu (bin TL) Kaynak: T.C Ziraat Bankası,2016. Ziraat Bankası üzerinden 2002 yılında TL tarımsal amaçlı kredi verilirken 2011 yılında bu rakam TL yükselmiştir. Tarım sektöründe kredi verilen ürün yelpazesinin artması ve özellikle hayvancılık alanında verilen kredilerdeki artış ön plana çıkmaktadır (Çizelge 3). Kaynak: T.C Ziraat Bankası,2016. Grafik 4: T.C. Ziraat Bankası tarafından verilen tarımsal amaçlı kredilerin genel durumu (bin TL.) Tarımsal amaçlı kredilerde doğrudan üreticiye 2011 yılında TL grafikte gösterilmiştir (Grafik 4). 21

24 Çizelge 4. Ziraat Bankası tarafından verilen tarımsal amaçlı kredilerin oransal dağılımı (%) Kaynak: T.C Ziraat Bankası, yılında %6,69 doğrudan üreticiye verilirken 2011 yılına gelene kadar ürün ödemelerinin ve tarım sektöründeki destekleme tutarlarındaki artışlar beraberinde kredi çekilen ürün yelpazesine ve kredi rakamlarına yansımış ve %83,34 e yükselmiştir (Çizelge4) Kaynak: T.C Ziraat Bankası,2016. Grafik 5: Ziraat Bankası tarafından verilen tarımsal amaçlı kredilerin genel durumu (%) Ziraat Bankasında Tarımsal amaçlı krediler 2011 yılında %83,34 ü doğrudan üreticiye ödenmiştir. Kredilerdeki artış rakamının yüzdesel olarak gözlemlenmektedir (Grafik 5). 22

25 Çizelge 5. Ziraat Bankası tarafından doğrudan üreticiye kullandırılan krediler (bin TL) Kaynak: T.C Ziraat Bankası, yılında 162,631 TL kredi kullanımı yapılırken, ürün yelpazesinin artması, doğrudan gelir rakamlarındaki artış, hayvancılık kredilerindeki 2010 rakamlarının artışı ile 2011 yılında TL toplam kredi üreticiye kullandırılmıştır (Çizelge 5). Çizelge 6. Ziraat Bankası tarafından doğrudan üreticiye kullandırılan kredilerin oransal dağılımı (%) Kaynak: T.C Ziraat Bankası,2016. Üreticiler 2002 yılında %47,69 bitkisel üretim, %40,47 hayvansal üretim yapmaktayken, 2010 yılı ve sonrası hayvancılık kredilerindeki artışla beraber 2010 yılında bitkisel üretim %42,21 e düşerken hayvansal üretim %48,79 a 2011 yılında da bitkisel üretim %41,01 e düşerken, hayvansal üretim %46,68 e çıkmıştır. Hayvansal 23

26 üretimdeki artış devletin izlemiş olduğu hayvancılık desteklemesi kredi rakamında artış meydana gelmiştir (Çizelge 6). Kaynak: T.C Ziraat Bankası,2016. Grafik 6: Tarımsal yatırım ve işletme kredilerinin değişimi (%) TCZB Tarımsal Yatırım kredilerinde 2003 yılında %93 seviyelerindeyken 2010 yılında %59 a gerilemiştir. Tarımsal işletme kredilerinde ise 2003 yılında %7 seviyelerindeyken 2010 yılında %41 seviyelerine çıkmıştır. Buradaki 2003 yılında işletme kredisi kaleminin yaygın olmaması, yatırım kredisi kaleminden karşılaması işletme kredisi oranının düşük seyretmesine yol açmıştır. Ziraat bankası özellikle 2005 yılından sonra işletme kredisine ağırlık vererek yatırım kredisi tarafındaki pay işletme kredisine geçmiştir. Özellikle Özel bankalarında 2005 yılından sonra yatırım kredilerine ağırlık vermeleri buradaki düşüşte etkendir (Grafik 6 ). 24

27 5. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmada birincil ve ikincil verilerden faydalanılmıştır. İkincil veriler, Türkiye Bankalar Birliği faaliyet raporlarından elde edilmiştir. Birincil veriler ise Aydın ilinde çiftçiler ile yüz yüze görüşülerek elde edilen kayıtlı verilerden oluşmaktadır. Verilerin derlemesinde ise tanımlayıcı istatistikler kullanılarak durum analizi gerçekleştirilmiştir. 25

28 6. ARAŞTIRMA BULGULARI Aydın ilinde görüşme yapılan 71 üreticinin 26 kişi 36-45, 24 kişi 46-55, 15 kişi 56,65 yaşları arasındadır. Ankete katılan Üreticilerin %36,6 sı 36-45, %33,8 i ve %21,1 i yaşları arasındadır (Çizelge 7). Çizelge 7. Üreticilerin yaşları Ankete katılan çiftçilerin 50 çiftçi %70,4 ü İlkokul, 8 çiftçi %11,3 ü ortaokul, 12 çiftçi %16,9 u Lise ve %1,4 ü üniversite mezundur. Yalnızca 1 adet yükseköğrenim gören çiftçi vardır. Tüm üreticiler okuma yazma bilmektedir (Çizelge 8) Çizelge 8. Eğitim durumu Ankete katılan üreticilerin 50 çiftçi %70,4 ü Çiftçi Bağ-kuru, 12 çiftçi %16,9 u Emekli Sandığı ve 9 çiftçi %12 SSK lıdır. 71 kişiden 50 si Çiftçi bağkuru,12 emekli sandığı,9 kişi SSK güvencesi vardır (Çizelge 9). 26

29 Çizelge 09. Sosyal Güvence Ankete katılan 68 çiftçi üreticilerin %95,8 i tarım dışı gelire sahip değildir (Çizelge 10). Çizelge 10. Tarım dışı gelir durumu Ankete katılan üreticilerin %84,5 inin geliri 100,000 TL den az çıkmıştır. 71 kişiden 60 kişi 100,000 TL den az geliri olan, 6 kişi 100, ,000 TL arasi0 5 kişi 250, ,000 TL arasında tarımsal geliri olan çiftçilerdir (Çizelge 11). Çizelge 11. Tarımsal gelir durumu Ankete katılan 71 kişiden 68 çiftçinin %95,8 inin 10 yıl ve üzerinde tarımsal mesleki deneyime sahip çiftçilerdir (Çizelge 12). 27

30 Çizelge 12. Tarımsal mesleki deneyim Ankete katılan üreticilerin %70,4 ü işinden memnun, %25,4 ü memnun değildir Ankete katılan 71 kişiden 50 si mesleğinden memnun, 18 i mesleğinden memnun değildir (Çizelge 13). Çizelge 13. Mesleki memnuniyet Üreticilerin işinden memnun olan 26 çiftçinin %36,6 sı 36-45, üreticilerin 24 çiftçinin %33,8 i yaşları arasındadır (Çizelge 14). 28

31 Çizelge 14. Yaşa göre memnuniyet düzeyi Çizelge 15. Eğitim durumuna göre memnuniyet düzeyi İşinden memnun olanların %70,4 ü İlkokul, %11,3 ü Ortaokul, %16,9 u Lise, %1,4 ü üniversite mezunudur (Çizelge 15). 29

32 Çizelge 16. Tarımsal faaliyet alanı Üreticilerin 71 kişiden 30 u %42,3 ü dekar, 29 çiftçi %40,8 i dekar arasında çiftçilik yapmaktadır (Çizelge 16). Çizelge 17. Tarımsal kooperatif/birlik üyelik durumu Üreticilerden %77,5 i tarımsal bir kooperatife üye, %22,5 i üye değildir (Çizelge 17). Çizelge 18. Üye olunan tarımsal kooperatif/birlik Anket yapılan 71 kişiden 28 i üye olunan kooperatiflerden %50,9 ü Pamuk kooperatifi, 20 çiftçi %34,4 ü kalkınma,2 çiftçi %3,5 i Tarım kredi kooperatife üyedir (Çizelge 18). 30

33 Çizelge 19. Tarımsal kredi için tercih edilen kurum Görüşme yapılan üreticilerin 56 çiftçi %78,9 u Ziraat bankası, 7 çiftçi %9,9 ü Tarım kredi, 8 çiftçi %11,3 ü Özel bankaları tercih etmiştir. Ziraat bankanın uzun yıllardır tarım sektörüne finansman sağlaması, üreticilerin alışkanlıkları Ziraat bankasını tercih etmelerinde sebeptir (Çizelge 19). Çizelge 20. Son 5 yıl içinde kredi kullanım durumu Görüşme yapılan çiftçilerin 65 kişi %91,5 i son 5 yıl içerisinde kredi kullanmıştır. Tarımda girdilerde sermaye yetersizliğinin ön plana çıkması çiftçilerin son yıllarda kredi kullanmaya itmiştir (Çizelge 20). Çizelge 21. Son 5 yıl içinde kredi kullanılan kurum Görüşme yapılan üreticilerden 42 kişi son 5 yıl içerisinde %64,6 sı Ziraat Bankası, 12 çiftçi %18,5 i Denizbank ı tercih etmişler (Çizelge 21). 31

34 Çizelge 22. Tarımsal kredi kullanımından dolayı haciz gelme durumu Görüşme yapılan 70 kişi üreticilerin %98,6 sına Kredi kullanımından dolayı haciz gelmemiştir. Çiftçinin ve üreticinin borcuna sadık olduğunun göstergesidir (Çizelge 22). Çizelge 23. Nakit para ihtiyacı karşılama şekli Görüşme yapılan 71 üreticiden 57 Çiftçi nakit ihtiyaçlarını %80,3 lük kısım Banka kredisi ile karşılamıştır. Günümüzde babanın oğluna borç vermediği dönemde önceki yıllarda da tefecilerden yüksek geri ödemeli borç alan çiftçi bunu yasal yollarla borçlanmaya döndürerek bankadan kredi çekmektedir (Çizelge 23). Çizelge 24. Tarım işletmesi için hibe kullanım durumu Görüşme yapılan 69 çiftçilerden %97,2 si hibe kullanmamıştır (Çizelge 24). 32

35 Çizelge 25. Tarımsal kredi kartı kullanım durumu Görüşme yapılan Çiftçilerin 69 çiftçi %97,2 si Tarımsal kredi kartı ile ayni alışverişini ve nakit ihtiyacını karşılamıştır (Çizelge 25). Çizelge 26. Tarımsal girdi kullanımında finansman kaynakları (Tarımsal kredi kartı kullanmayanlar) Girdi alımlarında kredi ile %26 sı tohum,% 18 i mazot,%12 si gübre, %11 i ilaç, %25 i yem ihtiyacını kredi ile büyük bir çoğunluğunu öz kaynakları ile sağlamışlardır (Çizelge 26). 33

36 Çizelge 27. Tarımsal kredi kullanılan kurumlar hakkında görüşler Ankete katılan üreticilerin tamamı (71 kişi) özel bankaların faiz oranının yüksek olduğu, Tamamı kredi limitinin yüksek olduğu, yine 32 kişinin Ziraat bankasında bürokrasi çok git-gel olduğunu bu üreticilerin özel bankalardaki hızlı hizmetten faydalandıkları ve farklı kredi imkânlarının sunulduğunu, 31 kişinin arazi yetersizliğinden kredi alamadığı izlenmektedir (Çizelge 27). Çizelge 28. Özel banka Kredi kullanım tercih nedeni Görüşme yapılan çiftçilerin 25 çiftçi %35,2 si kamu bankalarına bürokrasinin çok olduğundan, %15,5 uygun faiz oranının sağlanmasından, %40,9 kısa dönem nakit ihtiyacının karşıladığından, %57,8 i taksit ödeme kolaylığından, %21,1 alternatif fırsatlar sunmasından dolayı (kredi kartı vb.) dolayı özel bankaları tercih etmiştir (Çizelge 28). 34

37 Çizelge 29. Tercih edilen özel banka Görüşme yapılan 33kişi çiftçilerin %46,5 i Denizbank, 12kişi çiftçi %16,9 u Teb ve 12 kişi çiftçinin %16,9 Anadolu tercih etmektedir. Denizbank ın Milli Aydın Bankası Tariş bank ı devralması tarım sektörüne diğer özel bankalardan önce girmesi tercih edilmesinde önem arz etmektedir (Çizelge 29). Çizelge 30. Özel banka tavsiye durumu Görüşme yapılan 66 çiftçi %93 ü özel bankaları tavsiye etmektedir (Çizelge 30). Çizelge 31. Girdi alımında kullanılan tarımsal kart Çiftçiler girdi alımında %38 i Başak kart, %38 i Üretici kart %7 hasat kart, %5,6 sı harman kart kullanmaktadır. Ziraat banaksının önceden tarım kredilerinden kartlı sisteme geçmemesi, Denizbank ın ilk yıllarından bu yana kartlı sistem üzerinden tarımsal kredi vermesi yüzdesel değerlerde aynı çıkmasına sebep olmuştur. Ziraat bankası burada ilk yıllarında nakdi kredi ağırlıklı çalışmaktadır (Çizelge 31). 35

38 Çizelge 32. Tarımsal kredi kartından dolayı haciz durumu Görüşme yapılan üreticilerin 68 çiftçi %95,8 i tarımsal kredi kartında dolayı hacze düşmemiştir. Üretici çiftçi borcuna sağdık tır. Traktörünü satar, arazisini satar borcunu öder (Çizelge 32). Çizelge 33. Tarımsal kart memnuniyet durumu Görüşme yapılan 71 çiftçiden 57 üreticilerin %80,3 ü Tarımsal kartlardan memnundur, 12 çiftçiden %16,9 u memnun değildir. Memnun olanlar borçlarını ödedikten sonra 1 gün içerisinde tarımsal girdi alamaya başlamalarındandır. Önceki yıllarda kredilerin ödedikten sonra açılması için bekleme süreleri bulunmaktadır (Çizelge 33). Çizelge 34. Tarımsal kredi kartı kullanım süresi Görüşme yapılan çiftçilerin 62 adet Üreticilerin %87,3 ü 5 yıl ve üzerinde Tarımsal kart kullanımı yapmaktadır. Öz kaynak yetersizliği ve çiftçilerin eski yöntemlerle tefecilerden kredi kullanma alışkanlığını vazgeçmeleri, son yıllarda bankalar üzerinden kredi kullanmaya yönelmeleri tarımsal kredi kartı kullanımını arttırmaktadır (Çizelge 34). 36

39 Çizelge 35. Tarımsal girdi kullanımında finansman kaynakları Üreticilerin %21 tohumunu, %11mazotunu, %7 gübresini, %34 ilacını, %23 yem ini tarımsal kredi kartı ile almaktadır. Çiftçilerin büyük bir çoğunluğu öncelikle öz kaynaklarını kullanıp kalan kısımlarda kredi talebine gitmektedir (Çizelge 35). 37

40 7. SONUÇ VE ÖNERİLER Anket çalışması tarımsal faaliyetlerle ilgili kararları veren üreticiler ve çiftçiler ile yapılmıştır. Bu karar vericilerin sadece %2 ü kadın olup, anket bölgelerinde kadınların tarımsal faaliyetlerde temsil gücünün çok alt seviyede olduğunu görülmektedir. Tarımsal faaliyetler, neredeyse tamamı erkekler tarafından yönetilmektedir. Araştırma, karar veren kişilerin büyük çoğunluğunun orta yaş grubunda (36-65) olduğunu göstermektedir. Katılımcıların büyük çoğunluğu yaşları arasında olup, ortalama yaş 31 dir. Anket katılımcılarının %100 ü okuryazardır. Büyük çoğunluk (%70,4) ilkokul mezunu olup yalnızca %1,4 lük bir kesim üniversite mezunudur. Anket yapılan tarımsal üreticilerin eğitim durumları ülke istatistikleri ile karşılaştırıldığında, Türkiye genelinde ülke nüfusunun %9,7 sinin üniversite ya da daha yüksek bir dereceye sahip olduğu, %22 sinin lise mezunu olduğu görülmektedir. Bu verilere dayanarak tarım sektöründeki eğitim seviyesinin ülke ortalamalarının çok altında olduğu söylenebilir. Buradan iki sonuç çıkarılabilir: - Tarım yüksek eğitimli kişiler tarafından tercih edilen bir meslek değildir, -Tarımsal üreticiler yükseköğrenime ihtiyaç duymamakta veya buna fırsat bulamamaktadırlar. Eğitim düzeyi, tarımsal üreticilerin yaşı ile birlikte değerlendirildiğinde, 65 yaşa kadar olan üreticilerin bir eğitim kurumundan mezun olduğu görülmektedir. Artan yaş ile birlikte ilkokul mezunu diploması olanların sayısı da artmaktadır. Bu da, devletin eğitim düzeyini yükseltmek için uyguladığı politikaların başarılı olduğunu ve daha genç nesilde eğitim seviyesinin yükseldiğini göstermektedir. Anket katılımcısının 71 adet çiftçi nin ekili arazisi bulunmaktadır. Araştırma bölgelerindeki ortalama tarım arazisi büyüklüğü 30 dekar yani yaklaşık 30 hektardır. Anket katılımcılarının % 42,3 ünün arazisi 50 dekarın altındadır. %40,8 ni 50 ile 100 dekar arasında bitkisel tarım ile uğraşmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu nun tüm Türkiye için açıkladığı 2008 verilerine göre, Türkiye deki tarım arazilerinin %78,9 u 100 dekarın altındadır. Arazi büyüklüğü 100 dekarın altında olan anket katılımcılarının oranı ise %69 dur. Türkiye deki arazi büyüklükleri ABD (ortalama arazi büyüklüğü 169 hektar) ile kıyaslandığında oldukça küçük olsa da, Avrupa daki arazi büyüklüklerine yakındır (18,7 hektar) 38

41 Miras yoluyla geçen arazilerin kalabalık aile bireyleri arasında paylaşımı Türkiye deki küçük arazi sahipliğinin en önemli nedenidir. Sonuç olarak, III. ve IV. Bölgedeki tarım arazileri büyüklüğü Avrupa daki tarım arazileri büyüklüğüne yaklaşmaktadır ve Türkiye ortalamasının üzerindedir. Tarımsal üreticilerin yatırım / büyüme planları için ana finansman kaynağı olarak öz sermayeyi gördükleri daha önceden vurgulanmıştı. İşletme sermayesi ihtiyacının finansmanı için kullanılan kaynaklarda da farklılık görülmemektedir. Katılımcıların büyük çoğunluğu işletme sermayesi ihtiyaçları için öz kaynaklarını kullanma eğilimindedir. Katılımcılar işletme sermayesi finansmanı ihtiyacı için banka kredisi veya diğer banka ürünlerini kullanmaktadır. Borçlanmaya Bakış Banka kredisi almanın önündeki en önemli engellerin başında teminat / garanti eksikliği gelmektedir. Ankete katılanlardan %52 si kamu bankalarında bürokrasinin olması (burada özel bankalar kaymaların olabileceği), ankete katılan 71 kişinin büyük bir çoğunluğunun özel bankalarda da faiz oranın yüksek seyretmesi ön plana çıkmaktadır. Üretici, bankaların sadece konut, arazi ya da tarla gibi varlıkların ipotek verilmesi karşılığında kredi kullandırdığını söylemiştir. Krediyi geri ödeyememe korkusu, en önemli ikinci engeldir. Birçok üretici geçmişte kredi kullanım deneyimine sahip olmadığından, kredilerin sadece eşit taksitli geri ödeme planı ile sunulduğunu sanıyor olabilir ki bu da işin mevsimselliğine aykırıdır. Bu nedenle üreticiler, mevsimsel gelir ile kredi taksitlerini zamanında geri ödeyemeyecek olduklarını düşünebilirler. Yetersiz kredi vadesi ve geri ödeme koşulları da banka finansmanının önündeki bir diğer engeldir. Ancak üreticiler banka finansmanını alternatif bir finansman kaynağı olarak değerlendirmiyor değildir. Katılımcıların %15,50 sı uygun vade ve koşullarda sunulan bir krediyi almak istemektedir. Yüksek faiz ve komisyon oranı da bankadan kredi almanın önündeki en önemli engeller arasındadır. Çalışma kapsamında görüşülen üreticiler genellikle kamu bankalarını tercih etmektedirler. Ziraat Bankası piyasadaki en önemli oyuncu ve tarım finansmanında en çok tercih edilen kurum olarak gözükmektedir. Marka bilinirliği, müşteri alışkanlığı ve devlet sübvansiyon programlarına erişim beklentisi Ziraat Bankası nın açık ara tercih edilmesinde önemli bir rol oynayabilmektedir. 39

42 Türkiye deki ticari bankaların neredeyse tamamı tarım sektörüne kredi kullandırmaktadır. Yakın döneme kadar, sadece Ziraat Bankası nda müstakil bir tarım bankacılığı departmanı bulunmakta iken, günümüzde birkaç özel bankada daha tarım bankacılığı birimi bulunmaktadır. Bununla birlikte, bazı bankalar tarım bankacılığı birimi yapılanmalarını sürdürmekte, bazıları ise bu iş kolunun potansiyelini değerlendirmeye devam etmektedirler. Müstakil bir tarım bankacılığı departmanı bulunmayan bankalarda tarımsal kredilendirme faaliyetleri genellikle KOBİ bankacılığı altında yürütülmektedir. Burada teminat tarafında, üreticilerin finansmana erişimde yaşadıkları en önemli sorun olarak görüşülen tüm bankaların ortak kaygısı olmuştur. Tarım arazilerinin teminat olarak kabulünde yaşanan bazı engeller için ise, ipotekli arazi, etik ve kültürel değerler, çoklu mülkiyet, arazi sahipliği, teminat değeri belirlemede karşılaşılan zorluklar ile ipotek tesis masrafları dile getirilmiştir. Sübvansiyonlu krediler, küçük araziler, kullandırılan kredilerin denetiminde yaşanan zorluklar, girişimci ruh noksanlığı, eğitim ve çiftçilik deneyimi eksikliği ile yetersiz öz sermaye de yer almaktadır. Yüksek girdi maliyetleri, zor anlaşılır fiyatlandırma yapısı ile fiyat dalgalanmaları, üreticilerin sigorta ürünlerini kullanmamaları, kayıt dışı ekonomi ve üreticilerin satın alma, üretim ve pazarlama faaliyetlerindeki koordinasyon eksikliği de göze çarpmaktadır. Bankaların tamamı tarımın stratejik öneminin farkındadır ve Türkiye deki nüfus artışı ve iklim değişikliği gibi faktörler nedeniyle ülke tarımının desteklenmesi gerekmektedir. Aynı zamanda, tarım bankacılığının yakın bir gelecekte önemli bir operasyon el alan haline geleceği de son dönemde özel bankaların tarıma finansman sağlamak için rekabet içerisinde olmaları gözden kaçmamaktadır. Tarım kredilerinin GSYİH ye olan oranındaki artış hızının diğer sektör kredilerinin artış hızından daha yüksek olması beklenmektedir. Tarımsal müşterilerin maliyet ve gelir projeksiyonları haberdar olmaları için merkezi bir tarımsal kredilendirme mekanizmasının kullanılması durumunda, tarımsal kredilerinin daha etkin ve verimli bir şekilde kullandırılabilecektir. Tarımın insanlık için oldukça büyük önemi olmasına rağmen, üreticiler çeşitli zorluklarla karşılaşmaktadır. Finansal açıdan desteğe ihtiyacı olan üreticilerimizin gelirlerinin artırılarak, hayat kalitelerinin yükseltilmesi gerekmektedir. Günümüzde 40

43 emeğe dayalı olarak faaliyette bulunan üreticilerimizin üretimleri sınırlı kalmakta ve büyümeleri zorlaşmaktadır. Bir ürünün ortaya çıkabilmesi için gerekli olan üretim faktörlerinden sermaye unsuru tarım sektöründe yetersiz kaldığından, üreticiler sermayeye gereksinim duymaktadır. Bu sebeple, tarım sektöründe faaliyette bulunan üreticilerin finansal açıdan desteklenmesi gerekmektedir. Gelişmiş ülkelerde tarım işletmeleri ihtiyaç duydukları sermayeyi organize olmuş kredi kaynaklarından temin ederken, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler çoğunlukla akraba, arkadaş, tüccar, aracı gibi organize olmamış kredi kaynaklarını kullanmaktadır. Bu krediler genellikle kısa vadeli, yüksek faizli ve ödeme şartları oldukça ağır ve organize olmuş kredi kaynaklarının yarattığı boşluğu dolduran kredilerdir. Bu sebeptendir ki eğitim seviyesi düşük olan tarım sektörünü ekonomiye katabilmek için kredi işlemleri basit ve anlaşılabilir olmalıdır. Faiz oranları piyasa koşullarına düşürülerek, üretici fırsatçılara yüksek faizle borçlanmaktan kurtarılmalıdır. Üreticilerden ihtiyaç duydukları krediye karşılık makul teminatlar talep edilerek zor durumda kalmalarına engel olunmalıdır. Kredi kuruluşlarının organize biçimde hareket etmeleri, kredinin zamanında uygun ve ihtiyaç duyulan alanlara ulaştırılması ve amacına uygun kullanımının denetlenmesi sağlanmalıdır. Ziraat Bankası tarım sektörüne destek veren önder kuruluş olmasına rağmen, günümüzde bankacılık sektörünün gelişmesi, yeni ürünlerin ortaya çıkması ve yoğun rekabet sayesinde birçok banka ve kuruluş tarım sektörünü destekler duruma gelmiştir. Bu tarz finans kurumlarının sayılarının artması sağlanmalıdır. Ziraat Bankası üzerinden verilen gerek sübvansiyonlu kredilerin gerekse faiz destekli kredilerin özel bankalarda açılması Tarım sektörünün kalkınmasında pozitif katma değer sağlayacaktır. Ayrıca, 2008 yılının ikinci yarısında kendini gösteren kuraklık tehlikesi ve yaşanan ekonomik krizlerin üreticiler üzerinde yarattığı baskının önüne geçebilmek için devletin etkin tarımsal kredi ve eğitim politikaları uygulaması gereklidir (Türkiye Tarım Sektörüne Genel Bakış Frankfurt School of Finance&Management). Tarım sektörü mevcut koşulları ile mutlaka desteklenmesi gereken, stratejik konumdadır. Sektör birçok ülkede (özellikle AB) farklı araçlarla önemli bütçelerle desteklenmektedir. Türkiye de de tarıma yönelik destekler devam etmeli ve arttırılmalıdır. Tarımsal kredi konusunda birkaç yıldır sürdürülen faiz oranının sübvanse edilmesi uygulaması genişletilerek, sürdürülmelidir. Bu uygulamaların TCZB 41

44 kredilerinde görüldüğü üzere, yatırım kredilerinin artışında önemli bir etken olduğu göze çarpmaktadır. Tarımsal kredide önemli maliyet unsuru olan faiz dışı etkenler yeniden değerlendirilmelidir. Bu maliyetlerin azaltılabilmesi için çalışma yapılmalıdır. TCZB mevcut alt yapısı ve önemli birikimi ile sektörde ayrı bir konuma sahiptir. Bu nedenle bankanın sektörde kalması ya da konuyla ilgili kamunun bir ihtisas bankası kurulmalıdır. Özel bankaların tarım sektörüne yönelik uygulamalarının artması olumlu bir gelişmedir. Ziraat Bankası üzerinden verilen gerek sübvansiyonlu kredilerin gerekse faiz destekli kredilerin özel bankalarda açılması Tarım sektörünün kalkınmasında pozitif katma değer sağlayacaktır. Tarım sektörü bu bankalar için kredilerin geri dönüşünü garanti eden bir sektör görünümündedir. Tarımsal kooperatiflerin tarıma girdi sağlama ve ürünlerin pazarlanmasındaki etkinliği ve bu çerçevede kredilerdeki etkinliği arttırılmalıdır. Kooperatifler bankası seçeneği de değerlendirilmelidir. 42

45 KAYNAKLAR ADIGÜZEL, Ö. (2006). Tokat İli Turhal İlçesi Tarım İşletmelerinin Tarımsal Kredi Kullanım Durumları, Üreticiler Üzerine Etkileri, Karşılaştıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Tokat. ARICI, S. (2007). Türkiye de Tarımın Finansmanında Ziraat Bankasının Rolü. Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Tekirdağ. ARTUKLUOĞLU, M.M; ÖZÇELİK, A; GÜNEŞ, E., (2005). Türkiye de Tarımsal Kredi: Sözleşmeli Tarım ve Üretici Örgütleri Üzerinden Kredi Uygulamaları. Türkiye Ziraat Mühendisleri VI. Teknik Kongresi Ankara; TC. Ziraat Bankası Kültür Yayınları. BÜLBÜL, M.; ÇADIRCI, E.; GÜNEŞ, E. (1995). Tarımsal Krediler ve Uygulamaları. Türkiye Ziraat Mühendisleri IV. Teknik Kongresi Ankara; TC. Ziraat Bankası Kültür Yayınları. DİNLER, Z. (1993). Tarım Ekonomisi. Bursa; Ekin Kitabevi.ESEN, A.; Akmaz, A.; BABAOĞLU, M. (2007). Konya da Tarım ve Tarımsal Sanayi Sorunlarının Tespiti Sempozyumu. Konya: Unimat Ofset. GÜNAYDIN, G. (2006). Türkiye Tarım Sektörü. Tarım ve Mühendislik Dergisi. 76/77, TMMOB Türkiye Ziraat Mühendisleri Odası Yayınları. Ankara. KARACAN, A.R. (1991). Tarım İşletmelerinin Finansmanı ve Tarımsal Kredi. Ege Üniversitesi Yayınları İzmir. TKB. Ed. Yavuz, F. (2005): Türkiye de Tarım. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi. Erzurum. YALMAN, Y. (1996). Tarım Kredi Kooperatiflerinin Tarım Ekonomisindeki Yeri ve Sivas Örneği, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: (Mali Aracı Kuruluş istatistikkleri/sektörlere Göre Banka Kredileri) BDDK 2016 Aracı kurumlar İstatistikleri Kaynak: T.C Ziraat Bankası Türkiye Tarım Sektörüne Genel Bakış Frankfurt School of Finance&Management 43

46 ÖZGEÇMİŞ Ömür Akdağ 1979 Aydın da doğdu. İlkokul, ortaokul ve lise Öğrenimini Aydın da tamamladı Yılında girdiği Eskişehir Anadolu Üniversitesi İşletme Fakültesinden 2009 yılında mezun oldu. Şubat 2015 Haziran 2016 yılları arasında, Akdeniz Üniversitesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalında Yüksek Lisans öğrenimini tamamladı. Temmuz 2005 yılından beri Denizbank Tarım Bankacılığında Bölge Sorumlusu olarak görev yapmaktadır.