TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU (TTK) 2011 YILI RAPORU

Transkript

1 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU (TTK) 2011 YILI RAPORU

2 Bu rapor, tarih ve 6085 sayılı Kanun ile 233 sayılı KHK uyarınca düzenlenmiştir.

3 Teşekkülün Unvanı : Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Merkezi : Zonguldak İlgili Bakanlık : T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Esas Sermayesi : TL Ödenmiş Sermaye : TL Ödenmemiş sermaye : TL K A R A R O R G A N I (Y Ö N E T İ M K U R U L U) Karar organındaki unvanı Adı ve soyadı Temsil ettiği bakanlık veya kuruluş Kuruluştaki görevi ve mesleği Görevde bulunduğu süre Başlama tarihi Ayrılma tarihi 1- Başkan Burhan İNAN Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür Devam Ediyor 2- Üye Mahmut ÖZÇELİK Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür Yardımcısı Devam Ediyor 3- Üye Mustafa ŞİMŞEK Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür Yardımcısı Devam Ediyor 4- Üye Dr.Nevzat KAVAKLI Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TKİ'de Müşavir Devam Ediyor 5- Üye Salih ERBAY Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Serbest Meslek Devam Ediyor 6- Üye Üye Mehmet AÇIKEL Arif Hikmet CESUR Hazine Müsteşarlığı Hazine Müsteşarlığı Banka ve Kambiyo Genel Müdürü Sigorta Denetleme Kurul Başkanı Devam Ediyor (*) Kurumun sermayesi YPK'nin gün ve 2012/T-2 sayılı kararı ile Bin TL'ye yükseltilmiştir.

4 Raporda yer alan kısaltmalar AB AID AKÇT COP ÇATES DPT DLF ECSC EKİ ESD ETKB EÜAŞ GSMH GSYİH IEA İDT İSO KHK KİK KİT KYSK MİGEM MKE MTA MTEP PAÜİ PCI PDKS TBMM TEP TİM TİS TKİ TTK TÜİK USBM YKK YPK : Avrupa Birliği : Alt Isıl Değeri : Avrupa Kömür Çelik Topluluğu : İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi : Çatalağzı Termik Santralı : Devlet Planlama Müsteşarlığı : Devolopment Loan Fund : Avrupa Kömür Çelik Topluluğu : Ereğli Kömür İşletmeleri : Eşik Sınır Değer (TWA) : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı : Elektrik Üretim Anonim Şirketi : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Uluslararası Enerji Ajansı : İktisadi Devlet Teşekkülü : Uluslararası Sınıflandırma Sistemi : Kanun Hükmünde Kararname : Kamu İhale Kurumu / Kanunu : Kamu İktisadi Teşekkülü : Karadon Yeni Servis Kuyusu : Maden İşleri Genel Müdürlüğü : Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü : Milyon Ton Eşdeğer Petrol : Pano Ayak Üretim İşçisi : Pulverize Kömür Enjeksiyonu : Personel Devam Kontrol Sistemi : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Ton Eşdeğer Petrol : Taşkömürü İşletme Müessesesi : Toplu İş Sözleşmesi : Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu : Türkiye Taşkömürü Kurumu : Türkiye İstatistik Kurumu : Amerikan Jeolojik Teknikler : Yönetim Kurulu Kararı : Yüksek Planlama Kurulu

5 İÇİNDEKİLER I. TOPLU BAKIŞ. I A-Kömürün dünya ekonomisindeki yeri... B-Kuruluşun tarihçesi, Türkiye ekonomisindeki yeri ve gelişimi... C-Öneriler. II. İDARİ BÜNYE... 1 A- Mevzuat... 1 B- Teşkilat. 7 Sayfa No C- Personel durumu. 16 III. MALİ BÜNYE A- Mali durum. 35 B- Mali sonuçlar.. 40 IV. İŞLETME ÇALIŞMALARI. 42 A-İşletme bütçesinin genel durumu 42 B-Finansman. 44 C- Giderler 47 D- Tedarik işleri 53 E- Üretim ve maliyetler 105 F- Pazarlama. 234 G- Sigorta işleri 251 H- İşletme sonuçları. 253 I- Kalkınma planı ve yıllık programlar 258 V. BİLANÇO 275 Aktif Pasif VI. GELİR TABLOSU 289 VII. EKLER I X XX

6 I. TOPLU BAKIŞ A-Kömürün Dünya Ekonomisindeki Yeri: i- Dünya da Enerji; Ülkelerin kalkınma ve gelişmesinin en önemli parametrelerinden bir tanesi, sanayinin temel girdilerinden olan, tüketimi durmadan artan ve gelecekte de artmaya devam edecek olan enerji dir. Enerjinin yeterli miktarda, sürekli, düşük maliyetli ve güvenli bir şekilde elde edilmesi, diğer yandan çevre ile uyumlu bir şekilde sunulması tüm ülkelerin gündemini işgal eden önemli bir konudur. Dünyada görülen hızlı nüfus artışı, sanayileşme, teknolojinin yaygınlaşması, ekonomik ve sosyal alanda ortaya çıkan kalkınma arayışları, bölgesel ve büyük ölçekli küresel organizasyonlar, enerjiyi her geçen gün daha stratejik ve önemli bir hale getirmektedir. Bütün bunların yanı sıra enerji, ülkelerin milli güvenliği ve geleceği açısından da büyük bir güç olarak değerlendirilmektedir. Bu çerçevede, enerji kaynaklarına sahip bulunan ülkeler yarışa bir adım önde başlamaktadırlar. ii- Enerji Kaynakları; Birincil enerji kaynakları, genelde tükenebilir ve yenilenebilir olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır. Kömür grubu (Antrasit, Taşkömürü, Linyit, Bitümlü Şist- Turba) ile petrol grubu (Petrol, Asfaltit, Doğal Gaz) gibi Fosil Kaynaklar ve Nükleer Enerji, 1.grup Tükenebilir (yenilenemeyen) enerji kaynaklarını oluştururken; sudan elde edilen hidro güç (hidrolik enerji), elektrik veya ısı enerjisine dönüştürülebilen güneş enerjisi, yerküreden gelen jeotermal enerji, bitkilerden üretilen biyokütle (biomas), biyoyakıtlar, rüzgâr ve dalga enerjisi 2.grup Yenilenebilir enerji kaynaklarını oluşturur. Birincil enerji kaynaklarından elde edilen ve son derece yaygın kullanım alanı ile insan yaşamı için vazgeçilmez olan en önemli ikincil enerji kaynağı ise elektrik enerjisidir. Dünyada bulunan enerji kaynaklarının konumlarına bakıldığında, enerji kaynaklarının tüm ülkelere eşit olarak dağılmadığı görülür. Dünya Petrol rezervlerinin %65 i Orta Doğu coğrafyasında, Doğalgaz rezervlerinin ise %35 i başta Rusya olmak üzere BDT ülkeleri ve Orta Doğu coğrafyasında bulunmaktadır. Dünya üzerinde yer alan bazı ülkeler hiç de azımsanmayacak rezervlere sahip üretici konumundayken, çoğunluğa sahip ve genel anlamda ekonomik problemlerle karşı karşıya olan diğer bazı ülkeler ise bu enerji kaynaklarını elde etmeye çalışan tüketici konumunda bulunmaktadır. Dünya birincil enerji arzı döneminde yaklaşıl iki kat artarak 12,2 milyar TEP olmuştur. Bu dönemde petrolün payı %46 dan %33 e düşerken doğal gazın payı %16 dan %21 e, nükleer enerjinin payı %1 den %6 ya ve hidrolik dahil yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payı %2 den %3 e, kömürün payı ise I

7 %25 den %27 ye yükselmiştir yılında Dünya kömür arzı 3,3 milyar TEP olmuştur. Yapılan tahminlere göre Dünya birincil enerji arzının2035 yılında 18 milyar TEP seviyesine yükseleceği ve bu dönemde petrolün birinciliğinin sona ereceğini, kömürün payının %29 a yükseleceği petrolün payının %28 ve doğal gazın payının %22, nükleere enerji payının %6 ve diğer kaynakların payının ise %15 olacağını öngörmektedir. Son 25 sene içinde Dünya enerji talebi ortalama olarak yılda %2 artmıştır. Önümüzdeki 25 yılda Dünya enerji talebinin ortalama olarak yılda %1,2 artması beklenilmektedir yılında Çin enerji tüketiminde ABD yi geçmiş bulunmaktadır yılında Dünya toplam enerji arzının %55 inin Çin, ABD, AB ve Hindistan tarafından tüketileceği beklenilmektedir. Dünyada tüketilen enerjinin yaklaşık %85 i doğrudan satış amacıyla üretilen ticari enerji olup, küresel birincil enerji gereksiniminin %81 i Fosil yakıtlar dan (%34 petrol, %26 kömür ve %21doğal gaz vb.), %19 u ise başta Nükleer (%6,2) ve Hidrolik (%2,2) enerji olmak üzere hayvan ve bitki artıkları, rüzgar, güneş ve jeotermal ısı (%10,7) gibi kaynaklardan sağlanmaktadır yılında fosil yakıtların payının %82 olacağı, petrolün payının %32 ye düşeceği, kömürün payının da %28 e yükseleceği tahmin edilmektedir. Konvansiyonel enerji kaynakları olan bu yakıtlar modern yaşamın her alanında (elektrik, ulaşım, endüstri, bina-teshin) kullanılmaktadır. Her ne kadar petrol özellikle elektrik enerjisi üretimindeki önemini yitirse de artan ekonomik gelişmenin özellikle ulaştırma sektöründeki yansımalarından dolayı ilk sıradaki payını korumaktadır. Gelecek için en güvenilir enerji kaynağı ise Dünyadaki fosil yakıt rezervlerinin %68 ini oluşturan ve bugünkü kullanım düzeyleriyle tükenme ömrü 112 yıl olarak hesaplanan kömür dür. Fosil yakıt Dünya rezervinin %18 ini oluşturan petrol ün tükenme ömrünün 45, %14 ünü oluşturan doğalgazın ise 60 yıl olacağı beklenilmektedir. Geçtiğimiz yüzyılın özellikle son çeyreğinde yaşanan insan kaynaklı sera gazlarının olumsuz etkileri, Dünyayı yenilenebilir enerji kaynakları başta olmak üzere alternatif kaynaklara yöneltmiştir. Bu gayretler sonucunda özellikle 90 lı yıllardan sonra başta jeotermal, güneş ve rüzgâr olmak üzere yenilenebilir enerji kullanımı büyük bir hız kazanmış ancak küresel talebin karşısında payları oldukça küçük kalmaya devam etmiştir. iii- Kömür; Kömür, doğal olarak oluşmuş, bitkilerin çeşitli jeolojik devrelerde sıcaklıkbasınç altında değişiminden meydana gelmiş, çoğunlukla karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan, az miktarda kükürt ve nitrojen ile yanıcı organik bileşikler içeren, kimyasal ve fiziksel olarak farklı yapıya sahip, tabakalanma gösteren, %50-%95 arasında değişen oranlarda serbest veya bileşik karbon içeren ve havanın oksijeni ile II

8 doğrudan yanabilen, içeriğindeki inorganik bileşiklerin kül oluşturduğu, kahverenginden siyah renge kadar değişen, sedimanter bir organik kayaçtır. Kömür, Dünya üzerinde yaygın olarak bulunması ve üretilmesi, kullanımdepolama ve taşıma açısından emniyetli yakıt olması, gelişen temiz teknolojileri ile çevresel etkilerinin en aza indirilmesi, diğer fosil yakıtlara (petrol ve doğal gaz) göre politik çekişmelerden uzak, daha az riskli bölgelerde üretiliyor olması ve tükenme ömürleri açısından daha fazla ömre sahip olması nedenleriyle vazgeçilmez bir enerji kaynağıdır. Kömürleşme süreci ve yataklanma, nem, kül, uçucu madde, sabit karbon, kükürt ve mineral madde içeriklerinin yanı sıra jeolojik, petrografik, fiziksel, kimyasal ve termik özellikler yönünden kömürler çok çeşitlilik gösterir. Dünya da yaygın olarak kullanılan sınıflandırmaya göre kömürler; Linyit ve Alt Bitümlü kömürlerin oluşturduğu Kahverengi Kömürler (Brown Coals) ve Koklaşabilir (Metalürjik) ve Koklaşmayan (Bitümlü kömürler, Antrasit) kömürlerin oluşturduğu Taşkömürü (Hard Coal) olarak 2 ana gruba ayrılırlar. Ülkelerin gelişmesinde, insan yaşamında ve enerji hammaddeleri içerisinde önemli bir yere sahip olan kömür; fosil kaynaklı yakıt olarak, sanayi sektöründe ve ısınma amaçlı olarak teshin de, termik santrallerde elektrik üretilmek üzere enerji sektörü nde ve koklaşabilir nitelikli taşkömüründen elde edilen kok kömürleri ise demir-çelik (metalürji) sektöründe kullanılır. Elektrik ark ocaklı demir çelik fabrikalarındaki önemli gelişmelere rağmen Dünya çelik üretiminin %70 i kömür ve kok kullanılarak yapılmakta olup bu sektör için taşkömürü vazgeçilmez bir kaynaktır. Gelişen teknolojiyle birim çelik üretimi için kullanılan kömür miktarı geçmişe göre bir miktar azalmış olmakla birlikte (1 ton çelik için 630 kg kömür), Dünya çelik üretiminin %70 i kömür ve kok kullanılarak yapılmaktadır. Taşkömürünün kok fırınlarında yakılmasıyla elde edilen maddeler ise; boya, patlayıcı madde, asfalt, tecrit malzemesi, benzol, neft ve naftalin, gübre, kauçuk, tekstil, naylon, deterjan ve plastik imalatının hammaddelerini oluşturur. Plastik gibi kompleks hidrokarbonların petrol rezervlerinin tükenmesinden sonra ancak kömürden elde edilebilecek olması sadece enerji kaynağı olarak değil kimyasal hammadde kaynağı olarak da kömüre olan ihtiyacın yakın gelecekte daha da artacağını göstermektedir. Dünyada üretilen elektriğin; %41 i kömürden, %20,1 i doğal gazdan, %16 sı hidroelektrik olarak, %14,8 i nükleer santrallerden, %5,8 i petrol ve %2,3 ü diğer kaynaklardan sağlanmaktadır. Küresel ısınma tehdidine karşın elektrik üretimindeki en büyük payın kömürde oluşu dikkat çekicidir yılında Dünya toplam elektrik III

9 üretiminde %37 oranında kullanılan kömürün 2035 deki payının %43 düzeyine kadar yükselmesi öngörülmektedir. Dünya ülkelerine bakıldığında elektrik üretiminde kömürün payları; G.Afrika Cumhuriyeti nde (tamamı taşkömürü olmak üzere) %93, Polonya da %88, Çin de (tamamı taşkömürü) %78, Avustralya da %77, Kazakistan da %75 dir. Dünya da elektrik enerjisinin kömüre dayalı termik santrallerden karşılanma oranı ortalaması yaklaşık %41, AB(27) genelinde %29 iken, Türkiye de bu oran son yıllarda gerileyerek %21 e düşmüştür. Dünya küresel birincil enerji gereksiniminin %26 sını, elektrik üretiminin %41 ini karşılayan ve çelik üretiminin %70 i için hammadde olarak kullanılan, tüm Dünyada yaklaşık 7 milyon insanın çalıştığı kömür sektörü son 20 yılda yaklaşık 1 milyar insanın elektriği tanımasını sağlamıştır. iv- Dünya Kömür Rezervi; Dünya fosil yakıt rezervinin, petrol eşdeğeri olarak %74 ünü kömür, %13 ünü petrol ve %13 ünü doğal gaz oluşturmaktadır. Dünya görünür kömür rezervi 861 milyar ton olup, bunun %47 si taşkömürü, %53 ü linyittir. Dünya petrol rezervi 168 milyar ton ve doğal gaz rezervi ise 177 trilyon m³ kadardır. Dünya Enerji Konseyi tarafından raporlanan Dünya kömür rezervleri 75 den fazla ülke sınırları içerisinde yer almakta ve bu rezervin %75 i 5 ülkede; (%27,6 sı ABD de, %18,2 si Rusya Federasyonu nda, %13,3 ü Çin de, %8,9 u Avusturalya da, %7,0 si Hindistan da, %4,7 si Almanya) bulunmaktadır. Diğer büyük rezerve sahip ülkeler ise; Ukrayna (%4,1), Kazakistan (%3,8) ve Güney Afrika (%3,7) dır. Dolayısıyla Dünya kömür rezervlerinin %90 dan fazlası bu 9 ülkenin elinde bulunmaktadır. 404,8 milyar ton olan Dünya taşkömürü (bitümlü kömür) + antrasit rezervinin %39 u Asya-Pasifik kıtasında, %30 u Amerika kıtasında, %23 ü Avrupa ve Avrasya kıtasında ve %8 i Orta-Doğu ve Afrika kıtasında bulunmaktadır. Dünya taşkömürü ve antrasit rezervinde de ABD %26,8, Çin %15,4, Hindistan %13,9, Rusya Federasyonu %12,1, Avustralya %9,2, Güney Afrika %7,5 ve Kazakistan %5,3 ile Dünya taşkömürü ve antrasit rezervine sahip en büyük ülkeler konumundadır. v- Dünya Kömür Üretimi; Dünya da kömür üretimi son 10 yılda %60, son 30 yılda 2 kat oranında artmıştır. Üretimdeki bu artış başta Çin olmak üzere Asya kıtasındaki elektrik enerjisi talebinden kaynaklanmıştır. Ton Eşdeğer Petrol (TEP) cinsinden; Dünya kömür üretimi, 2001 de 2,5 milyar TEP, 2005 de 3,1 milyar TEP, global krizin en şiddetli hissedildiği 2009 da 3,5 milyar IV

10 TEP ve 2010 da %6,3 artışla 3,7 milyar TEP iken 2011 de %6,1 lik artışla 4,0 milyar TEP olmuştur yılında 3,49 milyar ton olan Dünya taşkömürü üretimi 2000 yılında 3,61 milyar ton iken 2008 yılında 5,79 milyar tona, 2009 yılında ise %3,4 artışla 5,99 milyar tona, 2010 yılında ise %7 artışla 6,19 milyar tona yükselmiştir. Dünya taşkömürü üretimi döneminde %77 oranında artış kaydetmiştir. Son 12 yılda kesintisiz artmakta olan Dünya kömür üretimi 2011 yılında bir önceki yıla göre %6 artarak 7,7 milyar ton olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu üretimin yaklaşık %85 i taşkömürü ve %15 i ise linyit kategorisindedir. Böylelikle Dünya kömür ütetimi son 10 yılda %55 oranından artmış olmaktadır. Son 10 yıldaki ortalama yıllık artış oranı ise %4,5 düzeyindedir. Ülkeler bazında bakıldığında, Dünya da 70 ülkede taşkömürü üretimi yapılmaktadır. Çin 2000 yılında Dünya taşkömürü üretiminin %34 ünü gerçekleştirirken 2008 yılında %47 sini, ve 2011 yıllarında ise %50 sini tek başına gerçekleştirmiştir. Diğer önemli taşkömürü üreticilerinden ABD (%15,3) yi sırasıyla Hindistan (%8,8), Avustralya (%5,6), Endonezya (%4,4), G.Afrika (%4,1) ve Rusya Federasyonu (%3,8) takip etmektedir. Bu yedi ülke Dünya taşkömürü üretiminin %91,6 sını gerçekleştirmektedir. Toplam 6,2 milyar ton büyüklüğündeki 2010 yılı Dünya taşkömürü üretiminin %51 ini tek başına Çin gerçekleştirmiştir. vi- Dünya Kömür Tüketimi; Dünya kömür tüketimi, son otuz yılda yaklaşık iki kat atmıştır. Taşkömürü Dünya da pek çok yerde ve rekabete açık bir şekilde bulunmasına rağmen, %83 ü Çin, ABD, Hindistan, G.Afrika Cumhuriyeti, Japonya, Rusya, Almanya ve Kore den oluşan sekiz ülke tarafından tüketilmektedir. Dünya üretiminin %50 sini karşılayan Çin Dünya tüketiminde de %49 luk payı ile ilk sırada yer alırken, Türkiye %0,9 pay (32,4 milyon TEP) ile 13.üncü sırada yer almaktadır. Dünya kömür tüketiminin gelişmekte olan ülkelere göre daha fazla artmakta oluşunun nedenleri arasında, gelişmekte olan ülkelerde görülen yüksek ekonomik büyüme oranları ve artan elektrifikasyon ile başta AB olmak üzere gelişmiş ülkelerin elektrik üretiminde giderek daha fazla doğal gazı tercih etmeleri gelmektedir. Dünyada üretilen kömürün %70 e yakını elektrik ve ısı üretiminde kullanılmaktadır. Bu oran taşkömüründe %60 larda kalırken linyitte %90 ları geçmektedir döneminde %6,8 oranında artan Dünya taşkömürü tüketimi, döneminde %60 oranında artmıştır yılına göre tüketimi %5,4 artan kömür Dünya ölçeğinde kullanımı en fazla artan birincil enerji kaynağı olma özelliğini V

11 korumaktadır. IOE 2007 referanslarına göre, 2030 yılına kadar Dünya kömür tüketiminin %74 ve uluslararası kömür ticaretinin %44 artacağı ve kömürün Dünya enerji tüketimindeki payının %28 e çıkacağı tahmin edilmektedir. IEA 2010 kaynaklarına göre ise Dünya kömür tüketiminin, 2009 tüketimine göre 2030 yılında %42, 2035 yılında ise %58 oranında artacağı öngörülmektedir. vii- Dünya Kömür Ticareti; Dünya taşkömürü üretiminin önemli kısmı yerel pazarlarda tüketilmekte, uluslararası pazara konu olan kısım; 2006 yılında 593 milyon tonu buhar kömürü, 222 milyon tonu ise koklaşabilir kömür olmak üzere 815 bin ton olup bu miktar Dünya üretiminin %13 ü oranındadır yılında ise Dünya kömür ticaret hacmi 2009 a göre %13 artarak, Dünya üretiminin %16 sı oranında 1,1 milyar ton olmuştur yılı Dünya kömür ticaretinin %75 i buhar kömürü ve %25 i ise kok kömürüdür. Taşkömürü ticaretinde en önemli kullanıcı sektörler; Buhar kömürü ile çalışan Termik Santraller ile koklaşabilir kömür tüketen Demir-Çelik Sanayi dir yılında, Avustralya 298 milyon ton kömür ihraç etmiştir. Diğer önemli kömür ihracatçıları sırasıyla; Endonezya, Rusya, ABD, Güney Afrika Cumhuriyeti ve Kolombiya, Kanada, Kazakistan ve Çin Halk Cumhuriyeti dir. Son yıllarda Endonezya gelişme kaydederek önemli bir kömür ihracatçısı ülke konumuna gelmiştir. Avustralya ve Endonezya Dünya taşkömürü ihracatının yarısından fazlasını gerçekleştirmiştir. Rusya nın bu ülkelere katılmasıyla bu oran %65 e ulaşmaktadır. Çin in artan talebini karşılamaya çalışan Rusya nın ihracatı bir önceki yıla göre %15 artmıştır yılında, en büyük kömür ithal eden ülkeler; elektrik üretimi ve demir-çelik sanayi tamamen ithal taşkömürüne bağımlı olan Japonya (186 milyon ton) olmuştur. Diğer önemli ithalatçı ülkeler sırasıyla, Çin, G.Kore, Hindistan, Tayvan, Almanya ve Türkiye dir. Koklaşabilir kömür ithalatında da Japonya (58 milyon ton) en büyük alıcı olup, bu ülkeyi Çin, Hindistan ve G.Kore izlemektedir. Koklaşabilir kömür ithalatında Türkiye 6,8 milyon ton ile sekizinci sıradadır yılında metalürjik kömür ticareti küresel krizin de etkisiyle azalış göstermiştir. İhracatta Dünya metalürjik (koklaşabilir) kömür ticaretinin %57 sini (155 milyon ton) gerçekleştiren Avustralya açık ara ile ilk sıradaki yerini korurken bu ülkeyi sırasıyla, ABD ve Kanada izlemiş olup bu üç ülke Dünya koklaşabilir kömür ihracatının %86 sını karşılamıştır. Uluslararası taşkömürü ticaretinde son 20 yıl içerisinde denizyolu taşımacılığı; buhar kömüründe 183 milyon tondan 597 milyon tona, koklaşabilir kömürde 154 milyon tondan 245 milyon tona çıkmıştır yılında ticarete konu olan 939 milyon ton kömürün %90 ı denizyolu taşımacılığıyla yapılmıştır. VI

12 vii- Dünya Kömür Fiyatları; 1973 yılında 15 USD/ton seviyelerinde olan buhar kömürü fiyatı, o yıllarda yaşanan petrol krizleri sonucu ortaya çıkan yakıtlar arası rekabet nedeniyle sürekli artış gösteren bir eğilimle 1979 yılından sonra 40 USD/ton sınırını aşmıştır. Artış eğilimi devam ederek 1980 li yılların başında, Polonya da yaşanan grevlerin de etkisiyle 70 USD/ton düzeylerine kadar tırmanmıştır li yılların ikinci yarısından itibaren ise kömür piyasasında başlayan rekabet ortamının etkisiyle düşüş eğilimine giren kömür fiyatları 1990 lı yıllarda 40 USD/ton sınırına oturmuştur yılları arasında 31 USD/ton ila 44 USD/ton arasında seyreden Avrupa ya teslim buhar kömürü fiyatları, uluslararası petrol karteli konumundaki firmaların kömür piyasasından çekilmeleri ve tedarikçi firmaların çeşitlenmesi ile oluşan daha rekabetçi bir pazar yapısının etkisiyle 1995 yılından itibaren yeniden düşüş trendine girmiş, 1999 yılında son 21 yılın en düşük seviyesi olan USD/ton a kadar gerilemiş, yılları arasında yaşanan talep artışıyla 36 USD/ton - 39 USD/ton - 32 USD/ton olarak seyretmiştir yılının ikinci yarısından itibaren ise Çin in enerji üretimi ve metalürji sektörlerinden kaynaklanan çok yüksek talep nedeniyle Dünya kömür fiyatları artış trendine girerek; 2003 den itibaren 43 USD/ton - 72 USD/ton bandında hareket etmiştir yılında koklaşabilir taşkömürü fiyatları FOB 100 USD/tonun üzerine çıkmış, 2006 yılında bu seviyelerde kalan fiyatlar 2007 yılının son üç ayında petrol fiyatlarının artması ve nakliye fiyatlarının yükselmesiyle kömüre talebin artması ile FOB USD daha artmış, Güney Afrika buhar kömürlerinin 6000 kcal/kg Richard Bay limanı FOB teslim fiyatı 111 USD/ton seviyelerine kadar çıkmıştır ortalarında Almanya pazarında buhar kömürü 130 Euro/ton ve koklaşabilir kömür 160 Euro/ton spot fiyatları görülmüştür. Dünyanın en büyük kömür üreticisi olan Avustralya ile en büyük alıcısı Japonya arasındaki 2008 yılı görüşmelerinde yeni sözleşme ile koklaşabilir 0-10 mm kömürlerin 2008 yılı satış fiyatı 325 USD/ton fiyatlarına kadar yükselmiştir. Özellikle Çin den kaynaklanan hızlı talep artışı bu dönemde koklaşabilir kömür fiyatlarını tavan seviyeye çıkarmıştır. Bu gelişme üzerine tüm kömür üreticileri üretimlerini maksimize ederek yatırıma gitmişlerdir. Almanya ve İngiltere gibi daha önce ekonomik nedenlerle derin ocaklarını kapatan ülkelerde kapatılan ocakların açılması gündeme gelmiş ve buna yönelik başlatılan uygulamalar olmuştur. Ancak, 2008 yılı son üç ayı içinde Dünyadaki global kriz ile petrol fiyatları 150 USD/tondan 40 USD/ton seviyelerine düşmüş, çelik üretiminin, elektrik tüketiminin krizden olumsuz etkilemesiyle taşkömürü talebinde deki azalma paralelinde kömür fiyatlarında da gerileme yaşanmış, koklaşabilir kömür fiyatı 225 USD/ton fiyattan 180 USD/ton a gerilemiştir. Taşkömüründe yaşanan talep artışı 2009 yılına gelindiğinde, dünyadaki global kriz nedeniyle demir-çelik tesislerinin kapasite düşürmeleri sonucu VII

13 azalma eğilimine girmiş, koklaşabilir ve PCI kömür talebi azalmış, 2009 da 128 USD/ton a düşen TTK koklaşabilir taşkömürü fiyatı 2010 yılında yeniden artış trendine girerek 160 USD/ton a ve 2011 yılında 220 USD/ton a yükselmiş, buhar kömürü fiyatları ise 120 USD/ton un üzerine çıkmıştır. Son on yıldaki artış oranı; buhar kömüründe %300 leri ve koklaşabilir kömürde ise %450 leri bulmaktadır. Fosil yakıtların ve özellikle taşkömürünün önümüzdeki 10 yılda tüketiminin, buna bağlı olarak da fiyatlarının daha da artacağı tahmin edilmektedir. Dünya koklaşabilir kömür ihtiyacının %50 sini sağlayan Çin in demir-çelik endüstrisindeki üretim artışı nedeniyle kömür ihracatına kota koyması, Hammadde oburu olarak nitelenen Çin, Hindistan, Rusya, Brezilya ve Japonya gibi kömür tüketimleri yüksek ve ithalatçı ülkelerin Avustralya ve G.Afrika Cumhuriyeti ndeki kömür sahalarını kiralama konusundaki yoğun girişimleri, koklaşabilir kömür piyasasının %47 sini ve buhar kömürü piyasasının %30 unu ellerinde tutan BHP Biliton, Rio Tinto, Xstrata-Glencore ve Anglo Coal firmalarının güç birliği yapmaları, doğal gaz fiyatlarındaki artış ve navlun ücretlerinin son yıllarda 2-3 kat artması nedenleriyle artan kömür fiyatlarının, yıllarına yönelik oluşturulan kontratlarda 220 USD/ton seviyelerinde oluşmaya başladığı görülmekte, 2014 kontratlarında bu rakamın 300 USD/ton a ulaşması beklenilmektedir yılında Çin ekonomisinin bu güne göre iki misli artacağı ve enerji kaynağı olarak kömüre olan gereksinimin yıllık 3,3 milyar tona çıkacağı tahmin edilmektedir. viii- Kömür de Sübvansiyon; Kömür; gerek üretimi ve hazırlanması aşamasında yarattığı ekonomik değer ve istihdam imkanları ve gerekse ticareti, taşınması ve tüketilmesi aşamalarında yarattığı katma değer ile Dünya ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle yarattığı istihdam imkanları ve tedarik güvenliği açısından kömür madenciliği, ekonomik işletmecilik yapılamayan ve üretim maliyetleri uluslar arası kömür fiyatlarıyla rekabet etme şansı olmayan Uluslar arası Enerji Ajansı (IEA) üyesi bir çok ülkede, devlet desteği (sübvansiyonlar) ile sürdürülmektedir. Dünya taşkömürü madenciliğinde önemli yeri olan ve taşkömürü üretimini sübvansiyonlarla sürdüren Çin, Polonya, Rusya ve Ukrayna gibi ülkeler, sübvansiyonları azaltmak veya tamamen kaldırmak amacıyla taşkömürü sektöründe yeniden yapılanma çalışmalarını hızla sürdürmektedir. Yeniden yapılanma çalışmaları, Çin de iş güvenliği açısından emniyetli olmayan küçük yerel ocakların kapatılarak devlet kontrolünde büyük ve mekanize üretim işletmelerine konsantre olunması, diğer ülkelerde ise devlet eliyle üretim yapılan sektörün özelleştirme altyapısının oluşturulması şeklinde sürdürülmektedir. Gelişmiş ülkelerde zarar eden işletmelerde kömür üretiminin ısrarla sürdürülmesinin bir başka nedeni, Almanya, İngiltere ve Japonya örneklerinde olduğu gibi bu ülkelerin ileri düzeyde gelişmiş maden ekipman ve makineleri endüstrisine sahip olmalarıdır. VIII

14 ix- AB ve Kömür; Dünya kömür rezervinin %32 sinin, taşkömürü ve antrasit rezervinin ise %24 ünün bulunduğu Avrupa ülkelerine bakıldığında; Dünya kömür üretiminin %4 ünü gerçekleştiren Rusya Federasyonunu, %1,4 ile Polonya ve %1,1 ile Almanya takip etmektedir. Dünya kömür tüketiminden %2,4 pay alan Rusya Federasyonu, %2,1 pay alan Almanya ve %1,6 pay alan Polonya yine ilk üç sırayı alan Avrupa ülkeleri olmuşlardır. Avrupa Birliği, temiz kömür teknolojilerinin geliştirilmesindeki öncü konumuna rağmen kömür üretiminin yapıldığı sahaların yapısal ve jeolojik zorluklarından dolayı üretim maliyetlerinde dezavantajlı bir konumdadır. Almanya ve İngiltere de çok kapsamlı maliyet azaltma programları uygulanarak maliyet azaltılmış ve verimlilikler artırılmışsa da, uygulanan bu programlar üretim miktarlarında önemli düşüşlere neden olmuştur. Benzer gelişmeler Fransa ve İspanya da da yaşanmış olup, AB ülkeleri içerisinde en yüksek verimlilik rakamlarına İngiltere de ulaşılmıştır. ABD, Kanada, ve Güney Afrika ile karşılaştırıldığında AB ülkelerindeki kömür üretim verimliliği düşük kalmaktadır. AKÇT (ECSC)-Avrupa Kömür Çelik Topluluğu Anlaşmasının 23 Haziran 2002 de sona ermesinden önce Avrupa Konseyi bir çerçeve oluşturmak üzere tarihinde 1407 sayılı Kömür Endüstrisine Devlet Yardımı tüzüğünü kabul etmiştir. Anılan Tüzükle oluşturulan çerçevede, AB nin yerli enerji arz güvenliğini sağlamaya yönelik olarak kömürün en alt düzeyde korunması, küçülme sürecinden kaynaklanan yeniden yapılanma ihtiyacının giderilmesi ile oluşacak sosyal ve bölgesel sorunların hafifletilmesi temel alınmaktadır. AB bünyesindeki pek çok üye ülke elektrik üretiminde kömür kullanımına karşıt bir tutum izlemişler ve Danimarka, Finlandiya, İtalya, Hollanda, Norveç ve İsveç gibi ülkeler karbon ve enerji vergisi gibi vergi uygulamaları ile kömüre dayalı elektrik santrallerinin fiyat avantajlarını büyük ölçüde ortadan kaldırmışlardır. AB ile üyelik sürecindeki aday ülkelerde önemli miktarda kömür rezervi bulunmasına rağmen bu rezervlerin üretimi büyük ölçüde sektöre sağlanacak sübvansiyonlara bağlıdır yılında Belçika, 1994 yılında ise Portekiz bu nedenle yerli taşkömürü üretimini tamamı ile durdurmuştur. Fransa bir çok kömür ocağını kapatmış olup 1997 yılında 4,3 milyon TEP olan Fransa nın 2011 yılı üretimi 0,1 milyon TEP e düşmüştür. Fransa 200 bin tona düşen üretimiyle AB- 15 in en az linyit üretilen ülkesidir. Benzer olarak İngiltere de 1997 de 29,4 milyon TEP olan kömür üretimi 2011 de 11,2 milyon TEP e, 1997 de 9,8 milyon TEP olan İspanyanın kömür üretimi de 2011 de 2,5 milyon TEP e düşmüştür. AB ülkeleri içerisinde Avusturya, Fransa, Yunanistan, Almanya ve İspanya da kömür üretimi yapılmakta olup, Almanya bu ülkeler içinde en büyük kömür üreticisi olma konumunu sürdürmektedir. Avrupa Birliğine katılmalarıyla birlikte Çek Cumhuriyeti (21,6 milyon TEP) ve Polonya (56,6 milyon TEP) AB nin yeni taşkömürü üreticileri IX

15 olmuşlardır. Kömürün, Avrupa ve BDT ülkelerinin pek çoğunda gelecek 10 yıllarda da ısı ve enerji üretiminde ana yakıt olarak kullanılacağı, 2020 yılı ve sonrasına kadar ise miktar bazında kömürde bir talep artışı beklenmekle birlikte, elektrik enerjisi üretimindeki payının azalacağı öngörülmektedir. AB kömür talebi, demir çelik sektörünün yeniden yapılandırılması, teshin ve elektrik üretiminde kömürün doğal gaz karşısında önemli pazar kayıpları nedeni ile azalan bir yönelim içerisindedir. Gelecekte beklenen en olası senaryoda, yeni üye olan ve giriş sürecindeki ülkelerin kömür sektörlerinde gerçekleşecek yeniden yapılandırma çalışmaları ile kömür üretiminde talebi karşılayamayacak kadar önemli düşüşlerin olacağı ve bunun da ithal kömüre olan bağımlılığı artıracağı tahmin edilmektedir. AB için var olan fiyat seviyeleri ile ithal kömür yerli kömürden daha ucuz iken son yıllarda artan kömür maliyetleri ve navlun bedelleri arz güvencesini gündeme getirmiş, yerel kömür endüstrilerindeki maliyetleri rekabet edilebilir düzeylere çekmiş ve kömür politikaları son derecede tartışılabilir bir duruma gelmiştir. Bugün bazı Avrupa ülkelerinde ve Japonya da kapatılan ocakların yeniden açılması önerileri tartışılmaya başlanmıştır. Bugüne kadar uygulanan politikalar sonucunda yitirilmiş olan deneyimli teknik personel ve işgücü, bu yeni açılımlarda dar boğaz olarak ortaya çıkmaktadır. Bir Avrupa birlikteliği olan EUR-ACOM, Avrupa kıtası üzerindeki kömür madenciliği yapan kuruluşları ve toplulukları bir araya getirmektedir. Bu toplulukta AB nin 7 üye ülkesi; Belçika, Fransa, Almanya, İtalya, Portekiz, İspanya ve İngiltere, 2004 te üye olan 3 ülke; Çek Cumhuriyeti, Polonya ve Romanya ile 2 eski Sovyet bloğu ülkesi; Rusya ve Ukrayna bulunmaktadır. Bu topluluğun ana hedefleri arasında ısınma ve enerji üretimi sektörlerine yakıt arzında kömürün payının tartışıldığı platformlarda kömürden yana taraf olarak kömürün payının arttırılmasını sağlamak, güvenilir, ekonomik ve sürdürülebilir enerji arzı sağlamak ve enerji politikalarında kömürün yükleneceği dengeleyici rolün önemini vurgulamak, Avrupa nın ithal enerji bağımlılığını azaltmak ve kömürün kullanımı esnasında çevre üzerinde yaratacağı olumsuz etkilerin azaltılmasını teminen temiz kömür teknolojilerinin yaygınlaştırılmasını ve geliştirilmesini teşvik etmek bulunmaktadır. Almanya da 2022 yılına kadar tüm nükleer santrallerin kapatılması politikasının, yenilenebilir kaynaklardan karşılanacak enerji talebini de artıracağı beklenilmektedir. x- Kömür ve Çevre; Tüm enerji kaynaklarından yapılan üretimlerde az ya da çok çevre ve sağlık risklerinin olduğu söylenebilir. Ancak, bu riskler azaltılamaz ve çevre sorunları çözülemez değildir. Kömürün üretiminden tüketimine kadar olan aşamalarda çevresel hususların dikkate alınması yönünde artan bir politik talep vardır. Kömür; SO, NO, CH4, CO2 ve partikül emisyonları açısından artan bir çevresel baskı altındadır. Son 37 yılda kömür kaynaklı CO2 emisyonundaki artış oranı %142 düzeyinde olup kömür kaynaklı CO2 emisyonunun toplam emisyon içerisindeki payı %43 olmuştur. X

16 Özellikle son yıl içerisinde, kömürün çevreye etkileri konusunda gerek teknoloji gerekse mevzuat bakımından olumlu gelişmeler elde edilmiştir. İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi 15. Taraflar Konferansı (COP-15) Aralık 2009 tarihinde Kopenhag da gerçekleşmiştir. Konferans 2012 sonrası karbon emisyonları konusunda sayısal hedef belirleyememiştir. Günümüzde temiz kömür teknolojileri başta ABD, Avrupa Birliği, Güney Afrika, Avustralya, Japonya ve Çin de olmak üzere hızla gelişmektedir. Temiz kömür teknolojilerinin hedefi çevreye uyumlu, sıfır emisyonlu kömür kullanımıdır. Bu kapsamda sürdürülen çalışmalar ile kömür kaynaklı emisyonlar düşürülmekte, kömürden gaz, sıvı yakıt ve hidrojen üretimi ticari hale getirilmekte, diğer yandan basınçlı akışkan yatak uygulamaları ve pulverize yakıt kullanımları ile kömür yakan elektrik santrallerinin verimi yükseltilmektedir. Termik santral verimliliklerinin yükseltilmesi ile üretilen elektriğin ünitesi başına daha az kömür kullanılmak suretiyle, emisyonlar %30 azaltılmakta ve elektrik üretim maliyetlerinde %50 ye varan düşüşler sağlanabilmektedir. xi- Türkiye de Durum; 1970 yılından günümüze kadar yıllık ortalama %1,9 artış hızıyla yaklaşık iki kat artan enerji üretimine karşılık tüketimin yıllık ortalama %4,5 kat artış hızıyla beş katın üzerinde artması ve yerli kaynaklarımızın kısıtlı olması nedeniyle ithalat hızla artmış, 1970 li yıllarda toplam enerji ihtiyacının %70 i yerli kaynaklardan karşılanırken bu oran bugün %28 lere düşmüştür. Enerji kaynakları bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye de 2010 yılında enerji arzının petrolde ve doğalgazda %90 ların üzerinde, kömürde ise %20 oranında (taşkömüründe %86 oranında) ithalat ile karşılanmış olup ithal kaynakların dağılımı; 36,6 milyon TEP, 34,8 milyon TEP doğal gaz ve 15,9 milyon TEP kömür şeklindedir. Birincil enerji üretiminin; Kömür %58 i kömürden, %10 u Hidrolik Enerjiden, %10 u Petrol ve Doğal Gazdan, %16 sı Gayri-Ticari Enerjiden ve %6 sı da Diğer Kaynaklardan karşılamaktadır. Türkiye birincil enerji tüketiminin; %37 si kömür, %26 sı petrol, %29 u doğal gaz ve %4 ü hidrolik tir. Tüketimde dışa bağımlılık toplam enerjide %74, petrolde %93 ve doğal gazda ise %97 oranında olup parasal değeri 30 milyar USD yi geçmiş bulunmaktadır. Dünyada 2008 yılının ikinci yarısından itibaren etkisini göstermeye başlayan ve 2009 yılında da devam eden ekonomik daralma, aynı yıllarda enerji sektörünün büyümesini önce yavaşlatmış sonra durdurmuş, 2010 yılında ise ekonomide olduğu gibi enerji sektöründe de toparlanma ile birlikte az da olsa büyüme gerçekleşmiştir yılında 108 milyon ton eş değer petrol (MTEP) olan birincil enerji talebi sonraki yıllarda sırasıyla 106 MTEP, 106 MTEP ve 109 MTEP olmuş olup bu talebin 2012 yılında 111 MTEP olması beklenilmektedir. Buna karşılık, 2009 yılında %0,9 oranında XI

17 artış göstererek 30,5 MTEP olan birincil enerji arzı 2010 yılında %0,8 büyüyerek 30,8 MTEP e, 2011 yılında ise 31,6 MTEP e ulaşmıştır. Türkiye de hemen her türden enerji kaynağı bulunmakla birlikte kömür ve hidrolik enerji kaynakları dışındaki kaynakların ihtiyacın tamamını karşılayabilecek miktarlarda olmaması enerji arz güvenliğinin yeterince sağlanamadığını göstermektedir. Kömürün toplam elektrik üretimi içindeki payı 1992 yılında %36 iken bu oran bu gün ithal kömüre dayalı İSKEN Santralinin devreye girmesine rağmen %25,4 e gerilemiştir. Düşük ısıl değere sahip yeterli yerli kömür rezervi bulunmasına rağmen bugün yüksek ısıl değere sahip ithal kömüre dayalı yeni termik santrallerin kurulması Türkiye nin gündemini oluşturmaktadır. Hidrolik kaynaklardan elde edilen elektrik enerjisi 1993 de GWh ve toplam içindeki payı %46 iken, 2010 yılında üretim GWh ya çıkarılmış olmasına rağmen toplam içindeki payı %25,2 ye gerilemiştir. Buna karşılık doğal gazın elektrik enerjisi üretimindeki payı 1993 te %14,6 iken bu oran 2008 de %49,7 ye çıkmış, 2010 da %45,2 olmuştur. Yerli üretimi düşük seviyelerde seyreden ve büyük oranda ithal edilen doğal gaz kaynağına bu ölçüde bağımlı olunması önemli bir arz güvenliği riski oluşturmaktadır. Ülkemizde, çok sınırlı doğalgaz ve petrol rezervlerine karşın, 515 milyon tonu görünür olmak üzere, yaklaşık 1,3 milyar ton taşkömürü ve 9,8 milyar tonu görünür rezerv niteliğinde toplam 12,7 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır. Bu miktar Dünya işletilebilir kömür rezervlerinin %1,5 ini, linyit rezervlerinin ise %5,9 unu oluşturmaktadır. Türkiye de kömür genel olarak linyit ve taşkömürü başlıkları altında değerlendirilmekte olup taşkömürü rezervleri Türkiye Taş Kömürü (TTK) tarafından, linyit rezervlerimiz ise Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) ve özel sektör tarafından işletilmektedir. Taşkömürlerinin tamamı linyitlerin ise %86 sı kamuya ait ruhsat sınırları içinde bulunmaktadır yılı itibarıyla Türkiye taşkömürü jeolojik rezervi 1,3 milyar ton olup bunun %66 sı koklaşabilir özelliğe sahiptir. Tamamı Zonguldak havzasında bulunan taşkömürü rezervinin, tektonizma nedeniyle tamamının kazanılması mümkün olmamaktadır. Türkiye linyit rezervinin çoğunluğu yılları arasında bulunmuş, 2005 yılından bu yana yapılan arama çalışmaları sonucunda ise rezervler 4,1 milyar ton artırılarak 12,7 milyar tona yükselmiştir. Diğer yandan, Türkiye linyit rezervinin %45 ini oluşturan kcal/kg ısıl değere sahip Elbistan havzası ile birlikte linyit rezervlerinin %70 inin ısıl değeri kcal/kg gibi oldukça düşük kalorifik değere sahip olmaları nedeniyle teshinde ve sanayide kullanılmamakta, sadece termik santrallere yönelik üretilmektedir. XII

18 Türkiye nin kömür üretimi, 1970 yılında %44 ü taşkömürü olmak üzere 10,4 milyon ton iken, bu tarihten itibaren petrol krizlerine bağlı olarak elektrik üretimine yönelik linyit işletmeleri yatırımlarının başlaması ile yükselişe geçmiş ve en yüksek değerlerine 67,4 milyon ton, 67,0 milyon ton, 66,6 milyon ton ve 67,7 milyon ton ile döneminde ulaşmış, 2000 li yılların başından itibaren doğalgaz alım anlaşmaları neticesinde, yıllarındaki kömür üretimi sırasıyla 54,4 milyon ton, 49,3 milyon ton ve 49,9 milyon tona düşmüş, daha sonra ise tekrar artış trendine girerek; 2005 de 61,7 milyon ton, 2006 da 64,9 milyon ton, 2007 de 76,6 milyon ton, 2008 ve 2009 yıllarında de 86 milyon ton seviyesine ulaşmıştır yılında Türkiye satılabilir kömür üretimi; 69,7 milyon ton linyit, 2,5 milyon ton taşkömürü ve 1,2 milyon ton asfaltit olmak üzere toplam 73,4 milyon ton olarak gerçekleşmiştir yılında ise, 33,4 milyon tonu TKİ, 31,6 milyon tonu EÜAŞ ve 5 milyon tonu özel sektör üretimi ile; 70 milyon ton linyit, 2,6 milyon ton taşkömürü ve yaklaşık 1,2 milyon ton asfaltit olmak üzere yaklaşık 73,8 milyon ton olmuştur yılında taşkömürü ithalatı sadece 0,9 milyon ton iken, 1990 da 5,6 milyon ton a, 2000 yılında 13,0 milyon ton a, 2007 yılında 22,9 milyon ton a yükselmiş, tamamı taşkömüründen oluşan ithalat rakamı 2008 de 19,5 milyon ton, 2009 da 20,3 milyon ton ve 2011 de 24 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Son yıllarda kömür ithalatında elektrik üretimi amaçlı buhar kömürlerinin ağırlığı giderek artmaktadır yılı itibarıyla ithalatın yaklaşık %60 ı Rusya Federasyonu, ve Kolombiya dan yapılmış, bu ülkeleri ABD ve Güney Afrika Cumhuriyeti izlemiştir. Türkiye, Dünyada ticarete konu olan taşkömürünün %2,2 sini, koklaşabilir taşkömürü ticaretinin ise %8,8 ini ithal etmekle Dünyanın önemli bir koklaşabilir kömür ithalatçısı olma özelliğine sahiptir. Türkiye 2010 yılı taşkömürü arzının %30 u elektrik üretimi, %30 u ısınma ve %40 ı kok fabrikaları ve diğer sanayi arasında paylaşılmış, linyit arzının ise %80 i elektrik üretiminde, %7,5 i sanayi amaçlı ve %8,6 sı ise ısınma amaçlı tüketilmiştir. Asfaltitlerin %45 i elektrik üretimi, %46 sı ısınma, %9 u ise sanayi amaçlı kullanılmıştır. Petrokok ithalatının tamamı ise başta çimento fabrikaları olmak üzere sanayi sektöründe tüketilmiştir. Yerli kömüre dayalı özel sektöre ait 135 MW lık Silopi santralinde asfaltit, EÜAŞ a ait 300 MW lık Çatalağzı santralinde taşkömürü ve toplam MW lık 13 termik santralde de düşük ısıl değerli linyit tüketilmektedir. Halen enerji ihtiyacının %72 sini ithalatla karşılayan Türkiye de, 2020 lu yıllarda doğalgaz kullanım oranının %75 seviyelerine çıkarılması kurgusunun, arz güvenliği ve tek kaynağa bağımlılık açısından yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir. Türkiye nin olası petrol ve doğalgaz krizlerine müdahale gücünün olmaması enerji kaynaklarının temininde güvenilirlik gerekliliğini ön plana XIII

19 çıkarmaktadır. Bu ise, yerli kaynaklarımızın enerji ihtiyacını karşılamada kullanım oranının artırılması ile mümkündür. Bu kapsamda, özellikle ithal doğalgaz gibi dışa bağımlı yakıtlarla elde edilen elektrik tüketiminin en az seviyede tutulması suretiyle, çevre ve insan sağlığını gözeterek başta kömür, hidrolik ve rüzgar olmak üzere yerli kaynaklara dayalı elektrik üretimine ağırlık verilmesi, kendi enerji güvenliğinin yanı sıra bölgesel ve global enerji güvenliğinin sağlanması konusunda üstlendiği görevin sürdürülmesi gerekmektedir. Sadece diğer fosil kaynaklara göre rezervinin büyüklüğü açısından değil, kömür yataklarının Türkiyenin çeşitli bölgelerine dağılmış olması, eko-coğrafik-kültürel kalkınmaya son derece olumlu etkide bulunması, işletilmesi nedeniyle ortaya çıkan katma değer, elektrik enerjisi üretiminde kwh başına alternatiflerine göre ucuz hammadde olması ve emniyetli taşınması gibi faktörler kömürü Türkiye nin en önemli fosil enerji kaynağı haline getirmektedir. Bununla birlikte, uluslararası piyasa koşulları nedeni ile bu kaynakların üretildikleri işletmelerin daha verimli ve rantabl çalışma koşullarına kavuşturmak üzere yeniden yapılandırılması gerekliliği bulunmaktadır. Taşkömürü dahil dünya kömür rezervinin %0,27 sine sahip olan Türkiye nin Dünya kömür üretimindeki (Ton Eşdeğer Petrol cinsinden) payı %0,4, Dünya kömür tüketimindeki (Ton Eşdeğer Petrol cinsinden) payı ise %0,9 oranındadır. B- Kuruluşun tarihçesi, Türkiye ekonomisindeki yeri ve gelişimi: Taşkömürünün bulunuşunu anlatan Bolu Salnamesi nde, taşkömürünün 1829 yılında Karadeniz Ereğlisinin Neyren köyü yakınından geçen Köseağzı-Köseoğlu deresi yatağında bulunduğunu yazmaktadır yılında Sultan Birinci Abdülmecit bir fermanla Ereğli taşkömürü havzasını kendi Hazine-i Hassa vakıflarına dahil etmiş, donanmanın ihtiyacının karşılanması ve devlete gelir sağlaması amacıyla da Galata sarraflarının kurduğu bir kumpanya şirketine 30 bin kuruşa kiralamıştır yıllarını kapsayan bu dönemde sadece insan ve hayvan gücüne dayalı en iptidai bir istihraç tekniğiyle ve ağırlıklı olarak açık ocak işletmeciliği ile Hırvatistan ve Karadağ dan getirilen ustabaşı ve vasıflı maden işçileriyle yılda ortalama bin ton seviyelerinde taşkömürü üretimi yapılmıştır. Kırım Savaşının çıkması ile müttefik donanmanın da ihtiyacını karşılamak üzere havza denetimi 1854 yılında Muvakkat İngiliz İdaresi ne bırakılmış, bu dönemde havzada ilk kez İngiltere den getirilen uzman ustabaşılar ve teknisyenler nezaretindeki yerli işgücü ile yeni ve düzenli ocaklar açılmış, demiryolu ve dekovil hatları inşa edilmiş, istihraç ve nakliyat tekniğinde önemli yenilikler getirilerek batı standartlarında üretim başlamıştır. Ancak savaşın bitmesiyle üretim tekrar 35 bin ton seviyelerine düşmüş, işletmeyi yapılandırmak üzere 1865 yılında Padişahın emriyle Ereğli Livası (Kaymakamı) ve Madeni Hümayun Nazırı adı ile Mirliva Dilaver Paşa görevlendirilmiştir yıllarını kapsayan bu Bahriye Nezareti döneminde Maden Nazırlığı kurulmuş, Ereğli Maadin-i Hümayun Teamülnamesi adı altında; Ocakların idare tarzı, kömür teslim usulleri, maden direği temin işleri, işçilerin XIV

20 kazalanmaması, v.b. konularını içeren 8 ana başlıkta toplanmış olan 100 maddelik bir nizamname hazırlanmıştır. Osmanlı Maliyesinin iflas ettiği ve Duyun-u Umumiye İdaresi nin kurulduğu bu yıllarda bir çok ocakta üretimin durdurulmasının neticesinde üretim 1880 de 56 bin tona düşmüştür de üretilen kömürün %40 ının ihracına izin verilmesi ile yabancı yatırımcılar bölgeye akın etmiştir dönemini içeren ve Kumpanyalar Devri olarak adlandırılan bu dönemde kurulan şirketlerden; 200 bin lira sermayeli Gürcü Kumpanyası, havzada ilk havai varagel hattını kurmuş ve büyük çapta üretim yapmış, Ermeni Karamanyan Kumpanyası da havzaya bir çok yenilik getirmiş, 1884 de Alacaağzında 131 no.lu ocakta ilk Sathımail Varagele sini inşa etmiştir. Zonguldak ve Kozlu da manifatura, bakkaliye mağazaları ve fırınlar açan şirket işçilere ücret yerine ekmek, yiyecek, giyecek vermek gibi ücret politikası uygulamıştır de Ereğli Şirketi Osmaniyesi adı altında kurulan bir Fransız Şirketi Ereğli ve Zonguldak limanları ile demiryolu ve tersanenin işletme hakkını almıştır. Ereğli şirketi, havzada sırf kazanç zihniyetiyle hareket ederek, olabildiğince en kalın, en zengin damarları işleterek ince damarları terk etmek suretiyle önemli rezerv kayıplarına neden olmuştur da Dilaver Paşanın yerine getirilen Gramer Hasan Paşa, 1897 ve 1903 yıllarında 200 ton/saat kapasiteli kömür yıkama tesisi (lavvar), büyük tamirhaneler ve dökümhaneler, işçi evleri, barakalar, dört doktorlu hastane inşa etmiş, bunun dışında kok fırını ve ateş tuğlası gibi o dönemin ileri tekniğini havzaya getirmiştir. Havzada Türk sermayesiyle kurulmuş olan ilk ciddi müessese 1900 yılında faaliyete başlayan Sarıcılar Şirketi olup, 20 ocakta üretim yapan şirket bir süre sonra bu ocakları Belçika, Alman ve İtalyanlara devretmiştir yılındaki 124 ocağın 45 i Türk, 79 u yabancılar ve azınlıklar tarafından işletilmiştir yılında, havzada üretimin artması üzerine başlayan işçi ihtiyacını gidermek üzere Osmanlı tabasına bağlı herkesin havzada çalışmasına izin verilmiş, başta Trabzon ve diğer Karadeniz vilayetleri ile Erzincan ve Sivas tan havzaya işçi gelmeye başlamıştır Meşrutiyet ilanından sonra Ticaret Nezaretine bağlı olarak Havza-i Fahmiye Kömür Havzası Müdürlüğü kurulmuş ve yıllarını kapsayan bu dönemde havzayı Hüseyin Fehmi İmer başkanlığında Havza-i Fehmiye İdaresi yönetmiş ve üretim yıllık bin ton arası seyretmiştir. 1.Dünya Savaşı ile birlikte arası havza Harp Kömürü Merkezi ne dönüştürülmüş ve başına da bir Alman subayı getirilmiştir. Harpten sonra da havzaya Fransızlar hakim olmuş, idaresi de merkezi İstanbul da kurulan İtilaf Devletleri Kömür Komisyonu nun emrine geçmiştir de 158 bin tona düşen taşkömürü üretimi, 1920 yılında 570 bin tona çıkartılmış, 1921 yılında Celal Bayar tarafından TBMM ne verilen kanun önergesi ile tarih ve 151 no.lu Zonguldak Amele Kanunu çıkartılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra bölgede, yıllarında kurduğu şirketlerle (Türk Kömür Madenleri, Kozlu Kömür İşleri, Kireçlik Kömür Madenleri, Maden Kömürleri İşleri, Kilimli Maden İşleri ve Amasra Kömür İstimar Mıntıkası) Türkiye İş Bankası faaliyete XV

21 geçmiş ve 15 yıl boyunca bu faaliyetini sürdürmüştür sayılı Maden Kanunu bu dönemde çıkarılmıştır yılında İngiltere de kömür işçilerinin grevi nedeniyle artan talep Zonguldak havzasından karşılanmış, 1923 de 597 bin ton olan üretim, bu dönemde ilk kez 1 milyon tonun üzerine çıkarak 1926 da 1,2 milyon ton olmuştur. Talebin artması sonucu kömür fiyatlarının da yükseldiği bu dönemde, o güne kadar düşük ücretlerle çalışan işçilere %20-25 oranında zam yapılmıştır döneminde de üretim kademeli olarak artarak 1,6 milyon tondan 2,3 milyon tona yükselmiştir. Bu gelişmede İş Bankası Müesseselerinin önemli rolü bulunmaktadır yılında Etibank kurulmuş, İkinci Dünya Savaşı sonrasında 1940 da çeşitli şirketlerin ellerinde bulunan madenler füzyon (devletleştirme) ile halkın malı olmuştur tarih ve 3867 Sayılı Ereğli Kömür Havzasındaki Ocakların Devletleştirilmesi Kanunu uyarınca tarihinde Ereğli Havzasındaki bütün ocaklara el konulmuş ve bu tarihten itibaren havza tamamen millileşmiş ve Devlet sermayesiyle Etibanka bağlı Mahdut Mesuliyetli Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi tarafından işletilmeye başlanmıştır. Bu tarihten sonra havzanın teknik ve ekonomik gelişmesini sağlayacak Genel Amenajman Projesi 1945 tarihinde uygulamaya konulmuştur da 3 milyon ton olan üretim, 1948 de 4 milyon tona, 1953 de 5,7 milyon tona, 1957 de 6,3 milyon tona, 1964 de 7,1 milyon tona, 1967 de 7,3 milyon tona (Satılabilir olarak ilk ve son kez 5 milyon tona) 1974 de 8,5 milyon tona yükselmiştir. Ereğli Kömür İşletmeleri önce Etibank a, daha sonra tarihinde kabul edilip tarihinde Resmi Gazetede yayınlanan 6974 Sayılı Kanunla Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) ne bağlanmış, bilahare tarih ve 2680 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak çıkarılan tarih ve 60 sayılı KHK ile İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşlarının Yeniden Düzenlenmesi kapsamında TKİ Genel Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Ereğli Kömür İşletmeleri Müessesesi yerine; Kozlu, Karadon, Armutçuk, Üzülmez ve Amasra İşletmelerinden oluşan Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü nün kurulması öngörülmüş, İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu Kuruluşları hakkında tarih ve 60 sayılı KHK ve aynı kararnamenin geçici 6.ncı maddesinin birinci fıkrasına ilişkin tarih ve 73 sayılı KHK nin değiştirilerek kabulü tarih ve 2929 sayılı Kanunla kararlaştırılmış, bu yasal düzenleme içinde Bakanlar Kurulu nun aldığı; Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü nün kurulmasına ilişkin karar tarih ve mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir tarih ve 96 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile tarihinde kurulan Türkiye Taşkömürü Kurumu nun (TTK) Ana Statüsü tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Türkiye nin koklaşabilir özellikte taşkömürü üreten tek kuruluşu olan TTK, Türkiye Taşkömürü Kurumu Ana Statüsü hükümleri doğrultusunda çalışmalarını sürdürmektedir. Bu statünün sağladığı avantaj ve imtiyazlarla satılabilir taşkömürü üretimi XVI

22 yılda 5 milyon tonun üzerine çıkarılmışken, aynı statü özellikle 1980 sonrası bütün KİT lerde olduğu gibi Türkiye içinde ve dışında yaşanan endüstriyel ve ekonomik değişimlere rasyonel tepki verilmesine de engel olmuştur li yıllarda Dünya kömür pazarına fırsat maliyeti düşük ve ucuz kömürlerin arz edilmesi, havzada zor jeolojik şartlarda ve gittikçe derinleşen madencilik ortamında yapılan üretimin rekabet edebilirliğini ortadan kaldırmış, Kurum açısından bugün yaşanan zarar sürecinin temel sebeplerinden birini oluşturmuştur. Zonguldak Taşkömürü Havzasının imtiyaz alanı tarih ve 289 sayılı Teskere-i Samiye ile belirlenen alan olup bu sınırlar daha sonra; tarih ve 6/10692 S Kararname ile km² lik bir alana, tarih ve 2000/525 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile de km² ye çekilmiştir. Türkiye deki 10 milyar ton toplam kömür rezervinin 8,7 milyar tonu linyit, 1,3 milyar tonu ise taşkömürüdür. Bu rezervin 880 milyon tonu koklaşabilir niteliklidir. Diğer yandan, metre derinlikteki kömürlerin üretiminin hem teknik hem de ekonomik yönden bu gün için üretilebilirliği oldukça zordur. Bu nedenle, görünür rezerv baz alındığında ve işletme zayiatları hesaba katıldığında işletilebilir taşkömürü rezervinin 500 milyon ton civarında olduğu söylenebilir. Havzadaki mevcut kuyu derinlikleri baz alındığında ve bu kuyuların daha da derinleştirilmeyeceği varsayımına göre ise işletilebilir rezerv milyon tona düşmektedir. Hammaddeye yakınlığı nedeniyle Demir-çelik endüstrisi Zonguldak ve çevresinde kurulmuştur. Demir-çelik sektörünün kömür talebinin %60 ı yerli üretimle karşılanmakta iken Zonguldak havzası bugün bu talebin %10 unu karşılayamayan, elektrik santraline kömür üreten, stratejik önemini yitirmiş, sıradan bir kömür havzasına dönüşmüştür. Havza rezervlerinin yaklaşık 450 milyon tonu özel sektör işletmeciliğine açılmıştır. Havza kömürlerinin kalorifik değeri kcal/kg (AID) arasında değişmektedir. Armutçuk bölgesinde yer alan rezervler yarı koklaşma özelliği, yüksek ısıl değer ve düşük bünye külü içeriği ile hem koklaşabilir kömürlerle harmanlanarak hem de pulverize enjeksiyon (PCI) kömürü olarak demir çelik fabrikalarında kullanıma uygun niteliklidir. Koklaşabilir kömüre göre daha düşük fiyattan satılan PCI kömürüne olan talep, demir çelik sektörünün hammadde fiyatlarını düşürme istekleri doğrultusunda artmaktadır. Amasra bölgesi kömürlerinin koklaşma özelliği bulunmamakla birlikte belirli oranlarda metalurjik kömürler ile harmanlandığında koklaşma özelliğini bozmamaktadır ve 1979 yıllarında yaşanan petrol krizlerine bağlı olarak Türkiye ekonomisi önemli sarsıntılar geçirmiş ve II. Dünya Savaşından sonra ilk defa enflasyon oranları %100 ü aşmış ve yıllık GSMH değişim oranı negatife dönmüştür yılında Türkiye nin enerji arzında petrolün payı %32 iken 1973 ve 1979 da bu oran %40 a yükselmiştir. İthal bir kaynağa bu denli bağlanışın ana nedeni, krizler öncesindeki uzun dönemlerde petrol fiyatının duraylı bir şekilde 2-2,5 USD/varil aralığında seyretmesidir. XVII