MİLLÎ MÜCADELE'DE ELVİYE-İ SELÂSE / ÜÇ SANCAK MESELESİ KARS, ARDAHAN, BATUM)

Transkript

1 Elviye-i Selâse/Üç Livâ/Üç Sancak ifadesi genellikle Osmanlı-Rus Savaşı ndan sonra Kars, Ardahan ve Batum için kullanılmıştır. 1 Elviye-i Selâse nin merkezi durumunda ve Anadolu nun Kafkaslara açılan kapısı olan Kars, özellikle , , Osmanlı Rus Savaşları ve I. Dünya Savaşı nda doğudaki büyük hareket üssü ve müdafaa noktası olması sebebiyle mücadelenin en yoğun yaşandığı bölge olmuştur. 2 Tanzimat Fermanı nın ilanından sonra "Eyâlet usulü kaldırılınca Kars, "Sancak yapılarak Erzurum a bağlanmıştır ve 1874 tarihli Erzurum Vilayeti Salnâmelerine göre Kars Sancağı nın kazaları; Merkez, Şüregel, Zarşat, Kağızman 4 (Merkez Kağızman şimdiki Sarıkamış ve Arpaçayı dahil) 5 dir. Yine 1877 de Erzurum Vilâyeti ne bağlı bir Sancak olan "Çıldır Sancağı nın merkezi Oltu olup bağlı kazaları; Oltu (Nahiyeler; Narman, Penek, Bardız, Tavusker/Olur), Ardanuş (Nahiyesi: Şavşat, Ardahan, (Nahiyeleri: Göle, Poskov, Çıldır) dır de Trabzon Vilayeti ne bağlı bir sancak olan "Batum Sancağı ; Batum, Çürüksu, Aşağı Acara (Merkez Keda Köyü), Yukarı Acara (Nahiyeleri: Khula/Hulo, Maçakhel; Livana (Merkezi Artvin, şimdiki Yusufeli dahil), Arhavi, Gönye/Gonya nahiyeleri ile Khopa/Hopa, Hemşin nahiyesi ve Pazar dan ibaretti. 7 Türkiye coğrafyasındaki yerini kısaca belirttiğimiz Elviye-i Selâse/Üç Sancak ın Milli Mücadele deki yeri ve önemi ne idi? Milli Mücadele de "Elviye-i Selâse Meselesi ne idi? Herşeyden önce Üç Sancak/Kars, Ardahan ve Batum Sancakları Anavatan ın bir parçası idiler. Ta ki 1878 yılına kadar Osmanlı-Rus Savaşı sonrası 3 Mart 1878 de imzalanan Ayastefanos Antlaşması nın 19. maddesi; 13 Temmuz 1878 de imzalanan Berlin Antlaşması nın 58. Maddesi ne göre Kars, Ardahan ve Batum Sancakları Rusya ya savaş tazminatı olarak verilmişti. Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Reisi Enver Paşa, 29 Ağustos 1918 de Osmanlı ülkesini üç askeri, üç mülkî kısma ayırdığında; düşmanın her an tehdidine maruz kalan, düşmanın casusluk faaliyetlerine elverişli bulunan Kars, Ardahan ve Batum ile Doğu Anadolu askeri bölgede bırakılmıştı. Gürcü ve Ermenilerle, İngilizlerin topraklarını genişletmek istemelerine karşı burada bulunan kıtalar sevk edilecekti. 8 Mondros Mütarekesi nin uygulanmasıyla Türk vatanının bütünlüğüne ve Türk milletinin istiklaline yönelik tehdit ve işgaller üzerine ilk milli teşkilatlanma Elviye-i Selâse nin merkezi olan Kars ta gerçekleştirildi. 5 Kasım 1918 de Kars ta kurulan "Kars Milli İslâm Şûrâsı kısa sürede Kars, Ardahan ve Batum Sancak ve kazalarında şubelerini açmaya başladı. IX. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa, Türk Ordusu na Kafkaslardan çekilme emrinin verildiği tarihten itibaren, bölge halkına Türk ordusunun halkın canını, malını ve namuslarının koruyacağına dair teminat vermesinden başka; bölge halkının milli müdafaa cemiyetleri hatta "Milli hükümetler kurmalarını destekleyerek; halkın Ermeni ve Gürcü Sayfa No: 1

2 saldırılarına karşı silahlanıp kendilerini korumalarını da sağlamıştır. 9 Kars Mutasarrıfı Hilmi (URAN) Bey ile Kars Milli İslâm Şurâsı nın kurulmasını destekleyen Yakup Şevki Paşa, Elviye-i Selâse deki halkın teşkilatlanmasını sağlayarak askeri ve idari konularda yardımcı olmuştur. 15 Kasım 1919 da I. Kars Kongresi ni yapan Kars Milli İslâm Şurası bir "Muvakkat Heyet oluşturmuş; Kasım-2 Aralık 1918 de toplanan II. Kars Kongresi nde Cihangiroğlu İbrahim Bey in başkanlığında merkezi Kars olan "Kars Milli İslam Şurası Hükümeti kurulmuştur Aralık 1918 tarihli Milli İslâm Şûrâ Meclisi nin kararında Kars-Batum Vilâyetleri ile Ahıska, Ahılkelek, Şerur, Nahçıvan, Sürmeli, Güneydoğu-Revan Sancakları halkının katılımı ile Cenûb-i Garbi Kafkas Hükümeti nin kurulduğu belirtiliyor ve hazırladıkları 5 maddelik bildirinin 5. Maddesi nde Meclis-i Mebusan açılıncaya kadar (Cenub-i Garbî Kafkas) Cumhuriyeti ni idare eden "Milli Şûra dır ifadesi kullanılıyordu. 12 Dolayısıyla Cenûb-i Gârbi Kafkas Hükümeti nin II. Kars Kongresi nde gizli kurulup, yerine Kars Milli İslâm Şûrâsı Hükümeti nin kullanıldığı anlaşılıyor. 17/18 Ocak 1919 da toplanan III. Büyük Kars Kongresi nden sonra Cenûb-i Gârbi Kafkas hükümeti adının resmen kullanıldığı ve ilan edildiği görülüyor. 13 Cenûb-i Gârbi Kafkasya nın sınırları Batum Vilayeti (Acara, Artvin dahil) Kars Vilâyeti (Poskov, Çıldır, Göle, Ardahan, Oltu, Şenkaya, Kağızman dahil), Ahıska Sancağı (Kobliya, Adıgan, Azgur, Hırtış dahil), Sürmeli Sancağı (Iğdır, Kulp, Tuzluca, Aralık dahil) ve Ahılkelek Sancağı nın batısını kapsıyordu. 14 Bu durumda Cenûb-i Gârbi Kafkas Hükümeti nin sınırları içinde; Kars, Ardahan, Batum, Kağızman, Oltu (Şenkaya dahil) Nahçıvan, Artvin, Borçka, Murgul, Çürüksu, Yukarı Acara, Aşağı Acara, Ardanuç, Şavşat, Posof, Ahıska (Azgur, Kobliya, Hırtış dahil) Ahılkelek, Çıldır, Akbaba (Arpaçay başları), Şüregel, Zorşad, Penek, Sarıkamış, Horasan ("Aşağı Pasin den sayılan Karaurgan Bucağı), Digor, Sürmeli (Iğdır, Kulp/Tuzluca, Aralık ilçeleri gibi Aras ın sağındaki yerler), Iğdır, Şerur, Şahtahtı, Yenice, Culfa, Ordubad bulunuyordu. 15 Cenûb-i Gârbî Kafkas Hükümeti Parlamentosu Devlet Başkanı, Hükümeti, Anayasası, Bayrağı, askeri ve sivil teşkilatı ile demokratik bir cumhuriyet idi. Nitekim Mart 1919 ayından itibaren resmi yazışmalarda "Cenûbî Gârbi Kafkas Hükümeti Cumhuriyesi isminin kullanıldığı görülmektedir. Kars merkez olmak üzere güney Kafkasları da içine alarak Elviye-i Selâse topraklarında kurulan bu hükümetin iki özelliği vardır. Birincisi, Mütareke sonrası Anavatan dan koparılarak istila edilen ve asla ayrılığı kabul etmeyen vatan toprağında yaşayanlar, bu toprakların Türk yurdu ve nüfus çoğunluğunun Türklere aid olduğunu ve hiçbir devletin himayesi altında yaşamayacaklarını göstermek, yapılan her türlü işgal ve müdahaleyi reddederek daha sonra uygun şartlar oluştuğunda tekrar Anavatan ile birleşmek amacıyla ayrı bir hükümet kurmuşlardır. İşte bunlardan Sayfa No: 2

3 Anadolu da kurulan ilk hükümet, Cenûb-i Gârbi Kafkas Hükümeti Cumhuriyesi dir. 16 Biri diğer özelliği ise; 28 Mayıs 1918 de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan dan sonra ikinci Türk Cumhuriyeti olmasıdır. Gerek "Kars Milli İslam Şurası, gerekse Cenûbîgârbî Kafkas Hükümeti, Elviye-i Selâse yi işgal edip sonra da Ermeni ve Gürcülere peşkeş çeken İngilizlere rağmen Ermeni ve Gürcülere karşı hem askeri, hem de siyasi mücadeleyi sürdürerek, bir Milli Mücadele savaşı vermişlerdir. Türkiye nin kuzeydoğusunda güney Kafkasya daki Elviye-i Selâse halkının bu mücadelesi Ermenileri ve Gürcüleri oyalamış; katliam ve işgallerinin Doğu Anadolu ya yayılmasına engel olmuştur. Erzurum da askeri personeli ve teçhizatı ile tam donanımlı olan 15. Kolordu nun yıpranmasını önlemiş; en önemlisi, Ankara Hükümeti nin doğuda Ermeniler üzerine yapacağı Doğu Harekâtı için uygun askeri ve siyasi ortamı beklemesi için fırsat vermiştir. Erzurum da Milli Mücadele nin gelişimini sağlamış, Anadolu daki Milli Mücadele ye zaman kazandırmıştır. O günleri yaşayan, Milli Mücadelenin içinde yer alarak olaylara şahit olan Cevad Dursunoğlu, "Milli Mücadele de Erzurum adlı hatıratında; "Ardahan, Oltu, Çıldır ve Kağızman hududlarında döğüşen birçok halk çocukları büyük fedakarlıklar gösteriyorlardı. Bu "Uç Beyleri memleket dahilinde teşkilatlanmak için bize vakit kazandırıyorlardı. Bunun değerini bugün ölçmek çok güçtür. Fakat şunu bilmeliyiz ki, bu müdafalar orduya önemli imkanlar kazandırmış ve dolayısıyla netice üzerine büyük tesirleri olmuştur. demektedir. 17 Rusların, İngilizlerin ve Almanların hakimiyet mücadelesinin çok yoğun yaşandığı bir bölge olan Kafkaslar ve Elviye-i Selâse halkının, anavatan, Türkiye den asla koparılmayı kabul etmemeleri üzerine başlattıkları Milli Mücadele, hem bölge tarihi hem de Milli Mücadele tarihi içinde büyük bir önem arzetmektedir. Ancak, Elviye-i Selâse deki bu milli teşkilatlanma İngilizleri rahatsız ediyor, Ermeniler lehindeki siyasetlerine engel görüyorlardı. İngiliz Generali Forestier Walker, 6 Ocak 1919 da Gümrü de Ermenistan Dışişleri Bakanı Tigranian ile görüştüğünde, ona İngiliz himayesinde, "Oblast şeklinde bir Ermeni Hükümeti kurma planlarından bahsetmişti Ocak 1919 da Kars a gelen General Walker, aynı gün IX. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa ile görüştüğünde; IX. Ordu nun 25 Ocak a kadar Kars ı boşaltmasını, Erzurum a çekilirken bir ay yetecek kadar yiyecek almasını, 12 Ocak ta birkaç İngiliz subayı, 200 asker ve 7 Ermeni hükümet üyesinin Kars a gelip hükümet idaresini ve telsiz-telgraf istasyonunu teslim alacağını, bütün demiryollarının 15 Ocak ta Ermenilere teslim edilmesini, huduttaki Osmanlı birliklerinin toplanmasını, geçişin serbest bırakılmasını, ordunun yanında ancak Osmanlı silah ve cephanesini götürebileceğini, Rus malı olanların ise bırakılmasını istemiştir Aralık 1918 de, Kars Hükümeti ni tanımaya razı olduğunu beyan eden İngiliz Askeri Murahhası General V.H. Beach, yanında Vali S. Korganov/Karganov un idaresinde kurmayı düşündükleri Ermeni hükümetini oluşturacak; elli-altmış kişilik bir heyetle 13 Ocak 1919 da Kars a gelmişti. 20 Sayfa No: 3

4 General in Ermenilerle birlikte Kars a geleceği haber alındığında yaklaşık iki bin kişinin katılımı ile Kars ta pretosto mitingi yapılmıştı. 21 İngilizlere verilmek üzere, daha önce Hükümet tarafından hazırlanan raporda; Elviye-i Selâse de çoğunluğun teşkil ettiği bir Hükümet in kurulduğu; tek bir Ermeni nin dahi Arpaçay dan bu tarafa geçirilmeyeceği; Ermenilerin iskânına ve Kars ta hükümet kurmalarına asla izin verilmeyeceği bildirilmişti. 22 General in yerine bıraktığı ve Hükümet in de onun emri altında çalışmasını istediği Albay C.E. Temperley, 23 Kars ta kaldığı bir ay boyunca, Ermenileri Kars a getirip yerleştirmek için uğraşmış ancak, Hükümet in sert ve tavizsiz tavrı ile karşılaşmıştır. 24 İngilizler, baskı ve ısrarla isteklerini kabul ettiremiyeceklerini anlamış olmalılar ki; General G.F. Milne, 6 Şubat 1919 tarihli raporunda; "Kars ta zecri (zorlayıcı) tedbirler almak lazımdır 25 diyerek, bundan sonra uygulayacakları metoda açıklık getirmişti Şubat sonlarında, İngiliz Askeri Valisi olarak Temperley in yerine General V. Asser in geleceği haber alındığında; Gümrü Hududu ndaki görevliye, gelecek katarda hiçbir Ermeni nin bulunmaması emri verilmişti. General in tüm itirazlarına rağmen, vagondaki Ermeni mühendisler indirilerek Kars a gitmelerine engel olunmuştu. Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti Başkanı İbrahim Cihangiroğlu nun bulunduğu bir heyetle görüşen, General V. Asser; "Size kim emretti ki, Arpaçay dan hududa geçmişsiniz dediğinde İbrahim Bey; "Wilson Prensiblerine riayet ederek %90 ı Türk olan Elviye-i Selâse de hükümetimizi kurduk ve sınırlarımızı bekliyoruz 26 cevabını vermiştir. Hatta General in huduttaki olayı kastederek bağırıp çağırmasına İbrahim Bey de Resmi Tercümanı Ahmet Robenson aracılığı ile "Bu adama söyle terbiyesizce bağırıp çağırıyor. Burası Hindistan değil. Burası Kafkasya dır. Bağırmalarla kimi korkutmak istiyor cevabını vermişti. General V. Asser, Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti nin Kars tan başka yere karışmamasını, Kars tan göç eden Ermenilerin Kars a dönmesine izin verilmesini, eğer Ermeniler kabul edilmezse, Kars hududunda bir yer verilerek, barış antlaşmasına kadar orada kalmalarını teklif etti. 27 Hükümet, birinci maddeye verdiği cevapta; İngiliz Hükümeti ni mantıksız ve hükümet işlerine karışmakla suçlayarak; Hükümet e, (Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti) bu ismi milletin verdiğini; Nahcivan ve Batum un, kendi istekleri ile Hükümet e katıldıklarını; Batum ve Kars halkının, ayrılmaz bir bütün olduğunu; General Beach ın, daha önce hükümeti adına Kars taki Hükümet in iç işlerine karışmayacağına söz verdiğini ve bu nedenle İngiliz memurlarını kabul ettiklerini bildirdi. İkinci isteğe verilen cevapta; "dünyanın en alçak insanlarıdır dedikleri bu muhacirleri asla kabul etmiyorlardı. Üçüncü istekte reddedilmişti. Gerekçe olarak: Ermenilerin hicret ettikleri zaman, Kars şehrinin dörtte üçünü, geride kalan seksen sekiz köyden üçte birini yaktıklarını, geriye sağlam kalan köylere de, Erivan dan dörtyüzkırkdört köyü terkederek gelen Türk muhacirleri yerleştirdiklerini; bundan başka, "babaları, kardeşleri Ermeniler tarafından Sayfa No: 4

5 kesilmiş, Türkiye den gelen felaketzedelerinde bulunduğu belirtilerek, "bu tafsilatı bilmeyen İngiliz memurları, bu dehşetdengiz teklifte nasıl bulunurlar cevabı verilmişti. 28 Ayrıca, "Dörtyüzellibin kişi bu dar sahada iskân olunur da; Kars ı terkeden bir avuç Ermeni, Türklerin ve Müslümanların terkettikleri dörtyüzkırkdört köyde neden iskân edilmiyor? sorusunun ardından; "bunu ayrıca bilesiniz ki; sizin bu siyasetiniz, ikinci defa Kafkasya da kan dökülmesine sebep olacaktır denilerek; bundan sonraki olayların tek sorumlusu olarak İngilizler gösterilmiştir. Ayrıca İngilizler, Hükümet in adının değiştirilmesi konusunda da ısrarlı idiler. Kars taki Hükümet in Kars ile sınırlı kalmasını, Elviye-i Selâse nin de Batum Vilayeti adıyla vasıflandırılmasın! istiyorlardı. 29 Böylece, Elviye-i Selâse ile birlikte tüm Güneybatı Kafkasya da hakim olan Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti nin nüfuzunu kıracaklar; yetkilerini, Kars ile sınırlandıracaklar, hem de Kafkas İşgal Komutanlığı nın merkezi konumda olan Batum dan dolayı İngilizler bölgede daha hakim olacaklardı. 30 Mart 1919 da General V. Asser, Kars-Sarıkamış demiryolunu açmak için bin kadar Ermeni yi "amele adı altında Kars a getirmek istemiş; reddedilince de, bu defa bin Rus amelesi getirme isteği de, yine Cenubî Garbî Kafkas Hükümeti tarafından şiddetle reddedilmiştir Mart 1919 da Kafkasya daki İngiliz Umum Kumandanı General W.M. Thampson Kars a gelmişti. Hükümet Başkanı İbrahım Bey, Ahıska da Gürcülerle yapılan savaşta olduğundan, 32 diğer hükümet üyelerinin bulunduğu bir Heyet, General ile görüşmüştü. Bu Heyet te bulunan Polis Müdürü Tevhididdin Mamiloğlu; "Kars Vilâyeti ne getirip yerleştirmek istediğiniz Ermenilerin nisbeti %15 dir. Müslümanlar ise %85 tir. 85 kişiyi, 15 kişinin idaresine vermek hangi insanlık esasına dayanır 33 diyerek, Ermenilerin Kars a getirilmesine karşı çıkmıştır. Kars a gelen tüm İngiliz askeri yetkililerinin devamlı ve değişmeyen istekleri Ermenilerin Kars a gelmeleri, Kars ve Sarıkamış taki erzakın bir kısmının Ermenilere verilmesiydi. Türk yurdu olan bu bölgede, halkın kendini temsil ettiği ve kurduğu bir hükümeti Wilson Prensiplerine rağmen kabul etmeyen ve Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti ne isteklerini zorla ve tehditle kabul ettiremeyen İngilizler, 13 Nisan 1919 günü toplantı halinde olan Cenubîgârbi Kafkas Hükümeti Parlamentosu nu basarak; Hükümet Başkanı İbrahim Cihangiroğlu Hasan Bey, Dahiliye Nazırı Ali Rıza (Ataman) Bey, Kars Valisi Alibegoğlu Mehmet Bey, Polis Umum Müdürü Mamiloğlu Tevhidüddin Bey, Muhacir Müdürü Rum İstefan Vafyeddin Efendi, Maliye Nezareti Üyesi Cihangiroğlu Aziz Bey, Kars Polis Komiseri Salahoğlu Musa Bey, Rum Milletkvekili Pavlo Camaso/Comuşov, Parlamento Üyesi Polonyalı Göçmen Simon Raçinski, Kars Şûrası İaşe Mümessili Yusufoğlu Yusuf Bey i 34 tutuklayarak Kars, Tiflis, Batum a İstanbul yoluyla 28 Mayıs 1919 da Malta ya sürgüne göndermişlerdir. 35 Tutuklanan Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti yetkililerinden sadece Dahiliye Nazırı Ali Rıza Bey, daha sonra Batum dan kaçarak Oltu ya gelebilmiştir. Böylece Elviye-i Selâse ve tüm Güney Kafkasya yı temsil eden Cenûb-i Garbî Kafkas Sayfa No: 5

6 Hükümeti dağıtılmış, yıkılmıştı. Ama, çok değil, Hükümet in yıkılmasından hemen on gün sonra, 23 Nisan 1920 de Ankara da açılan Büyük Millet Meclisi ne Elviye-i Selâse den; Batum dan 5, Kars tan 3, Ardahan dan 2, Oltu dan 2, toplam 12 milletvekili seçilerek katılmışlardır. Bu durum, o tarihlerde Elviye-i Selâse nin sınırlarımız dışında olmasına rağmen, milli sınırlar içinde kabul edildiğinin ve Meclis in de bunu gerçekleştirmek için mücadele edeceğinin işareti idi. En önemlisi, Elviye-i Selâse, artık Türkiye nin Büyük Millet Meclisi nde temsil ediliyordu. Zaten, Elviye-i Selâse halkının da istediği bu idi. Anavatan ile birleşmek; tek bir yurt, tek bir bayrak, tek bir devlet olmaktı. Bu fikir fiili olarak gerçekleşmişti. Kafkasya İngiliz Ordusu Başkumandanı General Thomson imzası ile 13 Nisan da uçaklarla şehre atılan bir bildiride; İngiliz askeri kuvvetlerinin Kafkasya da asayişi temin için buraya geldikleri, Kars Şurâsı nın bu konuda kendilerine yardımcı olmamasından dolayı Şûrâ nın İngiliz Kumandanlığı tarafından azledildiği; bundan sonra idarenin İngiliz Kumandanlığı nda olduğu ve General Davie nin görevlendirildiği, onun emrine uymayanların cezalandırılacağı, Sulh Konferansı nın her milletin istiklali hakkında vereceği karara göre davranılacağının belirtildiği bir "ilan dağıtılmıştı. 36 General Davie, İngilizlerin daha önce aldıkları karar olan "Ermeni yöneticileri gelip, bütün vilayet Ermeni Cumhuriyeti tarafından teslim alınıncaya kadar, mahalli konseyin tavsiye edeceği kişilerden 37 oluşacak ve İngiliz Hükümeti nin emri altında çalışacak paravan bir hükümet kurdular. 14 Nisan 1919 da Meşhedi Samed Ağa nın başkan, Dr. Esat Bey in başkan yardımcısı olduğu, 6 Türk, 1 Rum ve 1 Rus (Malakan) dan oluşan 8 kişilik bir "Halk İdare Heyeti adı ile geçici bir hükümet kuruldu. 38 İngilizler Kars ı işgal ettikleri günden beri sürekli, İngiliz üniforması altında Ermenileri Kars a getiriyorlardı. Nihayet General Osebyans ve General Korganov u Kars a getirerek, Kars ın idaresini 30 Nisan 1919 günü Ermenilere teslim ettiler. 39 "Kafkasya nın Ermeni vilayetlerinde Tatarların (Türklerin) haiz olduğu büyük ekseriyete rağmen, yaşayabilecek bir Ermeni Hükümeti tesis etmek için İngiliz İdare-i Makâmatı 40 Türkleri tehdit ederek, hatta onları çaresiz ve başsız bırakmak için Cenûb-i Garbi Kafkas Hükümeti ni dağıtmış, bölgeyi Ermeni idaresinde terk ederek bölgeden çekilmişti. Güya bölgede asayişi temin için işgal eden İngiliz İşgal Kuvvetleri, çekildikleri bölgelerde idareyi Ermeni ve Gürcülere terk etmekle, bir Türk soykırımına ortam hazırlamışlardı. Özellikle Ermenilerin tarihleri arasında Kafkaslarda ve Elviye-i Selâse de yaptıkları vahşet ve katliam sonuca tam bir Türk soykırımı yaşanmıştır. Cenûb-i Gârbi Kafkas Hükümeti nin dağıtılmasından sonra Kars ta kurulan Ermeni Hükümeti sadece Kars, Sarıkamış, Kağızman ve Zarşat a hakim olabilmiş; Akbaba, Çıldır, Oltu, Göle, Allahuekber Dağı, Karakurut/Ortakale, Pernavut ve Ardahan daki Milli Şura Şubeleri bölgenin kurtuluşuna kadar Ermenilere karşı savaşmışlardır. 41 Sayfa No: 6

7 Bu Şûrâlar içinde, hükümet gibi faaliyet gösteren ve Oltu Şûrâ Hükümeti ni kuran, diğer şûrâları kendisine bağlayan irtibat kuran Oltu Şurâsı dır. 42 I. Dünya Savaşı esnasında Erzincan Mütarekesi gereğince işgal ettiği Doğu Anadolu, Elviye-i Selâse ve Kafkaslar dan çekilen Rusların yerlerini Ermenilere bırakmaları sonucu Ermeniler tarafından 1918 yılında yoğun bir Türk katliamı başlatılmıştı. Bu katliam ve vahşete son vermek ve işgal altındaki topraklarımızı kurtarmak için Şubat 1918 de Türk ileri harekâtı başlatılmış ve başarı ile sonuçlanmıştı yılında da tarih tekerrür ettiğinden, aynı şeyler tekrar yaşanıyordu. Ermenilerin bölgede yaptıkları mezalim ve vahşetin artması üzerin XV. Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, 8 Temmuz 1919 da Zivin de bulunan İngiliz Mümessili Yarbay A.Rawlinson dan Ermenilerin Kars ve çevresinde yaptıkları mezalimi görmesi için Sarıkamış a gitmesini istemişti. 43 Kâzım Karabekir Paşa nın 11 Temmuz da Harbiye Nezareti ne gönderdiği bir yazıda Ermenilerin, Türklere yaptığı mezalimi Rawlinson un da doğruladığını, 44 belirtmiştir. Rawlinson da, Temmuz ayında Zivin den ayrılmadan önce Kars civarında Ermeni askerlerinin gerçekleştirdiği korkunç hadiseler hakkında fazlaca kesin belgelerin eline geçtiğini; Ermenilerin davranışlarında gördüğü disiplin eksekliğini Zivin den Tiflis e çektiği telgraflarla şu şekilde belirttiğini yazar: "Ermeni birliklerinin disiplinden uzak oldukları ve etkili bir yönetim altında olmadıkları için Ermenilerin Müslüman nufusu idare edebilecek bağımsız bir yönetime terk edilmemeleri gerektiğini, insani boyutlar içinde söylemek gerekir. Ayrıca onlar, bizim de er geç hakkaniyetle ahlaki olarak sorumlu tutulabileceğimiz mezalimleri işlediler. 45 Eserinden de anlaşılacağı üzere tüm Yakındoğu yu gezen, dolayısıyla Kafkaslar ve Doğu Anadolu yu karış karış dolaşan Yarbay Rawlinson; Ermenilerin, Türklere yaptıkları mezalimin korkunçluğunu ve yoğunluğunu gözleri ile gördüğü gibi tüm bunlardan İngilizlerin sorumlu olduğunu da itiraf etmektedir Temmuz 1919 da hazırlanan Erzurum Kongresi Ruznâmesi müsveddesi nin 6. Maddesi nin "e şıkkında; "Elviye-i Selâse (Kars, Ardahan, Batum) ve Nahcivan da vukubulmakta olan katliamlara karşı tedâbir-i ittihâz ına karar verilerek; incelemeler yapmak üzere bu bölgelere heyet gönderilmiştir. 46 Kâzım Karabekir Paşa, 19 Temmuz tarihli bir başka şifre yazısında ise; Ermeniler, Nahçıvan, Kars ve Kağızman havalisinde, halka yaptıkları mezalim gittikçe arttığını bildirmekteydi. 47 Ermenilerin Temmuz ayındaki mezalim ve vahşetleri o derece korkunç bir boyuta ulaşmıştı ki, Osmanlı Erkân-ı Harbiyesi, XV. Kolordu nun bu konudaki raporlarına dayanarak bir broşür bile bastırmıştı. 48 XV. Kolordu Komutanlığı nın 27 Ağustos 1919 tarihli istihbarat raporunda; Ermeni Taşnak Cemiyeti nin Revan, Aras mıntıkası ve Elviye-i Selâse de bir tek müslüman bırakmamaya karar verdikleri, Ermeni Hükümeti nin düzenli askeri kuvvetlerinin dahi Müslümanları katl ve ifnâ hareketlerinde bulunarak her türlü fecâa ve mezalime iştirak ettikleri belirtilerek; "Kars, Sarıkamış, Iğdır taraflarında ve Revan, Aras mıntıkasında İslamlara karşı yapılan mezalim son dereceyi bulmuştur 49 deniliyordu. Sayfa No: 7

8 Özellikle İngilizlerin, Kars taki idareyi Ermenilere bırakıp bölgeden çekilmelerinden sonra, Ermenilerin halka yaptıkları korkunç mezalim ve katliam sonucu halk Kars ve çevresinden hatta Erzurum dan dahi daha batıya göç etmeye başlamıştı. 50 Türk Ordusu nun bölgeden çekilmek zorunda bırakılması ve Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti nin de dağıtılmasından sonra, düzenli askeri kuvvetlerden yoksun olarak, sadece milis kuvvetleriyle Ermenilere karşı mücadele söz konusu idi. Üstelik, Ermenilerin halka uyguladıkları baskı, zulüm ve katliam sonucu halkı yıldırarak göçe zorlamak ve bölgede Türk nüfusunu azaltmak istemeleri de ayrı bir sorundu. Bu durum, askeri ve sivil yetkilileri rahatsız etmekte idi. Ermeni mezalimi ve vahşeti altında inleyen Elviye-i Selâse halkının bir kısmı Anadolu ya kaçarken bir kısmı da Azerbaycan a kaçmaktaydı. Azerbaycan Hükümeti Dışişleri Bakanı Han Hoyski Ermeni Hükümeti Dışişleri Bakanı na verdiği nota da; bu gibi vahşi ve korkunç davranışlara son verilmesi için gereken tedbirlerin alınmasını, yoksa doğacak sorumluluğun Ermeni Hükümeti ne ait olacağını bildiriyordu. 51 Ermeni mezalimi 1920 yılında da artarak devam ediyordu. Kâzım Karabekir Paşa nın 22 Mart 1920 de Erivan Cumhuriyeti Askeri Kumandanlığı na gönderdiği protesto mektubunda; Ermenilerin Kars ve çevresinde yaptıkları mezalimlere Yarbay Rawlinson ve General Harbord un dahi şahit olduğunu belirterek; mezalim ve kırgınlara son verilmesini istemişti. 52 Yine aynı tarihte Mustafa Kemal Paşa da Heyet-i Temsiliye adına Medeni Devletlere gönderdiği protesto telgrafında; Ermenilerin tohumluk istemek, vergi almak, silah toplamak gibi bahanelerle zulüm ve işkence yaptıkları, Ermeni fırka kumandanları tarafından sevk ve idare edilen çeşitli sınıftan oluşan askeri kuvvetlerin taarruzları ile Kars vilayetine bağlı olan Çıldır, Zarşad, Şüregel, Akbaba kazalarında isimleri bilinen kırk köyün tamamen tahrib ve imha olunduğunu, bu köylerin halkından iki bin kişiden fazlasının pek feci bir şekilde katledildiği, katliama uğrayan halkın mallarının Kars pazarlarında satıldığını, Ermenilerin Ordubad, Ahur, Civa, Çivi, Vedi ve Oltu mıntıkalarını yeniden taarruza başladıklarını belirterek; şiddetle protesto ettikleri bu taarruzların, katliam ve fecainin derhal durdurulmasını istiyordu. 53 Kars taki paravan hükümette görev yapan Meşhedi Samed Ağa Başkanlığı ndaki İslam- Şûra Heyeti, Ocak 1920 de Ermenilerin Çıldır, Göle, Şüregel, Zarşat ve Akbaba ve çevresindeki mezalim ve tecavüzlerini Tiflis te bulunan Amerikan Heyeti nezdinde protesto etmişlerdi. 54 Kars taki İslam Şûra Heyeti nin Tiflis teki temsilcisi olan Zeynel Ağa nın oğlu Ağa da, Ermenilerin Arpaçay da yaptıkları mezalim, Tiflis te yayınlanan Zarayavostok Gazetesi nde; "Arpaçay kan içinde yatıyor 55 ifadeleri ile, uzun makaleler yazarak mezalimin korkunçluğunu anlatıyordu. Elviye-i Selâse de, Ermenilerin yaptıkları Türk soykırımına, artık askeri bir harekâtla son vermekten başka çare kalmamıştı. Üstelik, Rus Bolşevik Hükümeti Kızılordusu 1920 Mart ın da Denikin ve Wrangel ordularını bozguna uğratıp, Kafkaslara yönelince, 28 Nisan 1920 de Azerbaycan ı Sovyetleştirmişti. Kafkaslara hakim olmak arzusunda olan Rus Bolşevik Hükümeti, Kızılordu ya Azerbaycan dan sonra Gürcistan ve Ermenistan ı da Sayfa No: 8

9 Sovyetleştirme görevi verildiğinden; her iki devletin işgali altında bulunan Elviye-i Selâse nin, tamamen kaybedilmesi söz konusu idi. Çünkü Kızılordu işgaline girecek olan bu topraklarımızı tekrar almak zor olabilirdi. XV. Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa nın çeşitli tarihlerde, gerekçeleri ile doğuda askeri bir harekâta izin verilmesi için yaptığı teklifler sonucu, 6 Haziran 1920 de Vekiller Heyeti nce Kâzım Karabekir Paşa nın Elviye-i Selâse yi kurtarması için askeri harekâta izin verildiği bildirildi. 56 Kâzım Karabekir Paşa, 26 Nisan 1920 tarihinden beri birliklerini hududa yanaştırmaya başlayarak, 7 Haziran da seferberlik ilan etmişti. 57 B.M.M Reisi Mustafa Kemal Paşa nın 13/14 Haziran 1920 de Erivan Cumhuriyeti Askeri Kumandanlığı na gönderdiği mektupta "Daha önce harp tazminatı karşılığı olarak verilmişken, Brest-litovsk Antlaşması ile Türkiye ye geri verilen ve ayrıca Türkiye ye ait olduğu Erivan Cumhuriyeti tarafından da kabul edilmiş bulunan Üç Sancak taki Türk halkı, Ermeniler tarafından devamlı olarak katliam edilmektedir. Ermenilerin böyle hareket ettiklerini Avrupalılar da kabul etmektedirler. Uyruğumuz, bu zulümlere karşı devamlı olarak feryat etmekte ve yardım istemektedir. Uyruğumuzun hayatlarını korumak maksadıyla memleketimizin parçası olan Üç Sancak içindeki gereken yerleri işgal altına almak zorundayız. Kan akmasına meydan vermemek için hemen askeri kıtalarınızı çekmenizi hükümetimden aldığım emir üzerine bildiririm. 58 diyerek, Ermenilere karşı yapılacak askeri harekât hakkında uyarıda bulunmuştu. Doğu Harekâtı hazırlıkları sürdüğü sırada, XV. Kolordu nun ismi; Doğu Cephesi Komutanlığı na çevrilerek; 59 Kazım Karabekir Paşa da, Ordu Komutanlığı na yükseltildi. Ancak bu tarihlerde Mustafa Kemal Paşa nın 26 Nisan 1920 de I.V. Lenin e yazdığı mektubun Çiçerin imzalı 3 Haziran 1920 tarihli cevabının 15 Haziran da Ankara ya ulaşması harekâtın ertelenmesine sebep olmuştu. Mektupta; Türkiye nin istiklâlinin kabul edildiğinin bildirilmesine rağmen, ileri sürdükleri bazı isteklerle Misâk-ı Milli den taviz verilmesi, Türkiye nin Azerbaycan ve Ermenistan ile olan hudud meseleleri görüşmelerine Rusya nın da katılmasına izin verilmesi isteniliyordu. 60 B.M.M Reisi Mustafa Kemal Paşa nın 20 Haziran 1920 tarihli mektubunda; Ermenilerin Türk olmayan araziyi tahrip ve ahaliyi katlettikleri, Batı Emperyalistlerine has usullerle, suni kitlelerle çoğunluğu sağlamaya çalıştıklarından bunlara son vermek için Elviye-i Selâse de bazı yerleri işgale karar verildiği ancak, alınan mektup üzerine vazgeçildiği belirtilerek; Ermenilerin ahalimiz aleyhindeki saldırılarının önlenmesi rica ediliyordu. 61 Oysa Lenin in, "Ermeniler ve ihtilâlci komiteleri oyunda gerekli olan ahmaklardır. Sözünden de anlaşılacağı gibi, Sovyet Hükümeti Ermeni mezâlimini önlemeyi düşünmedikleri gibi, Ermeniler lehine Bitlis, Muş ve Van ı istiyorlar. 62 Ruslarda aldıkları maddi ve manevi destekle iyice azgınlaşan Ermenileri Türk hududlarına yaptıkları taaruzları ve sivil halka yaptıkları mezalimlere ancak askeri bir harekât ile son verilebilirdi. Nitekim Mustafa Kemal Paşa, 20 Eylül 1920 de Kâzım Karabekir Paşa ya Sayfa No: 9

10 taaruz için izin verdi. 63 Böylece Ankara Hükümeti nin siyasi ve askeri hedefi olan Elviye-i Selâse nin kurtarılarak, tekrar anavatana katılmasını sağlamak amacıyla başlattığı ilk resmi, askeri harekâttı. 28 Eylül de başlayan Doğu Harekâtı ile 28 Eylül de Sarıkamış, 30 Eylül de Merdenik kurtulmuş, fakat bazı nedenlerden dolayı ordumuz 28 Ekim 1920 tarihine kadar Sarıkamış- Laloğlu hattında bekletilmiştir. 64 Ordumuzun Ermenistan üzerine yaptığı harekât durdurulmuştu ama, bölgedeki milis kuvvetlerinin askeri birliklere yardımları ile 1 Ekim de Kağızman, 65 Kulp, Tuzluca, 22 Ekim de de Digor 66 Ermeni işgal ve mezaliminden kurtarılmıştı. Ruslarla yapılacak antlaşma görüşmeleri için Moskova da bulunan Türk heyetine Ruslar devamlı olarak Türkiye den Ermeniler lehine toprak isteklerinde ısrarlı davranıyorlardı. Rusların bu istekleri, Genelkurmay Başkanı İsmet Bey tarafından 14 Ekim 1920 de Doğu, Batı, Elcezire ve Adana Cephe Komutanlıkları na bildirilerek, konu hakkında fikirleri sorulmuştu. 67 Kâzım Karabekir Paşa "Elviye-i Selâse nin işgaline devam, en iyi cevap olur. 68 şeklindeki cevabı vermiştir. 28 Ekim 1920 de tekrar ileri harekâta geçen ordumuz 30 Ekim 1920 de Kars ı 69 Ermenilerin işgal ve mezaliminden kurtardı. Böylece Avrupa da en güçlü ve en modern istihkâmlara sahip bulunan 70 Ermenilerin savunma sistemlerinin anahtarı olarak görülen 71 ancak Türk ün Alp-Kalesi, serhat şehri Kars tekrar Anavatan a katılmıştı. Kars ın kurtarılması ile ileri harekâtına devam eden ordumuz, 7 Kasım 1920 de Gümrü ye girmiş ve aynı gün Ermenilerle mütareke imzalanmıştı. Mütarekeye göre; Ermeni Ordusu, Gümrü yü boşaltarak Arpaçay ın 15 km. doğusuna çekilecek; Türk Ordusu, Gümrü kalesi ile 10 km çapında kentin çevresini ve demiryolunu işgal edecekti. 72 Ayrıca, 8 Kasım da da, Ermenilerden silah, teçhizat, lokomotif ve tren istenilince; 73 bu teklifleri kabul etmeyen Ermenilerle, tekrar çarpışmalar başlamıştı. 17 Kasım da Ermenilerin ikinci bir mütareke istemeleri üzerine 18 Kasım da mütareke, 3 Aralık 1920 de de Gümrü Antlaşması imzalanmıştır. 74 Böylece Ankara Hükümeti, Anavatan dan koparılmak istenen Türk topraklarını kurtarmak hedefi doğrultusunda; ilk önce Elviye-i Selâse ye yönelerek, başarılı bir askeri harekât sonrası ilk resmi antlaşmasını da imzalamış oldu. Gümrü Antlaşması ile Kars, Kağızman, Sarıkamış, Kulp ve Iğdır Anavatana katılmış oluyordu. Ermenistan, Sevr Antlaşması nın geçersizliğini kabul ederek; Türkiye nin bütünlüğüne yönelik toprak isteklerinden vazgeçiyordu. Bununla birlikte, elindeki silah ve cephane alınarak nufusu azaltılan Ermeni Ordusu zararsız hale getiriliyordu. Gümrü Antlaşması, Ankara Hükümeti nin imzaladığı ilk resmi antlaşma idi. Ama, Erivan (Taşnak) Hükümeti nin de imzaladığı son antlaşma idi. Çünkü 5 Aralık 1920 de Ermenistan Sovyetleştirildi. 75 Böylece, Taşnak Hükümet Meclisi nin bu antlaşmayı onaylaması önlendiği gibi; Sovyet Ermenistan ı Hükümet Başkanı Bekzadian, 10 Aralık ta Türk Sayfa No: 10

11 Hükümeti nden Gümrü Antlaşması nın maddelerinin değiştirilmesini istedi. 76 Bu tarihten itibaren Türk-Ermeni meselesi Türk-Rus meselesi haline gelmiştir. Türkiye nin Doğu Harekâtı, Gürcü Hükümeti ni korkutmuştu. Gürcü Hükümeti ne Doğu Harekâtı nın gerekçelerini açıklanması ve onların güveninin sağlanarak, hem iki ülke arasındaki toprak meselesinin dostça halli hem de Gürcü Hükümeti nin İngiliz emperyalizminden uzaklaştırılması amacıyla iki taraf arasında anlaşmazlıkların giderilmesi için Ardahan Mebusu Filibeli Hilmi Bey, Ardahan a gönderilmişti. Hilmi Bey in görevleri arasında Gürcü Hükümeti nin Ankara ya bir heyet göndermesini sağlamakta vardı. 77 Hilmi Bey in Ardahan daki Gürcü mutasarrıfı ve Askeri Kumandanı ile yaptığı görüşme ile ilgili olarak Kâzım Karabekir Paşa ya sunduğu 14 Ekim 1920 tarihli raporda; Ardahan Gürcü mutasarrıfının Tiflis teki Ermeniler, Türklere karşı Gürcü Ordusu nda savaşmalarına izin verilmeyeceğini, Gürcü Hükümeti nin Müslümanların bulunduğu yere Ermeni ayağı bastırmayacağını, Türklerin Kura Nehri nin doğusunda askeri harekâtlarına izin verildiğini belirttiğini bildiriyordu. 78 Buna rağmen Gürcü Hükümeti 12 Ekim 1920 de seferberlik ilan etmişti. 79 Gürcü Dışişleri Bakanı Ramişvili nin 20 Ekim 1920 de Moskova dan M. Kemal in Güney Kafkasya daki harekâtın nedeni ve Türk Ordularının Gürcistan a girip girmeyeceğini öğrenmek istemesinin 80 haber alınması üzerine; 21 Ekim de verilen cevapta Ermeniler üzerine yapılan taaruzun sebepleri ve Ardahan bölgesine karşı hiçbir harekâtta bulunulmayacağı belirtilerek, Gürcü Hükümeti nin seferberlik ilanının nedenleri soruluyordu Ekim 1920 de de Albay Kâzım (Dirik) Bey, Gürcü Hükümeti nin dostluğunu kazanmak ve Ermenistan a yardımı engel olmak için Tiflis e elçi tayin edilmişti Kasım da Tiflis e ulaşan Kâzım Bey in Gürcü yetkililerle yaptığı görüşmelere göre; Gürcüler, Batum u Türklere verilmesi teklifini ingilizlere güvenerek reddediyorlardı. Doğu Harekâtı nın başarılı olması ve Ermenistan ın yenilgisi üzerine, İngiliz Dışişleri Bakanlığı nın, Türk Hükümeti ile Rusya nın arasının da açılmasına sebep olacağı hesabını yapan ingiliz siyasetinin gereği olarak Gürcü Hükümeti Türk Hükümeti ne yaklaşmaya başladı. 83 Bunun sonucu olarak Gürcistan Millet Meclisi Başkanı S. Medivani, Gürcü Hükümeti Elçisi olarak 30 Ocak 1921 de Ankara ya geldi. 84 Türkiye nin Gürcistan ile antlaşmasından korkan Sovyet Rusya, 14 Şubat 1921 de Gürcistan a taarruz ederek, 19 Şubat tarihinde de resmen Rusya savaş ilan etmiştir. 85 Rus Gürcü Savaşı nın başlaması ile Kızıl Ordu nun kuzeyden ve doğudan harekete geçmesi Batum un geleceği için tehlikeli olabilirdi. Rus Hükümeti ile askeri bir çatışmaya girmek istemeyen Türk Hükümeti, Gürcü Hükümeti elçisi Medivani ye önce şifaî daha sonra 20/ de verdiği yazılı bir nota ile Ardahan ve Artvin in tahliyesini istemişti. 86 Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak) Paşa nın Kâzım Karabekir Paşa ya gönderdiği 20 Şubat tarihli yazıda; Artvin ve Ardahan ın işgaline, Batum un ise halkoyuna müracaat etmek üzere şimdilik işgalinin düşünülmediği, bölgenin işgali için çarpışmaya mecbur kalınırsa Ahılkelek bölgesine de kuvvet sevk edilmesini istiyordu. 87 Sayfa No: 11

12 İlk Türk notasına cevap vermeyen Gürcü Hükümeti ne 22/23 Şubat 1921 de ikinci bir nota verilerek 88 bu topraklarımızın neden kaybedildiği ve neden istendiği belirtilerek, kesin bir Türk tavrı sergilendi Şubat sabahı Medivanı, Türk Hükümeti nin notasının kabul edildiğini, Artvin ve Ardahan ın terkedileceğini bildirmesi ile Gürcü askerleri ve mülki memurlar şehri terk etmeye başladılar. 23 Şubat 1921 de Türk Ordusu Ardahan ve Artvin e ulaştı. 90 Ardahan ve Artvin in Anavatan a kavuşmasından sonra sıra Batum a gelmişti. Türk Hükümeti nin tavrı kesinlikle bu meseleyi barışcı yollarla çözmekti. Philadephia Public- Ledger muhabiri K. Streit Clanarce nin 26 Şubat 1921 de Mustafa Kemal Paşa ya "Gürcistan ve hususiyle Batum meselesi hakkında münasebetiniz nedir? sorusuna Paşa şu cevabı vermiştir: "Gürcistan ile ilişkilerimiz iyidir. Ardahan ve Artvin meselesi gibi Batum meselesi de uzlaşma yolu ile Batum ahalisini arzularına bizim meşru haklarımıza kezaî Kafkas memleketlerinin menfaatlerine uygun barışcı bir hal çaresine ulaşmasını arzu etmekteyim. 91 Kızılordu nun Tiflis i işgalinden sonra Batum a yaklaşması üzerine Kâzım Bey, Kâzım Karabekir Paşa ya Batum un işgalini teklif etmiştir. Ancak Kâzım Karabekir Paşa 2 Mart 1921 de Genelkurmay Başkanlığı na Batum u almak isteyen Rusya nın Türkiye ye hiç sormadan burayı işgal edeceğini, Batum u elde tutabilmek için yeterli kuvvet olmadığını önce işgal edip, sonra terketmenin halkın güvenini sarsacağını belirterek; ordunun Çoruh Vadisi nden daha kuzeye geçmemesini teklif etmişti. 92 Gürcü Hükümeti nin Batum u şartlı işgali teklifi ve Albay Kâzım Bey in ısrarla Batum un işgalini istemesi üzerine, Vekiller Heyeti 3 Mart 1921 de aldığı bir kararla; Batum un işgalinden söz edilmeyerek, Doğu Cephesi nin emniyeti açısından Ahıska ve Ahılkelek in tarafsız bölge ilan edilmesini ve buraya Kızılordu nun girmemesini ve bunun Moskova ya bildirilmesine karar verdi. 93 İngilizlerin güdümünde olan Menşevik Gürcü Hükümeti nin Batum un şartlı işgali isteğinin asıl nedeni Türk Ordusu ile Kızılordu yu karşı karşıya getirmekti. Batum meselesi, Türk- Sovyet Hükümetleri arasında antlaşma görüşmelerinin olduğu bir sırada itilaf konusu olabilirdi. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa nın Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Karabekir Paşa ya gönderdiği 8 Mart 1921 tarihli emirde Vekiller Heyeti nin Gürcü Hükümeti nin teklifi üzere Batum Sancağı ile Ahıska ve Ahılkelek in geçici olarak işgal edilmesine karar verdiği; bu işgalin Gürcistan ve Kafkasya meselesinin halline kadar devam edeceğini ve işgalin 9 Mart a kadar yapılmasını istiyordu. 94 İleri harekâta geçen ordumuz 9 Mart ta Ahıska yı kurtarmıştı Mart ta da B.M.M de bir konuşma yapan Dışişleri Vekili Ahmet Muhtar Bey, Batum Şehri limanının işgaline karar verildiğini; "belki şu anda işgal edilmiştir 96 dediğinde gerçekten Türk öncü kıtaları Batum a girmişti. 97 Sayfa No: 12

13 11 Mart ta Fevzi Paşa da gelen emirle Batum ve Ahılkelek in işgali istenmişti. Nihayet 11 Mart ta Türk Ordusu Batum a girdi. 98 Kâzım Bey, 12/13 Mart ta aldığı emir üzerine Anavatan a yeni katılan bu bölgelerde Ankara Hükümeti adına idareyi tesis etme çalışmalarına başlamıştı Mart 1921 de Tiflis Sovyet-Gürcü Hükümeti ile Batum daki Menşevik Gürcü Hükümeti 24 saatlik bir mütareke imzalamış; Mart ta Bolşevikler Batum şehri ve limanı hariç tüm çevreye hakim olmuşlardı. Son kez toplanan Menşevik Gürcü Meclisi, 16 Mart ta, bir gün Sovyetler mahvolacağından, Gürcistan ın limanını kaybetmeyeceği, ancak Türklerin eline geçen Batum un daima Türk kalacağı düşüncesiyle Batum un Ruslara teslimine karar vermişti /18 Mart ta Batum da Türk idaresini kuran Kâzım Bey, Batum Mutasarrıfı olarak göreve başlamıştı. 102 Ancak 18 Mart ta Kızılordu Batum a girmiş, 18/19 Mart gecesi Tiflis teki Rus Siyasi Komiseri Orjanikidze, hem Ankara Hükümeti ne hem de Kâzım Karabekir Paşa ya gönderdiği mektupla Türk Ordusu nun Batum u terkini istemişti. 103 Oysa çok önceden Türk Ordusu na Batum u terk etmeme emri verilmişti. Tüm bu gelişmeler, Batum un Türk idaresinde kalmasını zorlaştıracaktı. Oysa, Misâk-ı Milli nin 2. Maddesi gerçekleştirilmiş; Kars ve Ardahan da sonra Batum da tekrar Anavatan a katılmış; Ankara Hükümeti, siyasi ve askeri açıdan büyük bir hedefi gerçekleştirmiş; Elviye-i Selâse Meselesi, halledilmiş görülüyordu. Batum daki askeri kuvvetlerimiz bir yandan Menşevik Gürcülerle çarpışırken 20 Mart günü Bolşevik Süvari Alayı nın saldırısına uğramıştı. Türk kuvvetleri bu saldırıları püskürtecekken bu defa da Kızıl Süvari Alayı nın saldırısı sonucu şehit, yaralı ve esir vermişti. 104 Batum daki bu olaylar üzerine Kâzım Karabekir Paşa, XVIII. Kafkas Süvari Tümeni Komutanı Jloba ya; "Batum un bir zamanlar Türklere ait olduğunu bilmeniz gerekir. Menşevik Gürcü Hükümeti bütün bu toprakları bize bıraktığını 105 hatırlarak; Türk askerlerine karşı yapılan bu saldırı hakaretleri, Kızılordu nun Batum un işgalini protesto eden bir mektup göndermiştir. Ancak, 20 Mart 1921 de Moskova daki heyetimizden gelen şifrede; 16 Mart 1921 de Ruslarla antlaşma incelendiği bildirilmişti. 106 Antlaşmanın 2. ve 12. Maddesine göre Batum Gürcistan a bırakılıyordu. 107 Bu nedenle Batum a takviye kuvvetler gönderilmemişti. 21 Mart ta da Doğu Cephesi Komutanlığı na Moskova Antlaşması Vekiller Heyeti nce kabul edilerek Meclis e sunulduğu bildirilmişti. 108 Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Karabekir Paşa, 22 Mart ta Kızılordu Komutanı Gekker/Hekker e; Antlaşma gereğince Gürcistan idaresine bırakılan bu yerlerde askerlerimizin çekileceğini bildirerek; bu bölgelerde kalan Müslüman halka karşı her türlü tecavüz ve baskıdan uzak, antlaşma hükmüne göre serbestçe yaşamasının teminini rica etti Mart ta IX. Alay Batum ve Acara dan Borçka ya çekilirken Batum mutasarrıf Albay Kâzım Bey de Batum dan ayrılmıştı. 30 Mart ta da Kızılordu, Sarp Köyü sınır noktasına Sayfa No: 13

14 kadar gelmişti. 110 sonuçlanmıştı. Böylece Elviye-i Selâse nin Batum kısmı hariç mesele bu şekilde Vekiller Heyeti nin 5 Temmuz 1921 tarihli kararıyla Moskova Antlaşması, 21 Temmuz günü Meclis te görüşülürken; Batum Mebusları, bir takrir sunarak; Moskova Antlaşması nı reddedmişlerdir. 111 Bunun üzerine söz alan Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Batum Mebuslarının hislerini anladıklarını ancak, Türkiye nin ve Türklüğün menfaatlerinin bunu gerektirdiğini açıklamıştır. 112 Meclis in oyuna sunulan takrir reddedilmiştir. 7 Eylül 1921 de de Batum Mebusu Arif Bey, Batum un kaybedilmesinin sebeplerini sıralarken; bunun askeri mağlubiyetten ziyade, siyasi bir mağlubiyet olduğu şeklinde bir değerlendirme yapmıştır. 113 O günün şartlarında Batum un terkedilmesi, Misâk-ı Milli nin yara alması; hem Türkiye, hem de Batumlular için hiç de kolay olmamıştır de Anavatan dan zorunlu ayrılığı nasıl Padişah a bağlılıklarından dolayı kabul ettilerse; şimdi de, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ne bağlılıklarından dolayı bu defa ki ayrılığı da kabul etmek zorunda kalmışlardı. 114 Moskova Antlaşması nın 3.Maddesi ne göre; Türkiye nin, Azerbaycan ve Ermenistan ile olan hududunun ortak bir komisyon tarafından düzenleneceği esasının kabulü ve yine antlaşmanın 16. Maddesi ne göre; Antlaşma nın, en kısa zamanda Kars ta onaylanması isteniliyordu. 115 Bu nedenlerle, 26 Eylül 1921 de Kars ta Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan Hükümet temsilcilerinin katılımıyla Kars Konferansı toplanmıştı. Konferans ta Kâzım Karabekir Paşa nın başkanlık ettiği Türk Heyeti, Batum limanından özel, ticari ve askeri açıdan yararlanmak teklifinde bulunduğunda; Rus Heyeti, aynı şeylerin kendileri için de bir hak olduğunu belirterek; "özerk bir idareye sahip Acara nın merkezi olmak üzere Batum u terketmekliğimiz Kafkas milletlerinin hayati bir limanı olduğundandır. Fakat bizim de faydalanmamız şartıyla, 116 diyerek Türk teklifini kabul etmişti. Gürcü Hükümeti ile Acara halkını uzlaştırmak ve Acaralıların birçok konuda haklarını korumak için Türk Heyeti, Gürcü Murahhası na şu tekliflerde bulunmuştur: 1- "1- Herkesin bir oyu olmalıdır. Yabancılar oya iştirak etmemelidir. Yabancı demek, Umumi Harp başladıktan sonra Acara ya gelenler demektir. Hariciye ve Harbiye Komiserlerini Gürcistan tayin ederse de, Hükümet in diğer üyelerini Acara Milli Meclisi tayin eder. 2- Dil; Resmi dil Türkçe ve Gürcüce olmak şartıyla öğretim her cemaatin isteğine göre serbesttir. 3- Müşterek menfaatlere hizmet eden şimendifer ve liman idareleri ve hasılatı, merkezi hükümete ait olduğu gibi, önemi kezâ umumi ve bütün Gürcistan a yaygın olan Acara şoselerinin korunması ve tamir masrafı dahi merkezi hükümete aittir. 4- İslam halkının, şer i ve dini işlerinde serbest ve özerk olmaları ve ihtiyaç halinde Şer iyye Vekâletimizle münasebette bulunabilmeleri hakkının da teslim edilmesine çalışılmalı. 117 Sayfa No: 14

15 Bu teklifler üzerine, Gürcü Murahhası İlyâva; Moskova Antlaşması nın, Acara özerkliği konusunda kendilerine bir mecburiyet yüklediğini belirterek; 16 Temmuz 1921 de, Hükümet tarafından yayımlanan bir emirnâme ile Gürcistan ve Acara Cumhuriyeti nin ilişkilerinin düzenleneceği bildirilmiş ve bu emirnâme konferans tutanaklarına geçirilmiştir. 118 Kars Konferansı nda bütün murahhaslar adına Rus Murahhası Ganetzky nin, Gürcistan ın Elviye-i Selâse de eski eser araştırma; Ermenilerin, Kulp tuz madenlerinden yararlanma; tebanın, kültür ve dini gelişmelerini koruyacak hakların verilmesi, Gümrü den alınan Şimendifer malzemelerinin geri verilmesi şeklindeki teklifleri reddedilirken; Türk tarafının da, tebaamızdan alınan eşyaların geri verilmesi, taşınmaz malların millileştirilmemesi ve Bakü gazlarından faydalanılması teklifleri reddedilmiştir Ekim 1921 günü sona eren Kars Konferansı nın ertesi günü, Kâzım Karabekir Paşa, Acaralıların; Acara da hemen genel af; transitin (Kars tan tuz, Artvin den sığır ve meyve) başlaması, 15 günlük geçici pasaport uygulamasının hemen uygulanması isteklerinin özel bir görüşmede Gürcü Murahhası na kabul ettirmiştir. 120 Nihayet, 13 Ekim 1921 de taraflar arasında Kars Antlaşması imzalanmıştır. 121 Kars Antlaşması, daha önce imzalanan Moskova Antlaşması nda yer alan, Türkiye ve Kafkas Hükümetleri hakkındaki maddelerinin görüşülerek; taraflarca kabul edildiğini gösteren bir antlaşmadır. Antlaşma nın 4. Maddesi ne göre; Türkiye nin kuzeydoğu sınırı, Sarp Köyü nden başlayarak Kars ve Ardahan ı içine alıyordu. 6. Madde ile Batum limanı ve şehri Gürcistan a terk edilerek bu durum bazı şartlara bağlanıyordu. Antlaşma nın 7. ve 8. Maddelerinde de Türkiye ve Gürcistan Hükümetlerinin sınır bölgelerindeki halkın durumu ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Türk Tarihindeki Elviye-i Selâse Meselesi, 1878 yılından başlayıp, 1921 yılına kadar sürmüştür. Milli Mücadele Dönemi nde de, Misâk-ı Milli hedefleri içerisinde yer alan Elviye-i Selâse nin Kars, Ardahan bölümü Anavatan a katılmış; Batum, Moskova ve Kars Antlaşmalarına göre sınırlarımız dışında kalmıştır. Ancak, Batum u terketmek zorunda kalmak Türkiye için; Anavatan dan ayrılmış olmak ta Batumlular için çok zor olmuştur. Elviye-i Selâse nin uzun süren bu milli mücadelesinin ve hasretliğinin her döneminde, her kademesinde hizmet etmiş olan fedakar kahramanları ve onların kutsal mücadeleleri, Türk Tarihinde daima özel bir yere ve öneme sahip olacaklardır. Doç. Dr. S. Esin Derinsu DAYI Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü / Türkiye Alıntı Kaynağı: Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 16 Sayfa: Dipnotlar: 1. Elviye-i Selâse ifadesi ayrıca Makedonya da Selânik, Manastır ve Kosova Sancakları için kullanılmıştır. Bkz. Mahir Aydın, "Elviye-i Selâse Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul, 1995, s. 68. Elviye-i Selâse ifadesinin bir süre Yanya, Tırhala ve Manastır içinde kullanıldığı da bilinmektedir. Bkz. Sayfa No: 15

16 Mehmet Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I., İstanbul, 1983, s. 523; Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul, 1986, s S. Esin Dayı, Elviye-i Selâse de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Teşkilatlanma, Erzurum, 1997, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum 1288 (1871), s. 133; Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum, 1291 (1874), s Fahrettin Kırzıoğlu, "93 (1877) de Kars Sancağı Memurları ve Bazı İstatistikler, Doğuş, Sayı: 65 (Nisan 1950), s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de..., s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s Zekeriya Türkmen, "İkinci Meşrutiyet Döneminde ( ) Osmanlı Ordusunda Müfettişlik Teşkilatına Geçiş ve Uygulamalar, V. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, Ankara, 1996, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s Fahrettin Kırzıoğlu, "Cenubîgârbî Kafkas Cumhuriyeti Türk Kültürü, Sayı: 72, (Ekim 1968), s. 959; S. E DAYI, Elviye-i Selâse de., s F. Erdoğan, Türk Ellerinde Hatıralarım, İstanbul, 1954, s ; Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi, I, İstanbul, 1953, s. 556; Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, I, İstanbul, 1960, s. 8; Fahrettin Kırzıoğlu, "Cenûb-i Gârbî Kafkas Cumhuriyeti, Türk Kültürü, Sayı: 72, s. 957; S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s Yavuz Aslan, "Türk Tarihinin İkinci Demokratik Cumhuriyeti Kars ta Kuruldu. Cenub-i Gârbi Kafkas Cumhuriyeti, Toplumsal Tarih, Sayı: 67, (Temmuz 1999), s Hüseyin Köycü, "Oltu İslâm Komitesi, Kars Milli İslam Şûrası ve Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, Şenkaya Gazetesi, 15 Eylül 1951, Sayı: Fahrettin Erdoğan, s. 259; Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Mücadele de Kars, s Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimiz, İstanbul, 1988, s Ekim 1918 de Ahıska da "Ahıska Hükümet-i Muvakkatası kuruldu. Bkz. Ahmet Ender Gökdemir, Cenubigârbî Kafkas Hükümeti, Ankara, 1989, s Kasım 1918 de de Iğdır da "Aras Türk Hükümeti kuruldu. Bkz. S. Esin Dayı, " Yılları Arasında Iğdır ve Çevresinde Siyasi Gelişmeler, Atatürk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 5, Erzurum, 1996, s Bu Hükümetler, Kars Milli Şûrâsı Hükümeti kadar etkili olamamışlar, nitekim II. Kars Kongresi nde hepsi Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti adı altında birleşmişlerdir. 17. Cevad Dursunoğlu, Milli Mücadele de Erzurum, İstanbul, 1998, s Richard Hovanissian, The Republic of Armenia, The First Year , I, Berkeley, Los Angeles, London, 1971, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s İbrahim Cihangiroğlu, Elyazması Hatıraları, s. 1.; ATASE Arşivi, Kls. 63, Arş, 1-2, D , F İ. Cihangiroğlu, s. 1.; F. Erdoğan, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de..., s R. Hovanissian, I, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, I, Ankara, 1970, s S. E. Dayı, Elviye-i Selase de..., s İ. Cihangiroğlu, s İ. Cihangiroğlu, s S. E. Dayı, Elviye-i Selase de., s S. E. Dayı, Elviye-i Selase de., s Sayfa No: 16

17 31. F. Erdoğan, s F. Erdoğan, s Tevhidüddin Mamiloğlu, Elyazması Hatıraları, s T. Mamiloğlu, s. 1-2; Bu hatırada, ilk on kişinin ismi verilmiştir; F. Erdoğan, s. 207; Yukarıdaki listenin tamamı verilmiştir. F. Kırzıoğlu, "Cihangiroğlu İbrahim Aydın., s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s Fahrettin Kırzıoğlu, Özel Arşivi, Belge No: 1; C. Dursunoğlu, s. 42.; S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s R. Hovannissian, I, s F. Kırzıoğlu, Milli Mücadele de Kars, s. 54; Fahrettin Kırzıoğlu, "Karslı Kahramanlar, Kars Eli, Sayı: 16 (Kasım 1965), s. 5; R. Hovannissian, I, s. 220; A. E. Gökdemir, s. 160; S. E. Dayı, Elviye- i Selâse de., s F. Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, s. 12, A. Poidebard, İran Yolları Mültekasında Seyahat, Çev. I. H. Bnb. Nazmi ve Emin, İstanbul, 1341, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de., s K. Karabekir, s Atase Arşivi, Kls. 82, A. 1-2, D , F Alfred Rawlinson, The Adventures in the Near-east ( ), Newyork 1923, s Fahrettin Kırzıoğlu, "Yayınlanmamış Belgelerle Erzurum Kongresi nin İlk Günü Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 35 (Ağustos 1970) s. 10.; Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, II, Ankara, 1993, s. 5.; S. Esin Dayı, Erzurum Kongresi ve Elviye-i Selâse Meselesi, Erzurum 1997, s Atase Arşivi, Kls. 82, A. 1-2, D , F Bkz. 335 Senesi Temmuz Ayı Zarfında Kafkasya dan İslamlara Karşı İcra Olunduğu Haber Alınan Ermeni Mezalimi, Osmanlı Erkân-ı Harbiyye-i Umumiye Dairesi, Ağustos Atase Arşivi. Kls. 91, A. 1-2, D. 137, F. 10; K. Karabekir, s. 286; Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 9, (Eylül 1954), Belge No: Atase Arşivi, Kls. 76, A. 1-2, D , F Fahrettin Kırzıoğlu, Edebiyatımızda Kars, İstanbul, 1958, s K. Karabekir, s K. Karabekir, s. 526; Atatürk ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Haz. N. Arsan, Ankara, 1991, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de..., s F. Erdoğan, s K. Karabekir, s ; Türk İstiklal Harbi, Doğu Cephesi, III, Ankara, 1965, s. 84.; Atatürk ün T. T ve B., IV, s K. Karabekir, s T. İ. H., III, s T. İ. H., III, s K. Karabekir, s ; Stefanos Yerasimos, Türk-Sovyet İlişkileri, Ekim Devriminden Milli Mücadele ye, İstanbul, 1979, s ; Fahri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara, 1983, s Azmi Süslü, Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara, 1987, s. 9.; S. Yerasimos, s. 240.; Atatürk ün Milli Dış Politikası ( ), I, Haz. Mehmet Gönlübol ve diğerleri, Ankara, 1969s Sayfa No: 17

18 62. Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981, s. 158.; Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatıraları, İstanbul, 1955, s. 81. G. Jaeschke, s K. Karabekir, s. 847., T. İ. H., III, s K. Karabekir, s. 847.; Mustafa Kemal ATATÜRK, Nutuk, II, Ankara, 1983, s K. Karabekir, s. 851.; Atase Arşivi, Kls. 587, A. I. 4282, D , F F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, I, s Selahattin TANSEL, Mondros tan Mudanya ya Kadar, III, Ankara, 1978, s K. Karabekir, s. 854.; H. T. V. D., S. 55., Vesika No K. Karabekir, s. 856.; M. K. ATATÜRK, II, s Tiflis teki İngiliz yetkilisi Albay G. B. Stokes in 28 Ekim 1920 de Lord Curzon a gönderdiği kapalı telgraf yazısında bu ifadeyi kullanıyordu. Bkz. Salahi SONYEL, Kurtuluş Savaşı Günlerinde Doğu Siyasamız, Belleten, XLI/164, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse de..., s T. İ. H, III, s K. Karabekir, s Gümrü/Aleksandrapol da Türkiye ile Ermenistan Arasında Münakid Muahede-i Sulhiye metni için Bkz. Albayrak, 13 Aralık 1920, s. 122.; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, I/VI, Ankara, 1943, s G. Jaeschke, s T. B. M. M., Z. C., I/VII, Ankara 1944, s. 140.; S. YERASİMOS, s T. İ. H, III, s G. Jaeschke, s Serpil Sürmeli, Türk-Gürcü İlişkileri ( ), Ankara, 2001, s T. İ. H., III, s Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, III, Ankara, 1995, s T. İ. H., III, s. 179.; Salahi SONYEL, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, Ankara, 1991, s G. Jaeschke, s S. E. Dayı, Elviye-i Selâse..., s M. K. ATATÜRK, II, s. 489.; G. Jaeschke, I, s T. İ. H., III, s. 231.; G. Jaeschke, I, s T. B. M. M., Z. C., I/VIII, Ankara, 1945, s Kars Tarihini Tanıtma Derneği Araştırma Kolu, Kurtuluş Üzerine Belgeler Kars İli Özel Sayısı: 1, s M. K. ATATÜRK, II, s Cevdet Kerim İncedayı, Türk İstiklâl Mücadelesi Konferansları, İstanbul, 1927, s K. Karabekir, s. 881., T. İ. H., III, s. 232.; Atatürk ün Milli Dış Politikası, I, s. 252, 91. Atatürk ün Milli Dış Politikası , I, s T. İ. H., III, s. 233.; Tevfik Bıyıklıoğlu, Osmanlı-Türk Doğu Hudud Politikası, İstanbul, 1958, s T. İ. H., III, s T. İ. H., III, s. 234.; T.Bıyıklıoğlu, s. 234.; K. Karabekir, s K. Karabekir, s T. B. M. M., Z. C., I/IX, Ankara, 1954, s G. Jaeschke, I, s. 144.; A. Poidebard, s Sayfa No: 18

19 98. K. Karabekir, s. 844.; T. Bıyıklıoğlu, s. 37.; T. İ. H., III, s K. Karabekir, s K. Karabekir, s A. Poidebard, s K. Karabekir, s. 888.; T. İ. H., III, s K. Karabekir, s. 888.; Y. Hikmet Bayur, "Genel Savaştan Sonra Yapılan Barış Antlaşmalarımız, Belleten XXX/117, 1966, s K. Karabekir, s. 888.; T. Bıyıklıoğlu, s. 37., F. Erdoğan, s S. İ. Aralof, Bir Sovyet Diplomatı nın Türkiye Anıları, Çev. Hasan A. Ediz, Ankara, 1985, s K. Karabekir, s Düstur, 3. Tertip, II, Ankara, 1929, s T. Bıyıklıoğlu, s T. İ. H., III, s T. İ. H., III, s T. B. M. M., Z. C., I/XI, Ankara, 1958, s T. B. M. M., Z. C., I/XI, s T. B. M. M., Z. C., I/XIV, Ankara, 1958, s S. E. Dayı, Elviye Selâse de., s Düstur, 3. Tertip, II, s , K. Karabekir, s K. Karabekir, s K: Karabekir, s K. Karabekir, s K. Karabekir, s K. Karabekir, s. 967.; Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatıraları, Ankara, 1982, s ; Atase Arşivi, Kls. 1039, A. I, 4283, D , F. 26-6; M. K. ATATÜRK, II, S. 488; S. Yerasimos, s. 420; İ. Soysal, s. 41. Sayfa No: 19