Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı

Transkript

1 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri 8-10 Mayıs 2015 Yüzüncü Yıl Üniversitesi İstanbul İlim ve Kültür Vakfı Van İlim ve Kültür Vakfı tarafından ortaklaşa düzenlenmiştir.

2 Van, 2016 Tüm yayın hakları anlaşmalı olarak Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları na aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir; izinsiz çoğaltılamaz, basılamaz. ISBN: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları - 60 Yayıncı Sertifika No: Kitabın Adı: Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri Editör: Prof. Dr. İshak Özgel, Yrd. Doç. Dr. Rahmi Tekin Metin Editörü: Özlem Başboğa Yayına Hazırlayanlar: Hakan Gülerce, Celil Taşkın, İhsan Altıntaş Kapak Tasarım: Abdullah Kul İç Tasarım: Abdullah Kul Baskı Yeri ve Tarihi: İstanbul, Baskı ve Cilt: Mega Basım Sertifika No:12026

3 Said Nursi de Varoluşsal Alanın İmkânına Yönelik Bir İmge Olarak: Ene 169 SAİD NURSİ DE VAROLUŞSAL ALANIN İMKÂNINA YÖNELİK BİR İMGE OLARAK: ENE Mehmet Fatih IŞIK Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Öğretim Görevlisi Öz Arapçadan Türkçeye benlik olarak tercüme edilen ene kavramı Said Nursi nin eserlerinde sıkça yer verdiği, çözümlemeye çalıştığı ve mahiyetinin ne liğine dönük çaba güttüğü bir kavramdır. Ayrıca günümüz algısına nasıl sunulacağı ve her şeyden önemlisi ne amaca yönelik olduğu hususunun altını çizer. Benlik kavramı ile ilgili çalışmalara tarihsel süreçte geriye gitmek mümkündür. Ancak özellikle son yıldan bu yana bu kavram sosyal ve kültürel psikoloji alanında daha fazla ön plana çıktı. Said Nursi de de bu kavram ene olarak karşımıza çıkar ve farklı bir mahiyette ve biçimde ele alınır. Genel olarak bireyin kendini algılama biçiminde ortaya çıkan benlik, Said Nursi de ise birey ile yaratıcısı arasındaki ilişkinin göstergesi olarak algılanmaktadır. Çünkü, Nursi ye göre ene, kâinatın gizli hazinelerinin keşfedicisi ve yaratıcı ile yaratılanlar arasındaki bağlantıyı kuran bir anahtar görevini görür. Bu doğrultudan hareketle bildiri de Nursi de ene nin nasıl anlaşıldığı ve bunun sahip olduğu mahiyet ve özelliklerinin felsefi bir kıyaslamasına gidilecektir. Ayrıca bu çalışmada disiplinlerarası yöntemin de avantajları kullanılmıştır. Çünkü konunun felsefik boyutunun yanı sıra psikolojik, sosyolojik ve dinsel gibi farklı alanları ilgilendiren uzantıları da söz konusudur. Anahtar Kelimeler: Ene, Varoluş, Birey, İmge, Kültürel Psikoloji SAİD NURSİ EXİSTENTİAL POSSİBİLİTY AREA FOR AN IMAGE AS: EGO Abstract The concept of ego is a concept which is translated from Arabic into Turkish as self frequently adverted by Said Nursi s in his works, he tried to resolve and try to

4 170 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri understand what is the nature of it. In addition to today s perception of how to present and underline the important issue is to what purpose than anything else. It is possible to go back to work on the self-concept in the historical process. However, since the last years this concept has came to the fore more in social and cultural psychology. We face this concept as ego in Said Nursi s work and it is discussed in different way and in different nature. Ego which is generally understood as the individual s self-perception, is perceived as an indicator of the relationship between the individual and the creator in Said Nursi s work. Because egos serves a key role establishing the connection between Creator the explorers of the hidden treasures of the universe and those created by Creator. Based on these ideas in this report the ego s nature, how it is understood by Said Nursi and its characteristics of a philosophical comparison is going to be made. Furthermore, the advantages of interdisciplinary methods were used in this study. Because as well as the subject of the philosophical dimension of psychological, sociological and religious extensions concerning different areas, such as in the latter. Keywords: Ego, Existence, Individuals, Image, Cultural Psychology Giriş Düşünce tarihinin hemen her döneminde insanlar ve toplumlar kendi benliklerini anlamaya ve analiz etmeye çalışmışlardır. Çünkü insanlar ve toplumlar benliklerinin gizil yönlerini deşifre ettikçe hem yaşam alanındaki varlıkları daha iyi anlamaya başladıklarını, o varlıklarla ilgili daha doğru okumalar yaptıklarını hem de o varlıklara doğru anlamlar yüklediklerini düşünmüşlerdir. İnsanın düşünsel serüveninde benlik algısı ve benliğe yüklenen anlamlar dönemden döneme hatta aynı zaman diliminde yaşayan düşünürlere göre bile farklı şekilde algılandı. Bu perspektiften hareketle öncelikle, benliği Batı felsefesi ekseninde ele alan düşünürlerce nasıl irdelendiğine yönelik genel ve kısa bir değerlendirme yapıldıktan sonra İslami gelenekten gelen ve yaşadığı dönemde ortaya koyduğu düşünceler ve gerçekleştirdiği misyonla insanlar üzerinde ciddi etkiler bırakan Said Nursi de benliğin nasıl ele alındığı özellikle de 30. Söz bağlamında incelenecektir. Ayrıca Nursi nin ene ye (benlik) bakış açısı ile Batı felsefesi geleneğinden gelen düşünürlerin bakış açısı arasında farklı olup olmadığı yönünde de bir kıyaslama yapılacaktır. Felsefi Düşüncede Benlik Algısı Felsefe, rasyonel çabanın sonucunda ortaya çıkan ve bundan beslenen düşünceler yumağıdır. Bu düşünce yumağı öylesine esnek ve geniş bir

5 Said Nursi de Varoluşsal Alanın İmkânına Yönelik Bir İmge Olarak: Ene 171 yelpazeye sahip ki, ileri sürülen fikirlere karşı antitezleri de ortaya konulsa yanlışlanamaz. Çünkü bu disiplinin en önemli özelliği sübjektif olmasıdır. Aynı zamanda bu disiplinin sosyal bilimlerden pozitif bilimlere varıncaya dek bütün alanlarla ilişki kuran bir yelpazesi söz konusudur. Dolayısıyla benlik te bu konu yelpazesinde önemli bir yer tutmaktadır. Tarihsel süreçte çok eskilere dayanmakla birlikte Kağıtçıbaşı ya göre Benlik kavramı, üzerinde uzun yıllar çalışılan bir konu olmakla beraber, son yıldır, sosyal ve kültürler-arası psikolojide yeniden ilgi konusu olmuştur. (KAĞITÇIBAŞI, 2010: 400). Dolayısıyla da modern toplum tasavvuruyla birlikte birey ve bireye yönelik algıdan da farklılaşmalar meydana geldi. Çünkü çağdaş toplumların inşasıyla beraber sadece bireye yönelik düşüncelerde bir değişme olmadı, aynı zaman da böyle bir toplumda bireyin konumu ve benliği de değişti. Bu bakımdan böyle bir toplumda birey olmak, kendi kararlarını verebilme, bilinçli düşünebilme (MOMİNOV, 2013: ) ve ben in farkında olmak demektir. Felsefe geleneğinde bu konu birçok filozof ve düşünürün dikkatinden kaçmamıştır. Örneklemek gerekirse Platon dan Descartes e, Freud dan Jung a kadar daha birçok sosyal bilimcinin düşüncelerinde ve çalışmalarında benliğe yönelik düşüncelere rastlamak mümkündür. Ancak her dönem ve düşünür açısından benlik kavramı farklı bir şekilde algılanmıştır. Çünkü ben ve benlik kavramları, metafiziksel boyutu yoğun olan kavramlar olduğundan böyle anlaşılması da doğaldır. Benlik konusu sosyal bilimcilerin her biri tarafından farklı görülmekte ve farklı bir anlam kazanmaktadır. Bunun böyle olduğunu ve konunun daha iyi anlaşmasını sağlamak adına bir- iki örnekle açıklamakta fayda vardır. Psikolojide çok önemli bir çığır açan ve aynı zamanda farklı yorumlarıyla tepkileri de üzerine çeken psikanalizmin kurucusu olan Freud a göre benlik sürekli bir çatışma hâlindedir. Ona göre id- ego ve süper egonun mücadelesinde benlik meydana gelir (bkz. FREUD, 1992). Adler açısından ise benlik çevresel faktörlerin etkisinde kalarak şekillenir. Bu bakımdan Adler insanın doğuştan getirdiği ve sahip olduğu özelliklerden çok, bunların nasıl kullanıldığı ve çevresel faktörler ekseninde nasıl geliştirildiği önemlidir. (bkz. ADLER, 2005). Bu ve buna benzer çalışmalarla ortaya çıktı ki, bireyin kendi benliğini çözüp birey olma yolunda ilerlemesi onu daha güvenli bir zemine doğru çekmeye başladı ve daha güçlü kıldı. Ancak, benlikle ilgili yapılan bu çözümlemeler insanın kendine yeter duruma gelmesini sağlayıp varoluşunu

6 172 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri tamamlayıcı bir rol oynarken, bu durum beraberinde insanın hem bireysel hem de toplumsal yaşam alanında birtakım sıkıntılara da neden oldu. Dolayısıyla birey olma niteliklerine benliğini çözmekle kavuştuğunu zanneden insan, aynı zamanda her şeyi yapabilecek güce de sahip olduğu yanılgısına düştü. Çünkü varoluş felsefesinin etkilerini düşüncelerinde yoğun biçimde ele alan ve bunu irdeleyen bir filozof olarak İspanyol Ortega Y Gasset Kendimi başkasında, başkalarını da kendimde keşfetmem gerektiğine dair inancım olmalıdır. Bu bakımdan başkası kendimi bilişimin ve varlığımın farkına varmamın bir kaynağı olur (GÜNDOĞAN, 1996: 81-82, Bkz. GASSET, 1999, Bkz. CİHAN, 2010 ) düşüncesi bireyin benliğini tamamlayabilmesi için diğer ben lerle bir arada olup birbiriyle paylaşım içinde olmalarına bağlıdır. Bu bakımdan her şeyi yapabilecek güce tek başına sahip olduğunu ileri süren insan büyük bir yanılgıya da düçar oldu. Çünkü kendini ve gücünü ancak öteki ler diye tabir edilen diğer bireylerle olan ilişkisinde fark edebilir. Bunun böyle olduğu konusunda varoluşçu anlayışların temsilcisi olanların neredeyse hepsinin de hemfikir olduğu bir durumdur (Bkz. SARTRE, 1997: 85, Bkz. ULUSOY, 2000: 481, Bkz. ÇETİN, 2004: ). Said Nursi de Ene ve Mahiyeti Varoluşçu felsefenin klasik isimleri arasında yer almamasına karşın direkt ya da dolaylı olarak insanın mahiyeti ve sahip olduğu niteliklere yönelik çalışma yapan her düşünür varoluşçu felsefenin bir yönüne işaret eder ve ona katkı sunar. Bu anlamda Said Nursi de insanın mahiyetine yönelik olarak eserlerinin birçoğunda analiz yapmaya ve insan denilen varlığın özelliklerini irdelemeye çalışmıştır. Klasik varoluşçu cenahta yer alan ve Batı felsefesi geleneğinin benliğe yönelik taşıyıcı kodlarını ele veren Sartre, Heidegger, Jaspers, Kierkegaard, G. Marcel, Dostoyevski, Kafka ve Albert Camus gibi düşünürler, yoğun olarak bireyin kendi potansiyelini fark etmesi ve bunu gerçekleştirip pratik yaşamda ortaya koyma çalışmalarına yoğunlaşmışlardır. Dolaysısıyla bu düşünürler bireyin benliğinin bireysel boyutuyla daha çok ilgilenmişlerdir. Ancak Nursi ise aşağıda görüleceği üzere ene ye çok daha kapsamlı yaklaşmakta ve bu gelenekten gelenlerden daha farklı bir anlam yüklemektedir. Bu kısacık hatırlatmadan sonra şimdi Nursi nin ene ye, onun mahiyetine ve birey ile diğer varlıklar arasındaki ilişkisini irdelemeye başlayabiliriz. Her şeyden önce Nursi ene ile insanın yüklendiği misyonu arasında güçlü bir ilişki kurar ve bunun da insan ile diğer varlıklar arasındaki sırları ve ilişkileri çözmeye yönelik bir anahtar olduğunu ileri sürer. Çünkü Nursi ye

7 Said Nursi de Varoluşsal Alanın İmkânına Yönelik Bir İmge Olarak: Ene 173 göre Ene, künûz-u mahfiye olan esmâ-i İlâhiyenin anahtarı olduğu gibi, kâinatın tılsım-ı muğlâkının dahi anahtarı olarak bir muammâ-yı müşkilküşâdır, bir tılsım-ı hayretfezâdır. O ene, mahiyetinin bilinmesiyle, o garip muammâ, o acip tılsım olan ene açılır ve kâinat tılsımını ve âlem-i vücubun künûzunu dahi açar (NURSİ, 2012: 669). Dolaysıyla Nursi ye göre ene nin anlaşılması ve sahip olduğu sırların çözülmesiyle birlikte evrendeki varlıklar arasındaki bağlar da çözümlenmiş olur. Bu bağlamda insanın kendi mahiyetini çözmesi beraberinde, çok karmaşık ve anlaşılmaz gibi görünen varlıklar mabeynindeki ilişkiler de anlaşılmış olur. İnsan yaratılışı itibariyle canlı ve cansız bütün varlıklarla ilintilidir. Yaratıcı'nın onda dercettiği kabiliyetler sayesinde insanlar, varlıklar üzerinde halife (temsiliyyet yetkisi) olma ve onlara hâkimiyet kurma özelliğine de sahiptir. Özellikle de insanın sahip olduğu ene ve bundan kaynaklanan enaniyet insanın mahiyetine dercedilen bu kabiliyet sayesinde insan, kapalı ve gizemli bütün kapıları açma ve içindeki sırları çözme yeteneğine sahiptir. İnsanın bu durumunu Nursi: Âlemin miftahı insanın elindedir ve nefsine takılmıştır. Kâinat kapıları zâhiren açık görünürken, hakikaten kapalıdır. Cenâb-ı Hak, emanet cihetiyle, insana ene namında öyle bir miftah vermiş ki, âlemin bütün kapılarını açar. Ve öyle tılsımlı bir enaniyet vermiş ki, Hallâk-ı Kâinatın künûz-u mahfiyesini onunla keşfeder. Fakat ene, kendisi de gayet muğlâk bir muammâ veaçılması müşkül bir tılsımdır. Eğer onun hakikî mahiyeti ve sırr-ı hilkati bilinse, kendisi açıldığı gibi kâinat dahi açılır (NURSİ, 2012: 670, Bkz. NURSİ, 1998: 199) sözleriyle dile getirir. Nursi nin buradaki düşüncelerinden de anlaşılacağı üzere insana yaratıcı tarafından büyük bir misyon yüklenmiştir. Bu misyonun ve ona yüklenilen emanetin anlaşılması için de insanın fıtratında ene duygusu yerleştirilmiştir ki, insan bu sayede hem kâinatın kompleks olan ilişkilerini çözümleyebilsin hem de varlıklar arasında bir karşılaştırma yapabilme olanağına sahip olsun. İnsanın ene vasıtasıyla hem hakikatleri analiz edebilme hem de Yaratıcı'nın isim ve sıfatlarının bilinmesinde bir ölçüt olduğunu Nursi şöyle ifade eder: Sâni-i Hakîm, insanın eline, emanet olarak, rububiyetinin, sıfât ve şuûnâtının hakikatlerini gösterecek, tanıttıracak işârat ve nümuneleri câmi bir ene vermiştir tâ ki, o ene bir vahid-i kıyasî olup, evsâf-ı Rububiyet ve şuûnât- ı Ulûhiyet bilinsin. Fakat vahid-i kıyasî, bir mevcud-u hakikî

8 174 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri olmak lâzım değil. Belki, hendesedeki farazî hatlar gibi, farz ve tevehhümle bir vahid-i kıyasî teşkil edilebilir; ilim ve tahakkukla hakikî vücudu lâzım değildir (NURSİ, 2012: 670, Bkz. NURSİ, 1998: 199). Nursi burada ene nin mahiyetinin ve insana verilme nedenlerinin en başında varolanlar arasında kıyas yapabilme ve denge kurma vasıtası olduğunu ileri sürer. Çünkü insandaki ene bir ölçüdür. Aynı zamanda bir terazi hassasiyetindeki evrenin anlaşılmasında bir araç olarak insana verilen ene nin bu mahiyetteki özelliğini Nursi, Meselâ, daire-i mülkünde mevhum rububiyetiyle, daire-i mümkinatta Hâlıkının rububiyetini anlar. Ve zâhir mâlikiyetiyle, Hâlıkının hakikî mâlikiyetini fehmeder ve Bu haneye mâlik olduğum gibi, Hâlık da şukâinatın mâlikidir der. Ve cüz î ilmiyle Onun ilmini fehmeder. Ve kisbî san atçığıyla O Sâni-i Zülcelâlin ibdâ-i san atını anlar. Meselâ, Ben şu evi nasıl yaptım ve tanzim ettim. Öyle de, şu dünya hanesini birisi yapmış ve tanzim etmiş der. Ve hâkezâ, bütün sıfât ve şuûnât-ı İlâhiyeyi bir derece bildirecek, gösterecek binler esrarlı ahval ve sıfât ve hissiyat, ene de münderiçtir (NURSİ, 2012: 671) sözleriyle izahta bulunmaya çalışır. Ene farklı mahiyetleri içinde barındıran bir kabiliyettir. Dolayısıyla bu kabiliyet sadece olumlu yönde çalışan bir mahiyete sahip değildir. Aynı zamanda Nursi ye göre ene nin yapıcı ve hüsne bakan veçhinin yanında yıkıcı, olumsuz ve şerre bakan yönü de söz konusudur. Bu da ene nin mahiyet ve nitelikler bakımından birbirinden farklı yönlere ve çalışma şekline sahip olduğunu gösterir. Nursi nin felsefesinde ene ; çoğunlukla birinci veçhe yönelik niteliklere sahip bir duygu olarak algılanır. Nursi de ene bu boyutlarına yönelik daha ayrıntılı bilgilendirme ayrı bir başlık altında ele alınarak irdeleneceğinden şimdilik bu kadarla yetinmek yerinde olur. Nursi ye göre ene mana-yı harfiyle 1 organizmaya, kâinata ve semaya baktığı takdirde varolanların sahip olduğu gizemli kapılar deşifre olur ve manalar ortaya çıkar. Ancak tersi bir durumdaki bir dürbünle bakılıp varolanlar okunduğunda yani her şeye mana-yı ismiyle 2 bakıldığında ise, manalar manasızlaşır ve varlıkların üzerindeki nur ve aydınlık yerini zulmet 1 Mana-yı harfî: Kâinata, eşyaya ve hadiselere Allah namına bakmak demektir. Mesela güzel bir şeye bakarken Allah ne güzel yaratmış diyerek, o güzelliği eşyaya değil de, onu yaratana nisbet ederek bakmaktır. Kur ân ın kâinattan bahsi ve Müslümanlardan istediği bakış tarzı bu şekildedir. 2 Mana-yı ismî: Kâinata, eşyaya ve hadiselere bakarken eşyada tezâhür eden özellikleri, Allaha değil de eşyanın kendine, tabiata veya sebeplere nisbet ederek bakma tarzıdır. Mesela güzel bir şeye bakarken ne güzel diyerek, o güzelliği eşyaya nisbet ederek bakma tarzı mana-yı ismîdir. Bugünkü felsefenin ve bilimin kâinat ve eşyadan bahsi bu tarzdadır. Bu tarz bakış, insana Allahı unutturur, maddeci bir zihniyeti netice verir.

9 Said Nursi de Varoluşsal Alanın İmkânına Yönelik Bir İmge Olarak: Ene 175 ve abesiyete bırakır. Dolayısıyla ene kâinata yaratıcının hesabıyla ve izni dairesinde baktığı zaman, bütün karanlıklar yerini aydınlığa ve manasız tahayyülatlar da yerini manalı ve nurlu bir havaya bırakır. Nursi ye göre kâinata ve içindekilere böyle bir perspektiften bakan bir ene, Yaratıcı'nın ona yüklediği misyonun gereğini bihakkın yerine getirir ve emanete de gereğince sahip çıkmanın vazifesini yerine getirmiş olur. Bunun böyle bir sonuç doğurduğunu Nursi; İşte, mahiyetini şu tarzda bilen ve iz ân eden ve ona göre hareket eden Nefsini günahlardan arındıran, kurtuluşa ermiştir (Şems Sûresi) beşaretinde dahil olur. Emaneti bihakkın eda eder ve o enenin dürbünüyle, kâinat ne olduğunu ve ne vazife gördüğünü görür.ve âfâkî malûmat nefse geldiği vakit, enedebir musaddık görür; o ulûm, nur ve hikmet olarak kalır, zulmet ve abesiyete inkılâb etmez (NURSİ, 2012: 672) diyerek dile getirir. Yani ene mahiyetine ve vazifesine uygun hareket ettiği sürece, varlıklar üzerinde bir temsiliyet niteliğine sahip olur. Nursi de ene asli vazifesini unutup her şeyin maliki olan Zat-ı Zülcelal in emirlerine karşı gelip mübareze ederse büyük bir cehl-i mutlakın içine düşer. Nursi bu durumu Nev in enaniyeti de bir asabiyet-i nev iye ve milliye cihetiyle o enaniyete kuvvet verip, o ene, o enaniyet-i nev iyeye istinad ederek, şeytan gibi, Sâni-i Zülcelâlin evâmirine karşı mübareze eder (NURSİ, 2012: 672) düşünceleriyle ifade eder. Buraya kadarki tartışmalardan da anlaşılacağı üzere Said Nursi de ene nin varoluşsal zemindeki temel amacı Batı felsefesindeki filozofların düşünme tarzlarından tamamen farklı bir anlam ifade etmektedir. Çünkü Batı felsefesinin perspektifinde ene insanın kendi potansiyelinin farkında olmasını sağlayarak, özgürlüğüne kavuşması sonucu gibi olumlu bir tabloyla sonuçlanır (Bkz. FROMM, 1994, Bkz. YALOM, 2000). Ancak, Nursi ye göre bu durum ve tablo ene nin asli görevi değildir. Çünkü Nursi ye göre ene, varolanlar ile yaratıcıları arasındaki bağı kuran ve insanın ancak bu bağın gerektirdiği gibi düşünmesi ve hareket etmesi hâlinde bireysel özgürlüğünü tamamlayabileceği düşüncesi ağır basar. Dolayısıyla Nursi ye göre ene bu vazifesini terk ettiğinde insanın en tehlikeli düşmanlarından biri hâline gelir. Nursi ene nin doğru yolu şaşırdığında yaşayacağı sıkıntıları, Sizi enâniyette vurmasınlar, onunla sizi avlamasınlar. Hem biliniz ki, şu asırda ehl-i dalâlet ene ye binmiş, dalâlet vadilerinde koşuyor. Ehl-i hak, bilmecburiye, eneyi terk etmekle hakka hizmet edebilir. Enenin istimalinde haklı dahi olsa, mademki ötekilere benzer ve onlar da onları kendileri gibi nefisperest zannederler, hakkın hizmetine karşı bir

10 176 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri haksızlıktır (NURSİ, 2000:603) düşünceleriyle dile getirerek, ene nin pusulasını kaybettiğinde insanın nasıl en tehlikeli düşmanı olabileceğine dikkatleri çekiyor. Nursi ye göre ene hesabına çalışanlar büyük bir hüsranla ve enaniyet-i ilmiyenin sonuç verdiği firavunluk tablosuyla karşı karşıyadırlar. Yani ene her şeye mana- yı harfi penceresi yerine mana- yı ismi yönüyle yaklaştığında, sahip olduklarının tamamının kendi çabası ve ilmiyle kazandığı vehmine kapılarak Yaratıcı'sını dahi unutabilir. Said Nursi de Ene nin Boyutları Ene mahiyet itibariyle karmaşık bir yapıya sahiptir. Bu duygunun uygun ve doğru bir biçimde gerçekleştirelebilmesi için varolanların üzerindeki mühürlerin Zat- ı Zulcelal ve Kudret sahibi adına okunması gerekir. Nursi, ene nin temel olarak iki boyutundan söz edebileceğimizi ileri sürer. Bu boyutlar da Nursi ye göre; 1-) Nübüvvet Vechi, 2-) Felsefe Vechi olmak üzere kategorize edilir. Nübüvvet vechi boyutuyla ene asli görevi doğrultusunda hareket eder ki, bu yönüyle insan kul olma bilinciyle kendini var eder. Ene burada kendisi de dahil olmak üzere bütün mahlûkatın yaratıcısı olan Halık'ının sıfatlarına uygun davranır ve ene burada bir denge ve ölçü hizmetini görür. Bu durumu Said Nursi, Ene kendini abd bilir;başkasına hizmet eder, anlar. Mahiyeti harfiyedir; yani başkasının mânâsını taşıyor, fehmeder. Vücudu tebeîdir; yani başka birisinin vücuduyla kaim ve icadıyla sabittir, itikad eder. Mâlikiyeti vehmiyedir; yani kendi mâlikinin izniyle surî, muvakkat bir mâlikiyeti vardır, bilir. Hakikati zılliyedir; yani hak ve vacip bir hakikatin cilvesini taşıyan mümkün ve miskin bir zılldir. Vazifesi ise, kendi Hâlıkının sıfât ve şuûnâtına mikyas ve mizan olarak, şuurkârâne bir hizmettir (NURSİ, 2012: 675, Bkz. NURSİ, 1998: 200) sözleriyle analiz eder. Dolayısıyla Nursi ye göre peygamberler ve onların izindeki alimler ve evliyaların hepsi de ene ye bu boyutuyla bakmışlar ve ene yi bu yönüyle anlamışlardır. Bu açıdan Enbiya ve enbiya silsilesindeki asfiya ve evliya, eneye şu vecihle bakmışlar, böyle görmüşler, hakikati anlamışlar. Bütün mülkü Malikü l-mülk e teslim etmişler ve hükmetmişler ki (NURSİ, 2012: 675, Bkz. NURSİ, 1998: 200) asıl mülk sahibi olan Malik-i Zulcelale, her şeyin anahtarını elinde bulunduran Kadir-i Mutlak a

11 Said Nursi de Varoluşsal Alanın İmkânına Yönelik Bir İmge Olarak: Ene 177 ve mülkünde istediği gibi tasarruf hakkına sahip olan Mutassarıf-ı Mutlak a teslim etmek ancak ene nin nübüvvet boyutuyla mümkün olmuştur ve olacaktır. Ene nin ikinci boyutu olan felsefe vechi ise, Said Nursi ye göre asıl vazifesi olan yaratıcıyı tanıma ve O'na münasip abd olma doğrultusundaki işlevini bırakıp, Zat-ı Zulcelal den bihaber biçimdeki bir yolu izler. Her şeye ve her varolana manay-ı ismiyle (yani varlığın hesabı namına bakmak) bakarak asıl manalarının kaybolmasına ve yanlış okunmasına neden olmuştur. Felsefe boyutu ene yi asli görevinden uzaklaştırmakla kalmamış aynı zamanda her şeyi anlamsızlık karanlığına sevk etmiştir. Ene nin bu tehlikeli tırmanışını Nursi; Felsefe ise, eneye mânâ-yı ismiyle bakmış. Yani, kendi kendine delâlet eder, der; mânâsı kendindedir, kendi hesabına çalışır, hükmeder. Vücudu aslî, zâtî olduğunu telâkki eder. Yani, zâtında bizzat bir vücudu vardır, der. Bir hakk-ı hayatı var,daire-i tasarrufunda hakikî mâliktir, zu m eder. Onu bir hakikat-i sabite zanneder. Vazifesini, hubb-u zâtından neş et eden bir tekemmül-ü zâtî olduğunu bilir ve hâkezâ (NURSİ, 2012: 675) düşünceleriyle dile getirmiştir. Hatta Nursi ye göre, Zat-ı Zulcelal in kendisine yüklediği ve beklediği misyonun tersine çalışan ene nin bu kısmı, insanın enaniyetini çok fazla kamçılayıp nefsini yücelttiği için insanın şirk derekesine düşmesine neden olduğunu iddia eder. Bunun böyle bir neticeye sebebiyet verdiğini Nursi, Ve enaniyeti kamçılayıp şirk derelerinde serbest koşturarak, esbabperest, sanemperest, tabiatperest, nücumperest gibi çok envâ-ı şirk taifelerine meydan açmışlar. İnsaniyetin esasında münderiç olan acz ve zaaf, fakr ve ihtiyaç, naks ve kusur kapılarını kapayıp ubûdiyetin yolunu seddetmişler. Tabiata saplanıp, şirkten tamamen çıkamayıp, şükrün geniş kapısını bulamamışlar (NURSİ, 2012: 676, Bkz. NURSİ, 1999: 220 ) cümleleriyle dile getirir. Bu şekildeki bir ene anlayışı tamamen nefis hesabına çalışan bir potansiyele sahiptir. Tarihte bir firavuna sizin en büyük rabbiniz benim (Naziat suresi) cümlesini söylettiren de ene dir. Her insana verilen bu ipucu/ene, bazı insanların ipin ucunu kaçırmasıyla böyle bir sonucun ortaya çıkmasına yol açmıştır/açar. Belki adı filozof olmasa da kendine göre bir düşünce geliştiren ve bu düşünceyi yaşayan bu firavun tarihten bir örnektir, günümüzde de kendini bu açıklıkla ifade etmemiş olan nice insanlar vardır ki bu potansiyele sahiptir. Kendilerine fırsat verildiğinde bihakkın benzeri sonuçlar ortaya koyacaktır. Sahibini tanımak için verilen bu ipucu ve işaretler yeterince anlaşılamazsa insanı tam zıt bir mevkiye konuşlandırabilir. Burada materyalist, tabiatperestlik, esbabperestlik ve

12 178 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri sanemperestlik bir amacı hizmet edinen ene ve enaniyet, aynı zamanda rotayı şaşırdığında zaaflık ve hiçlik tablosuyla karşı karşıya kalıp dilencilik durumuna düşmüştür. Ene nin düştüğü bu durumu Nursi, İşte, diyanete itaat etmeyen felsefenin böyle yolunu şaşırdığı içindir ki, ene kendi dizginini eline almış, dalâletin herbir nev ine koşmuş. İşte şu vecihteki enenin başı üstünde bir şecere-i zakkum neşvünemâ bulup âlem-i insaniyetin yarısından fazlasını kaplamış (NURSİ, 2012: 676, Bkz. NURSİ, 1999:220) biçiminde ifade ederek ene nin rezil ve zelil olduğunu ifade eder. Ayrıca Nursi ye göre ene kendini hem bireysel hem de toplumsal alanda da gösterir ve bu alandaki yansımaları da ene nin sahip olduğu boyutun niteliğine göre farklı şekilde tezahür eder. Nursi bu durumun yansımalarını felsefe veçhesindeki bir birey için, Menfaati için en hasis şeye ibadet eden bir firavun-u zelildir. Her menfaatli şeyi kendine rab tanır. Hem o dinsiz şakird, mütemerrid ve muannidir. Fakat bir lezzet için nihayet zilleti kabul eden miskin bir mütemerriddir. Şeytan gibi şahısların, bir menfaat-ı hasise için ayağını öpmekle zillet gösterir denî bir muanniddir (NURSİ, 2012: 164) sözleriyle ifade ederek, ene nin bu veçhesinin toplumsal alandaki yansımalarının da olumsuz olduğunu dile getirir. Buna karşılık nübüvvet veçhesinde toplumsal ilişkileri dikkate alan ene ise Nursi ye göre, Amma hikmet-i Kur an ın halis tilmizi ise, bir abddir. Fakat âzam-ı mahlukata da ibadete tenezzül etmez. Hem Cennet gibi âzam-ı menfaat olan bir şeyi gaye-i ibadet kabul etmez bir abd-i azizdir. Hem hakiki tilmizi mütevazidir, selim, halimdir. Fakat, Fâtırının gayrına, daire-i izni haricinde ihtiyarıyla tezellüle tenezzül etmez. Hem fakir ve zaiftir, fakr ve zaafını bilir. Fakat onun Malik-i Kerîmi, ona iddihar ettiği uhrevî servet ile müstağnidir ve seyyidinin nihayetsiz kudretine istinad ettiği için kavidir. Hem yalnız livechillâh, rıza-yı ilâhî için, fazilet için amel eder, çalışır (NURSİ, 2012: 165) biçimindeki özelliklere sahiptir. Özetle ifade etmek gerekirse Nursi ye göre ene bütün fikir ve düşüncelerin beslendiği tek kaynaktır. Dolayısıyla bütün izm ler de ene nin eseridir. Sonuç Rasyonel bir çabanın ürünü olarak ortaya çıkan felsefe disiplininin gerçekleştirmek ve varetmek istediği birey prototipinin nihai hedefi, bu bireyin kendi potansiyelini keşfetmesi ve keşif yolculuğunun sonucunda

13 Said Nursi de Varoluşsal Alanın İmkânına Yönelik Bir İmge Olarak: Ene 179 meydana gelen bireyin özgür olarak varoluşunu tamamlamasıdır. Bu tür bir benlik algısı mücadeleci bir benliktir. Bu benliğin nihai hedefi ise cüz i olan kudretini diğer organizmalara hissettirmemek ve her zaman güçlü olduğunu ortaya koymaktır. Her olay ve durum karşısında ene duygusunun kudretli olduğunu iddia eden bu anlayışa karşılık, temel hedefi Allah ı bilme ve yarattıklarını tanıma vesilesi kılan ene ise, kendi cuz i iradesinin farkında olarak davranır ve sınırlarını aşmaz. Yani insandaki cüz i ilim, cüz i kudret, cüz i irade ve cüz i sahiplenme duygularının hepsi Allah ın isim ve sıfatlarına açılan bir penceredir. İnsan bu pencere ile Allah ın isim ve sıfatlarını kavrar (Sorularla Risale). Bu bağlamda ene duygusu bir tanıma, anlama, varlıklar arasındaki ilişkileri analiz etme ve daha da önemlisi bir terazi olma durumudur. Aksi bir durumda ise ene hem kendine hem de kendisi dışındaki herşeye karşı bir septik tavır ve meydan okuma durumuna düşer. Bu da; Yani ene ve benlik hissi, Allah ı tanımak ve bilmek aracı iken, tam tersi inkâr ve meydan okuma aracı hâline dönüşür. Ene ve benlik hissi, farazi ve hayali bir hat iken, inkâr ve küfür penceresi sayesinde, hakiki ve külli durumuna geçer. İnsan cüzi ilim, irade ve kudretin Allah tarafından verilmeyip, kendisinin mülkü olduğuna inanmaya başlar. İnkâr ve felsefenin derinleşmesi ile bu duygular cüzilikten çıkar külli hâline gelir. İnsan o zaman ben de İlahım demeye kadar işi götürür. Yani ene ve benlik öyle bir histir ki, hayırda istihdam edersen aziz ve yüksek bir kul yapar, şerde ve küfürde istihdam edersen Uluhiyet davasına kadar gider (Sorularla Risale) şeklinde ifade edilebilecek sonucunu doğurur. Özetle, Nursi ye göre, ene kabiliyeti mahiyeti itibariyle hem olumlu hem de olumsuz yönleri içinde barındıran bir duygudur. Bu duygunun nasıl ve ne yönde işlevsel bir hâl alacağına ise cüz i iradenin sahibi olan insan karar verir. Çünkü insana bu duygunun dizginlerini durdurabilecek ve yönlendirebilecek bir kudret ve vasıf verilmiştir. Kaynakça ADLER, Alfred, Bireysel Psikoloji, ( Çev. Ali Kılıçlıoğlu), Say Yayınları, İstanbul, CİHAN, Mustafa, José Ortega Y Gasset de İnsan ve Tarih Felsefesi, Çizgi Kitabevi, Konya, ÇETİN, Veysal, Ben ve Başkası ya da Öteki İlişkisine Bir Bakış, Düşünen Siyaset, Sayı:19, FREUD, Sigmund, Endişe, (Çev. Leyla Özcengiz), Dergah Yayınları, İstanbul, 1992.

14 180 Din, Bilim ve Felsefe İlişkisi Risale-i Nur Yaklaşımı Sempozyum Bildirileri FROMM, Erich, Kendini Savunan İnsan, (Çev. Necla Arat), Say Yayınları, İstanbul, GASSET, Ortega Y, İnsan ve Herkes, (Çev. Neyire Gül Işık), Metis Yayınları, İstanbul, GÜNDOĞAN, Ali Osman, Ben ve Başkası İlişkisi, Dünya Barışı ve Eğitim İlişkileri Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi, K.K. Eğitim Fakültesi, Erzurum, 1996, KAĞITÇIBAŞI, Çiğdem, Günümüzde İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınevi, 12. Baskı, İstanbul, MOMİNOV, Kasım, Çağdaş Toplumda Birey, Düşünce ve Benlik, Kişi, Kişilik ve Kimlik Sempozyumu, III. Ilgaz Felsefe Günleri, 4-6 Ekim, 2013, NURSİ, Bediüzzaman Said, Mesnevi-i Nuriye, Zehra Yayıncılık, İstanbul, NURSİ, Bediüzzaman Said, Lem alar, Zehra Yayıncılık, İstanbul, NURSİ, Bediüzzaman Said, Sözler, Zehra Yayıncılık, İstanbul, NURSİ, Bediüzzaman Said, Mektubat, Zehra Yayıncılık, İstanbul, ULUSOY, Mustafa, Ben - Öteki İlişkisinden Biz e Geçişte Meleklere İman Uluslararası 5. Bediüzzaman Sempozyumu, Eylül, İstanbul, SARTRE, Jean Paul, Varoluşçuluk, (Çev., Asım Bezirci), Say Yayınları, İstanbul, YALOM, İrvin D., Varoluşçu Terapi, (Çev. Zeliha İyidoğan Babayiğit), Kabalcı Yayınları, İstanbul, ( , 11:22)