Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(4) Güz/Autumn Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi Çağlar ÇAĞLAR a Adıyaman Üniversitesi Öz Bu çalışmada, ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin algıladıkları örgütsel güven düzeyi ile yaşadıkları tükenmişlik düzeyinin birbirleri ile ve diğer değişkenlerle olan ilişkisi belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmanın evrenini yılında Adıyaman il merkezinde görev yapan ilköğretim okulu öğretmenleri oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini ise tabakalı örnekleme yöntemiyle belirlen 13 ilköğretim okulundaki 325 öğretmen oluşturmaktadır. Veri toplamak amacıyla Kişisel Bilgi Formu, Çok Amaçlı T Ölçeği ile Maslach Tükenmişlik Ölçeği kullanılmıştır. Verilerin analizinde, Mann Whitney U, Kruskal Wallis H testleri ile Spearman s korelasyon analizi kullanılmıştır. Verilerin analizi sonucunda; ilköğretim okulu öğretmenlerinin algıladıkları örgütsel güven düzeyinin orta düzeyde olduğu, yaşadıkları tükenmişlik duygusu düzeyinin de orta düzeyde olduğu görülmüştür. Yaş, branş ve öğretmen sayısı değişkenlerine göre güven boyutunda, medeni durum değişkenine göre tükenmişlik boyutunda, cinsiyet ve kıdem değişkenlerinde ise güven ve tükenmişlik boyutlarının her ikisinde, gruplar arasında anlamlı farklar bulunmuştur. Örgütsel güven düzeyi ile tükenmişlik düzeyi arasındaki ilişki analiz edildiğinde, düşük düzeyde olumsuz bir ilişki bulunmuştur. Anahtar Kelimeler Örgütsel Güven, Tükenmişlik, İlköğretim Okulları. Korku, çekinme ve kuşku duymadan inanma ve bağlanma duygusu (Türk Dil Kurumu [TDK], 1998) olarak tanımlanan güven, karmaşık, iç içe geçmiş ilişkilerin oluşturduğu toplumsal yaşamın sağlıklı sürdürülmesini sağlayan önemli etmenlerden biridir (Tschannen-Moran ve Hoy, 2000). Birbirlerine güven duyan bireylerin oluşturduğu toplumlar, yüksek güven duygusunun çok çeşitli kapsamdaki sosyal ilişki türlerinin ortaya çıkmasına olanak vermesi nedeniyle örgütsel yenilikler açısından daha iyi bir başarı sergilemektedirler. Güven duygusunun düşük olduğu toplumlarda ise bireyler, kendilerini yalnızca pazarlığa, anlaşmaya ve dava etmeye iten biçimsel kurallar ve düzenlemeler sisteminin egemen olduğu bir ortamda bulmaktadır. Bu türden düzenlemelerin bulunduğu toplumlarda, bireyleri belirlenmiş kurallara uygun davranmaya zorlayan baskıcı yöntemler kaçınılmaz bir biçimde gündeme gelmektedir (Fukuyama,1998). a Dr. Çağlar ÇAĞLAR. Eğitim Yönetimi, Teftişi, Planlaması ve Ekonomisi alanında yardımcı doçenttir. Çalışma alanları arasında örgütsel davranış yer almaktadır. İletişim: Adıyaman Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, EYT- PE Anabilim Dalı Adıyaman-Türkiye. Elektronik Posta: ccaglar@adiyaman.edu.tr Tel: /1033 Fax: Lashinger ve Finegan a göre (2005), iş ortamında güven ve saygı eksikliği hem örgüt hem de çalışan üzerinde zarar verici bir etki yaratmaktadır. Güvensiz çalışan, yüksek güven ortamında çalışana göre, örgütsel hedef ve eylemlere daha az katkıda bulunmaktadır (akt., Tüzün, 2007). Güven, örgütün başarısı için önemli bir etken olarak görülürken güvenin yokluğu örgütsel uyumu ve başa- 1827

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ rıyı bozan bir etki yaratmaktadır (Adams ve Wiswell, 2008). Örgütlerin, çalışanlarını kurallara uyması için baskıcı yöntemlere yönelmesi, çalışanların mesleki açıdan bir iş doyumu yaşayamadıkları, örgüte karşı bir kayıtsızlık geliştirdikleri ortamların yaratılmasına neden olmaktadır. Yaşanmakta olan hızlı değişimin örgütleri değişmeye ve yenileşmeye zorladığı günümüzde, örgütlerin bu meydan okuma ile başa çıkabilmeleri, çalışanların baskıya dayalı yöntemlerle bir arada tutulabildiği bir ilişkiden çok güvene dayalı, çalışanların örgüte bağlılık duyduğu ve belli ölçülerde bir doyum sağlayabildikleri bir ortamı oluşturabilme becerilerine bağlıdır. Diğer örgütlere nazaran insan ilişkilerinin daha yoğun yaşandığı eğitim örgütlerinin, değişimin getirmiş olduğu belirsizliklerle başa çıkabilmeleri, kendilerini yenileyebilmeleri güvene dayalı bir örgüt kültürünün varlığını zorunlu kılmaktadır. Örgütsel Güven Örgüt içi güven, örgüt içinde oluşan güven iklimi olup, örgütsel rollere, ilişkilere, deneyimlere dayanarak örgüt üyelerinin, diğer üyelerin niyetleri ve davranışlarına ilişkin olumlu beklentilerinden oluşmaktadır (Tüzün, 2007). Perry ve Mankin (2004) örgütsel güveni, örgütte yer alanların, yöneticilerin yetenek ve niteliklerine karşı geliştirdikleri genel inanç ve emin olma durumu olarak tanımlarken, Mishara (1996), örgütteki ilişkilerde ve etkileşimde bireylerin birbirlerine karşı açık, dürüst, gerçekçi davranmaları ve örgütün amaçları, norm ve değerlerinden haberdar olma isteği olarak tanımlamaktadır. Güven bu anlamda hem yatay hem de dikey anlamda tüm örgüt içi ilişkilerin temelini oluşturur. Bir sosyal sistem veya örgüt içerisinde çalışanların birbirleriyle kurdukları ilişkilerin tutarlı olması sonucu oluşmakta olan örgütsel güven (Demirel, 2008); örgütteki işlem maliyetlerini azaltan, üyeler arasında işbirliği yaratan ve özgeci davranmalarını sağlayan, fazladan katkı sağlama konusunda gönüllük yaratan, örgütsel kurallara uymayı kolaylaştıran ve çatışmaları azaltan bir işleve sahiptir (Erdem, 2003). Örgütsel güven; örgüt içi açık bir iletişim, karar alma sürecinde çalışanların etkin bir rol üstlenmesi, bilgi ve enformasyonun paylaşımı, duygu ve beklentilerin doğru paylaşılması gibi etkenlere bağlı olarak gelişebilir (Gilbert ve Tang, 1998). Örgütsel güven algısının yüksekliği, örgüt ve birey açısından olumlu sonuçlar doğurmaktadır. Bu sonuçların bazıları şunlardır (Polat, 2007); Örgütsel yenileşme ve öğrenme, istendik örgüt iklimi oluşturma, bilgi yaratma, örgütün çevreye uyumunu kolaylaştırmaktadır. İşgörenlerin iş doyumunu, işe ve örgüte bağlılığını, moral düzeyini, sosyal sorumluluk, problem çözme, öncelik ve risk alma davranışlarını artırmakta, İşgörenlerin yaşadığı örgütsel stresi, çatışmayı, işten ayrılma niyetini, işe devamsızlığı, iş terki ve iş devrini azaltmaktadır. Bu nedenle örgütsel güven doğrudan ya da dolaylı etkilerle bireylerin ve grubun başarımını artırmaktadır. Örgütsel güven birçok değişkeni etkilemektedir. Okullardaki güven, işbirliğini kolaylaştırmada (Tschannen-Moran, 2001), açık okul kültürü geliştirmede (Hoffman, Sabo, Bliss ve Hoy, 1994), grup bağlılığını teşvik etmede, okul liderliğinde, öğrenci başarısında (Goddard, Tschannen-Moran ve Hoy, 2001), okul kalitesini artırmada (Hoy ve Tschannen-Moran, 2003) önemli bir etkiye sahiptir (akt., Polat, 2007). Benzer biçimde, araştırma sonuçları, örgütsel güven ile öğretmenlerin yaşam doyumları (Yılmaz ve Sünbül, 2009), örgütsel iklim (Özdil, 2005), örgütsel değişim (Lenz, 2005) ve tükenmişlik (Ceyanes, 2004) kavramları arasında bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Okul örgütlerindeki güven düzeyi, okuldaki ilişkilerin bir ürünüdür. Okullarda güven, hesap verilebilirliği, kazanımları ve demokrasiyi kapsayan bir olgudur (Meier, 2002). Tshanmen-Moran ve Hoy a göre (1998), okulda başarıyı yakalayabilmek, öğretmenler arasında ve öğretmenlerle yöneticiler arasında sağlıklı ilişki ve eğitimsel açıdan daha iyi bir ortam oluşturmak açısından güven önemli bir etkendir (akt., Ercan, 2006). Araştırma sonuçları, güven düzeyinin yüksek olduğu sınıflardaki öğretmen ve öğrencilerin, düşük olan sınıflardaki öğretmen ve öğrencilere nazaran öğrenme etkinliklerine daha fazla zaman ayırdıklarını ortaya koymaktadır (Baloche, 1998 den akt., Ceyanes, 2004). Okul merkezli yönetim, katılımcı karar alma, ailelerin okul yönetimine katılımı gibi yeni yönetim yaklaşımları ve işbirlikli öğrenme, proje tabanlı öğrenme gibi yeni öğretim yaklaşımlarının okullarda uygulanabilirliği önemli ölçüde güven duygusunun varlığına bağlıdır (Tschannen-Moran ve Hoy, 2000). Tükenmişlik Gücünü yitirmiş olma, çaba gösterememe (TDK, 1998) olarak tanımlanan tükenmişlik insanlara yardım hizmeti sunan mesleklerde ve duygusal 1828

3 ÇAĞLAR / Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı... taleplerin yoğun olduğu ortamlarda uzun süre çalışan, insanlara hizmet verme yönünde yoğun isteğe sahip meslek elamanlarında daha sık görülmektedir (Çokluk, 2000). Tükenmişlik kavramı, insanlarla ilgili işlerde çalışanlar arasında görülen enerji tükenmesi, güç kaybı ve karşılanamayan istekler sonucu duygusal tükenme ile sonuçlanan mesleksel bir stres olarak tanımlanmaktadır (Deliorman, Boz, Yiğit ve Yıldız, 2009). Pines, Elliot ve Kafry (1981) tükenmişliği, insanlarla birlikte yaşanan yoğun ilişkilerin oluşturduğu duygusal baskılardan kaynaklanan fiziksel, duygusal ve zihinsel tükeniş olarak ifade etmektedirler (akt., Ayalon, 1989). Maslach ve Jackson a göre (1981) tükenmişlik; insanlarla yoğun bir ilişki içinde olanlarda görülen, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı duygusunda azalma olmak üzere üç bileşenden oluşan bir tür sendromdur. Duygusal tükenme, bireylerin yorgunluk ve duygusal yönden kendilerini yıpranmış hissetmelerindeki artış, enerji kaybı, halsizlik, aşırı yorgunluk olarak tanımlanmaktadır. Duygusal tükenme, çoğunlukla bireyde diğer insanlara yardım ederken istenen psikolojik ve duygusal taleplerin aşırılığı nedeniyle ortaya çıkan bitkinlik durumunu ifade eder. Duygusal tükenme, bireyin depresif duygularıyla, kendini desteksiz ve güvensiz hissetme, ümitsizlik, evde gerginliğin artışı, kızgınlık, huzursuzluk, mutsuzluk gibi olumsuz duygularını artırırken olumlu duygularını azaltmaktadır (Kayabaşı, 2008). Duyarsızlaşma, bireylerin işine karşı yabancılaşması nedeniyle hizmet verilen bireylere karşı umursamaz ve alaycı bir tutum geliştirdikleri durumları tanımlamaktadır. Duyarsızlaşma, işi ve çevresini denetleyemediğini düşünen bireyin olumsuz durumlarla karşılaştığında kendini çaresiz hissetmesi ve bir makine gibi davranmaya başlaması, biçiminde ortaya çıkmaktadır (Cordes, Dougherty ve Bulum, 1997). Kişisel başarıdaki düşüş ise diğer iki boyutu yaşayan bireylerin bunun sonucunda işin gereklerini yerine getirmekte zorlanmaları, üretkenliklerinin azalması, özgüvenlerinin zayıflaması gibi durumları tanımlamaktadır. Cherniss (1980) tükenmişliği; stres, gerginlik ve savunma olmak üzere üç aşamalı bir süreç olarak görmektedir (akt., Ayalon, 1989). Stres yaratan etmenlerden birinin örgütsel güven düzeyinin düşüklüğü olduğu göz önüne alındığında düşük düzeydeki örgütsel güvenin tükenmişlik duygusu üzerinde olumsuz bir etki yaratacağı söylenebilir. Öğretmenlik, günlük yaşamsal sorunlarla başa çıkmayı zorlaştırma konusunda yüksek risk taşıyan mesleklerden biri olarak tanımlanmaktadır (Baltaş ve Baltaş, 1999). Öğrenci-öğretmen, okul-aile çatışmaları, öğrencilerin disiplin sorunları, aşırı kalabalık sınıflar ve yetersiz fiziki koşullar, toplum desteğinin az olması, sosyal ve politik güçlerin eğitim kurumları üzerindeki baskıları, kurumda karar sürecine katılımın yetersiz olması gibi sorunların eğitim örgütlerinde sıkça yaşanıyor oluşu bu örgütlerde çalışan öğretmenlerin genel olarak diğer mesleklerde çalışan kişilerin yaşadığı ortalama stresten daha fazlasını yaşamalarına neden olmaktadır. Stres, kaygı ve tükenmişliğin ortaya çıkmasına neden olan bu sorunlar; düşük başarım, işe yönelik olumsuz tutumlar, sıkça tekrarlanan iş devamsızlıkları, işten ayrılmayı isteme, fiziksel ve ruhsal sağlıkta bozulma gibi sonuçlara yol açmaktadır (Çokluk, 2000). Sıkıntılı, kaygılı ve mutsuz bir öğretmen, öğrencilerini duygusal olarak olumsuz yönde etkilerken, hoşgörülü, sakin ve destekleyici öğretmen olumlu etki yapmaktadır (Girgin, 2010). Öğretmenlerin yaşadıkları stres ve tükenmişlik, ailelerin, yöneticilerin, öğrencilerin ve velilerin üzerinde anlamlı etkilere sahiptir ve doğrudan ya da dolaylı olarak tüm topluma yansımaktadır (Friedman ve Farber, 1992 den akt., Çokluk, 2000). Araştırmanın Amacı Bu araştırma ile ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlerin çalıştıkları okullara ilişkin olarak algıladıkları örgütsel güven düzeyi ile tükenmişlik düzeylerinin bazı değişkenler açısından incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel güven ve tükenmişlik düzeylerinin; cinsiyet, medeni durum, yaş, branş, mesleki kıdem, görev yapılan okuldaki öğretmen sayısı değişkenlerine göre farklılık gösterip göstermediği belirlenmeye çalışılmıştır. Literatürde örgütsel güven ile tükenmişliği ayrı ayrı araştıran çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Ancak literatürde her iki boyut arasındaki ilişkiyi ortaya koyan çalışmalar yetersiz gözükmektedir. Örgütsel güvenin alt boyutu olan müdüre güven ile öğretmen tükenmişliğini konu alan Ceyanes in (2004), araştırmasının dışında bu ilişkiyi araştıran bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Bu nedenle araştırmanın ikinci amacı, örgütsel güven düzeyi ve alt boyutlarıyla tükenmişlik düzeyi ve alt boyutları arasındaki ilişkinin belirlenmesi yoluyla bu alandaki boşluğun giderilmesine katkı sunmaktır. 1829

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Araştırma Modeli Yöntem Araştırmanın modeli, ilişkisel tarama modeline dayalı betimsel bir çalışmadır. Bu araştırmada, ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlerin örgütsel güven düzeyleri ve alt boyutları ile tükenmişlik düzeyleri ve alt boyutları arasındaki ilişkinin belirlenmesi, her iki düzeyin; cinsiyet, medeni durum, yaş, branş, kıdem ve çalışılan okuldaki öğretmen sayısı değişkenlerine göre farklılık gösterip göstermediği incelenmiştir. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini, öğretim yılında Adıyaman merkez ilçede bulunan 34 ilköğretim okulunda görev yapan 10 öğretmen oluşturmaktadır. 34 ilköğretim okulu sosyo-ekonomik durumlarına göre alt, orta ve üst düzey olmak üzere üç gruba ayrılmış, orta gruptan yedi, alt ve üst gruplardan üçer olmak üzere toplam 13 ilköğretim okulu tabakalı örnekleme yöntemiyle belirlenmiştir. Belirlenen bu okullarda görev yapan 400 öğretmen araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Ölçek formlar, 13 ilköğretim okulunda görev yapan bütün öğretmenlere araştırmacı tarafından doğrudan uygulanmıştır. Uygulanan ölçek formların, eksik ve hatalı doldurulanları elendikten sonra 325 ölçek form değerlendirmeye alınmıştır. Örnekleme alınan öğretmenlere ilişkin istatistikî bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo1. Örnekleme İlişkin Betimsel İstatistikler Değişkenler Frekans(f) Yüzde (%) Cinsiyet Medeni Durum Yaş Branş Kadın Erkek Evli Bekar Sınıf Fen Bilimler Sosyal Bilimler Güzel Sanatlar Kıdem Öğretmen Sayısı Tablo 1 de görüldüğü üzere, örnekleme alınan öğretmenlerin; cinsiyet açısından; 109 u (% 33.5) kadın, 216 sı (% 66.5) erkek; medeni durum açısından, 280 ni (%.2) evli, 45 i (% 13.8) bekar; yaş açısından 85 i (% 26.2) yaş aralığında, 92 si (% 28.3) yaş aralığında, 76 sı (% 23.4) yaş aralığında, 39 u (% 12) yaş aralığında, 33 ü (% 10.2) 46 yaş üstü; branş açısından, 155 i (% 47.7) sınıf öğretmeni, 47 si (% 14.5) fen bilimleri, 87 si (% 26.8) sosyal bilimler, 36 sı (% 11.1) güzel sanatlar alanında; kıdem açısından, 62 si (% 19.1) 1 5 yıl arası, 78 i (% 24) 6 10 yıl arası, 105 i (%32.3) yıl arası, 41 i (% 12.6) yıl arası, 24 ü (% 7.4) yıl arası, 15 i (% 4.6) 26 yıl ve üstü; okul mevcudu açısından, 26 sı (% 8) 1 25 arası, 145 i (% 44.6) arası, sı (% 26.5) arası, 68 i (% 20.9) 76 ve üzeri mevcudu olan okullarda görev yapmaktadırlar. Veri Toplama Araçları Kişisel Bilgi Formu: Bu formda, araştırmaya katılan öğretmenlerin; cinsiyet, medeni durum, yaş, branş, kıdem ve çalışılan okuldaki öğretmen sayılarına ilişkin maddeler yer almaktadır. Çok Amaçlı T Ölçeği: Araştırmada, öğretmenlerin örgütsel güven duygularını ölçmek için Hoy ve Tschannen-Moran (2003) tarafından geliştirilen, Özer, Demirtaş, Üstüner ve Cömert (2006), tarafından Türkçeye uyarlanarak geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılan Çok Amaçlı T Ölçeği kullanılmıştır. Faktör analizi sonucunda, ölçekte yer alan maddelerin üç faktöre dağıldığı, meslektaşlara güven boyutunda 7 (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7), öğrenci ve velilere güven boyutunda 8 (8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15), müdüre güven boyutunda ise 5 (16, 17, 18, 19, 20) maddenin yer aldığı görülmüştür. Ölçeğin iç tutarlılık katsayısı (Cronbac h Alpha); meslektaşlara güven boyutu için.82, öğrenci ve velilere güven boyutu için.70, müdüre güven boyutu için.87 ve ölçeğin geneli için.87 olarak hesaplanmıştır. Bu araştırmada da araştırmacı tarafından ölçeğin gü- 1830

5 ÇAĞLAR / Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı... Tablo 2. Örgütsel Güven Ölçeğine İlişkin Betimsel İstatistikler Boyutlar n K En Düşük Puan En Yüksek Puan x Ss Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Güven Toplamı venirliği için yapılan hesaplamada Cronbach Alpha iç tutarlılık katsayıları meslektaşlara güven boyutu için.89, öğrenci ve velilere güven boyutu için., müdüre güven boyutu için.92 ve ölçeğin geneli için.90 olarak bulunmuştur. Ölçek toplam 20 maddeden oluşmaktadır ve maddeler; katılıyorum (1), kısmen katılıyorum (2), orta düzeyde katılıyorum (3), çoğunlukla katılıyorum (4) ve tamamen katılıyorum (5) biçiminde derecelendirilmiştir. Ölçeğe ilişkin istatistikî bilgiler Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2 de görüldüğü gibi, ölçeğin meslektaşlara güven boyutunda, toplam yedi madde yer almakta ve bu boyutta alınan en düşük puan 7.00, en yüksek puan tir. Meslektaşlara güven boyutunun aritmetik ortalaması 24.71, standart sapması 5.58 olarak bulunmuştur. Verilerin yorumlanmasında bu boyut için arası orta düzey, bu düzeyin altı düşük ve olumsuz, üzeri ise yüksek ve olumlu olarak değerlendirilmiştir. Ölçeğin öğrenci ve velilere güven boyutunda, toplam sekiz madde yer almakta ve bu boyutta alınan en düşük puan 9.00, en yüksek puan dir. Öğrenci ve velilere güven boyutunun aritmetik ortalaması 21.57, standart sapması 5.68 olarak bulunmuştur. Verilerin yorumlanmasında bu boyut için arası orta düzey, bu düzeyin altı düşük ve olumsuz, üzeri ise yüksek ve olumlu olarak değerlendirilmiştir. Ölçeğin müdüre güven boyutunda, toplam beş madde yer almakta ve bu boyutta alınan en düşük puan 5.00, en yüksek puan tir. Müdüre güven boyutunun aritmetik ortalaması 20.43, standart sapması 4.49 olarak bulunmuştur. Verilerin yorumlanmasında bu boyut için arası orta düzey, bu düzeyin altı düşük ve olumsuz, üzeri ise yüksek ve olumlu olarak değerlendirilmiştir. Ölçekten alınan en az toplam puan 31.00, en çok toplam puan dir. Ölçeğin aritmetik ortalaması 66.74, standart sapması ise olarak bulunmuştur. Ölçeğin toplam puanın yorumlanmasında aralığı orta düzey, altı düşük ve olumsuz güven algısı, üzeri ise yüksek ve olumlu güven algısı olarak yorumlanmıştır. Maslach Tükenmişlik Envanteri: Tükenmişliği ölçmek amacıyla da Maslach ve Jackson (1985) tarafından geliştirilen, Ergin (1992) tarafından Türkçe ye uyarlanan Maslach Tükenmişlik Envanteri kullanılmıştır. 22 maddeden oluşan ölçeğin, duygusal tükenmişlik boyutu 9 maddeden (1, 2, 3, 6, 8, 13, 14, 16, 20), duyarsızlaşma boyutu 5 maddeden (5, 10, 11, 15, 22), kişisel başarı (üçüncü) boyutu ise tersten puanlanan 8 maddeden (4, 7, 9, 12, 17, 18, 19, 21) oluşmaktadır. Ölçeğin iç tutarlılık katsayısı (Cronbac h Alpha); duygusal tükenmişlik boyutu için.83, duyarsızlaşma boyutu için.65, kişisel başarı boyutu için.72 olarak hesaplanmıştır. Test/tekrar test yöntemiyle elde edilen iç tutarlılık katsayıları ise duygusal tükenme boyutu için.83, duyarsızlaşma boyutu için.72, kişisel başarı boyutu için.67 dir. Araştırmacı tarafından hesaplanan iç tutarlılık katsayıları ise şöyledir: duygusal tükenme boyutu için.87, duyarsızlaşma boyutu için.70, kişisel başarı boyutu için.76 ve ölçeğin toplamı için.79 olarak hesaplanmıştır. Ölçek toplam 22 maddeden oluşmaktadır. Maddeler; hiçbir zaman (1), çok nadir (2), bazen (3), çoğu zaman (4) ve her zaman (5) biçiminde derecelendirilmiştir. Ölçekten elde edilen veriler Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3. Tükenmişlik Ölçeğine İlişkin Betimsel İstatistikler Boyutlar n K En En Ss x Düşük Yüksek Puan puan Duygusal Tükenmişlik Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Tükenmişlik Toplamı Tablo 3 te görüldüğü üzere, ölçeğin duygusal tükenmişlik boyutunda, toplam dokuz madde yer almakta ve bu boyutta alınan en düşük puan 10.00, en yüksek puan dır. Duygusal tükenmişlik boyutunun aritmetik ortalaması 20.49, standart sapması 4.95 olarak bulunmuştur. Verilerin yorumlanmasında bu boyut için arası 1831

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 4. Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyinin Cinsiyet Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına Yönelik Mann Whitney U Testi Sonuçları Boyut Cinsiyet n Sıra Ort. SO Güven Toplamı 1.Kadın Erkek Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Tükenmişlik Toplamı Duygusal Tükenmişlik ( alt boyut ) Duyarsızlaşma Kişisel Başarı 1.Kadın 2.Erkek 1.Kadın 2.Erkek 1.Kadın 2.Erkek 1.Kadın 2.Erkek 1.Kadın 2.Erkek 1.Kadın 2.Erkek 1.Kadın 2.Erkek , sd U *p< 0.05 orta düzey, bu düzeyin altı düşük ve olumlu, üzeri ise yüksek ve olumsuz olarak değerlendirilmiştir. Ölçeğin duyarsızlaşma boyutunda, toplam beş madde yer almakta ve bu boyutta alınan en düşük puan 5.00, en yüksek puan dir. Duyarsızlaşma boyutunun aritmetik ortalaması 11.29, standart sapması 3.22 olarak bulunmuştur. Verilerin yorumlanmasında bu boyut için arası orta düzey, bu düzeyin altı düşük ve olumlu, üzeri ise yüksek ve olumsuz olarak değerlendirilmiştir. Ölçeğin kişisel başarı boyutunda, toplam sekiz madde yer almakta ve bu boyutta alınan en düşük puan 19.00, en yüksek puan dır. Kişisel başarı boyutunun aritmetik ortalaması 31., standart sapması 3.78 olarak bulunmuştur. Verilerin yorumlanmasında bu boyut için arası orta düzey, bu düzeyin altı düşük ve olumsuz, üzeri ise yüksek ve olumlu olarak değerlendirilmiştir. Ölçekten alınabilecek en az toplam puan 49.00, en çok toplam puan dir. Ölçeğin aritmetik ortalaması 63.65, standart sapması ise 5.71 olarak bulunmuştur. Ölçeğin toplam puanın yorumlanmasında aralığı orta düzey, altı düşük ve olumlu tükenmişlik duygusu, üzeri ise yüksek ve olumsuz tükenmişlik duygusu olarak yorumlanmıştır. Örgütsel güven düzeyi ile tükenmişlik düzeyi ile alt boyutları arasındaki ilişkiyi belirlemede kullanılan korelasyon katsayısı için; arası düşük, arası orta, arası ise yüksek olarak değerlendirilmiştir. Verilerin Analizi Araştırmada yer alan alt problemlerin çözümlenmesinde betimsel istatistik yöntem ve teknikler kullanılmıştır. Anketlerden elde edilen verilerin analizinde SPSS (Statistical Packet for Social Studies) programı kullanılmıştır. İlk adım olarak, ölçeklerden elde edilen verilerin aritmetik ortalama (x) ve standart sapma (Ss) gibi betimsel istatistikleri hesaplanmıştır. Ardından, verilerin homojenliği ve dağılımların normalliğine ilişkin Homogeneity of variance ve Sample K-S testleri yapılmış, dağılımların normal olmaması nedeniyle tüm boyutlar için Mann Whitney U ve Kruskal - Wallis H testleri uygulanmıştır. Örgütsel güven düzeyi ile tükenmişlik düzeyi ve alt boyutları arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla da Spearman s Korelasyon Testi yapılmıştır. Bulgular Cinsiyet Değişkenine Göre Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyi Örgütsel güven ve tükenmişlik düzeyinin cinsiyet değişkenine göre farklılaşıp farklılaşmadığını belir- 1832

7 ÇAĞLAR / Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı... lemek amacıyla yapılan analizde dağılımın normal olmaması nedeniyle Mann Whitney U testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 4 de gösterilmiştir. Tablo 4 de görüldüğü üzere, cinsiyet değişkeni açısından; güven [χ2 = 4.60; p <.05] ile tükenmişlik [χ2 = 4.56: p <.05] boyutlarında, öğrenci ve velilere güven [χ2 = 7.18; p <.05] ile duygusal tükenmişlik [χ2 = 4.87; p <.05] alt boyutlarında gruplar arasında anlamlı bir farklılaşma varken diğer boyutlarda gruplar arasında anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Anlamlı farklılık gösteren boyutlar incelendiğinde güven boyutunda, erkeklerin sıra ortalamasının (SO = ), kadınların sıra ortalamasından (SO = ), tükenmişlik boyutunda ise kadınların sıra ortalamasının (SO = ), erkeklerin sıra ortalamasından (SO = ) daha yüksek olduğu görülmektedir. Alt boyutlar açısından; öğrenci ve velilere güven alt boyutunda, erkeklerin sıra ortalamasının (SO = ), kadınların sıra ortalamasından (SO = ), duygusal tükenmişlik alt boyutunda ise kadınların sıra ortalamasının (SO = ), erkeklerin sıra ortalamasından (SO = ) daha yüksek olduğu görülmektedir. Medeni Durum Değişkenine Göre Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyi Örgütsel güven ve tükenmişlik düzeyinin medeni durum değişkenine göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla yapılan analiz sonucunda dağılımın normal olmaması nedeniyle Mann Whitney U testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 5 de gösterilmiştir. Tablo 5 te görüldüğü üzere, medeni durum değişkeni açısından; tükenmişlik boyutunda [χ2 = 6.396; p <.05] ve duygusal tükenmişlik [χ2 = 4.352; p <.05 ] alt boyutunda gruplar arasında anlamlı bir farklılaşma varken diğer boyutlarda gruplar arasında anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Anlamlı farklılık gösteren boyutlar incelendiğinde, tükenmişlik boyutunda, bekarların sıra ortalamasının (SO = ), evlilerin sıra ortalamasından (SO = ) yüksek olduğu, duygusal tükenmişlik alt boyutunda yine bekarların sıra ortalamasının (SO = ), evlilerin sıra ortalamasından (SO = ) daha yüksek olduğu görülmektedir. Yaş Değişkenine Göre Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyi Örgütsel güven ve tükenmişlik düzeyinin yaş değişkenine göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla yapılan analiz sonucunda dağılımların normal olmaması nedeniyle Kruskal Wallis H testi, farkların kaynağını görebilmek amacıyla da Mann Whitney U testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 6 da gösterilmiştir. *p< 0.05 Tablo 5. Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyinin Medeni Durum Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına Yönelik Mann Whitney U Testi Sonuçları Boyut Medeni Durum n Sıra Ort. SO Güven Toplamı 1.Evli Bekar Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Tükenmişlik Toplamı Duygusal Tükenmişlik ( alt boyut ) Duyarsızlaşma Kişisel Başarı *p< Evli 2.Bekar 1.Evli 2.Bekar 1.Evli 2.Bekar 1.Evli 2.Bekar 1.Evli 2.Bekar 1.Evli 2.Bekar 1.Evli 2.Bekar sd U

8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 6. Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyinin Yaş Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına Yönelik Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Boyut Yaş n Sıra Ort. SO Güven Toplamı Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Tükenmişlik Toplamı Duygusal Tükenmişlik ( alt boyut ) Duyarsızlaşma Kişisel Başarı sd X 2 Fark (U=2074.5) 1-4 (U=1005) 1-5 (U=803.5) 2-3 (U=2395.5) 2-4 (U=1142.5) 2-5 (U= 919.5) Tablo 6 da görüldüğü üzere, yaş değişkeni açısından; öğrenci ve velilere güven alt boyutunda [χ2 = ; p <.05] gruplar arasında anlamlı bir fark varken diğer boyutlarda anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Anlamlı fark görülen öğrenci ve velilere güven alt boyutuna ilişkin yapılan, Mann Whitney U testi sonucuna göre; yaş grubu ile yaş, ve 46 + yaş grupları arasında, yaş grubu ile yaş, yaş ve 46 + yaş grupları arasında anlamlı bir fark olduğu görülmektedir. Bu boyutta, en yüksek sıra ortalamasına 46 + yaş grubu sahipken (SO = ), bu grubu sırasıyla yaş (SO = ), yaş (SO = 1.42) gruplarının izlediği ve en düşük ortalamanın ise yaş grubunun (SO = ) olduğu görülmektedir. Branş Değişkenine Göre Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyi Örgütsel güven ve tükenmişlik düzeyinin branş değişkenine göre farklılaşıp farklılaşmadığını be- 1834

9 ÇAĞLAR / Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı... Tablo 7. Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyinin Branş Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına Yönelik Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Boyut Branş n Sıra Ort. Sd X 2 Fark Güven Toplamı Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Tükenmişlik Toplamı Duygusal Tükenmişlik (alt boyut ) Duyarsızlaşma Kişisel Başarı 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar 1.Sınıf Öğr. 2.Fen Bilimleri 3.Sosyal Bilimler 4.Güzel Sanatlar SO U 1-2 (U=2738.5) 1-3(U=4852.5) *p< 0.05 lirlemek amacıyla yapılan analiz sonucunda dağılımların normal olmaması nedeniyle Kruskal Wallis H testi, farkların kaynağını görebilmek amacıyla da Mann Whitney U testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 7 de gösterilmiştir. Tablo 7 de görüldüğü üzere, öğrenci ve velilere güven alt boyutunda [χ2 = ; p <.05] branş değişkenine göre gruplar arasında anlamlı bir fark varken diğer boyutlarda gruplar arasında anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Anlamlı fark görülen öğrenci ve velilere güven alt boyutunda farkın kaynağını görebilmek amacıyla yapılan Mann Whitney U testi sonucuna göre; sınıf öğretmenliği ile fen bilimleri ve sosyal bilimler öğretmenliği grupları arasında anlamlı bir fark görülmektedir. Bu boyutta, sınıf öğretmenliği grubu en yüksek sıra ortalamasına sahipken (SO = ), en düşük ortalamaya fen bilimleri grubunun (SO = ) sahip olduğu görülmektedir. Kıdem Değişkenine Göre Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyi Örgütsel güven ve tükenmişlik düzeyinin kıdem değişkenine göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla yapılan analiz sonucunda dağılımların normal olmaması nedeniyle Kruskal Wallis H testi, farkların kaynağını görebilmek amacıyla da Mann Whitney U testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 8 de gösterilmiştir. 1835

10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 8. Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyinin Kıdem Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına Yönelik Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Boyut Kıdem n Sıra Ort. Sd X 2 Fark Güven Toplamı Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Tükenmişlik Toplamı Duygusal Tükenmişlik ( alt boyut ) Duyarsızlaşma Kişisel Başarı SO U 1-4 (U=877.5) 2-4 (U=1024.5) 3-4 (U=1720) (U=2467) 1-6 (U=292.5) 2-3(U=2957.5) 2-6 (U=348.5) 3-4 (U=1675.5) 4-6 (199.5) *p< 0.05 Tablo 8 de görüldüğü üzere, kıdem değişkeni açısından; tükenmişlik boyutu [χ2 = ; p <.05] ile öğrenci ve velilere güven alt boyutunda [χ2 = ; p <.05] gruplar arasında anlamlı bir fark varken diğer boyutlarda gruplar arasında anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Anlamlı fark görülen tükenmişlik boyutunda farkın kaynağını görebilmek amacıyla yapılan Mann Whitney U testi sonucuna göre; 1 5 yıl arası kıdeme sahip öğretmen grubu ile yıl ve 26 + yıl grupları arasında, 6 10 yıl kıdeme sahip grup ile yıl ve 26 + yıl grupları arasında, yıl arası kıdeme 1836

11 ÇAĞLAR / Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı... Tablo 9. Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyinin Yaş Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına Yönelik Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Boyut Öğretmen Sayısı Güven Toplamı Meslektaşlara Güven Öğrenci ve Velilere Güven Müdüre Güven Tükenmişlik Toplamı Duygusal Tükenmişlik (alt boyut ) Duyarsızlaşma Kişisel Başarı n Sıra Ort. SO Sd X Fark U 1-2 (U= ) 2-3 (U= 5312) *p< 0.05 sahip grup ile yıl ve 26 + yıl grupları arasında anlamlı bir farklılık görülmektedir. Grupların sıra ortalamalarına bakıldığında en yüksek sıra ortalamasının 6 10 yıl (SO= ), en düşük sıra ortalamasının 26 + yıl (SO=121.50) grubuna ait olduğu görülmektedir. Öğrenci ve velilere güven alt boyutu incelendiğinde, yıl kıdeme sahip grup ile 1 5 yıl, 5 10 yıl ve yıl kıdeme sahip gruplar arasında anlamlı bir fark görülmektedir. Anlamlı farklılık görülen grupların sıra ortalamalarına bakıldığında, yıl (SO = ), yıl (SO = ), 1 5 yıl (SO = ) ve en düşük sıra ortalamasının ise 6 10 yıl (SO = ) kıdeme sahip gruba ait olduğu görülmektedir. Okuldaki Öğretmen Sayısı Değişkenine Göre Örgütsel Güven ve Tükenmişlik Düzeyi Örgütsel güven ve tükenmişlik düzeyinin yaş değişkenine göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla yapılan analiz sonucunda dağılımların normal olmaması nedeniyle Kruskal Wallis H testi, farkların kaynağını görebilmek amacıyla da Mann Whitney U testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 9 da gösterilmiştir. Tablo 9 da görüldüğü üzere, müdüre güven alt boyutunda [χ2 = 7.851; p <.05] okuldaki öğretmen sayısı değişkenine göre gruplar arasında anlamlı bir fark varken diğer boyutlarda gruplar arasında anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Anlamlı fark görülen müdüre güven alt boyutunda farkın kaynağını görebilmek amacıyla yapılan Mann Whitney U testi sonucuna göre; arası öğret- 1837

12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 10. Örgütsel Güven Boyutları ile Tükenmişlik Boyutlarına İlişkin Spearman s Korelasyon Değerleri Değişkenler Duygusal Tükenmişlik Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Tükenmişlik Toplamı Meslektaşlara Güven -.26** -.17**.19** -.18** Öğrenci ve Velilere Güven -.22** -.17**.16** -.19** Müdüre Güven -.28** -.26**.27** -.20** Örgütsel Güven Toplamı -.31** -.24**.27** -.22** ** p< 0.01 mene sahip grup ile 1 25 ve öğretmen sayısına sahip gruplar arasında anlamlı bir fark görülmektedir. Grupların sıra ortalamalarına bakıldığında, en yüksek sıra ortalamasının, 1 25 arası öğretmene sahip gruba ait olduğu (SO = ), bu grubu sırasıyla arası (SO = ), 76 ve üzeri (SO = ) öğretmene sahip grupların izlediği, en düşük ortalamanın ise arası (SO = ) öğretmene sahip grubun olduğu görülmektedir. Örgütsel Güven Düzeyi ile Tükenmişlik Arasındaki İlişki Örgütsel güven düzeyi ile tükenmişlik düzeyi ve alt boyutları arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla Spearman s Korelasyon analizi yapılmış ve sonuçlar Tablo 10 da gösterilmiştir. Tablo 10 da görüldüğü üzere, meslektaşlara güven boyutu ile duygusal tükenmişlik [ r = -.26; p <.01], duyarsızlaşma [ r = -.17; p <.01 ] ve tükenmişlik [ r = -.18; p <.01 ] boyutları arasında düşük düzeyde olumsuz, kişisel başarı boyutu [r =.19; p <.01 ] ile düşük düzeyde olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Öğrenci ve velilere güven boyutu ile duygusal tükenmişlik [r = -.22; p <.01], duyarsızlaşma [ r = -.17; p <.01 ] ve tükenmişlik [ r = -.19; p <.01 ] boyutları arasında düşük düzeyde olumsuz, kişisel başarı [r =.16; p <.01 ] alt boyutu ile düşük düzeyde olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Müdüre güven boyutu ile duygusal tükenmişlik [ r = -.28; p <.01 ], duyarsızlaşma [ r = -.26; p <.01] ve tükenmişlik [ r = -.20; p <.01 ] boyutları arasında düşük düzeyde olumsuz, kişisel başarı [ r =.27; p <.01 ] boyutu ile düşük düzeyde olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Örgütsel güven boyutu ile duygusal tükenmişlik alt boyutu [ r = -.31; p <.01 ] arasında orta düzeyde olumsuz, duyarsızlaşma [ r = -.24; p <.01 ] ve tükenmişlik [ r = -.22; p <.01 ] boyutları arasında düşük düzeyde olumsuz, kişisel başarı boyutu [ r =.27; p <.01] ile düşük düzeyde olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Örgütsel güven ile tükenmişlik düzeyi arasında [ r = -.22; p <.01] düşük düzeyde olumsuz bir ilişki bulunmaktadır. Tartışma Araştırmadan elde edilen veriler, cinsiyet değişkeni açısından incelendiğinde; kadın ve erkek öğretmenler arasında güven, tükenmişlik boyutları ile öğrenci ve velilere güven, duygusal tükenmişlik alt boyutlarında gruplar arasında anlamlı bir fark olduğu görülmektedir. Güven boyutu ile öğrenci ve velilere güven alt boyutunda erkek öğretmenlerin güven düzeyinin kadın öğretmenlerden daha yüksek, tükenmişlik boyutunda ve duygusal tükenmişlik alt boyutunda ise kadın öğretmenlerin tükenmişlik düzeyinin erkek öğretmenlerden daha yüksek olduğu görülmektedir. Güven boyutu ile öğrenci ve velilere güven alt boyutundaki bu sonuç, Özer ve arkadaşları (2006), Ercan (2006) ile Polat ve Celep in (2008) araştırma bulgularını doğrular niteliktedir. Erkek öğretmenlerin güven düzeyinin yüksekliği, örgütsel güvenin oluşmasında belirleyici bir konumda olan kurum yöneticilerinin cinsiyetinden kaynaklanabilir. Ölçeklerin uygulandığı okullardaki müdürlerin erkek olması, toplumsal yapıdaki geleneksel kadın-erkek ilişkilerinin okula da yansımasının bir sonucu olarak, yöneticilerle erkek öğretmenler arasında daha yakın bir iletişim ve etkileşim yaratırken kadın öğretmenlerle müdürler arasında daha resmi bir ilişkiye neden olmaktadır. Bu durum, erkek öğretmenlerin güven düzeyini yükseltirken kadın öğretmenlerde daha az güvene yol açtığı söylenebilir (Polat, 2007). Öğrenci ve veliye güven alt boyutunda kadın öğretmenlerin güven düzeyinin düşük olması, kadın öğretmenlerin öğrenci ve velilerle iletişim kurmada erkek öğretmenlere nazaran daha çok sıkıntı yaşadıklarının bir göstergesi olabilir. Oysa benzer araştırmalarda Çokluk-Bökeoğlu (2001) ve Özdil (2005) bu 1838

13 ÇAĞLAR / Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyi İle Öğretmenlerin Mesleki Tükenmişlik Düzeyinin Bazı... boyutlarda cinsiyetler arasında anlamlı bir farklılık olmadığını belirtmektedirler. Cinsiyete göre tükenmişlik boyutunda ve duygusal tükenmişlik alt boyutunda kadın öğretmenlerin, erkeklere oranla daha yüksek tükenmişlik duygusu yaşadıkları bulgusu; Tümkaya (1996), Babaoğlan (2007), Ergin (1992), Özer (1998), Akçamete, Kaner ve Sucuoğlu, (2001), Girgin (1995), Sucuoğlu ve Kuloğlu-Aksaz (1996) ve Kayabaşı nın (2008) çalışmaları ile paralellik göstermektedir. Kadınların, yapı olarak daha duygusal olmaları ve okul yaşamı dışında, evde de sorumluluklarının erkeklere nazaran daha fazla olması (Maslach ve Jackson, 1985) kadın öğretmenlerin erkek meslektaşlarına nazaran daha fazla tükenmişlik yaşamalarına yol açabilir. Oysa Çokluk (1999), Kırılmaz, Çelen ve Sarp (2003), Dolunay (2001), Gündüz (2004), Cemaloğlu ve Şahin (2007), Ensari ve Tuzcuoğlu (1995) cinsiyet ile tükenmişlik düzeyi arasında anlamlı bir ilişki olmadığını belirtirlerken Avşaroğlu, Deniz ve Kahraman (2005) erkek öğretmenlerin daha yüksek tükenmişlik yaşadıklarını belirtmektedirler. Cinsiyet açısından kadın öğretmenlere nazaran erkeklerin güven düzeyinin yüksek aynı zamanda tükenmişlik düzeylerinin düşük, kadın öğretmenlerin ise bunun tersi biçimde güven düzeylerinin düşük, tükenmişlik düzeylerinin yüksek olması, örgütsel güven ile tükenmişlik arasındaki olumsuz ilişkiyi göstermesi açısından önemli bir bulgudur. Veriler, medeni durum açısından analiz edildiğinde güven ve alt boyutlarında gruplar arasında anlamlı bir farklılık gözlenmezken, tükenmişlik boyutunda ve duygusal tükenmişlik alt boyutunda anlamlı bir farklılaşmanın olduğu görülmektedir. Her iki boyutta da bekar öğretmenlerin tükenmişlik düzeyinin evli öğretmenlerden daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın bu sonuçları; Cemaloğlu ve Şahin (2007), Babaoğlan (2007), Ensari ve Tuzcuoğlu (1996), Ergin (1992), Torun (1995), Özer (1998), Örmen (1993), Tümkaya (1996), Izgar (2001), Tuğrul ve Çelik in (2002) araştırma sonuçları ile paralellik göstermektedir. Araştırma sonuçları Kayabaşı nın (2008) sonuçları ile çelişmektedir. Bekar öğretmenlerin daha yüksek tükenme duygusu taşımaları, bu öğretmenlerin yaşam biçimi ile ilişkisi olduğu söylenebilir. Evli öğretmenlerin, bekar öğretmenlere nazaran daha düzenli bir yaşam biçimlerinin olması, aile yaşamının insanları sorunlar karşısında daha esnek ve deneyimli hale getirmesinin yanı sıra bireylere sosyal destek (Maslach ve Jackson, 1985) sunması nedeniyle daha az tükenmişlik yaşadıkları söylenebilir. Yaş değişkenine göre veriler analiz edildiğinde; öğrenci ve velilere güven alt boyutunda gruplar arasında anlamlı bir fark görülmektedir. En düşük güven düzeyi yaş arası öğretmenlerde görülürken en yüksek güven düzeyi 46 yaş ve üzeri öğretmenlerde görülmektedir. Buna göre yaş arttıkça öğrenci ve velilere güven düzeyinin de yükseldiği söylenebilir. Güven duygusunun önemli bileşenlerinden biri etkili bir iletişimdir. İnsanların birbirlerine güven duymaları birbirlerini daha yakından tanımalarına ve daha yakın ilişkiler kurabilmelerine bağlıdır. Bunun yolu etkili bir iletişim ve etkileşimden geçmektedir. Genç öğretmenlerin, öğrenci ve velilerle etkili bir iletişim kurmada daha fazla sorun yaşama olasılığı, onlarda güven düzeyini azaltan bir etki yarattığı söylenebilir. Branş değişkenine göre veriler analiz edildiğinde, öğrenci ve velilere güven alt boyutunda gruplar arasında anlamlı bir farklılaşma varken diğer boyutlarda anlamlı bir fark görülmemektedir. Öğrenci ve velilere güven alt boyutunda gruplar analiz edildiğinde, sınıf öğretmenlerinin güven düzeyinin, sosyal bilimler ve fen bilimleri alanındaki öğretmenlerden daha yüksek olduğu görülmektedir. Oysa, Özer ve arkadaşları (2006), Çokluk- Bökeoğlu ve Yılmaz (2008) ve Ercan ın (2006) çalışmalarında branş değişkenine göre bir farklılaşma olmadığı belirtilmektedir. Sınıf öğretmenlerinin, öğrenci ve velilere güven alt boyutunda güven düzeylerinin daha yüksek çıkması, bu gruptaki öğretmenlerin öğrenci ve velileri ile daha fazla bir arada olmaları ve bunun sonucunda daha yoğun ilişkiler kurabilmelerinin bir sonucu olduğu söylenebilir. Kıdem değişkenine göre veriler analiz edildiğinde, tükenmişlik boyutu ile öğrenci ve velilere güven alt boyutunda gruplar arasında anlamlı farklılık varken, diğer boyutlarda anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Tükenmişlik boyutunda çalışma yılı arttıkça tükenmişlik düzeyinin azaldığı görülmektedir. Bu sonuç, Ensari ve Tuzcuoğlu (1996), Girgin (1995, 2010), Özer (1998), Dolunay ve Piyal in (2003) çalışmalarını destekler niteliktedir. Oysa, Kayabaşı (2008), Avşaroğlu ve arkadaşları (2005) kıdem değişkenine göre gruplar arasında bir farklılık olmadığını belirtmektedirler. Kıdem artarken tükenmişlik düzeyinin düşmesi, öğretmenlerin beklenti ve deneyimleriyle ilişkili olduğu söylenebilir. Öğretmenlerin kıdemi arttıkça mevcut durumu kabullenmelerine, başlangıçtaki idealist konumlarından yavaş yavaş uzaklaşarak ve daha gerçekçi beklentiler geliştirmelerine yol açmaktadır. Beklentilerin azalması yaşanan tükenmişliğin de azalmasına neden olmaktadır. Kıdemin 1839

14 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ artması, öğretmenlerin deneyimini de artırmaktadır. Öğretmenler, deneyimleri yoluyla tükenmişlikle başa çıkma yöntemlerini öğrenmektedirler (Konert, 1997). Tükenmişlikle başa çıkma deneyimleri tükenmişlik düzeyinin düşmesine yol açmaktadır. Öğrenci ve velilere güven alt boyutunda ise kıdem arttıkça güven düzeyinin de artmakta olduğu görülmektedir. Kıdem ile öğrenci ve velilere güven alt boyutu arasında anlamlı bir ilişkinin olması, Polat ve Celep in (2008) araştırma sonuçlarını desteklerken Özer ve arkadaşları (2006) ile Çokluk-Bökeoğlu ve Yılmaz ın (2008) araştırma sonuçları ile çelişmektedir. Kıdemi düşük olan öğretmen gruplarının güven düzeylerinin diğerlerine göre düşük olması, yaş değişkenine benzer biçimde bu grup öğretmenlerin öğrenci ve velilerle iletişim kurmada diğerlerine göre daha fazla sorun yaşadıkları biçiminde yorumlanabilir. Kıdem arttıkça iletişim becerileri ve mesleki deneyim de artacağından, kıdeme bağlı olarak öğretmenlerin, öğrenci ve velilerle iletişim kurmada daha az sorun yaşayacakları, bunun da güven düzeyi üzerinde olumlu etki yarattığı söylenebilir. Okulda bulunan öğretmen sayısına göre veriler analiz edildiğinde müdüre güven alt boyutunda gruplar arasında anlamlı bir farklılaşma görülmektedir. Okuldaki öğretmen sayısı arttıkça müdüre duyulan güven azalmaktadır. Bu sonuç, Özer ve arkadaşları (2006) ile Ercan ın (2006) çalışmalarını destekler niteliktedir. Müdüre duyulan en yüksek güven düzeyi 1 25 arası öğretmenin çalıştığı okullarda görülmektedir. Okuldaki öğretmen sayısının az olması müdürün öğretmenlerle daha yakın ilişkilerin kurabilmesini ve tarafların birbirlerini daha yakından tanıyarak güven duygusu geliştirebilmelerini sağlamaktadır. Bu durumun, müdüre duyulan güveni artıran bir etki yarattığı söylenebilir. Örgütsel güven ve tükenmişlik ölçeklerinden alınan toplam puanlar analiz edildiğinde, öğretmenlerin, algıladıkları örgütsel güvenin orta düzeyde olduğu ve yaşadıkları tükenmişlik düzeyini de benzer biçimde orta düzeyde değerlendirdikleri görülmektedir. Araştırmada öncelikle ortaya konulmaya çalışılan örgütsel güven düzeyinin alt boyutları ile tükenmişlik düzeylerinin alt boyutları arasındaki ilişkiye bakıldığında; örgütsel güvenin; meslektaşa güven, öğrenci ve velilere güven, müdüre güven alt boyutları ile tükenmişlik düzeyinin; duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma alt boyutları arasında anlamlı ancak düşük bir olumsuz ilişki, kişisel başarı alt boyutu ile yine anlamlı ancak düşük olumlu bir ilişki olduğu görülmektedir. Genel anlamda örgütsel güven düzeyi yükseldikçe öğretmenlerin yaşadıkları duygusal tükenme ve duyarsızlaşma düzeyi azalmakta, kişisel başarı duygusu ise güven düzeyi ile birlikte artmaktadır. Bu ilişkiden hareketle okullardaki örgütsel güven düzeyini artıran etkenlerin, tükenmişlik düzeyini azaltan bir etki yarattığı söylenebilir. Öğretmenlik, tükenmişlik duygusunun en yoğun biçimde hissedildiği mesleklerden biridir. Öğretmenlerdeki tükenmişlik düzeyinin yüksek oluşu, öğretmenlerin okulun amaçlarını gerçekleştirmeye daha az katkıda bulunma isteğinde olduklarını gösteren önemli bir özelliktir. Örgütsel başarı, öğretmenlerin ortak amaca daha yüksek düzeyde katkıda bulunma istekliliklerine bağlıdır. Bu isteklilik, öğretmenlerin kendilerini daha az tükenmiş hissedecekleri ortamların yaratılmasını zorunlu kılmaktadır. Böyle bir ortamın bileşenlerinden birinin birçok değişkeni etkileyen, kendisinin de birçok değişkenden etkilendiği bilinen örgütsel güven kavramı olduğu açıktır. Okullarda örgütsel güvenin oluşturulması ve bu güven düzeyinin yükseltilmesi, öğretmenlerin daha az tükenmişlik duygusu yaşamaları açısından oldukça önemlidir. Örgütsel güven uzun dönemde oluşmakta ve çok yavaş değişmektedir. Bu nedenle okullarda güven ortamının oluşturulması uzun dönemli bir çabayı gerekli kılmaktadır. Okul yönetimince, etkili iletişim kanallarına sahip açık bir örgüt kültürünün oluşturulması ve sürdürülmesi, uzun dönemde oluşabilen örgütsel güvenin yaratılmasında önemli bir başlangıç oluşturacaktır. 1840

15 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(4) Autumn Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. An Examination of Teacher s Occupational Burnout Levels in terms of Organizational Confidence and Some Other Variables Çağlar ÇAĞLAR a Adıyaman University Abstract An effort is made in this research to determine the correlations between primary school teachers levels of confidence in their organization and their burnout levels and other variables. The research population is composed of teachers teaching in the primary schools located in the city center of Adıyaman in academic year whereas the sample is made up of 325 teachers teaching at 13 primary schools chosen by using stratified sampling. Personal information Forms, a multi-purpose T scale and Maslach s Burnout Scale were used so as to gather the data. Mann Whitney U, Kruskall Wallis H tests as well as Spearman s correlation analysis were employed in the analysis of the data obtained. Consequently, it was found out that the organizational trust level of the primary teachers was medium-level and their burnout levels were medium as well. By analyzing the data significant differences were found in the variables of age, branch and the number of teachers on the dimension of trust; in the variable of marital status in burn out dimension; and in the variables of seniority and age in the dimensions of trust and burn out levels between groups. On examining the correlations between organizational confidence levels and burnout levels, a low negative relation was found. Key Words Organizational Trust, Burnout, Primary Schools.. Trust, which is defined as adherence with no fear, hesitation or doubt in Turkish dictionary (Türk Dil Kurumu [TDK], 1998), is one of the factors which assures that social life, which is made up of complex relations one inside another, is sustained in a healthy way (Tschannen-Moran & Hoy, 2000). Societies which are composed of individuals having confidence in each other display higher success in terms of organizational novelties a PhD. Çağlar Çağlar is currently an Assistant Professor at the Department of Educational Sciences, Education Administration Supervision Planning and Economics. His research interests include organizational behavior. Correspondence: Assist. Prof. Çağlar Çağlar. Adiyaman University, Faculty of Education, Department of Education Administration Supervision Planning and Economics, Adıyaman/Turkey. ccaglar@adiyaman.edu.tr Phone: due to the fact that high levels of trust lead to the emergence of various types of relations. In societies with low confidence levels, however, individuals find themselves in an environment where there is a system of formal rules and regulations forcing them to make bargains, to agree and to take legal actions. In societies with such regulations, oppressive methods forcing individuals to act in accordance with predetermined rules are always on the agenda inevitably (Fukuyama, 1998). According to Lashinger and Finegan (2005), lack of respect and confidence in a work environment has harmful effects on both the organization and the employee. An employee with no confidence makes fewer contributions to organizational objectives and actions than one with confidence (cited in Tüzün 2007). Confidence is regarded as an important factor for the success of an organization whereas lack of confidence damages the har- 1841