BOZKIR İLÇESİNDE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR

Transkript

1 BOZKIR İLÇESİNDE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR Musa ÖZATA * Öz Bu çalışmanın amacı Bozkır ilçesindeki birinci basamak sağlık hizmetlerinin mevcut durumunun değerlendirilmesi ve Konya geneli ile karşılaştırılmasıdır. Tanımlayıcı nitelikte olan çalışmada 2014 yılı verileri kullanılmıştır. Veriler Bozkır İlçe Sağlık Müdürlüğünden temin edilmiştir. Çalışma sonucunda İlçede temel sağlık göstergelerinden kaba doğum hızının binde 3.43, bebek ölüm hızının ise binde 8.7 olduğu saptanmıştır. İlçede aktif durumdaki sağlık evi sayısının 6, aile sağlığı merkez sayısının 4 olduğu ve bu merkezlerde toplam 9 hekimin görev yaptığı belirlenmiştir. Yapılan değerlendirme sonucunda ilçede birinci basamak sağlık hizmetlerinin yeterli seviyede olduğu, bazı birinci basamak kuruluşlarının eleman eksikliği nedeniyle aktif durumda olmadığı ve Mehmet Öz Aile Sağlığı Merkezinin fiziki şartlarının uygun olmaması nedeniyle yeni bir binaya ihtiyaç duyulduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler Bozkır ilçesi, Sağlık Hizmetleri, Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri Abstract The aim of this study is to evaluate the existing state of primary health care services in the district Bozkır and compare it across Konya.In the study that is in a descriptive quality, the data 2014 were used. The data were obtained from Bozkır District Health Directorate. As a result of the study, it was identified that crude birth rate, one of the main health indicator in the district, was 3.43 per thousand, and baby mortality rate was 8.7 per thousand It was detected that the number of health house in active state in the district is 6 and that a total of 9 physicians have served in these centers. As a result of evaluation carried out, it was concluded that primary health care services in the district were at adequate level; that the I primary institutes were not in the active state, due to lack of personnel; and that due to unsuitable physical conditions in Mehmet Öz Family Health Center, there was a need for a new building. Keywords The Distract Booker, Health Care Services, Primary Health Care Services * Doç.Dr. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sağlık Yönetimi Bölümü, musaozata@gmail.com

2 1170 THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR GİRİŞ Literatürde sağlık çok farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Ancak en çok kabul edilen DSÖ tarafından yapılan tanımdır. Buna göre sağlık; sadece hastalık ve sakatlığın yokluğu değil bireylerin fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik halleri olarak tanımlanmaktadır (WHO 1994). Bu tanıma göre erişilebilir en yüksek sağlık seviyesi; insanların ırk, din, politik görüş, ekonomik veya sosyal durumlarına göre herhangi bir şekilde ayrım yapılmaksızın sahip olması gereken en temel haklardan birisi olarak kabul edilmektedir. Sağlık aynı zamanda, birey, grup ve toplumların fizyolojik, psikolojik ve sosyal yönlerini de ilgilendiren bir kavramdır (Çelik, 2006: 20). Sağlık hizmetlerinin amacı; mevcut kaynakları en etkin biçimde kullanarak, toplumun ve dolayısı ile bireyin optimum fiziksel, çevresel ve psiko-sosyal sağlığını sağlamaktır (Karadağ ve Babadağ, 2003: 96). Ülkemizde sağlık hizmetleri; koruyucu sağlık hizmetleri, tedavi edici sağlık hizmetleri, rehabilite edici sağlık hizmetleri ve sağlığın geliştirilmesi hizmetleri olarak dört farklı kademede sunulmaktadır. Bu kademelerden koruyucu sağlık hizmetleri ve tedavi edici sağlık hizmetlerinin birinci basamağında yer alan hizmetler, insanların sağlıklı kılınması ve toplumun sağlık seviyesinin yükseltilmesinde büyük bir öneme sahiptir. Çünkü bir ülkede Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri ne kadar etkili ve organize olursa, halkın sağlık sorunları da o ölçüde kolay çözülebilmektedir. Literatürde en yalın şekliyle, insanların, çeşitli nedenlerle başvurduğu ilk sağlık kurumu ve bu kurumda üretilen sağlık hizmeti birinci basamak sağlık hizmeti olarak tanımlanmaktadır. Bu hizmet, dünyada farklı ülkelerde, farklı şekillerde sunulmaktadır. Ama bir ortak özellikten söz edilebilir. Birinci basamak sağlık hizmeti, ülkelerin sağlık sistemlerinin olmazsa olmaz parçasıdır (Boerma, 2003). Günümüzde sağlık sistemleri açısından en temel sorun, eşitsizlik ve yoksulluktur. En alttakilerin sağlık hizmetlerine ulaşması konusunda, gerek dünya düzeyinde ülkeler arasında, gerekse ülkeler içinde ciddi eşitsizlikler söz konusudur. Bu eşitsizlikler, toplumsal eşitsizliklerin bir yansımasıdır. Toplumsal eşitsizliklerin en derin olduğu bölgelerde bile, yaygın ve eşitlikçi biçimde sunulan birinci basamak sağlık hizmetlerinin sağlığın geliştirilmesinde ve sağlık eşitsizlerinin azaltılmasında çok etkili olduğu gösterilmiştir (Macinko ve ark., 2003, Akt: Soyer ve Öcek, 2007). Ülkemizde 2003 yılına kadar birinci basamak sağlık hizmetleri, 1961 yılından itibaren yürürlükte olan 224 Sayılı Yasaya göre yürütülmüştür. Bu uygulamada temel hizmet birimi sağlık evleri ve sağlık ocaklarıdır. Sağlık ocakları köy tipi (nüfusu 10 binden az olan), ilçe tipi (nüfusu bin arasında) ve il tipi (nüfusu 20 binden fazla) olmak üzere üç tipi farklı büyüklükte tesis

3 BOZKIR İLÇESİNDE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1171 edilmiştir. Sağlık ocaklarında yaklaşık her kişiye bir hekim, 2000 kişiye bir sağlık memuru ve hemşire, 1500 kişiye bir ebenin yanında, sayıları ocak tipine göre değişen memur, hizmetli ve şoförü de içeren bir ekip çalışması öngörülmektedir. Sağlık ocaklarından, evde ve ayakta tedavi edici hizmetler, bireye ve çevreye yönelik koruyucu hizmetler gibi temel işlevlerinin yanında, diğer sektörlerle birlikte toplumsal kalkınmada da rol alması beklenir. Bu nedenle de başta belediye, milli eğitim, tarım, sosyal hizmetler il ve ilçe müdürlükleri gibi diğer kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde çalışması istenir. Sağlık ocağı gerek gördüğünde hastaları bir üst basamağa sevk eder (Özdemir ve ark. 2003: 208). Sağlık Bakanlığı 2003 yılından itibaren Sağlıkta Dönüşüm Programını uygulamaya koymuştur. Program kapsamında sosyalleştirmenin sağlık hizmetlerine yeterince yanıt vermediği ve birinci basamakta tedavi edilebilecek büyük bir hasta grubunun ikinci ve üçüncü basamak sağlık kurumlarına gittiği görüşleri ile aile hekimliği uygulamasına geçilmesine karar verilmiştir (Nesanır ve Özcebe, 2011: 56) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanun ile sürecin temel ilkeleri ve uygulama esasları belirlenmiştir. İlk olarak tarihinde Düzce de pilot uygulama olarak başlatılan sistem, 2010 yılı itibariyle tüm ülke genelinde uygulanmaya başlanmıştır. Ülkemizde birinci basamak sağlık hizmetleri toplum sağlığı merkezleri ve aile sağlığı merkezleri ve tarafından koordineli olarak sunulmaktadır. Toplum sağlığı merkezleri; bölgesinde yaşayan toplumun sağlığını geliştirmeyi ve korumayı ön plana alarak, sağlıkla ilgili risk ve sorunları belirlemekte, bu sorunları gidermek için planlama yapmakta ve bu planların uygulanması için faaliyet göstermektedir. Toplum Sağlığı Merkezleri, aile hekimlerine aşılama, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması gibi öncelikli hizmet alanlarında, Sağlık Bakanlığı nın yıllık programına uygun olarak ücretsiz lojistik destekte bulunmaktadır. Toplum sağlığı merkezleri aynı zamanda eğitim ve planlama merkezleri olarak ta hizmet vermektedir. Aile sağlığı merkezlerinde görev yapan aile hekimleri ise kişiye yönelik koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini sunmakla yükümlüdür. 2-YÖNTEM Bozkır ilçesindeki birinci basamak sağlık hizmetlerinin mevcut durumunun tespit edilmesi amacıyla gerçekleştirilen bu çalışma, tanımlayıcı nitelikte bir çalışmadır. Araştırmada Bozkır İlçe Sağlık Müdürlüğünün 2014 yılı verileri ve Sağlık Bakanlığı 2014 Yılı Sağlık İstatistikleri Yıllığı yılı verileri kullanılmıştır. Veriler üzerinde tanımlayıcı istatistikler yapılmış ve bulgular sayı ve yüzdelerle tablolar halinde sunulmuştur.

4 1172 THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR sunulmuştur. 3-BULGULAR Bozkır ilçesine ait birinci basamak hizmetlerine ait bulgular aşağıda tablolar halinde Tablo 1. İlçedeki Temel Sağlık Göstergelerinin Türkiye ve Konya Geneli İle Karşılaştırılması Temel Göstergeler Türkiye Geneli İl Geneli İlçe Geneli Toplam Nüfus Yıllık Nüfus Artış Hızı Binde 13,7 Binde 14 Binde 13 Kaba Doğum Hızı Binde 16,9 Binde 16 Binde 11,9 Bebek Ölüm Hızı Binde 7,8 Binde 14.1 Binde 8,7 Anne Ölüm Oranı Binde 15,9 Yüz binde 10,4 0 Tablo 1 de Bozkır ilçesi ve Konya geneline ilişkin 2014 yılı temel sağlık göstergeleri yer almaktadır. Toplam nüfusu olan ilçe nüfusunun %46 sı kırsal alanlarda yaşarken %54 ü kentsel alanda ikamet etmektedir. İlçenin yıllık nüfus artış hızı binde 14, kaba doğum hızı binde 11.9, genel doğurganlık hızı binde 57, bebek ölüm hızı binde 8.7 ve anne ölüm hızı ise 0 olarak gerçekleşmiştir. Mevcut veriler Konya geneli ile karşılaştırıldığında, tüm parametreler açısından ilçedeki temel sağlık göstergelerinin Türkiye geneli ve Konya il geneline göre daha iyi durumda olduğu görülmektedir. Tablo 2. İlçedeki Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarına Ait Veriler Sağlık Kuruluşları Sayı Personel Türü Sayı Aile Sağlığı Merkezi Sayısı 4 Hekim 9 Aile Hekimi Birim Sayısı 9 Hemşire 7 Sağlık Evi Sayısı 13 Ebe 8 Aktif Sağlık Evi Sayısı 6 Sağlık Memuru 2 Aktif Olmayan Sağlık Evi Sayısı 7 Tıbbi Sekreter 2 Sağlık İstasyonu Sayısı 1 Çevre Sağ.Tekn. 1 Tablo 2 de ilçedeki birinci basamak hizmeti sunan sağlık kuruluşlarına ve bu kuruluşta görev yapan personele ait bilgiler yer almaktadır. İncelediğimizde ilçede 4 aile sağlığı merkezinin, 9 aile hekimi biriminin, 1 sağlık istasyonunun ve 13 sağlık evinin olduğu anacak sağlık evlerinden sadece 6 tanesinin faal olduğu, 7 tanesinin ise personel eksikliği nedeniyle faal olmadığı tespit

5 BOZKIR İLÇESİNDE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1173 edilmiştir. Personel sayısı açısından incelediğimizde ilçede birinci basamak sağlık kuruluşlarında 9 hekim, 7 hemşire, 8 ebe, 2 sağlık memuru, 2 tıbbi sekreter ve 1 çevre sağlığı teknisyeni olmak üzere toplam 29 sağlık çalışanı görev yapmaktadır. Tablo 3. Bozkır İlçesindeki Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) Başına Düşen Hasta Sayıları Aile Sağlığı Merkezi A.H. Birimi ASM de A.H. Birimi Başına Ortalama Sayısı Kayıtlı Toplam Düşen Ortalama Günlük Nüfus Nüfus Muayene Sayıları Mehmet ÖZ ASM Sarıoğlan ASM Hisarlık ASM Üçpınar ASM İlçe Geneli ,25 1. Basamak Muayene Sayısı 2. Basamak Muayene Sayısı Evde Sağlık Hizmeti Alan Hasta Sayısı Tablo 3 te görüldüğü gibi ilçede Mehmet Öz, Sarıoğlan, Hisarlık ve Üçpınar ASM de toplam 9 birimde aile hekimleri tarafından birinci basamak sağlık hizmeti sunulmaktadır. Nüfus açısından incelendiğinde en büyük nüfusa hizmet eden ASM nin Mehmet ÖZ ASM olduğu ve bu ASM de hekim başına kişinin düştüğü görülmektedir. Sırasıyla Sarığlan ASM de hekim başına 3045, Hisarlık ASM de ve Üçpınar ASM de ise hekim başına1.982 kişi düşmektedir. İlçe genelinde hekimbaşına düşen kişi sayısı kişidir yılı verilerine göre Türkiye genelinde aile hekimi başına düşen kişi sayısı 3.621, Konya genelinde ise kişidir. Mevcut durum açısından bakıldığında ilçe genelinde aile hekimi başına düşen kişi sayısının hem ülke geneli hem de il genelinde daha düşük olduğu görülmektedir. Ayrıca ilçe genelinde 2014 yılı içerisinde birinci basamakta ikinci basamak sağlık kuruluşlarında ise muayene işlemi gerçekleştirilmiştir. Hekim başına düşen günlük muayene sayısı ortalaması 39,25 hasta olarak gerçekleşmiştir yılında 43 hastaya ise evde sağlık hizmeti sunulmuştur.

6 1174 THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR Tablo 4. İlçede 2014 Yılındaki Bildirimi Zorunlu Hastalık Sayıları ve Bebek Ölüm Nedenleri Vaka Türü Vaka Sayısı Bebek Ölüm Sebepleri I. Akut Kanlı İshal 70 I.Pulmoner Kapak Atrezisi II. Kuduz Riskli Temas 40 II. Pnömoni III. Brucella 5 III. Prematüre IV. Hepatit B 1 Tablo 4 te ilçede 2014 yılındaki bildirimi zorunlu hastalık sayıları ve bebek ölümüne yol açan en önemli 3 faktör yer almaktadır. Buna göre 2014 yılında ilçede 70 akut kanlı ishal, 40 kuduz riskli temas, 5 brucella vakası ve 1 adet hepatit B bildirimi yapılıştır. Ayrıca bebek ölüm sebepleri incelendiğinde, bebek ölümlerine yol açan en önemli üç nedenin sırasıyla pulmoner kapak atrezisi, pnömoni ve prematüre doğum olduğu görülmüştür. Tablo 5. Bozkır İlçesi Aşılama Çalışmalarında Yapılan Doz Sayılarına Ait Bilgiler BCG DaBT- İPA-Hib-1 DaBT- İPA-Hib-3 Hepatit B-1 Hepatit B-3 KKK Td Tablo 5 te görüldüğü gibi Bozkır ilçesinde 2014 yılında 371 BCG, 373 DaBT-İPA-Hib- 1, 366 DaBT-İPA-Hib-3, 203 Hepatit B-1, 365 Hepatit B-3, 334 KK ve 209 Td2+ aşısı yapılarak hedef kitlenin tümü aşılanmıştır. Tablo 6. İlçede 2014 Yılı Gebe İzlem, Gebe İzlem ve Hastanede Yapılan Doğum Oranlarına İlişkin İstatistikler GEBE BEBEK Hastanede Yapılan Gebe Tespit İlk Trimestirde Gebe İzlem Sıklığı Bebek Tespit Bebek İzlem Doğum Oranı Oranı Tespit Edilen Oranı Sıklığı Gebe Oranı % 100 % 78,6 3,01 % 100 7,8 % 99,7

7 BOZKIR İLÇESİNDE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1175 Tablo 6 da görüldüğü gibi ilçede gebe izlem ve gebe izlemlerinin çok etkili bir şekilde yerine getirildiği görülmektedir. Rakamlar incelendiğinde 2014 yılında gebe ve bebek tespit oranlarının %100 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Gebelik süresince gebelere ortalama 3.01 defa, bebeklere ise 7.8 defa izlem yapıldığı görülmektedir. İlçede hastanede doğum yapma oranı ise %99.7 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye genelinde 2014 yılında gebe başına ortalama izlem sayısı 4.8, bebek başına ortalama izlem sayısı ise 8.2 olup, izlem sayılarının Türkiye ortalamasının altında gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 7. İlçede Yılları Arasında Okullarda Gerçekleştirilen Ağız-Diş Sağlığı Taramaları Dönemler Ağız-Diş Taraması Ağız-Diş Taraması Ağız-Diş Sağlığı Yönünden Yapılan Okul Yapılan Öğrenci Eksiklik Tespit Edilen Sayısı Sayısı Öğrenci Sayısı İlçe Geneli ( ) İlçe Geneli ( ) Tablo 7 de görüldüğü gibi ilçede eğitim öğretim döneminde 21 okulda 366, eğitim öğretim döneminde ise 29 okulda öğrenciye ağız diş sağlığı taraması gerçekleştirilmiş ve bu taramalarda toplam öğrencide ağız-diş sağlığı yönünden eksiklik olduğu saptanmıştır. Tablo 8. Halkın Sağlık Eğitimi Çalışmaları Eğitimin Konusu Eğitim Verilen Ders Sayısı Eğitim Verilen Kişi Sayısı Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Kanser Bulaşıcı Hastalıklar Çocuk, Ergen ve Üreme Sağlığı Sağlıkla ilgili Özel Gün ve Haftalar 1 32 Toplum Beslenmesi Eğitim Çalışmaları Obezite ve Fiziksel Aktivite Eğitim Çalışmaları Toplam

8 1176 THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR Tablo 8 de görüldüğü gibi 2014 yılında halkın sağlık eğitimi çalışmaları kapsamında bulaşıcı olmayan hastalıklar, kanser, bulaşıcı hastalıklar, üreme sağlığı ve sağlıkla ilgili günler kapsamında kişiye toplam 88 saat eğitim verilmiştir. 4-SONUÇ Bozkır ilçesindeki birinci basamak sağlık hizmetlerinin mevcut durumunun değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmadan elde edilen bulguları şu şekilde özetleyebiliriz; Bebek ölüm hızı, anne ölüm hızı genel doğurganlık hızı gibi temel veriler açısından karşılaştırıldığında, ilçedeki temel sağlık göstergelerinin Türkiye geneli ve Konya il geneline göre daha iyi durumda olduğu görülmektedir. İlçede hali hazırda 13 sağlık evi bulunaktadır. Ancak bu sağlık evlerinden 7 si eleman yokluğu nedeniyle hizmet verememektedir. Sağlık evlerindeki eleman eksikliğinin giderilerek halkın kullanımına sunulması toplum sağlığı açısından büyük bir önem taşımaktadır. İlçe genelinde aile hekimi başına düşen kişi sayısı kişidir yılı verilerine göre Türkiye genelinde aile hekimi başına düşen kişi sayısı 3.621, Konya genelinde ise kişidir. Mevcut durum açısından bakıldığında ilçe genelinde aile hekimi başına düşen kişi sayısının hem ülke geneli hem de il genelinde daha düşük olduğu görülmektedir. Sarıoğlan Mahallesine 112 Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonu yapım aşamasındadır. Bozkır Toplum Sağlığı Merkezine bağlı Mehmet Öz Aile Sağlığı Merkezinin asgari ve fiziki şartları uygun olmadığından yeni bir binaya ihtiyaç duyulmaktadır yılında ilçede 70 akut kanlı ishal, 40 kuduz riskli temas, 5 brucella vakası ve 1 adet hepatit B bildirimi yapılmıştır. İlçede çok sayıda akut kanlı ishal vakasının görülmüş olması nedeniyle, konu ile ilgili önlem alınası gerekmektedir. İlçede aşılama, halkın sağlık eğitimi, suların kontrolü, kanser ve ağız-diş sağlığı taramalarına büyük bir önem verildiği görülmektedir. Gelecek yıllarda da bu tür çalışmalara gereken önem verilmeye devam edilmelidir. İlçede Sarıoğlan Mahallesine 112 Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonu yapım aşamasındadır. Mehmet Öz Aile Sağlığı Merkezinin asgari ve fiziki şartları uygun olmadığından yeni bir binaya ihtiyaç duyulmaktadır.

9 BOZKIR İLÇESİNDE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1177 KAYNAKÇA Çelik Y. (2006) Sürdürülebilir Kalkınma ve Sağlık, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, Cilt:9, Sayı:1, ss Boerma, W. (2003). Profiles of General Practice in Europe. An international study of variation in the tasks of general practitioners. Utrecht Netherlands: NIVEL. Kara M. Babadağ K. (2013) Kanıta Dayalı Hemşirelik, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt:6, Sayı: 3, Macinko, J., Starfield B., Shi L. (2003). The contribution of primary care systems to health outcomes within Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) Countries, Health Services Research 38: 3. Nesanır N ve Özcebe H. (2011) Düzce de birinci basamak sağlık hizmetleri üzerine bir değerlendirme: Ölü doğum ve bebek ölümleri, Türk Pediatri Arşivi Dergisi, 2011; 46: Öcek Z. Ve Soyer A (2007) BİRİNCİ Basamak Sağlık Hizmetleri Birikimimiz: Türkiye Fotoğrafı, Türk Tabipler Birliği Yayınları, Ankara. Özdemir O., Ocaktan E., ve Akdur R. (2003) Sağlık Reformu Sürecinde Türkiye Ve Avrupada Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinin Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi MecmuasI Cilt 56, Sayı 4,

10 1178 THE EVALUTATION OF PRIMARY HEALTH CARE SERVICES IN THE DISTRICT BOZKIR