Mortalite le lgili Önemli Ölçütlerin Dünyadaki ve Türkiye deki Durumu

Transkript

1 DAHL TIP BLMLER/ MEDICAL SCIENCES Davetli Derleme/ Invited Paper Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Mecmuas 2016, 69 (1) DOI: /Tpfak_ Mortalite le lgili Önemli Ölçütlerin Dünyadaki ve Türkiye deki Durumu Situation of Mortality Related Important Indicators in the World and in Turkey slim Sungur 1, Meltem Çöl 1 1 Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Halk Sal Anabilim Dal Geli tarihi : Kabul tarihi: letiim Dr. slim SUNGUR Tel: E-posta: sungurislim@gmail.com Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Halk Sal Anabilim Dal Ülkelerin gelimilik düzeyi için kullanlan önemli ölçütlerden bazlar da mortalite ölçütleridir. Mortalite ölçütlerindeki deiimi ve nedenlerini irdelemek atlacak admlar açsndan yol göstericidir. Bu nedenle dünyada ve Türkiye de yaa standardize mortalite hzlarn ve mortalite nedenlerini belirlemek, anne ve çocuk ölümlerinin trendini görmek yararl olacaktr. Yüz binde yaa standardize mortalite hz bulac hastalklar için dünyada 178, Türkiye de 44, bulac olmayan hastalklar (BOH) için dünyada 539, Türkiye de 555 tir. Çocuk ölümlerine bakldnda; 2015 DSÖ raporunda bebek ölüm hz dünya ortalamas için bin canl doumda 33.6 olarak gösterilmiken, Türkiye için bin canl doumda 16.5, be ya alt çocuk ölüm hz dünyada bin canl doumda 45.6, Türkiye de bin canl doumda 19.2 olarak gösterilmitir TNSA raporunda ise Türkiye için bebek ölüm hz bin canl doumda 13, be ya alt ölüm hz 15 olarak gösterilmitir. Dünyada ve Türkiye de son verileri deerlendirdiimizde, be ya alt çocuk ve anne ölümleriyle ilgili 2015 yl için ortaya konan Binyl kalknma hedeflerine ulalamad görülmektedir. Yaam koullaryla yakndan ilikili olan bulac hastalklarn ve özellikle düük ve orta gelirli ülkelerdeki mortalitesi yüksek olan BOH larn azaltlmasna ve zemin hazrlayan davransal etmenlere yönelik etkili yaklamlar gelitirilmelidir. Bebek ve çocuk ölümlerini önlemek için doum öncesi bakm ve salkl doumu da içeren özellikle yenidoan dönemindeki doru yaklamlar ve çocuun izlemi önceliklerimizi oluturmaldr. Anne ölümleri açsndan da doum öncesi ve sonras bakma eriim, adolesan gebeliklerin ve buna bal komplikasyonlarn engellenmesi salanmaldr. Anahtar Sözcükler: Mortalite Ölçütleri, Yaa Standardize Mortalite Hz, Çocuk Ölümleri, Anne Ölümleri Some of the important indicators that used to measure the level of countries development are mortality indicators. Analyzing changes in the indicators and causes of mortality will be guiding for the steps to be taken. Therefore, it will be useful to determine age-standardized mortality rates and mortality causes in the world and in Turkey and see the trends of maternal and child deaths. Age-standardized mortality rate is 178 in the world, 44 in Turkey for communicable diseases, 539 in the world and 555 in Turkey for noncontagious diseases (NCDs). For child mortality in 2015 WHO report, the world average infant mortality rate is shown as 33.6 per 1000 live births and 16.5 per 1000 live births for Turkey, under-five child mortality rate is shown as 45.6 per 1000 live births in the world, 19.2 per 1000 live births in Turkey. In 2013 TNSA report infant mortality rate is shown as 13, per 1000 live births under-five mortality rate is shown as 15 per 1000 live births for Turkey. When we assess recent data in the world and in Turkey, it is seen not to have achieved the millennium development goals laid down for 2015 on under-five child mortality and maternal mortality. Effective approaches should be developed to reduce contagious diseases closely related to life conditions and NCDs which have high mortality particularly in low and middle income countries and for the behavioral factors that predispose. To prevent infant and child deaths, right approaches particularly during the neonatal period including prenatal care and child monitoring should create our priorities. In terms of maternal mortality; access to prenatal and postnatal care, prevention of adolescent pregnancy and related complications should be provided. Key Words: Mortality Indicators, Age-standardized Mortality Rate, Child Mortality, Maternal Mortality Bir toplumun saln tanmlamak, çeitli faktörlerle ilikisini ve zaman içinde gösterdii deiimi belirlemek, toplumlar birbiriyle karlatrmak için çeitli ölçütler kullanlr. Bu ölçütleri belirlemek salk hizmetlerinin planlanmas, programlanmas açsndan gereklidir. Bunlarn içinde mortalite ölçütleri önemli bir yer tutmaktadr. Ayrca DSÖ nün Binyl Kalknma Hedefleri içinde bütün ülkeler için belirlemi olduu; yllar arasnda be ya alt çocuk ölümlerini 2/3 orannda, anne ölümlerini ise 3/4 orannda azaltma gibi hedeflere ulama durumu da bu konuda atlacak admlar için temel belirleyicilerdendir. Bu balamda dünyada ve Türkiye de önemli mortalite ölçütlerindeki mevcut durumu ve deiimleri görmek,

2 Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Mecmuas 2016, 69 (1) DSÖ tarafndan belirlenmi olan çocuk ve anne ölümleriyle ilgili Binyl Kalknma Hedeflerine ulama durumunu deerlendirmek yararl olacaktr. Bu nedenle bu derlemede, salkla ilgili temel mortalite ölçütleri olan ya- a standardize mortalite hzlar, bebek ve çocuk ölüm hzlar ve anne ölüm orannn ele alnmas amaçlanmtr. Yaa Standardize Mortalite Hzlar Toplumlar mortaliteyi etkileyebilecek çeitli özellikler açsndan farkllklar gösterebilir. Bunlardan ya dalm en önemlisidir. Toplumlarn ya yapsndaki farkllklar göz önüne almad- için kaba ölüm hz mortalite açsndan iyi bir ölçüt deildir. Toplumlar karlatrmada toplumun ya yapsnn etkilerini gidermek için, standart bir nüfus yapsna uyarlanarak hesaplanan yaa standardize hzlar kullanmak gerekir (1). Dünyada bütün nedenler açsndan 100 bin populasyonda yaa standardize mortalite hz, Afrika da en yüksek (> 1500), Amerika (kuzey Amerika), Avrupa (Bat Avrupa) ve Bat Pasifikte en düük (<500) tür (2). Mortalite nedenleri temelde bulac hastalklar, bulac olmayan hastalklar (BOH) ve yaralanmalar olarak üç gruba ayrlmaktadr. Nedene özel, ya- a standardize mortalite hzlarna bakldnda; dünya ortalamas 100 binde bulac hastalklar için 178, BOH için 539, yaralanmalar için 73 olup, Türkiye de ise bulac hastalklar için 44, BOH için 555, yaralanmalar için 39 dur (2). Dünya Salk Örgütü (DSÖ) bölgelerine göre bakldnda; bulac hastalklar için 100 bin populasyonda yaa standardize mortalite hz en yüksek Afrika da (683) olup, Avrupa (45), Bat pasifik (56) ve Amerika (63) da çok daha düüktür. Gelir düzeyine göre ülkeler snflandrldnda, yüksek gelirli ülkelerde 34, düük gelirli ülkelerde 502 dir (2). Bu verilere bakld- nda bulac hastalklar açsndan bölgeler ve ülkeler arasnda farkllklar bulunduu ve bulac hastalklarn baz bölgelerde hala önemli bir sorun olmaya devam ettii görülmektedir. Bulac olmayan hastalklar için 100 bin populasyonda yaa standardize mortalite hz en yüksek Güneydou Asya, Dou Akdeniz ve Afrika bölgelerinde olup birbirine yakn ve 650 nin üzerindeyken, en düük olduu Amerika bölgesinde 437 dir. Yüksek gelirli ülkelerde 397, düük gelirli ülkelerde 625 tir (2). Yaralanmalar için 100 bin populasyonda yaa standardize mortalite hz en yüksek Afrika (116), en düük Avrupa (49) dadr. Yüksek gelirli ülkelerde 44, düük gelirli ülkelerde 104 tür (2). Bu son verilere bakldnda; bulac hastalklar arasndaki mortalite hz farknn BOH larda azald, BOH larn hemen bütün bölgelerde mortalite hzlarnn yüksek ve birbirine biraz daha yakn olduu görülmektedir (2). BOH lar, düük ve orta gelirli ülkelerde daha genç yata ölüme neden olmaktadr. Onalt milyon BOH ölümü 70 yandan önce gerçeklemi olup; bu "erken" ölümlerin %82 si düük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelmitir (3,4). kibinonikide de 56 milyon ölümün 38 milyonu, yani %68 i BOH lara baldr. BOH lara bal ölümlerin de yaklak dörtte üçü düük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelmektedir ve BOH lar Afrika hariç çou bölgede en sk ölüm nedeni olup, bu bölgede de giderek artmaktadr. Bulac olmayan hastalklara bal en fazla ölüm Bat Pasifik bölgesinde (10.9 milyon), sonra srasyla Güneydou Asya (8.51milyon), Avrupa (8.17 milyon), Amerika (5.14 milyon), Afrika (2.76 milyon) ve Dou Akdeniz (2.26 milyon) de gerçeklemitir. Bulac olmayan hastalklarn arasnda küresel olarak %15 artaca, en fazla artlarn ise Afrika, Dou Akdeniz ve Güneydou Asya da olup artn yaklak %20 yi geçecei öngörülmütür (3). Bulac olmayan hastalk ölümlerini nedenlerine göre sralayacak olursak; 38 milyon ölümün 17.5 milyonu kardiyovasküler hastalklar, 8.2 milyonu kanserler, 4 milyonu solunum sistemi hastalklar ve 1.5 milyonu ise diyabet nedeniyledir. Bu dört neden BOH larn %82 sini oluturmaktadr (3). Türkiye de ölüme neden olan ilk hastalk grubu da dolam sistemi hastalklardr ( Tablo 1) (5). Ölüme Neden Olan Hastalk (%) Dolam sistemi hastalklar 40.4 yi huylu ve kötü huylu tümörler 20.7 Solunum sistemi hastalklar 10.7 Endokrin, beslenme ve metabolizmayla ilgili hastalklar 5.1 Dsal yaralanma nedenleri ve zehirlenmeler 4.3 Sinir sistemi ve duyu organlar hastalklar 4.4 Dier (enfeksiyon ve parazit hastalklar, mental ve davransal bozukluklar, kas-iskelet sistemi ve ba 14.4 dokusunun hastalklar Kaynak: TÜK, ölüm nedeni istatistikleri,2014 Bulac olmayan hastalklarda risk faktörlerine baktmzda; tütün kullanm, salksz beslenme, fiziksel aktivite yetersizlii ve alkolün zararl kullanm dört temel metabolik/ fizyolojik deiiklik olan yüksek kan basnc, ar kilo/ obezite, kan ekeri yükseklii ve kolesterol yüksekliine neden olmakta, birçok BOH da bu dört metabolik/ fizyolojik deiiklie bal olarak olumaktadr (3). Bebek Ölümleri, Yenidoan Ölümleri ve Be Ya Alt Ölümler Bebek Ölümleri Be ya alt çocuk ölümlerinin %70 i yaamn ilk ylnda meydana gelmektedir. (6,7) lk bir yl içindeki ölümlerin %67 sini de yenidoan ölümleri oluturmaktadr. En sk bebek ölüm nedenleri konjenital malformasyonlar, enfeksiyonlar, 2 Mortalite le lgili Önemli Ölçütlerin Dünyadaki ve Türkiye deki Durumu

3 Journal Of Ankara University Faculty of Medicine 2016, 69 (1) perinatal asfiksi, metabolizma hastalklar, prematürelik ve düük doum arldr (6,7). Binyl Kalknma Hedeflerinden dördüncüsü (BKH 4), yllar arasnda be ya alt ölümlerin 3 te 2 orannda azaltlmasdr. Ancak be ya alt ölümlerin çok büyük bir ksmn oluturan bebek ölüm hz dünya genelinde 1990 ylnda 1000 canl do- umda 62.7 olup, 2013 ylnda 33.6 ya dümütür (2). Ayrca bebek ölümlülüündeki azalma ne yazk ki eit bir biçimde gerçeklememitir. Gelimi ülkelerin bebek ölümlülüünü azaltmaktaki baars, dier ülke gruplar için ayn hzda seyretmemi, aradaki oransal fark yllar içinde giderek açlmtr (8). DSÖ bölgelerine göre bakldnda bebek ölüm hznn Afrika da en yüksek, Avrupa da en düük olduu ve bebek ölüm hznda en fazla düüün Bat Pasifik te gerçeklemiken, en az dü- üün Afrika da olduu görülmektedir (Tablo 2). Türkiye için bakldnda; bebek ölüm hz TUK (Türkiye statistik Kurumu), UNICEF, SB-SY ( Salk Bakanl Salk statistikleri Yll) ve TNSA (Türkiye Nüfus ve Salk Aratrmas) kaynaklarnda farkl büyüklükte bildirilmektedir. Türkiye statik Kurumu verilerinde 2013 yl için binde 10,8, 2014 yl için binde 11,1 olarak, UNICEF 2015 yl raporunda 2013 yl için binde 17 olarak bildirilmitir. Salk Bakanl salk istatistikleri yll verilerinde 2013 yl için bebek ölüm hzn binde 7.8 olarak bildirmitir. Türkiye Nüfus ve Salk Aratrmas ise önceki be yl için, bebek ölüm hzn binde 13 olarak bildirmektedir (9-12). Bu farkllklarda çeitli kurumlarn bebek ölüm hz hesaplamalarnda farkl tanmlama ve yaklamlar kullanyor olmalar da etkilidir (13). Dünya Salk Örgütü 2015 raporunda Türkiye de bebek ölüm hz binde 16.5 olarak gösterilmi ve çocuk ölümleriyle ilgili kayt sisteminin hala eksiklikleri olduu notu düülmütür (2) (Tablo 3). DSÖ Bölgesi Bebek Ölüm Hz 1990 Yl 2013 Yl Neonatal Mortalite Hz Be Ya Alt Ölüm Hz Bebek Ölüm Hz Neonatal Mortalite Hz Be Ya Alt Ölüm Hz Afrika Amerika Güneydou Asya Avrupa Dou Akdeniz Bat Pasifik Dünya geneli Veri Kayna Türkiye istatistik kurumu UNICEF SB-SY TNSA DSÖ Yenidoan Ölümleri Yenidoan dönemi dediimiz, yaamn ilk 28 günü hayatta kalma adna en savunmasz dönem olup her yl be ya alt ölümlerinin %44 ü yenidoan döneminde meydana gelmektedir. Yenidoan ölümlerinin dörtte üçü ya- amn ilk haftasnda, yaklak yars ise ilk 24 saatte meydana gelmektedir. Yenidoan ölümlerinin balca nedenleri prematürite ve düük doum arl, enfeksiyonlar, asfiksi ve doum travmasdr. Bu nedenler, bu ya grubundaki ölümlerin % 80 ini oluturmaktadr (14,15). Doum asfiksisi ve travmadan ölümleri azaltmada (-%29) ve prematüriteye bal komplikasyonlar azaltmada (-%14) gelimelere ramen, yenidoana yönelik müdahaleleri arttrmaya ihtiyaç vardr. Gelimekte olan ülkelerde yenidoanlarn yaklak yars doum srasnda ve hemen sonrasnda bakm almamaktadr. Buna karlk DSÖ ve UNICEF yenidoan sakalmn arttrmak amacyla yaamn ilk haftasnda salk personeli tarafndan ziyaretlerle, anne sütünü tevik, yenidoan scak tutma, göbek ba ve cilt bakmnda hijyen, slim Sungur, Meltem Çöl 3

4 Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Mecmuas 2016, 69 (1) ciddi salk sorunlar belirtilerini de- erlendirme, doum kayd ve ulusal programlara göre zamannda alama, ek bakm ihtiyac varsa belirleyip destekleme, lokal enfeksiyon ve baz beslenme sorunlar için evde tedavi olana salama konularn ön plana almaktadr (16). Be ya alt ölümlerin 1990 da %37 si bu dönemde meydana gelmiken, 2013 te %44 e çkmas, be ya alt mortalite hz ve neonatal mortalite hzndaki düüe ramen yenidoan ölümlerinin paynn giderek arttn göstermektedir. Bu durum, be ya alt salk müdahalelerinden farkl olan, özellikle yenidoan ölümlerinin balca nedenlerine yönelik salk müdahalelerini ele almamza vurgu yapmaktadr (2). Neonatal mortalite hz dünya genelinde 1990 dan 2013 ylna 1000 canl do- umda 33 ten 20 ye dümü yani %39 azalmtr (2). DSÖ bölgelerine göre bakldnda ise bu hz en yüksek Afrika, en düük Avrupa bölgesinde olup yine düü en az Afrika bölgesinde olmutur (Tablo 2) (2). Dünyada olduu gibi Türkiye de de bebek ölümlerinin büyük bir ksm yenidoan döneminde gerçeklemektedir. Türkiye için neonatal mortalite hz 2013 TNSA raporunda son be yl için 7 olarak bildirilmiken, 2015 DSÖ raporunda 2013 yl için 11.2 olarak yer almtr. (2,10,17). Be Ya Alt Ölümler travmas, bulac olmayan hastalklar ve diyaredir. Malnütrisyon ise çocuk ölümlerinin %45 inin altta yatan nedeni olup, ciddi hastalklara daha kolay yakalanmaya neden olmaktadr (14). Türkiye için TNSA 2013 sonuçlarn TNSA 2008 ile karlatracak olursak; bebek ölüm hz 1000 canl doumda 17 den 13 e, neonatal mortalite hz 13 ten 7 ye, be ya alt ölüm hz ise 24 ten 15 e dümütür. Ancak postneonatal mortalite hznda 2008 e göre binde 4 ten binde 6 ya bir art görülmektedir (17) (ekil 1) verilerini ortaya koyan 2015 DSÖ raporunda ise Türkiye için be ya alt ölüm hz 19.2 olarak verilmitir (2,18). planlamas ihtiyac varken, bu durum Afrika için dört kadndan biri idi (14). Doum öncesi en az bir kere bakm alanlarn oran arasnda %83 iken bu oran 4 ve üzeri bakm için %64 e dümütür (14). Doum öncesi bakm düzeyi son dekatta dünyann birçok yerinde artarken, düük gelirli ülkelerdeki kadnlarn sadece %46 s doum öncesi bir kez bakm alabilmitir. Yüksek gelirli ülkelerde kadnlarn tamam en az dört defa bakm almken, düük gelirlilerin 1/3 ü dört bakm almtr. Yüksek gelirli ülkelerde doumlarn %99 u salk personeli tarafndan yaptrlrken, düük gelirlilerde bu oran %46 dr (14). kibinonüç te dünyada 6.3 milyon be ya alt çocuk ölmütür. Bu erken çocuk ölümlerinin yarsndan fazlas önlenebilir koullar veya basit müdahalelere eriim ile tedavi edilebilir nedenlere baldr (14). Be ya alt ölüm hz dünya genelinde yl aras 1000 canl doumda 90.2 den 45.6 ya dümütür. Bu düü binyl kalknma hedefi (BKH) olan be ya alt çocuk ölümlerinin 2/3 orannda azaltlmas açsndan bakldnda, yetersizdir. Bebek ve yenidoan ölümlerinin önlenmesi hedefe ulamak için anahtar role sahiptir. DSÖ bölgelerine göre bakldnda, Afrika Bölgesinde be ya alt ölüm hz, Avrupa nn 7 katndan daha yüksektir (2) (Tablo 2). Be ya alt çocuklarda önde gelen ölüm nedenleri; erken doum komplikasyonlar, pnomoni, doum asfiksisi ve Anne Ölümleri Her gün yaklak 800 kadn gebelik ve doumla ilgili önlenebilir nedenlerden ölmektedir te kadn yine gebelik ve doumla ilgili önlenebilir nedenlerden dolay ölmütür. Bu ölümlerin %99 u gelimekte olan ülkelerde, yarsndan fazlas Sahra-alt Afrika'da, yaklak üçte biri Güney Asya'da meydana gelmitir (19). Dünyada kontraseptif kullanm düzeylerindeki genel arta ramen, kadnlarn çocuk sahibi olmay erteleme veya önleme istekleriyle, gerçek kontraseptif kullanm arasnda ciddi bir fark bulunmaktadr de küresel olarak her 8 evli ya da birliktelik içinde olan kadndan birinin karlanmam aile kibinondört ylnda adolesan dönemdeki doumlarn azalna ramen, dünya genelinde 135 milyon canl doumun 15 milyonunu ya adolesanlar yapmtr. Adolesan gebelerde güvensiz düük yapma ve erken doum gibi risklere daha fazla yatknlk vardr. Düük ve düük-orta gelirli ülkelerde ya kadnlarn en önemli ölüm nedeni gebelik ve douma bal komplikasyonlardr. onbe yandaki bir kadnn annelie bal nedenlerden ölme olasl gelimi ülkelerde 1/3700, gelimekte olan ülkelerde 1/160 tr (14). Anne ölümleri deerlendirilirken karlatrmalarda en çok kullanlan anne 4 Mortalite le lgili Önemli Ölçütlerin Dünyadaki ve Türkiye deki Durumu

5 Journal Of Ankara University Faculty of Medicine 2016, 69 (1) ölüm oran; anne ölümlerinin canl doum saysna bölünmesiyle elde edilen bir ölçüttür. Anne ölüm oran 2013 yln yanstan DSÖ 2015 salk istatistiklerine göre; dünya genelinde 100 bin canl doumda 210 dur. Dünya Salk Örgütü bölgeleri içinde en yüksek olduu bölge Afrika (500), en düük olduu bölge ise Avrupa (17) dr ( Tablo 4). Düük gelirli ülkelerde 450, yüksek gelirli ülkelerde ise 17 dir. Gelimi ülkelerde bu oran 16, gelimekte olan ülkelerde ise 230 dur (2). DSÖ Bölgesi Anne Ölüm Oran ( ) Afrika 500 Amerika 68 Güneydou Asya 190 Avrupa 17 Dou Akdeniz 170 Bat Pasifik 45 Dünya geneli 210 Kaynak: WHO, World Health Statistics,2015 Binyl kalknma hedefinden beincisi olan Anne saln iyiletirmek hedefinde, aras anne ölüm orann %75 azaltmak ve üreme sal hizmetlerine evrensel eriimin salanmas vardr. Anne ölümleri arasnda %45 orannda azalmtr. Ancak bu hz BKH den oldukça uzak ve ölüm saylar kabullenemeyecek kadar yüksek olup dünyann çeitli bölgeleri arasndaki farklar dikkat çekicidir (14).Tüm anne ölümlerinin yaklak %75'inden sorumlu en önemli nedenler iddetli kanama, yüksek kan basnc, enfeksiyonlar, doum komplikasyonlar, güvensiz düük gibi nedenlerdir (19). Anne ölümlerini azaltmak için; aile planlamas hizmetleri iyi verilmeli, doum öncesi ve doum sonrasnda bakma dikkat edilmeli, doum salk personeli tarafndan ve salk kuruluunda yaptrlmal, kanama, enfeksiyon, preeklampsi gibi sk ölüm nedenleri iyi yönetilmelidir. Türkiye de yllar arasnda, Salk Bakanl nn, DSÖ, UNFPA ve Hacettepe Üniversitesi Tp Fakültesi Halk Sal AD ibirlii ile seçilmi 53 ilin doum yaplan bütün hastanelerinde Anne Ölüm Nedenleri Aratrmas yaplmtr. Bu çalmada anne ölüm hz 49.2 olarak bulunmutur (20) te yaplm olan Ulusal Anne Ölümleri Çalmasnda ise hastane d- ölümleri de dahil eden bir yöntemle çallm olup anne ölüm oran 28.5 olarak bulunmutur (21). Türkiye Anne Ölümü Aratrmas nn ardndan, aratrmadaki sistem baz alnarak revize edilen veri sistemiyle oluturulan Anne Ölümleri zleme Program kapsamnda Anne Ölümleri Veri Sistemi Ocak 2007 tarihinden itibaren kullanlmaya balamtr. Bu verilerle 2012 yl anne ölüm oran 100 binde 15,4 olarak hesaplanmtr (22). Dünya salk örgütü ise 2013 yl için Türkiye de anne ölüm orann 100 bin canl doumda 20 olarak öngörmütür (2). Türkiye de anne ölüm nedenleri içinde, dünyada da olduu gibi kanama, hipertansif bozukluklar, enfeksiyonlar önemli bir yer tutmaktadr. (Tablo 5). Anne Ölüm Nedenleri (%) Ante-,intra ve post-partum hemoraji 24.9 Ödem, proteinüri ve hipertansif bozukluklar 18.4 Dier dorudan nedenler (emboli, cerrahi komplikasyonlar, uterus rüptürü) 15.7 Bilinmeyen dorudan nedenler 10.1 Gebelie bal enfeksiyonlar 4.6 ntihar 3.2 Erken gebelik dönemi ölümleri 1.8 Dolayl nedenler 21.2 Kaynak: Türkiye Ulusal Anne Ölümleri Çalmas 2005 Raporu Sonuç Ölümlerle ilgili dünya ve Türkiye deki son veriler deerlendirildiinde; ölüm hzlar açsndan bölgeler ve ülkeler arasnda büyük farklar olduu, nedenlere göre ölüm hzlarnn da önemli farkllklar yanstt görülmütür. Önlenmesi görece kolay olan ve yaam koullaryla yakndan ilikili bulac hastalklar dünyann büyük bir ksmnda hala önemini korumaktadr. Son yllarda pay giderek artan ve daha da artaca öngörülen BOH larn da hem Türkiye de hem de özellikle düük ve orta gelirli ülkelerde yeterli kontrol önlemlerinin alnmamas nedeniyle giderek büyüyen bir tehlike olduu bilinmektedir. Hem bulac hastalklar hem de BOH lar için gerekli önlemler gelitirilmelidir. Çocuk ölümleri açsndan bakldnda Binyl Kalknma Hedeflerine Türkiye de ve dünyada da pek çok bölgede ulalamamtr. Mevcut durumun iyiletirilmesi açsndan; doum öncesi bakm ve salkl doumu da içeren özellikle yenidoan dönemindeki zamannda ve doru yaklamlar, çocu- un izlemi ve gelir gruplar arasnda hakkaniyetin salanmas, önlenebilir çocuk ölümleri için anahtar öncelikler olmaldr. Anne ölümlerinde kayda deer düüler olmasna ramen bu düü, BKH den oldukça uzak ve ölüm saylar kabullenemeyecek kadar yüksektir. Bölgeler arasndaki uçurum; eitsizliklere, salk hizmetine ayn oranda eriememeye vurgu yapmakta, anne ölümlerinde pay olan adolesan gebeliklerinin hala yüksek oranda olduu görülmektedir. Anne ölüm oranlarndaki düüü hzlandrabilmek için; ana sorun olan doum öncesi ve sonras kaliteli bakma eriim salanmal, üreme hizmetleri- aile planlamasna önem verilmeli, adolesan gebeliklerin ve buna bal komplikasyonlarn engellenmesi için önlem alnmaldr. Sonuçta binyl kalknma hedeflerine ulamak açsndan beklenenin çok gerisinde bulunduumuz görülmü olup, önemli ölçütlerle ortaya koydu- umuz salk durumu için çok yönlü deerlendirmeler, politikalar ve doru yaklamlar ivedilikle hayata geçirilmelidir. slim Sungur, Meltem Çöl 5

6 Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Mecmuas 2016, 69 (1) KAYNAKLAR 1- Gordis L. Epidemiology. 5th Ed. Philadelphia: Saunders; World Health Organization. World health statistics Eriim: apps.who.int/iris/ bitstream/10665/112738/1/ _eng.pdf?..Eriim tarihi: World Health Organization. Global status report on noncommunicable diseases Eriim: apps.who.int/iris/ bitstream/10665/148114/1/ _ eng.pdf Eriim tarihi World Health Organization. Noncommunicable diseases. Eriim: n/ Eriim tarihi: Türkiye statistik Kurumu, Ölüm Nedeni statistikleri, Eriim: www. tuik.gov.tr/prehaberbultenleri.do?id= Eriim tarihi Paki I, Koç S. Ani Beklenmedik Çocuk Ölümlerinde Adli Tp Yaklam. çinde: Koç S, Can M, editör. Birinci Basamakta Adli Tp. 2. Bask. stanbul: stanbul Tabip Odas; s: Korkmaz A. Türkiye de bebek ölüm nedenlerinin ve ulusal kayt sisteminin Deerlendirilmesi. Çocuk Sal ve Hastalklar Dergisi 2013; 56: Ergin I, Hassoy H. Bebek ölümlülüünde eitsizlikler: Dünya ve Türkiye deki duruma dair bir deerlendirme. zmir Dr. Behçet Uz Çocuk Hastanesi Dergisi 2011; 1: UNCEF. The state of the world s children 2015: Executive Summary. Eri- im:www. unicef.org/publications/.../ SOWC_ 2015_ Summary_and_Tables. pd...eriim tarihi: Türkiye statistik Kurumu. Temel dourganlk ve ölümlülük göstergeleri. Eriim: Eriim tarihi: Baara BB, Güler C, Yentür GK. editör. T.C. Salk Bakanl Salk statistikleri Yll Ankara: Sentez Matbaaclk ve Yaynclk; 2014: World Health Organization. Global Health Observatory Data Repository Turkey statistics summary ( present). Eriim: apps.who.int/.../data/node. country.country-tu... Eriim tarihi Eskiocak M, Selçuk G. Türkiye de Salk Bakanl tarafndan bildirilen bebek ölüm hzlar üzerine eletirel bir deerlendirme. Turk J Public Health 2014;12(3) 14- World Health Organization. Millennium Development Goals (MDGs). Eri- im: ntre/factsheets/fs290/en/index.html Eriim tarihi: World Health Organization. Newborns: reducing mortality. Eriim: who.int/entity/mediacentre/factsheets/f s333/en/index.html Eriim tarihi: World Health Organization. Children: reducing mortality. entity/mediacentre/factsheets/fs178/en/ index.html Eriim tarihi: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Türkiye Nüfus ve Salk Aratrmas. Eriim: hacettepe.edu.tr/tnsa_2013_ana_rapor.pdf Eriim tarihi: World Health Organization. Global Health Observatory Data Repository Turkey statistics summary ( present) Eri- im:apps.who.int/.../data/node. country. country-tu... Eriim tarihi World Health Organization. Maternal mortality. Eriim: entity/mediacentre/factsheets/fs348/en/ index.html Eriim tarihi: Akn A. Kadn Salnda Eitsizlikler Ve Toplumsal Cinsiyet. Eriim: bukcam.baskent.edu.tr/index.php?option=co m_content. Eriim tarihi: Türkiye Ulusal Anne Ölümleri Çalmas Eriim: tr/uaop_ankara/uaoc2005-ozetrapor. pdf Eriim tarihi: Anne Ölümleri zleme Ve Deerlendirme Program. Eriim: kadinureme.thsk.saglik. gov.tr/.../804-anne-ölümleri-izleme-vedeerlendi...eriim tarihi: Mortalite le lgili Önemli Ölçütlerin Dünyadaki ve Türkiye deki Durumu