Prof. Dr. Necmettin CEYLAN danışmanlığında, Yasin KOÇAK tarafından hazırlanan Yumurta Tavuğu Rasyonlarına Farklı Düzeylerde Probiyotik İlavesinin Perf

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ YUMURTA TAVUĞU RASYONLARINA FARKLI DÜZEYLERDE PROBİYOTİK İLAVESİNİN PERFORMANS VE YUMURTA KALİTESİNE ETKİSİ Yasin KOÇAK ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her hakkı saklıdır

2 Prof. Dr. Necmettin CEYLAN danışmanlığında, Yasin KOÇAK tarafından hazırlanan Yumurta Tavuğu Rasyonlarına Farklı Düzeylerde Probiyotik İlavesinin Performans ve Yumurta Kalitesine Etkisi adlı tez çalışması 06/03/2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Şakir Doğan TUNCER Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Necmettin CEYLAN Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Zootekni Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. İbrahim ÇİFTÇİ Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Zootekni Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi YUMURTA TAVUĞU RASYONLARINA FARKLI DÜZEYLERDE PROBİYOTİK İLAVESİNİN PERFORMANS VE YUMURTA KALİTESİNE ETKİSİ Yasin KOÇAK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Necmettin CEYLAN Bu araştırmada, yumurta tavuğu rasyonlarına farklı düzeylerde probiyotik (DI-A-ZYME 256) ilavesinin performans ve yumurta kalitesine etkileri incelenmiştir. Araştırma Tavukçuluk Araştırma Enstitüsünden sağlanan kahverengi yumurta tavuklarında 9 hafta sürdürülmüştür. Denemede % 0, 0.05, 0.1 ve 0.15 probiyotik ilavesi ile oluşturulan 4 farklı grubun etkileri tesadüf blokları deneme düzenine göre test edilmiştir. Gruplar her birinde 3 tavuk bulunacak şekilde 12 tekerrürlü olarak düzenlenmiştir. Araştırma yemleri izonitrojenik ve izokalorik olarak hazırlanmış ve deneme süresince serbest olarak verilmiştir. Araştırma sonunda tüm deneme verilerini içeren ortalama yumurta verimi, yumurta ağırlığı ve yem değerlendirme sayısı (YDS) bakımından muameleler arasında istatistiki olarak önemli bir farklılık bulunmamıştır (P>0.05). Bununla birlikte 1. ve 6. haftalarda yumurta üretiminde % 0.1 probiyotik ilavesi ile kontrole göre önemli düzeyde iyileşme tespit edilmiştir(p<0.05). Denemede ortalama yem tüketimi yemlerine % 0.1 probiyotik ilave edilen tavuklarda yemleri ile % 0 ve 0.05 düzeyinde probiyotik verilenlerden önemli miktarda daha yüksek bulunmuştur (P<0.05). Araştırmada yumurta kalite kriteri olarak incelenen, yumurta ağırlığı, kırılma mukavemeti, ak ve sarı yüksekliği, kabuk kalınlığı ve kabuk ağırlığı değerleri muamelelerden önemli seviyede etkilenmemiştir (P>0.05). Yumurta sarı rengi ise % 0.1 ve % 0.15 probiyotik ilavesiyle % 0.05 probiyotik ilavesine göre önemli düzeyde iyileşmiş (P<0.05), ancak kontrol grubuna göre bu iyileşme önemli bulunmamıştır (P>0.05). Sonuç olarak araştırmadan elde edilen veriler, yumurta tavuğu rasyonlarına farklı düzeylerde probiyotik ilavesinin performans ve yumurta kalitesi üzerine önemli düzeyde bir etkisinin olmadığını, ancak yem tüketiminin probiyotik ilavesinden olumlu yönde etkilendiğini göstermektedir. 2007, 46 sayfa Anahtar Kelimeler: Yumurta tavuğu, Probiyotik, Performans, Yumurta kalitesi i

4 ABSTRACT Master Thesis EFFECTS OF DIFFERENT LEVELS OF PROBIOTIC SUPPLEMENTATION ON PERFORMANCE AND EGG QUALITY OF LAYING HENS Yasin KOÇAK Ankara University Graduate School Natural and Applied Sciences Department of Animal Science Supervisor: Prof. Dr. Necmettin CEYLAN In the present study, effects of probiotic (DI-A-ZYME 256) supplementation on performance and egg quality were examined. The research was conducted with brown egg layers from Ankara Poultry Research Institute through 9 weeks. In the study, effects of four dietary treatments made by 0, 0.05, 0.1 and 0.15 % probiotic supplementation were tested according to randomized block design. Each treatments were designed to have 12 replicates, each has 3 laying hens. Diets used in the experiment were prepared as izo-caloric and izo-nitrojenic and provied ad libitum through the experiment. At the end of the experiment, it was found that mean egg production, egg mass production, egg weights and feed conversion ratio were not significantly affacted by the treatments (P>0.05). However, according to the data of first and sixth week results, 0.1 % probiotic supplementation improved egg mass production significantly as compared to the control (P<0.05. Mean feed intake values significantly increased in hens received diet with 0.1 % probiotic than hens consumed feeds supplemented 0.0 and 0.05 % probiotics (P<0.05). Egg weight, breaking strength, albumen and yolk heights, shell thickness and shell weight as examined egg quality criterions were not significantly influenced by the dietary treatments (P>0.05). However yolk color significantly improved (P<0.05) by 0.1 and 0.15 % probiotic supplementation comparing to 0.05 % probiotic supplementation but not to unsupplemented control. As a results; data obtained from the research show that supplementation of laying hen diets with different levels of probiotics did not have any significant effects on performance and egg quality parameters, except feed consumption which is significantly by 0.1 % probiotic supplementation. 2007, 46 page Key Words: Laying hens, Probiotic, Performance, Egg quality ii

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimim süresince yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren ve çalışmalarımın her safhasında yardımını esirgemeyen hocam sayın Prof. Dr. Necmettin CEYLAN a, probiyotik yem katkı maddesini temin ederek bilimsel çalışmamıza yardım eden Tarımsan Kimya Sanayi Ticaret A.Ş. ye, çalışmalarımı yönlendiren ve hayvan materyalinin temininde son derece yardımcı olan hocam sayın Dr. Muzaffer ÇÖRDÜK e, çalışmalarımda bana yardım eden sayın Duran BACI ya, desteğini benden esirgemeyen sayın Semra SEHTİYANCI ve araştırma görevlisi arkadaşım Nuray ÇULAMOĞLU na, çalışmalarımda ve tezimin hazırlanmasında tüm fedakarlığını ortaya koyarak bana yardımcı olan sevgili eşim Ziraat Mühendisi N. Selen KOÇAK a, birçok fedakarlıklar göstererek maddi manevi desteğini benden hiçbir zaman esirgemeyen sevgili aileme teşekkürlerimi sunarım. Yasin KOÇAK Ankara, Mart 2007 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSTRACT.. ii TEŞEKKÜR. iii SİMGELER DİZİNİ. v ŞEKİLLER DİZİNİ.. vi ÇİZELGELER DİZİNİ vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Probiyotiklerin Özellikleri ve Etki Mekanizması Bakteri ve Mayaların Özellikleri ve Etkileri Probiyotiklerin Sahip Olması Gereken Özellikler Probiyotiklerin Kullanılmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Probiyotiklerin Hayvan Besleme Alanında Kullanımı Probiyotiklerin Verim Arttırıcı Olarak Kullanımı Probiyotiklerin Hayvan Sağlığı Alanında Kullanımı Kanatlılarda Probiyotiklerle Yapılmış Çalışmalar Enzimlerin Özellikleri ve Etkileri Enzimlerin Sınıflandırılması ve Sahip Olması Gereken Özellikler MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Hayvan materyali Yem materyali Yöntem Rasyonların hazırlanması Deneme gruplarının oluşturulması ve denemenin yürütülmesi İstatistik yöntemler ARAŞTIRMA BULGULARI Canlı Ağırlık Ölüm Miktarı Performans Sonuçları Yumurta verimi Yumurta ağırlığı Yumurta üretimi Yem tüketimi Yem Değerlendirme Sayısı (YDS) Yumurta kalite kriterleri TARTIŞMA VE SONUÇ. 36 KAYNAKLAR.. 41 ÖZGEÇMİŞ.. 46 iv

7 SİMGELER DİZİNİ CAA cm dl g kcal kg mg YDS NOP Canlı Ağırlık Artışı Santimetre Desilitre Gram Kilokalori Kilogram Miligram Yem Değerlendirme Sayısı Nişasta Olmayan Polisakkaritler v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 Deneme Grupları Başlangıç ve Bitiş Canlı Ağırlıkları, g 26 Şekil 4.2 Haftalara Göre Yumurta Verimi. 28 Şekil 4.3 Haftalara Göre Yumurta Ağırlığı 29 Şekil 4.4 Haftalara Göre Yumurta Üretimi.. 31 Şekil 4.5 Haftalara Göre Yem Tüketimi.. 32 Şekil 4.6 Haftalara Göre Yem Değerlendirme Sayısı (YDS) 34 vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Kanatlılarda katkı maddesi olarak kullanılan probiyotik mikroorganizmalar (Anonim, 2006) 6 Çizelge 2.2 Yemlerde kullanılan eksojen enzim kombinasyonlarının yapısında yer alan enzimler ve etki şekilleri 21 Çizelge 3.1 DI-A-ZYME 256 Etken Madde ve İçeriği 22 Çizelge 3.2 Enzimler ve minimum aktiviteleri. 22 Çizelge 3.3 Deneme rasyonlarının yapısı (g/kg) ve kimyasal içeriği 25 Çizelge 4.1 Deneme gruplarının deneme başı ve deneme sonu belirlenen ortalama canlı ağırlıkları, g.. 26 Çizelge 4.2 Haftalara Göre Yumurta Verimi, (%) 27 Çizelge 4.3 Haftalara Göre Yumurta Ağırlığı, (g) 29 Çizelge 4.4 Haftalara Göre Yumurta Üretimi, (g/tavuk/gün) 30 Çizelge 4.5 Haftalara Göre Yem Tüketimi, (g/tavuk/gün) 32 Çizelge 4.6 Haftalara Göre Yem Değerlendirme Sayısı (YDS), (g yem/g yumurta üretimi).. 33 Çizelge 4.7 Yumurta Kalite Kriteri, (%) 35 vii

10 1. GİRİŞ Günümüzde tavukçuluk sektörü büyük bir endüstri haline gelmiştir. Bugünün tavukçuluk endüstrisi dünün tavukçuluğundan farklı olduğu gibi gelecekteki endüstri de bu günkünden farklı olabilecektir. Son yıllarda üreticilerden tüketicilere kadar, yumurta endüstrisinin tüm safhalarında yumurta kalitesine artan bir önem verilmektedir. Bu da yumurta kalitesiyle ilgili özelliklerin ele alınması, geliştirme için yöntemler araştırılması ve büyük bir endüstrinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Nispeten dayanıksız ve kolay bozulabilen gıda maddeleri arasında yer alan yumurta, uygun olmayan muhafaza ve nakliye şartlarında çevreden kolayca etkilenir ve hızlı bir bozulmaya maruz kalabilir. Normal büyüklükte bir yumurta, yaklaşık 6.6 gram protein (% 12.9) içerir. Yumurta proteini insanların gıda maddeleri ile alması gereken amino asitlerin tamamını içerir. Buna karşılık kalori düzeyi çok düşüktür (80-85 kcal.). Yine bir yumurta yaklaşık 5-6 g yağ ve 0.4 g dan daha az karbonhidrat içermektedir. Yumurta, kalorisi düşük bir gıda olarak bilinmektedir.yağda eriyen vitaminler (A, D, E ve K) ve suda eriyen vitaminler (Tiamin, Riboflavin, Pantotenik asit, Niacin, Folik asit ve vitamin B-12) yumurtada mevcuttur. Mineral maddeler bakımından da yumurtanın durumu iyi olup özellikle Fe, P, Cu, Ca ve Zn gibi minerallerce zengin olduğu bilinmektedir yaşlar arasında ergin bir insanın günlük protein ihtiyacı, erkeklerde 72, kadınlarda 53 gram olup bu miktarın yarısının hayvansal kaynaklı gıdalardan alınması gerekmektedir ve bir yumurta ile yetişkin insanın günlük protein ihtiyacının 1/4 ü karşılanabilmektedir. Özellikle yumurta ve et tavukçuluğunda uygulanan modern yetiştirme yöntemleri, beslenme ve çeşitli stres faktörleri ve genetik olarak hayvanın daha hassaslaşmış olması normal bağırsak florasını olumsuz yönde etkileyerek enfeksiyonlara direnci azaltmakta ve enteropatajenik etkenlerin bağırsaktaki faaliyetini teşvik etmektedir. 1

11 Yem katkı maddeleri, yemden yararlanmayı arttırmak, elde edilen hayvansal ürünlerin miktar ve kalitesini yükseltmek, hayvanları sağlıklı tutmak ve sonuçta elde edilen ürünün birim maliyetini daha düşük düzeye indirmek için kullanılan maddelerdir. Yemler, hayvan besleme ve biyoteknoloji alanlarında sağlanan ilerlemelere paralel olarak çeşitli yem enzimleri ve probiyotikler, yem katkı maddeleri içerisinde en önemli ve üzerinde en çok durulan konuların başında gelmektedir. İlk başta antibiyotiklerle kıyaslamak amacıyla, sonradan antibiyotikler için devam eden yasaklanma eğilimleriyle alternatif olarak sunulan probiyotikler, verildiği hayvanın bağırsaklarında patojen mikroorganizmalara karşı antagonistik etki gösteren, bağırsak florası üzerine yararlı etkiler oluşturan patojen olmayan gram (+) ve fakültatif anaerob olan, laktik asit üreten canlı, doğal bağırsak bakterileri, maya kültürleri ve hücreleri ile mantarlar, enzimler ve endüstriyel fermentasyon yan ürünlerini içeren yem katkı maddeleridir. Probiyotikler alternatif biyoteknolojik ürünlerin başında gelmektedir. Bunlar sindirim kanalında mikroflora dengesini düzenlemek, patojenik mikroorganizmaların zararlı hale geçmesini ve üremesini önlemek, bu yolla yemden yararlanmayı arttırmak amacıyla yem katkı maddesi olarak kullanılan, yararlı mikroorganizmaların kültürlerinden oluşmuş biyolojik ürünlerdir (Whitlock 1986, Aytuğ vd. 1990, Alp ve Kahraman 1996, Yıldız 2001). Toz, granül, sıvı, kapsül ve pelet formunda olup içme suyuna veya rasyona karıştırılarak kullanılabilirler (Arpacık 1999, Bilal vd. 1999). Bu mikroorganizmaların kültürleri karma yemlere ve silaj materyali içine karıştırılarak geniş çapta kullanılmaktadır (Aytuğ vd. 1991). Probiyotik mikroorganizmaların çoğu insan ve hayvanların sindirim kanalı mikroflorasında doğal olarak bulunmakla birlikte, her biri belli bir hayvan türüne adapte olmuştur. Laktik asit bakterileri doğada yeşil bitkilerden ve fermantasyonla elde edilen gıdalardan kolayca elde edilebilmektedir (Arda vd. 1992, Alp ve Kahraman 1996, Çakmakçı ve Karahan 1999). 2

12 Aerob olan B. subtilis ve yoğurt yapımında starter kültür olarak kullanılan L. bulgaricus ile S. thermophilus probiyotik olmalarına rağmen normalde bağırsakta bulunmazlar (İnal 1990, Alp ve Kahraman 1996). Probiyotik bakteriler genel olarak Gram (+), anaerop ve zararsızdırlar (Arda vd. 1992). Probiyotik üretiminde yaygın olarak kullanılan mikroorganizmalar Lactobacilluslar ve Streptococcuslardır (Wu 1987, Fuller 1989, Yalçın vd. 1996). Probiyotik bakteriler, patojen bakterilerin aksine gram pozitif ve anaerob olup patojen değillerdirler. Lactobacillus, Leucanostoc, Pediococcus, Streptococcus türü bakteriler laktik asit üretmektedirler. Ayrıca Lactobacillus bakteriler mide ph sına en fazla dayanıklı olan ve sindirim kanalından geçiş esnasında canlılıklarını koruyabilen bakterilerdir (Yalçın vd. 1996). 3

13 2. KAYNAK ÖZETLERİ Temelde probiyotiklerin zararlı mikroorganizmalar üzerine baskılayıcı etki yaparak onların dışlanması esasına dayanan bir etkisi vardır. Buna rekabetçi dışlama anlamına gelen competitive exclusion veya kısaca CE mekanizması adı verilmektedir. Buna göre yararlı bakteriler kendileri için uygun bir besi ortamı oluşturup rakiplerine göre daha kolay kolonize olabilirler. Böylelikle patojen mikroorganizmalar bağırsaklarda enfeksiyon yapacak kadar yer tutamazlar. Ayrıca faydalı bakterilerin ürettiği bacteriocin adı verilen maddelerin (Acidophilin, Acidolin, Lactocidin, Bacteriocin, Bulgarican, lactolin, lactobacillin ve Lactobrevin vb) zararlı bakteriler üzerinde öldürücü etkisi vardır. Araştırmada kullanılan probiyotik yem katkısının probiyotik içeriği yanı sıra aktivitesi düşük olmakla birlikte bazı enzimleri de içermesi nedeni ile aşağıda sırası ile probiyotik ve enzimler hakkında bilgi ve kaynak özetlerine yer verilmiştir. 2.1 Probiyotiklerin Özellikleri ve Etki Mekanizması Probiyotiklerin etki şekliyle ilgili olarak ileri sürülen teoriler şu şekilde sıralanabilir; - Organik asitler üreterek ( özellikle laktik asit ) ph' ı düşürmek suretiyle nötr yada bazik ortamda yaşayan zararlı bakterilerin üremelerini engellerler (Şanlı ve Kaya 1991, Bilal vd. 1999, Kahraman vd. 1999, Tuncer vd. 1999). - Redoks potansiyelini düşürürler, böylece aerobik patojenlerin oksijenden yararlanmalarını engelleyerek gelişimlerini durdururlar (Yıldız 2001). 4

14 - Bağışıklık sisteminde etkili olurlar. Lenfosit aktivitesini yükseltir, antikor üretimini düzenler, fagosit hücrelerini ve antijen spesifik hücrelerini aktive ederler (Arda vd. 1992, Alp ve Kahraman 1996, Çakmakçı ve Karahan 1999, Choct 2003). - Toksik amonyak ve amin üreten mikroorganizmaların çoğalmalarını engelleyerek bu maddelerin birikimini önlerler (Yıldız 2001). - Sindirim sistemi fonksiyonlarını düzenlemek suretiyle yemden yararlanmayı arttırırlar (Arpacık 1999, Çakmakçı ve Karahan 1999, Yıdız 2001). - B grubu vitaminleri sentezleyerek sindirime katkıda bulunurlar (Alp ve Kahraman 1996, Choct 2003). - Selülaz, ksilinaz, lipaz, proteaz, betaglukanaz ve amilaz gibi sindirimde çok önemli olan enzimleri üretirler. Bu enzimler hayvanın kendi sindirim sisteminden salgılanan enzimlerle simbiyotik olarak çalışırlar. Bu şekilde yemlerin sindirilebilirliği ve enerji değerinde artış sağlanır. (Canoğulları vd. 1999, Demirel ve Gürbüz 1999, Sevgili vd. 1999, Jin et al. 2000, Yıldız 2001). - İnsanlar ve hayvanlar için patojen olan E. coli, Salmonella, Proteus, Pseudomonas, Klebsiella, bazı Staphylococcus türleri gibi Gram (-) bakteriler ve bağırsaklarda yaşayan Vibrio türleriyle laktik asit üreten mikroorganizmalar arasında rekabet vardır. Ayrıca Laktobacilluslar ve Streptococcuslar anti E. coli faktörü oluşturmaktadırlar (Aytuğ vd. 1991, Arda vd. 1992, Çakmakçı ve Karahan 1999). - Laktik asit üreten bu mikroorganizmalar; acidolin, lactocidin, acidophilin, nisin ve diplococcin gibi antibiyotik etkili maddeler ve hidrojenperoksit üreterek zararlı birçok mikroorganizmanın gelişimini durdurmaktadırlar (İnal 1990, Şanlı ve Kaya 1991, Arda vd. 1992). 5

15 - L.acidophilus'un bağırsaklardan kolesterol emilimini etkileyerek serum kolesterol seviyesini düşürdüğü bildirilmiştir (Jin et al. 1998). - Probiyotiklerin yangı azaltıcı ve antitümör etkisinin olduğu da ileri sürülmektedir (Alp ve Kahraman 1996, Arpacık 1999). Probiyotiklerin bu etkileri bakterinin suşuna, verilen dozuna, kullanıldığı zamana ve kullanım koşullarına göre değişebilir. Birden fazla bakteri suşu içeren probiyotikler daha çok hayvan türünde etkili olmaktadır. Ayrıca probiyotiklerin devamlı verilmesi halinde daha etkili olacakları bildirilmektedir (Alp ve Kahraman 1996, Bilal vd. 1999). Çizelge 2.1 Kanatlılarda katkı maddesi olarak kullanılan probiyotik mikroorganizmalar (Anonim 2006) Bakteriler Lactobacillus casei Mantarlar Bacillus coagulans Lactobacillus cellobiosus Aspegillus niger Bacillus lentus Lactobacillus curvatus Aspegillus oryzae Bacillus lincheniforms Lactobacillusdelbruekii Bacillus pumilis Lactobacillus fermentum Bacillus subtilis Lactobacillus lactis Mayalar Bacteroides amylophilus Lactobacillus plantarum Saccharomyces Bacteroides capilosus Lactobacillus reuterji cerevisiae Bacteroides ruminocola Leucanostoc mesenteroides Torulopsis candida Bacteroides suis Pediococus acidilacticii Bifidobacterium adolescentis Pediococcus cerevisiae Bifidobacterium animalis Pediococcus pentosaeus Bifidobacterium bitidum Propionibacterium freudenreichii Bifidobacterium infantis Propionibacterium shermanii Bifidobacterium longum Streptococcus ceremoris Bifidobacterium Streptococcus diacetylactis thermophilum Clostridium butyricum Streptococcus faecium Lactobacillus acidophilus Streptococcus intermedius Lactobacillus brevis Streptococcus lactis Lactobacillus bulgaricus Streptococcus thermophilus 6

16 Probiyotiklerin tüm bu bahsedilen faydaları gösterebilmeleri yukarıda bahsedilen çevre koşulları, stres, hayvan ve yemle ilgili faktörlere bağlı olmasının yanı sıra yem üretim aşamalarında canlılıklarını kaybetmemeleri ile de direkt ilişkilidir. Probiyotiklerin yem üretim, depolama ve hayvana verilme aşamasında canlı olmaları önemlidir. Probiyotiklerin çoğu tipinin kullanımı ile bir sürüdeki kanatlıların büyük çoğunluğunun sindirim kanalında uygun kolonizasyon seviyesine ulaşabilmektedir. 2.2 Bakteri ve Mayaların Özellikleri ve Etkileri Probiyotik olarak kullanılan çeşitli mikroorganizmaların özellikleri ve etkileri aşağıda özetlenmiştir (Anonim 2006). Bifidobacterium: Gram pozitif anaerobik bakterilerdir. Asetik asit, laktik asit, formik asit ve subsinik asit ile etanol üretir. Asetik ve formik asitler bağırsak ph sını düşürerek patojen bakterilerin özellikle mikroorganizmaların gelişimini baskılarlar. Bunlar safra tuzlarını dekonjuge ederek serbest hale getirir, istenmeyen bakterilere karşı biocidal etki yapmalarına yol açar. Bifidobacterium grubu bakteriler mide asitliği ve yem üretim koşullarından etkilenmeden kullanılabilmelerini sağlamak amacıyla jelatin veya bitkisel zamklardan oluşan maddeler kullanılarak mikro-enkapsülasyon tekniği ile üretilirler. Bifidobacterium longum: Gram pozitif, spor oluşturmayan hareketsiz anaerob bir bakteridir. Nişasta, ksilan, araban, rafinoz, mannoz, früktoz ve laktoz ile zamklı maddeleri parçalar. Amonyağı asimile eden glutamat dehidrogenaz ve glutamin sentetaz enzimlerini üretir. Bağışıklık sistemini güçlendirir ve bağırsakta yer aldığında dominat bir karakter gösterir. Bifidobacterium termophilum: İnsan dışkısı, tavuk, buzağı ve rumen sıvısından izole edilebilir C sıcaklıkta optimal olarak gelişir. Çıkardığı enzimlerle rafinoz, fruktoz, galaktoz, laktoz, inulin ve maltozu parçalar. 7

17 Streptococcus faecium: Tavuk orijinli olanı rafinozu parçalarken, buzağı dışkısından elde edileni ksilozu parçalar. Son yıllarda yaygın olarak yem sanayinde ve ilaç sanayinde probiyotik olarak kullanılmaktadır. Diyareye yol açan E.coli ye karşı çok etkilidir. Çıkardığı selülaz ve ksilanaz enzimleri aracılığı ile selülozu ve hemiselülozu parçalayarak küspe ve tahıllarda bulunan lifli maddelerin sindirilebilirliğini artırır. Ayrıca rafinozu parçalama özelliği nedeniyle soya küspesinde bulunan oligosakkaritlerin sindirimini artırmak suretiyle yemin enerji değerini iyileştirir. Aspergillus oryzae: Selülozu parçalayan bakterilerin sayılarını artırır ve sentezledikleri Endo-1,4,beta-ksilanaz enzimi sayesinde hemiselülozu daha küçük parçalara ayrıştırır. Buğdaya dayalı kanatlı yemlerinde besin maddelerinin sindirim ve emilimini düzeltici etkiye sahiptir. Lactobacillus acidophilus: Bilinen en yararlı bakterilerden biri olup, ince bağırsakta sağlıklı ve dengeli bir mikroorganizma populasyonu için gereklidir. Süt şekeri laktozun sindirimini kolaylaştırır. Laktik asit üreterek patojen bakterilerin faaliyetini baskılar. candida gibi mayaların çoğalmasını kontrol altına alır. Civcivleri Salmonella, Staphylococcus aureus ve E.coli gibi hastalık etkenlerine karşı korur. Lactobacillus plantarum: Salmonella ve E.coli üzerinde baskılayıcı rolü vardır. Ksiloz, sükroz, rafinoz, sorbitol, oligosakkarit ve şekerleri parçalayarak soya küspesi ve tahılların sindirilebilirliğini yükseltir. Özellikle proteinlerin parçalanmasında önemli etkisi olduğu düşünülmektedir. Bağırsaklardaki sindirim ve emilim işlemleri esnasında oluşan artıkların kana geçmesini engelleyici özellikleri nedeniyle bağışıklık sistemi üzerine olumlu etkisi vardır. Bağırsak boşluğunda çepere sıkıca tutunarak laktik asit üretir ve doğal antibiyotik (acidophilin) işlevi görür. Lactobacillus casei: Lactobacillus suşları içerisinde en prolifik (hızlı çoğalan) ve potent olan bakterilerdir. Laktik asit üretir ve karbonhidratları parçalar. Ürettikleri enzimler içinde aktivitesi en yüksek olan enzimlerden biri beta-galaktosidazdır. Onun için soya, buğday ve arpada bulunan oligosakkaritlerin sindirimini artırıcı özelliği 8

18 nedeniyle etlik piliçlerde yemden yararlanmayı iyileştirir. Yararlı bir bakteri olan bifidobacterium un gelişimini teşvik ederken, E.coli, Enterobacter aerogenes, Staphylococus aureus, Shigella dysenteria, Salmonella typhosa, Bacillus cereus ve Micrococcus flavus gibi insan ve hayvanlarda patojen olan mikroorganizmalara karşı antagonistik etki yapar. Proteolitik enzimlere ve 121 C sıcaklığa 20 dak. dayanıklıdır. L.casei nin ürettiği IMPC Tov 3-4 ve NCIB 4114 Clostridum ttyrobutyricum a karşı inhibe edici etkiye sahiptir. Pestisid, herbisit gibi kimyasallara ve tetracycline, chloromfenicol gibi antibiyotiklere karşı hassas olup gelişmeleri durur. L. casei nin muhtelif non-spesifik bağışıklık sistemi aktivatörü inteferon ve interlökin gibi faktörlerin üretimini artırdığı bildirilmektedir. Bacillus licheniformis: Gram pozitif olup, aerob bakteriler gurubundandır. Salmonella ve E.coli enfeksiyonlarını önler. Nişastanın yapısında bulunan amiloz molekülünün alfa-(1-4) bağlarını, alfa-amilaz aracılığı ile parçalayarak bağırsak sindiriminden kaçan nişastanın sindirilebilirliğini artırır. Bacillus subtilis: Glikozu laktik aside parçalayarak ph yı düşürür ve asit ortam yaratır. Salgıladığı enzimlerle kompleks karbonhidratların, yağların ve proteinlerin parçalanmasına katkıda bulunurlar. 2.3 Probiyotiklerin Sahip Olması Gereken Özellikler Probiyotik mikroorganizmaların bu olumlu etkilerini gösterebilmeleri için aşağıdaki özellikleri taşımaları gerekir (Yalçın vd. 1996); Bağırsak lümeninde yeterli miktarda bulunmalıdır. Patojenik veya toksik olmamalıdırlar. 9

19 Mideden geçerken midedeki düşük ph dan ( asidik ortamdan), bağırsaklardaki safradan ve lizozom enzimlerinden etkilenmeksizin canlılıklarını koruyarak, hızlı bir şekilde çoğalmaları gerekir. Yemin depolanması ve yem üretimindeki teknolojik işlemler esnasında canlı kalmaları gerekmektedir. Yemin yapısındaki besin maddelerine ve diğer yem katkı maddelerine karşı stabilitelerinin yüksek olması gerekmektedir. Erken dönemde uygulanmalıdırlar. Özellikle probiyotik mikroorganizmaların in vivo ve in vitro üretimleri kolay olmalıdır. 2.4 Probiyotiklerin Kullanılmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Probiyotik mikroorganizmaların ortam koşullarına duyarlı olmalarından dolayı, depolanma koşullarına, yem işleme tekniklerine, karma yeme katılan yem katkı maddeleri ile etkileşimine, kullanılan taşıyıcının özelliğine ve ortamın ph sına dikkat edilmelidir. Ticari probiyotik preparatları toz, granül, pelet, sıvı süspansiyon,kapsül gibi değişik şekillerde hazırlanmaktadır. Üretilen mikroorganizmalar dondurma tekniğine uygun olarak kurutulduğunda canlılıklarını uzun süre muhafaza edebilmektedirler. Probiyotik preparatların o C de ve kuru yerde depolanmaları gerekmektedir. Depolama sıcaklığı 30 o C nin üzerine çıktığında bakteriler canlılıklarını kaybetmektedirler (Jones and Thomas 1987). Probiyotiklerin her ne kadar nem içeriği düşük karma yemlerde sayıları zamanla azalsa da bu tip karma yemlerde daha uzun süre canlı kaldıklarından, probiyotik katılan yemlerin kuru ve serin yerde uygun bir şekilde depolanmaları gerekir (Yalçın vd.1996). 10

20 Yem işleme teknikleri (buharla peletleme ve ekstrüzyon işlemleri) esnasında probiyotikler canlılıklarını büyük oranda kaybetmektedirler. Bu nedenle yem fabrikalarında peletleme sırasında yemlere probiyotik katılırken neme, sıcaklığa ve basınca dikkat edilmelidir. Özellikle Fe ve Cu iyonları başta olmak üzere mineral premiksleri,yüksek yoğunluktaki vitamin premiksleri (özellikle K vitamini), antifungal ve antioksidan gibi yem katkı maddeleri de probiyotikler için zararlı etkide bulunabilmektedirler (Vanbelle 1990). Probiyotik ve antibiyotiklerin karma yeme birlikte katılması mümkün olmakla beraber kullanılan mikroorganizmanın türüne ve birlikte verildiği antibiyotiğe karşı dirençli olmasına karşı dikkat edilmelidir. 2.5 Probiyotiklerin Hayvan Besleme Alanında Kullanımı Probiyotikler uzun yıllardan beri hayvan beslemede verim arttırmaya yönelik uygulamalar çerçevesinde kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra silaj gibi özellikle sığır beslemede çok önemli kaliteli bir kaba yem kaynağının, kalitesinin arttırılması çalışmalarında da kullanılmaktadır. 2.6 Probiyotiklerin Verim Arttırıcı Olarak Kullanımı 1970'li yıllardan beri verim arttırmak amacıyla kullanılan probiyotiklerin ticari olarak hazırlanmış, canlı bakteri, maya ve mantar kültürleri ile çeşitli enzimleri içeren preparatları vardır (Aytuğ vd. 1991, Alp ve Kahraman 1996, Tuncer vd. 1999). Probiyotikler bağırsak mikroflorasını yararlı mikroorganizmalar lehine değiştirerek yemden yararlanmayı arttırırlar (Alp ve Kahraman 1996). Probiyotikler stres halleri, beslenme bozukluğu veya yetersizliği, hijyenik olmayan ortamlar gibi çeşitli nedenlerle 11

21 doğal mikroflora dengesini bozan durumlarda daha etkili olmaktadır. Ayrıca genetik kapasitesi yüksek besi sığırlarında probiyotik kullanımı önerilmektedir (Arpacık 1999, Bilal vd. 1999, Çakmakçı ve Karahan 1999, Coşkun vd. 2000). Kanatlılarda enfeksiyonlardan koruma ve gelişimi teşvik amacıyla sindirim sistemi mikroflora üyelerinden oluşan preparatların kullanımı güncellik kazanmıştır (Bilal vd. 1999, Tuncer vd. 1999). Özellikle Lactobasillus türlerinden oluşan bu preparatlar sindirim ve absorbsiyonu kolaylaştırarak gelişimi teşvik eder. Ayrıca epitel yüzeylerde koloni oluşturarak patojen mikroorganizmaların gelişimini inhibe eder (Alp ve Kahraman 1996, Çakmakçı ve Karahan 1999). Erişkin broylerlerin bağırsak içeriklerinin bir günlük civcivlere oral yoldan verilmesiyle, Salmonella enfeksiyonlarına karşı direnç artışı saptanmış ve Competitive exclusion olarak 1976' dan beri Finlandiya'da kullanılmaya başlanmıştır. Bir Competitive exclusion ürünü olan Broilact'ın bir günlük civcivlerde kullanılması ile performans artışı sağlandığı, Broilact'ın ince bağırsak içeriğinin viskozitesini azaltarak yemin sindirilebilirliğini arttırdığı bildirilmektedir (Bilal vd. 1999). Yeo and Kim (1997), broiler civcivlerinde probiyotik (L. casei) uygulamasının ince bağırsaklarda ureaz aktivitesini düşürdüğünü bunun da erken yaştaki broylerlerin sağlığı ve gelişimi için faydalı olabileceğini bildirmektedirler. Broyler rasyonlarına % 0.20 oranında stabilize rumen ekstraktı ilavesiyle yapılan bir araştırmada (Tuncer vd. 1999), yem tüketiminin azaldığı, canlı ağırlık artışının yükseldiği ve yemden yararlanmanın arttığı buna karşın bağırsak florasındaki bakteri sayısının önemli derecede etkilenmediği bildirilmiştir. Yumurtacı tavuklar üzerinde yapılan bir araştırmada yeme 100 ppm düzeyinde probiyotik ilave edilen grupta yumurta veriminin kontrole göre % 5 iyileştiği ve yumurta kabuğu kalınlığının biraz daha arttığı saptanmıştır. Ayrıca 10 haftalık deneme boyunca, kontrol grubunda serum kolesterol düzeyi mg/dl iken, 150 ppm yem 12

22 oranında probiyotik verilen grupta bu düzey mg/dl den mg/dl ye düşmüş, yumurta sarısı kolesterol seviyesinde de düşüş tespit edilmiştir (Mohan et al. 1995). Probiyotiklerden maya kültürlerinin gelişimi sırasında nükleotid, amino asitler, büyütme faktörleri, vitaminler ve enzimler açığa çıkmaktadır. Bundan dolayı mayalar bir besin maddesi kadar değer taşırlar. Maya (Saccoromyces cerevisiae) kullanımının hayvanların performansına etkisi ile ilgili değişik araştırmalar yapılmıştır (Williams et al. 1991, Kumar et al. 1994, Kahraman vd. 1999, Yalçın ve Önol 1999). Bir araştırma sonucunda (Kahraman vd. 1999), broylerlerde maya kullanımının canlı ağırlık artışı, yemden yararlanma ve karkas randımanı üzerine önemli bir etkisinin olmadığı bildirilmiştir. Başka bir araştırmada ise (Yalçın ve Önol 1999), broyler rasyonlarına % 5-10 oranında ekmek mayası ilavesiyle canlı ağırlık artışının (CAA) yükseldiği, % 20 oranında ilavesiyle CAA ve yemden yararlanmanın azaldığı, gübre kıvamının yumuşadığı, yumurta tavuklarında verimin olumsuz etkilendiği bildirilmiştir. Ayrıca mayaların küflenmiş yemlerle kullanılması durumunda aflatoksinle şelat oluşturarak zararlı etkiyi azaltacağı bildirilmektedir (Kahraman vd. 1999). Mayanın, süt sığırlarında normal süt verimini % 5 arttırdığı, rumende hızla çoğalarak selülozun parçalanmasına yardımcı olan mayanın böylece büyüme ve verim kapasitesi yönünden olumlu etki gösterdiği, kullanımında rasyon kompozisyonunun sonuçları etkileyebileceği bildirilmiştir (Williams et al. 1991). Mandalarda yapılan bir araştırmada ise mayanın rumen ph'ını arttırdığı, total bakteri, selülotik ve amilolitik bakteri ve protozoonları oransal olarak arttırdığı bildirilmektedir (Kumar et al. 1994). 13

23 2.7 Probiyotiklerin Hayvan Sağlığı Alanında Kullanımı Probiyotikler hayvanlarda sindirim sistemi ile ilgili bazı hastalıkların korunma ve tedavisinde kullanılmaktadır (Çakmakçı ve Karahan 1999, Roos and Kafan 2002). Doğal olmaları, hayvana herhangi bir zarar vermemeleri, sindirim kanalından absorbe olmamaları bu konuda antibiyotiklere alternatif olmalarını sağlayan özellikleridir. Enteritis oluşturan pek çok patojen etken antibiyotiklere duyarlı değildir. Direnç gelişimine yol açması nedeniyle antibiyotiklerin tedavide uzun süre kullanılması önerilmemektedir ve ayrıca, virüsler üzerinde de etkili değildir. Tüm bunlar probiyotiklerin önemini arttırmaktadır (Whitlock 1986, Aytuğ vd. 1991). Probiyotikler buzağı ve kuzuların neonatal dönem hastalıklarında, beslenmeye bağlı ishallerde ve çeşitli stres faktörlerine bağlı olarak (sütten kesme, rasyon değişiklikleri, nakil gibi ) gelişen sağlık sorunlarında önleyici ve tedavi edici olarak başarılı bir şekilde kullanılabilmektedir (Aytuğ vd. 1991, Arpacık 1999). Laktik asit üretici bakteri kültürleri ve doğal laktobasil kültürü niteliğinde olan yoğurt (özellikle yağsız olanı) rumen asidozu hariç beslenmeye bağlı sindirim bozukluğunda, özellikle E. coli ve Gram (-) bakterilerin sorumlu olduğu enteritis olaylarında kullanılmaktadır (Aytuğ vd. 1990, Aytuğ vd. 1991). Ayrıca, doğal rumen florasında bulunan bakteri ve mantarların kültürleri veya rumen sıvısı ekstreleri ile hazırlanan saf preparatlar veya çeşitli elektrolitler ve sindirim sistemi üzerinde etkili maddelerle birlikte hazırlanmış preparatları tedavi amacıyla kullanılmaktadır (Aytuğ vd. 1990). Buzağılarda saprofit mikroorganizma kültürlerinin kullanımı ile bağırsak mukozalarına ilk önce bu mikroorganizmaların yerleşip kolonize olması sağlanır (Aytuğ vd. 1991). Bu durum zararsız lokal etki oluşturarak nonspesifik lokal savunma etkinliklerini (fagositoz, lysozym aktivitesi, antikor salgısı vb.) harekete geçirir. Ayrıca bu mikroorganizmalar birçok patojen etkene (E.coli, Shigella, Salmonella, Proteus, Vibrio, 14

24 Pseudomonas gibi ) karşı antagonist tepki göstererek bunların mukozalara yerleşip kolonize olmalarını ve tahribat meydana getirmelerini önlerler (Çakmakçı ve Karahan 1999, Ralfe 2000). Probiyotikler kanatlılarda oldukça yaygın olan salmonalla etkenlerine karşı civcivlerde doğal bağırsak florasının gelişimini hızlandırmak suretiyle direnç gelişimi için başarıyla kullanılmaktadır. Bu amaçla ilk uygulama 1976 yılında, Finlandiya'da yapılmıştır (Bilal vd. 1999, Çakmakçı ve Karahan 1999). Yem katkı maddesi olarak kullanılan diğer biyoteknolojik ürünlerden enzimler ve organik asitler çoğunlukla probiyotik olarak adlandırılan bakterilerden ve mantarlardan elde edilmektedir (Çakmakçı ve Karahan 1999, Demirel ve Gürbüz 1999). 2.8 Kanatlılarda Probiyotiklerle Yapılmış Çalışmalar Probiyotiklerin kanatlı hayvanların beslenmesinde büyütme faktörü olarak kullanılmalarına yönelik 1970 yılından beri yapılan araştırmalarda canlı ağırlık artışı, yemden yararlanma, yumurta verimi ve sağlığa ilişkin pek çok olumlu ve olumsuz sonuç elde edilmiştir. Daha ziyade stres koşullarının söz konusu olduğu ortamlarda olumlu neticeler elde edilmiştir. Tortuero (1973) broyler rasyonlarında probiyotik (Lactobacillus acidophilus) ve antibiyotiğin (Zinc Bacitracin) birlikte ve ayrı ayrı kullanılmalarının besi performansına etkisini incelemek amacıyla yaptığı çalışmasında, probiyotik ve antibiyotiğin birlikte verildiği gruplarda diğer gruplara nazaran canlı ağırlık kazancında artış ve yemden yararlanmada iyileşmenin olduğunu saptamıştır. Ayrıca probiyotik ve antibiyotiklerin ayrı ayrı kullanılmaları durumunda da benzer sonuçların elde edildiğini tespit etmiştir. Dilworth and Day (1978) broyler karma yemlerine değişik düzeylerde probiyotik ilavesinin etkilerini incelemek amacıyla yaptıkları çalışmalarında, rasyona probiyotik 15

25 ilavesinin büyümede ve yemden yararlanmada istatistiksel olarak önemli bir iyileşmeye yol açtığını saptamışlardır. Fethiere et al. (1987) probiyotiklerin (probios) antibiyotiklerle beraber kullanılmasının broylerlerde ince bağırsak ağırlığını azalttığını ancak probiyotiğin tek başına kullanılmasının ince bağırsak ağırlığını etkilemediğini bildirmişlerdir. Alp vd. (1993) yılında yaptıkları bir çalışmada, broyler karma yemlerine Lactiferm- L5 in tek başına ve çeşitli antibiyotiklerle (Avoparcin, Virginiamicin, Zinc Bacitracin) birlikte ilavesinin canlı ağırlık artışı, yemden yararlanma, karkas randımanı, karın yağı, ince bağırsak ağırlığı ve serum kolesterol düzeyi üzerine herhangi bir etki yapmadığını tespit etmişlerdir. Kahraman vd. (1996) yaptıkları araştırma sonuçlarına göre NaHCO3 ın broyler rasyonlarında tek başına kullanılmasının performans üzerine olumlu etki yaptığını, ancak probiyotikle (Fastrack) birlikte kullanılmalarının bu olumlu etkiyi ortadan kaldırdığını saptamışlardır. Crawford (1979) yumurta tavukları üzerinde yaptığı çalışmasında, probiyotik içeren karma yemlerle beslenen tavuklarda toplam yumurta üretim düzeylerinin kontrol grubundakilere nazaran % 2.67 daha fazla olduğunu, yemden yararlanmada ise % 0.06 düzeyinde bir iyileşmenin sağlandığını bildirmiştir. Abdulrahim (1996) yumurta tavuğu rasyonlarında probiyotik (L.acidophilus) ve antibiyotiğin (Zinc Bacitracin) yalnız başına ve birlikte kullanılmalarının yumurta verimi, yemden yararlanma, yumurta sarısının ve plazmanın kolesterol içeriği üzerine etkisini incelediği çalışmasında, probiyotiğin tek başına kullanılmasının yumurta verimini, yemden yararlanmayı iyileştirdiğini ve yumurta sarısının kolesterol içeriğini azalttığını, ancak Zinc Bacitracinin aynı etkiyi yapmadığını saptamıştır. Ayrıca L.acidophilus ve Zinc Bacitracinin birlikte kullanılmaları durumunda bu olumlu etkilerin görülmediğini bildirmiştir. 16

26 Francis et al. (1978) hindi palazı rasyonlarına probiyotik (L.acidophilus) ve antibiyotiğin (Zinc Bacitracin) birlikte ve tek başına ilavesinin etkilerini inceledikleri çalışmalarında, tek başına verilmeleri durumunda canlı ağırlıkta ve yemden yararlanmada iyileşmeye yol açtığını, ancak her iki yem katkı maddesinin beraber kullanılmaları halinde büyümede sağlanan iyileşmenin yalnız başına kullanılmaları durumunda elde edilen iyileşme kadar olmadığını bildirmişlerdir. Miles et al. (1981a,b) damızlık bıldırcın rasyonlarına iki farklı düzeyde probiyotik (L.acidophilus) ilave etmek suretiyle yaptıkları çalışmalarında, probiyotik içeren yemlerle beslenen bıldırcınlarla kontrol grubundaki bıldırcınlar arasında yumurta üretimi, yem tüketimi, üreme, kuluçka randımanı ve ölüm oranları arasında önemli bir farklılığın bulunmadığını saptamışlardır. Kahraman vd. (2000), bileşiminde % 15 düzeyinde ayçiçeği küspesi kapsayan yumurta tavuğu rasyonlarında enzim ve probiyotiğin ayrı ayrı veya birlikte kullanımlarının canlı ağırlık, yumurta verimi, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı, yumurta ağırlığı ve bazı yumurta kalite özelliklerin üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada ayçiçeği küspesi kapsayan rasyonlara enzim ve/veya probiyotik ilavesinin yumurta tavuklarında performans ve yumurta kalitesi üzerine yararlı bir etkisinin olmadığını, ayrıca rasyonunda ayçiçeği küspesi ile birlikte enzim ve/veya probiyotik tüketen grupların bir düzine yumurta için tüketilen yem miktarının ayçiçeği küspesi kapsamayan kontrol grubundan daha fazla olduğunu da saptamışlardır. Kurtoğlu vd. (2005), yumurta tavuğu yemlerine ilave edilen probiyotiğin (BioPlus 2B) yumurta verimi, yumurta ağırlığı, spesifik gravite, canlı ağırlık, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı ile serum trigliserit, serum kolesterol ve yumurta sarısı kolesterol değerlerine etkilerini incelemişlerdir. 480 adet, 27 haftalık yaşta Brown Nick yumurtacı tavuklarla yürütülen araştırmada 0, 250, 500 ve 750 ppm probiyotik ilaveleri yemlerin etkileri 90 günlük araştırma periyodu boyunca değerlendirilmiştir. 250, 500 ve 750 ppm probiyotik ilavelerinin kontrol grubuna oranla yumurta verimini artırdığı, hasarlı yumurta oranı, serum ve yumurta kolesterol değerlerini ise düşürdüğü ifade edilmiştir. 17

27 Benzer şekilde serum gliserit değerleri de 500 ve 750 ppm probiyotik ilaveleri ile düşüş göstermiştir. Yemden yararlanma oranı 250 ve 500 ppm probiyotk ilaveleri ile kontrol grubuna göre iyileşirken, yem tüketimi, yumurta ağırlığı, spesifik gravite, canlı ağırlık ve yumurta sarısı ağırlığı değerleri yönünden gruplar arasında fark tespit edilmediği belirtilmiştir. Yapılan diğer çalışmalarda (Nahashon et al. 1994ab, Tortuero et al. 1995, Nahashon et al. 1996b) da yumurta tavuklarında farklı oranlarda uygulanan probiyotik katkılarının yumurta veriminde önemli artışlar sağladığı ortaya konulmuştur. Değişik araştırıcılar (Nahashon et al. 1994c, Tortuero et al. 1995, Nahashon et al 1996a) yumurta tavuklarında yem tüketiminin probiyotik katkılarında etkilenmediğini çalışmalarında vurgulamışlardır. Buna karşın, Nahashon et al. (1994a) yumurta tavuklarında 1100 ve 2200 ppm probiyotiğin yem tüketimi değerlerini artırdığını (P<0.001) tespit etmişlerdir. Bazı araştırıcılar (Nahashon et al. 1994b, Mohan et al. 1995, Tortuero et al. 1995, Nahashon et al. 1996a) ise probiyotiklerin yemden yararlanma oranı üzerinde etkisi olmadığını bildirmişlerdir. Fox (1988), Vanbelle et al. (1990), Mulder (1991), Montes and Pugh (1993), Probiyotiklerin karma yemlere katılmaları sonucunda hayvanlarda canlı ağırlık kazancının arttığı, yemden yararlanmanın iyileştiği, gastrointestinal hastalıkların azaldığının gözlenmesine rağmen etki şekilleri konusunda hala belirsizlik bulunduğunu, oldukça karmaşık olan bu etki şekillerinin probiyotik mikroorganizmaya ve suşuna, hayvana verildiği miktarına, hayvanın türüne ve fiziksel kondüsyonuna, olumsuz çevre koşulları gibi hayvanda stres yaratan bir durum bulunup bulunmamasına göre değişiklik gösterdiğini bildirmişlerdir. Nahashon et al. (1996a) yaptıkları bir araştırmada, rasyonlara probiyotik ilavesinin yumurta verimi, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı, yumurta haugh birimi ve 18

28 yumurta kabuk kalınlığı bakımından farklılık yaratmadığı, yumurta ağırlığında istatistiksel açıdan (p<0.05) artış sağlandığını bildirmişlerdir. Krueger et al. (1977) ise probiyotiğin yumurta verimi ve yemden yararlanma oranını olumlu yönde etkilediğini bildirmişler, ayrıca yumurta tavuğu rasyonlarına lactobacillus kompleksinin ilave edilmesi ile yumurta veriminde % 3.03 düzeyinde bir artışla olumlu yönde etkilediğini bildirmişlerdir. Mohan et al. (1995) ise rasyonlara 100 ppm probiyotik ilavesinin yumurta verimini % 5 düzeyinde artırırken 150 ppm lık ilavesinin yumurta veriminde % 2 düzeyinde bir düşmeye yol açtığını bildirmişlerdir. Stutz and Lawton (1984), Abdulrahim et al. (1996), denemelerde farklı sonuçların elde edilmesinin, hayvanların yaşına, rasyonların farklı yem maddelerinden oluşmasına ve besin madde bileşiminin farklı olmasından kaynaklanabileceğini açıklamışlardır. 2.9 Enzimlerin Özellikleri ve Etkileri Enzimler canlı organizmadaki tüm kimyasal olayları etkiler. Enzimler tepkimeye girmeden veya parçalanmadan kendi varlıkları ile canlı organizmadaki kimyasal tepkimelerin hızını ve yönünü düzenleyen biyolojik katalizör olarak tanımlanırlar. Bunlar diğer organik bileşiklerden oluşan tepkimeleri katalize ederler, ancak kendileri tepkime sonucunda değişmeden olduğu gibi kalırlar. Bugün izole edilmiş tüm enzimlerin protein yapısında olduğu saptanmıştır. Enzimler içerisinde en önemli yeri sindirim enzimleri alır. Son on yıl içerisinde hayvan beslemede yem enzimlerinin önemi, hem hammaddelerden yararlanımı artırmak hem de çevre kirliliğini azaltmak amacıyla artmıştır. Sindirim organlarından salgılanan enzim miktarının artırılması ya da çeşitli enzim preperatlarının yeme karıştırılarak verilmesi besin maddelerinin sindirim derecelerinin yükselmesine ve yemden yararlanılmasının artmasına neden olur. 19

29 2.10 Enzimlerin Sınıflandırılması ve Sahip Olması Gereken Özellikler Enzimler bitki, hayvan ve mikroorganizmalarda bütün metabolik işlemleri katalize eden proteinlerdir. Belirli koşullarda (sıcaklık, nem, ph gibi) biyolojik katalizatörler olarak görev yaparlar. Optimal koşullarda enzimler biyokimyasal reaksiyonları 10 8 misli artırabilirler. Enzimler biyolojik reaksiyonları katalize ettikten sonra tekrar eski yapılarına döner, spesifik etkisini korur ve yeniden aktif konuma geçerler. Bu enzim spesifikliği masif ölçüdeki kimyasal reaksiyonların katalizasyonu için gerekli olan miktarı bir hayli düşürür. Enzimler tabiatta bitkiler ve hayvanlar tarafından üretilir ve hemen hemen tüm canlı doku ve hücrelerde bulunurlar. Sindirim enzimleri yemlerdeki nişasta, protein ve lipidleri parçalayabilirler. Bununla birlikte bitkilerin hücre duvarı polisakkaritleri gibi bazı unsurları ruminantların aksine, tek mideli olan kanatlı ve domuzlar tarafından sadece bir dereceye kadar parçalanabilmektedirler. Tek midelilerde bu polisakkaritlerin fermentasyonu kalın bağırsakta dikkate alınamayacak düzeyde gerçekleşmektedir. Pek çok çeşit ve sayıda enzim mevcut olup bunların sınıflandırılmalarında da çeşitli sistemler vardır. Son yıllarda yaygın olarak kullanılan sınıflandırma sistemine göre enzimler 6 ana sınıfa ayrılmaktadırlar (Şenköylü ve Nir 2000). 1.) E.C.1, Oksidoredüktazlar, 2.) E.C.2, Transferazlar, 3.) E.C.3, Hidroazlar 4.) E.C.4, Liyazlar, 5.) E.C.5, İzomerazlar, 6.) E.C.6, Ligazlar (sentazlar) Yem katkı maddesi olarak kullanılan enzimler hidrolazlar sınıfına girmekte olup bunlarda fosfatazlar, glükosidazlar ve proteazlar olarak üçe ayrılmaktadırlar. Glikosidazlar ise ksilanazlar, beta glukanazlar, selülaz, alfa amilaz ve glukoamilaz olmak üzere kendi içinde 5 gruba ayrılmaktadır. Yem katkı maddesi olarak kullanılan enzimler, seçilen substrat üzerinde mantar ve bakteri gibi mikroorganizmaların fermentasyonu ile üretilmektedirler. Örneğin substrat olarak ksilan kullanıldığında, ksilanı yıkılmayan enzimler bu mikroorganizmalar tarafından salgılanmaktadır. Bütün enzimler spesifik aktivite, substrat uyumluluğu, 20

30 stabilite, ph ve sıcaklık hassasiyeti gibi kendilerine ait özelliklere sahiptirler. Kanatlı yemlerinde kullanılan enzimler çoğunlukla karbohidrazlardır. Yemlere ilave edildiklerinde sindirim sisteminde hidrasyondan sonra aktif hale gelirler. Bu enzimlerin etkisiyle polisakkaritler su tutma kapasitesini kaybederler ve bunun sonucunda viskozite de düşme olur (Çiftçi 2001). Yemlerde kullanılan eksojen enzim kombinasyonlarının yapısında yer alan enzimler ve etki şekilleri Çizelge 2.2 de verilmiştir. Çizelge 2.2 Yemlerde kullanılan eksojen enzim kombinasyonlarının yapısında yer alan enzimler ve etki şekilleri (Denis 1993, Pugh ve Drive 1993, Marquardt 1996) Enzim Substrat Fonksiyonu Yararları Ksilanaz Buğday ve çavdar bulunan arabinoksilan veya pentozanlar Vizikozitenin düşmesi ve diğer etkiler İnce bağırsak viskozitesinde düşme β-glukanaz Arpa ve yulafta bulunan β-glukanlar Viskozitenin düşmesi Pektinaz Protein kaynaklarında bulunan pektinler Viskozitenin düşmesi Selülazlar Selülozlar Selülozun parçalanması İnce bağırsak viskozitesinde düşme Sindirim ve besin maddelerinden yararlanımın artması Altlık karakteristliklerinde iyileşme Kirli yumurta problemlerinde düşme İnce bağırsak viskozitesinde düşme Selülozun parçalanması sonucu daha fazla besin maddesinin serbest hale geçmesi Proteazlar Proteinler Proteinlerin hidrolizi Endojen enzimlere takviye ve daha etkin parçalanması sonucunda proteinlerin sindiriminde artış Amilazlar Nişasta Nişastanın hidrolizi Özellikle genç hayvanlarda endojen enzimlere takviye daha etkin parçalanma sonucunda nişastanın sindiriminde artış Lipazlar Doymuş yağlar Yağların Hidrolizi Özellikle genç hayvanlarda doymuş yağ asitlerinde ve serbest yağ asitlerinden yararlanmada artış Fitazlar Bitkisel yem hammaddelerinde bulunan fitik asit Galaktozidaz Özellikle baklagillerde bulunan galaktozidler β-mannanaz Özellikle baklagillerde galaktomannan ve derivatları Fitatfosforuundan fosforun serbest hale geçmesi Viskozitenin düşmesi ve diğer etkiler β- Mannanın parçalanması Bitki fosforundan yararlanmada artış ve dışkı inorganik fosforunda düşme Fitik asitin antibesinsel etkisinin ortadan kalkması Galaktozidlerin antibesinsel etkisinin azalması, sindirim ve besin maddelerinden yararlanmanın artması Mannanın antibesinsel etkisinin azalması besin maddelerinden yararlanmanın artması 21

31 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Hayvan materyali Araştırmada 144 adet 68 haftalık Isabrown Hibrit yumurta tavukları kullanılmıştır Yem materyali Denemede kullanılan yem hammaddeleri Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliğinden, araştırmada kullanılan yem katkılarından probiyotik ise DI-A-ZYME 256 ticari markasıyla piyasadan (Tarımsan Kimya Sanayi Ticaret A.Ş.) temin edilmiştir. İlgili firma tarafından bildirilen Etken Maddeleri Çizelge 3.1 de, Enzimleri ve minimum aktiviteleri ise Çizelge 3.2 de gösterilmiştir. Çizelge 3.1 DI-A-ZYME 256 Etken Madde ve İçeriği PROBİYOTİKLER Enterecoccus fascium Lactobacillus acidophulus Lactobacillus plantarum Lactobacillus casei Bacillus licheniformis Bacillus subtilis Aspergillus oryzae İÇERİK Bakteri ve Mantar Toplamı 220 milyar CFU/kg Çizelge 3.2 Enzimler ve minimum aktiviteleri ENZİMLER PROTEAZ AMİLAZ SELÜLAZ LİPAZ PEKTİNAZ MİNUMUM AKTİVİTE ÜNİTE/KG ÜNİTE/KG ÜNİTE/KG ÜNİTE/KG ÜNİTE/KG 22

32 3.2 Yöntem Deneme, kontrol grubu ile toplam dört gruptan oluşmaktadır. Her grupta 12 tekerrür bulunmaktadır. Araştırma tesadüf blokları deneme tertibine uygun olarak yürütülmüştür Rasyonların hazırlanması Araştırmada yapısı ve içeriği Çizelge 3.3 de verilen mısır-soya küspesi ağırlıklı bir kontrol rasyonu (kontrol grubu) ve bu rasyona sırasıyla % 0.05, 0.10 ve 0.15 düzeyinde probiyotik (DI-A-ZYME 256) preparatı ilave edilmesiyle oluşturulan toplam 4 grup kullanılmıştır Deneme gruplarının oluşturulması ve denemenin yürütülmesi Denemede 144 adet 68 haftalık yaşta Isabrown Hibrit yumurta tavukları kullanılmıştır. Araştırma Temmuz-Eylül 2006 tarihleri arasında A.Ü.Z.F Zootekni Bölümü Hayvancılık İşletmesi yumurta tavuğu deneme ünitesinde yürütülmüştür. Deneme kontrol (% 0 probiyotik), ile 3 farklı düzeyde probiyotik içeren (% 0.05, 0.1 ve 0.15 probiyotik ) gruplar olmak üzere toplam 4 farklı muameleden oluşturulmuştur. Gruplar her birinde 3 tavuk bulunacak şekilde 12 tekerrürlü olarak düzenlenmiştir. Deneme başlangıcında ve bitiminde canlı ağırlıklar tespit edilmiştir. Deneme gruplarında yumurtalar günlük olarak toplanmış, yumurta verimi, yumurta ağırlığı, yumurta üretimi, yemden yararlanma ve yem tüketimi haftalık olarak hesaplanmıştır. İki haftalık periyotlarda yumurtalar kırılarak kırılma mukavemeti, sarı yüksekliği, ak yüksekliği, sarı rengi, kabuk kalınlığı ve kabuk ağırlıkları tespit edilmiştir. Deneme süresince yem ve su serbest olarak verilmiştir. 23