SAMSUN İLİ DİKBIYIK BELDESİ TARIM İŞLETMELERİNİN OPTİMUM ÜRETİM PLANLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA*

Transkript

1 Aadolu Tarım Bilim. Derg., 03,8():-9 Aadolu J Agr Sci, 03,8():-9 doi: 0.76/aajas URL: Araştırma Article SAMSUN İLİ DİKBIYIK BELDESİ TARIM İŞLETMELERİNİN OPTİMUM ÜRETİM PLANLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA* Osma UYSAL ** H. Avi CİNEMRE Alata Bahçe Kültürleri Araştırma İstasyou Müdürlüğü, 33730, Erdemli, MERSİN Odokuz Mayıs Üiversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekoomisi Bölümü, 5539, Kurupelit, SAMSUN **uysalosma@hotmail.com Geliş Tarihi : Kabul Tarihi : ÖZET: Bu çalışmada; kullaıla veriler Samsu ili Dikbıyık Beldeside 45 örek işletmede aket yapılarak elde edilmiştir. Örek işletmeler, arazi büyüklüğü kıstas alıarak, tabakalı tesadüfi örekleme yötemi kullaılarak belirlemiştir. Toplaa veriler, üretim döemie aittir. Araştırmada, Dikbıyık Beldesideki tarım işletmelerii sosyoekoomik yapısı ortaya koulmuş, işletme grupları itibariyle optimum üretim desei belirlemiş, mevcut durum ile plalama souçlarıı karşılaştırması yapılmıştır. Doğrusal Programlama Yötemi kullaılarak yapıla plalama soucuda birici grup işletmelerde brüt kârda % oraıda artış yaşamıştır. İkici grup işletmelerde brüt kâr artışı %09.73; üçücü grup işletmelerde %8.85 ve işletmeler ortalamasıda %8.07 oraıda gerçekleşmiştir. Optimum plalarda tüm işletme gruplarıda hayvacılık artmış ve bua bağlı olarak yem bitkileri üretimide artış yaşamıştır. Aahtar sözcükler: İşletme faaliyet souçları, optimum üretim desei, doğrusal programlama, brüt kâr A RESEARCH ON DETERMINATION OF THE OPTIMAL PRODUCTION PLANS IN THE DISTRICT OF DIKBIYIK IN SAMSUN PROVINCE ABSTRACT: I this study, data were collected from 45 sample farms, which were determied by stratified radom samplig method by cosiderig lad size i the district of Dikbıyık i Samsu Provice. The data covers productio periods. I this research, socio-ecoomic structures of agricultural eterprises i the district of Dikbıyık were clarified; optimal productio desigs were determied accordig to groups, the curret situatio was compared with the results of plaig. I the plaig stage, liear programmig method was used. Accordig to plaig results, a icrease of % i gross margi was determied for the first group. Gross margi icreased to 09.73% ad 8.85% for the secod ad third groups, respectively. For the average of all three groups, the gross margi icrease calculated was 8.07%. I the optimal plas, livestock capacity icreased i all group of eterprises, therefore feed crop productio icreased, too. Key words: Farm activity results, optimum productio desig, liear programmig, gross margi.. GİRİŞ Türkiye deki tarım işletmelerii küçük ölçekli olması ve üretim faktörlerii kıt olması edeiyle ekoomik alamda tarımsal üretim yapılamamaktadır. Dikbıyık beldesi de Çarşamba Ovası ı özelliklerii yasıta bir bölge olmasıda dolayı, bu çalışma ile tarım işletmelerii hali hazır kayak kullaımı ve yapılacak plalama ile kayak kullaım etkiliğide artış sağlaıp sağlamayacağı icelemiştir. Kayakları kısıtlı olduğu düşüülecek olursa, üretimi sağladığı ekoomik üiteler gitgide öem kazamaktadır. Başarıı e öemli göstergesi halie gele verimliliği başta gele koşulu plalamadır. Plalama verimliliği arttırmakta yai kısıtlı ola üretim faktörlerii ekoomik kullaımıa olaak sağlamaktadır. (Cakurt ve Koak, 004). Plalamaı, çeşitli bakış açılarıda taımı yapılabilecek olsa da, üretime yardımcı olacak ve verimliliği arttıracak şekilde, kısıtlı üretim kayaklarıı, istee hedefler doğrultusuda, e kadar, e zama ve asıl, üretim sürecie dahil edileceğii ve olası seçimler soucuda, baştaki amaca e kadar yaklaşılacağıı belirleme çabasıdır. Plalama sürecide, öce mevcut kayaklar belirleir, devamıda alteratif plalar formüle edilir ve so olarak da bu alteratif plalar içide e başarılısı seçilerek uygulamaya geçirilir (Warre, 993; Soffe, 994; Cakurt ve Koak, 004). Çarşamba ilçesi Dikbıyık beldesii yüzölçümü 00,33 hektar olup, bu alaı %64.9 ua tekabül ede hektarı tarıma elverişli arazidir (Çizelge ). Burada hareketle, çalışmada Dikbıyık Beldesideki tarım işletmelerii geel yapılarıı belirlemesi, üretim desei içeriside yer verile üretim dallarıı brüt kârlarıı hesaplaması, işletme büyüklük grupları itibariyle bölge içi optimum üretim plalarıı belirlemesi ve bölgedeki işletmeleri daha yüksek gelir elde etmelerii sağlayacak üretim plalarıı uygulaabilmesi içi alıabilecek tedbirleri belirlemesi amaçlamıştır. Bu çalışmada da Dikbıyık beldeside optimum üretim desei belirlemeside doğrusal programlama yötemi kullaılarak yapıla plalama soucuda işletmeler ortalamasıa göre brüt kârı %8 artacağı tespit edilmiştir. * Bu makale O.M.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimice desteklee (Proje No: Z-476) Yüksek Lisas Tezide hazırlamıştır.

2 Dikbıyık tarım işletmelerii optimum üretim plaı Çizelge. Dikbıyık Beldesi arazi varlığı (ÇKS, 006) Arazi evileri Miktar (da) Kültüre elverişli araziye oraı (%) Toplam araziye oraı (%) Kültüre elverişli arazi Tarla arazisi Sebze arazisi Meyve arazisi Ağaçlık arazi * Çayır mera arazisi Orma ve fudalık arazi Toplam Kültüre elverişli olmaya arazi Toplam arazi varlığı *: Ağaçlık arazi, ağırlıklı olarak kavak ve söğüt araziside oluşmaktadır.. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmada aa kitleyi, Dikbıyık beldesie bağlı üç mahallede; Çiftçi Kayıt Sistemie kayıtlı 5 işletme oluşturmuştur. Aket yapılacak işletme sayısı tesadüfi örekleme yötemi ile belirlemiştir. Aa kitledeki işletmeleri üretim döemide sahip oldukları işletme arazi büyüklükleri tespit edilmiştir. İşletme arazisi; mülk arazisie, ortağa ve kiraya tutula arazii ilave edilip, ortağa ve kiraya verile arazii çıkarılması suretiyle tespit edilmiştir. İşletme arazi büyüklükleri buludukta sora, işletmeleri büyüklüğüe göre frekas dağılım tablosu düzelemiş ve işletmeler frekas eğrisi yardımıyla küçük (-50 dekar), orta (5-35 dekar) ve büyük (36 dekar ve daha fazla) işletmeler olmak üzere tabakalara ayrılarak, üç ayrı grup altıda 45 işletme ile aket yapılmıştır. Her işletme büyüklük grubuda öreğe girecek işletmeleri tespitide tesadüfi sayılar tablosuda yararlaılmıştır. Öreğe çıka acak çeşitli edelerle görüşme yapılamaya işletmeleri yerie %5 oraıda yedek işletme seçilmiştir. İşletmeleri yıllık faaliyet souçlarıa ilişki aalizlerde, ilk aşamada üretim dalı düzeyide aalizler yapılmıştır. Üretim dalları bazıda yapıla aalizlerde brüt kâr aaliz yötemi kullaılmıştır. Bitkisel ve hayvasal üretim faaliyetleride brüt kârı hesaplaabilmesi içi gayri safi üretim değeri (GSÜD) ve değişke masraflar tespit edilmiştir. Brüt kârı hesabıda GSÜD de, o üretim faaliyeti içi yapıla toplam değişke masraflar düşülmüştür. İkici aşamada, işletme tüm faaliyetleri alıarak yıllık faaliyet souçları ortaya koulmuştur. Üretim döemie ait faaliyet souçları olarak; gayri safi üretim değeri, gayri saf hasıla, işletme masrafları, brüt kâr, saf hasıla, saf kâr, tarımsal gelir, öz sermaye ratı, iş kazacı, sosyal gelir, toplam aile geliri hesaplamış ve yorumlamıştır. Plalama aşamasıda, Doğrusal Programlama yötemi kullaılarak optimum üretim desei tespit edilmiştir. Bua göre e yüksek geliri elde etmek içi doğrusal programlamaı matematik ifadesi aşağıda özetlemiştir (Heady ve Cadler, 973). z C veya z j C C j j... C ( maksimum)( j,,3,..., ) ( maksimum) (z) ile gösterile amaç foksiyouda (C j ) alteratif faaliyetleri brüt kârlarıdır. ( j ) ise üretim faaliyetlerii seviyelerii göstermektedir. Amaç foksiyou aşağıda ifade edile alteratif faaliyetler ve faktör sıırlılıklar çerçeveside maksimum kılıacaktır. b b b b m i veya m j a ij j m ( i,,3,..., m) Burada (b i ) üretim kapasitelerii (arazi, iş gücü, sermaye, tarla arazisi vb.), (a ij ) de üretim faaliyetlerii girdi taleplerii ifade etmektedir ve üretim faktörleri egatif değer alamayacağıda j 0 dır. Araştırma verilerii temelii çiftçi ile yüz yüze aket yapılarak toplaa bilgiler oluşturmuştur. Kou ile ilgili yapıla diğer çeşitli araştırma ve icelemeler ile istatistiki verilerde de yararlaılmıştır. Aket formu, işletme plalaması içi gerekli verileri (amaç, kısıtlayıcı faktörler, tekik katsayılar) temi edilmesii sağlayacak şekilde düzelemiş ve 006 yılı Kasım-Aralık aylarıda yılı üretim döemi esas alıarak araştırmacı tarafıda çalışma alaıa gidilerek doldurulmuştur. Araştırma alaı ile ilgili verileri temiide Samsu Tarım İl Müdürlüğü, Çarşamba Tarım İlçe Müdürlüğü, Karadeiz Tarımsal Araştırma Estitüsü, Samsu Çarşamba Meteoroloji İstasyou, Samsu m

3 O. Uysal, H. A. Ciemre Saayi ve Ticaret Odası ile Türkiye İstatistik Kurumu verileride yararlaılmıştır. Sıırlama deklemlerii oluşturulmasıda işletmeleri sahip olduğu kayaklar evater kayıtlarıda çıkarılmaktadır. Ayrıca iş gücü mevcudu, işletmeci tercihleri, tekik ve bu kouda ki yasal sıırlamalar gibi işletme içi ve dışı etkeler de göz öüde buludurulmuştur. Çükü, işletmecii ulaşmak istediği gelir düzeyi isteildiği kadar büyük olamaz. Üretim kayakları sıırlı miktardadır ve bu miktarlar aşılamaz (Erkuş ve Demirci, 985; Akay, 996; Cakurt ve Koak, 004). Mevcut kayaklar ve kou üzerie etkili faktörler çerçeveside, araştırma bölgesi koşulları dikkate alıarak belirlee öemli sıırlayıcılar; arazi, iş gücü ve bia sıırlayıcılarıdır. Araştırmada; arazi ve ahır kapasitesi sabit tutulmuştur. İş gücü ve sermaye ihtiyaçları modellere sıırlayıcı olarak sokulmuş acak iş azamileri ortaya çıktığı döemler dikkate alıarak gerektiği durumda iş gücü kiralamaya ve kuru ot satı almaya imka verecek trasfer faaliyetleri plalamaya dahil edilmiştir. İcelee işletmelerde doldurula aket formları kotrol edilmiş ve hesaplamalar düzeleerek elde edile veriler çizelgeler halide özetlemiştir. Daha soraki aşamada işletmeleri yıllık faaliyet souçları hesaplaarak AB:QM 3.0 programı ile işletmeleri doğrusal programlama yötemiyle plalaması gerçekleştirilmiştir. İşletmeleri ekoomik aalizleri; işletme büyüklük grupları ve işletmeler ortalaması olarak ayrı ayrı yapılmıştır. 3. BULGULAR 3.. İcelee İşletmeleri Sosyo-ekoomik Durumu Araştırmada, tarım arazisi geişliği küçük işletmelerde 6.08 dekar; orta büyüklükteki işletmelerde dekar; büyük işletmelerde 9.33 dekar olup işletmeler ortalamasıda dekardır. Kiralama suretiyle arazi işleme, küçük işletmelerde daha fazladır. Bu işletmelerde işletme arazisii % i kiralama suretiyle işlemektedir. Büyük işletmelerde arazi kiralama görülmemektedir. İşletme arazisii %57 si tarla tarımıa ayrılmışke, sebze tarımı işletme arazisii %4 üü oluşturmaktadır. İşletme arazisii %0 side fıdık, % side kavak ağaçları, %3 üde meyve bulumaktadır. Şahsi ormalık arazi ve boş arazi ise, işletme arazisii % 4 üü teşkil etmektedir. İceleme alaıda yer ala işletmeleri büyük bir kısmıı ovada yer almasıa rağme, kavakçılığı so döemlerde büyük bir orada gelişmesi dikkat çekmektedir. Ekoomik ömrü soa ermiş fıdık bahçelerii büyük çoğuluğuda kavak yetiştiriciliği yapılmaktadır (Çizelge ). İcelee işletmelerde ortalama aile üfusu 4.7 kişi olarak tespit edilmiştir. Bu üfusu %5.04 üü erkek üfusu, %47.96 sıı ise kadı üfusu oluşturmaktadır. Faal üfus oraı %68. dir. Araştırma bölgeside işletmelerde çalışa toplam erkek iş gücü saati hesaplaırke bir yılda çalışılabilir gü sayısı 5 ve gülük çalışma süresi 0 saat olarak alımıştır. Bu duruma göre küçük işletmelerde 7304 orta büyüklükteki işletmelerde 4468; büyük işletmelerde 8860 ve işletmeler ortalamasıda 6953 erkek iş gücü saat mevcut bulumaktadır. Çizelge. Örek işletmelerde arazi kullaımı Arazi kullaım şekilleri İşletme büyüklük grupları (da) İşletmeler ortalaması Tarla arazisi Sulu Kuru Toplam da % Sebze arazisi Sulu Kuru Toplam da % Fıdık arazisi da % Kavaklık da % Meyve arazisi da % Tarım dışı arazi da % İşletme arazisi

4 Dikbıyık tarım işletmelerii optimum üretim plaı İşletmede fiile kullaıla iş gücü içeriside yabacı iş gücü oraı birici grup işletmelerde %, ikici grup işletmelerde %4, üçücü grup işletmelerde %0 ve işletmeler ortalamasıda %5 dir. Yaklaşık her üç işletmede ikiside traktöre rastlamaktadır. Küçük işletmelerde işletme başıa 0,5 traktör düşerke, orta gruptaki işletmelerde 0,7 ve büyük işletmelerde traktör düşmektedir. Araştırma bölgesideki okur-yazarlık oraı %85 dir. Okuma-yazma bile üfus içeriside ilk okulu bitireler %49 ile ilk sırada yer almaktadır. Buu sırasıyla %6 lık payla okur yazar olalar, %0 luk payla orta okul mezuu olalar, %8 ile lise mezuu olalar ve % ile yüksek okul ya da fakülte mezuu olalar takip etmektedir. Küçük işletmelerde okur-yazarlık oraı %84 ike, orta büyüklükteki işletmelerde %95 ve büyük işletmelerde %8 dir. Yapıla hesaplamalarda erkek iş gücü birimi (EİB) ciside toplam iş gücü; küçük işletmelerde,9; orta büyüklükteki işletmelerde.78; büyük işletmelerde 3.53 ve işletmeler ortalamasıda.77 olarak tespit edilmiştir. Üç grup işletmede de devamlı çalışa yabacı işçiye rastlamamıştır, çalıştırıla yabacı işçileri tamamı geçici işçilerde oluşmaktadır (Çizelge 3). Hayva sermayesi, tarım işletmeleride bulua bütü hayvalarda meydaa gelmektedir. İşletmelerde hayva sermayesii yeterli düzeyde buluması, degeli bir tarımsal üretimi başta gele koşuludur (Kılıç ve ark., 005). İcelee işletmelerde BBHB ciside ortalama 3,34 büyükbaş, 0,07 küçükbaş hayva bulumaktadır. İşletmelerdeki hayva varlığıı %94 üü büyükbaş, % sii küçükbaş ve geriye kala %4 üü ise kümes hayvaları oluşturmaktadır (Çizelge 4). İcelee işletmelerde, aktif sermayei %93.99 u çiftlik sermayeside oluşmaktadır. İşletme sermayesii aktif sermaye içerisideki payı %6.0 dir. Toplam aktif sermayei %67,0 uu toprak sermayesi, %0.93 üü arazi ıslah sermayesi, %9.35 ii bia sermayesi, %6,6 sii bitki sermayesi, %.36 sıı hayva sermayesi, % 3.07 sii alet makie sermayesi, %0.44 üü malzeme ve mühimmat sermayesi ve %.4 üü para sermayesi oluşturmaktadır. 3.. İcelee İşletmelerde Yıllık Faaliyet Souçları Üretim döemi içeriside gayri safi üretim değerii %9.0 ii tarla ürüleri, %.35 ii sebze ürüleri, %9.70 ii meyveler, %9.63 üü hayvasal ürüler ve %9, sii bitkisel üretim ve hayvasal üretime ait demirbaş artışı oluşturmaktadır. Toplam gayri safi üretim değeri küçük işletmelerde 8.09,69 TL, orta büyüklükteki işletmelerde.077,89 TL, büyük işletmelerde 3.70,9 TL ve işletmeler ortalamasıda.6,3 TL olarak belirlemiştir. İşletmeleri üretim döemi itibariyle toplam değişke masrafları küçük, orta, büyük ve işletmeler ortalamasıda sırasıyla 6.955,59 TL;.56,85 TL; 3.55,3 TL ve 8.06,00 TL dir. Toplam değişke masrafları %.6 sii geçici işçilik masrafları, %5,8 ii yem masrafları, %6.79 uu akaryakıt, işletmede kullaıla alet ve ekipmalara ait tamirbakım masrafları, %9,6 ii gübre masrafları, % 8.4 üü tohum masrafları, %6.38 ii makie kirası, %.86 sıı zirai mücadele masrafları, %.89 uu su masrafları, %.69 uu veterier, aşım, ilaç masrafı ve % 0.83 üü diğer masraflar oluşturmaktadır. Küçük işletmelerde brüt kâr.064 TL, orta büyüklükteki işletmelerde 7.47 TL, büyük işletmelerde 8.86 TL olup, işletme başıa ortalama TL dir. Birici grup işletmelerde bir dekar işletme arazisie 40 TL, ikici grup işletmelere 78 TL ve üçücü grup işletmelerde 79 TL brüt kâr elde edilmiştir. İşletmeler ortalaması ise 70 TL dir. İşletme başıa düşe sabit masraflar, işletmeler ortalamasıa göre.50 TL dir. Sabit masraflar içeriside e büyük payı %53 ile amortisma ve demirbaş kıymet eksilişi almaktadır. Buu sırayla; %8 ile bia tamir-bakım masrafları, %8 ile aile iş gücü karşılığı ve % ile vergi ve sigorta masrafları takip etmektedir. İceleme alaıdaki işletmeleri toplam masrafı ortalama TL dir. Bu değer küçük işletmelerde 9.03 TL, orta büyüklükteki işletmelerde 4.66 TL ve büyük işletmelerde ise 8.63 TL dir. İşletme arazisii dekarıa düşe işletme masrafları, işletme büyüklüğü ile azalmakta işletmeler ortalamasıda 07 TL olmaktadır. Toplam işletme masraflarıı %76 sı değişke işletme masraflarıda, %4 ü ise sabit işletme masraflarıda oluşmaktadır. Çizelge 3. Örek işletmelerde iş gücü miktarları ve EİB e isabet ede arazi miktarı EİB ciside iş gücü İşletme büyüklük grupları (da) İşletmeler ortalaması Aile iş gücü (EİB) Devamlı işletme dışıdaki aile iş gücü Toplam EİB Ort. işletme arazisi (da) / Toplam EİB

5 O. Uysal, H. A. Ciemre Çizelge 4. Hayva varlığı (BBHB) İşletme büyüklük grupları (da) Hayvaı cisi İşletmeler ortalaması Büyükbaş Adet % Küçükbaş Adet % Kümes hayvaı Adet % Toplam BBHB Adet Araştırmaı yapıldığı döemde iceleme alaıda tarımsal gelir ortalama 9.53 TL olarak hesaplamıştır. Birici grup işletmelerde bu değer TL, ikici grup işletmelerde 8.00 TL ve üçücü grup işletmelerde.56 TL dir Optimum işletme Plaları İcelee işletmelere ait girdi-çıktı katsayıları, amaç foksiyou ve sıırlama deklemleri, işletme grupları itibariyle, doğrusal programlama tekiğie uygu olarak düzeleerek optimum işletme plaları belirlemiştir. Araştırmada; arazi ve ahır kapasitesi sabit tutulmuştur. İş gücü ve sermaye ihtiyaçları modellere sıırlayıcı olarak sokulmuş acak iş azamileri ortaya çıktığı döemler dikkate alıarak gerektiği durumda iş gücü kiralamaya ve kuru ot satı almaya imka verecek trasfer faaliyetleri plalamaya dahil edilmiştir Küçük işletmeler içi optimum pla Araştırmada, küçük işletmelerde ortalama tarım arazisi varlığı (model işletme arazisi), 6.77 dekardır acak bu grupta bulua işletmelerde kültüre elverişli olmaya arazi 0.69 dekar olduğuda model işletme arazisi 6,08 dekar olarak kabul edilmiştir. Mevcut durumda işletme arazisii %8.6 sıı kaplaya fıdık 7.37 dekar, %.50 sii kaplaya kavak arazisi 3 dekardır ve sabit tutulduğu içi optimum plada yie ayı kalmıştır. Mevcut durumda 0.5 dekar ola buğday+silajlık mısır plalamayla.59 dekara yükselmiş, dae mısır ise mevcut durumda 5.54 dekar ike plalama soucuda.04 dekara düşmüş, mevcut durumda.63 dekar ola çeltik 6.78 dekara çıkmıştır. Mevcut işletme yapısıda yetiştiriciliği yapıla buğday, yulaf, soya, domates, biber, fasulye, marul, kavu, karpuz, erik, elma ve kivi diğer ürülerle rekabet edemedikleri içi plaa gelmemiş, hıyar 0.87 dekar ve şeftali ise.06 dekar ile maksimum yetiştirme sıırları ile optimum plaa dahil olmuşlardır. Mevcut üretim deseide yer almaya fiğ, süt sığırcılığı üretim faaliyetii kuru ot ihtiyacıı karşılayacağıda optimum plada 3.37 dekara çıkmıştır (Çizelge 5). Çizelge 5 de de görüldüğü gibi, süt sığırcılığı üretim faaliyeti, ahır kapasitesii tamame dolduracak şekilde plaa gelmiştir. Süt sığırcılığı mevcut durumda.707 ÜB ike, plalama soucuda ÜB seviyesie yükselmiştir. İşletmelerdeki üretim faaliyetlerii iş gücü ihtiyaçları, aile iş gücü ile karşılamış, yabacı iş gücü kiralamasıa ihtiyaç doğmamıştır. Küçük işletmelerde bütü aylarda iş gücü fazlası vardır. Optimum işletme orgaizasyoua göre, brüt kâr 7.03 TL, tarımsal gelir.9 TL olmuştur. Bua göre plalı durumda brüt kâr, mevcut duruma orala %56 oraıda bir artış gösterirke, tarımsal gelirdeki artış %86 dır. Mevcut durumda dekara elde edile tarımsal gelir 59 TL ike, plalama soucuda bu değer 48 TL ye yükselmiştir (Çizelge 5). Plalama soucudaki işletme orgaizasyoua göre dekar daha işletme arazisii olması halide, brüt kâr 6 TL artacaktır Orta büyüklükteki işletmeler içi optimum pla Orta büyüklükteki işletmeler grubuda, model işletme içi tarım arazisi varlığı dekardır. Mevcut durumda üretimi yapıla faaliyetlerde buğday, çeltik, yulaf, soya, biber, patlıca, fasulye, marul, kırmızı lahaa, beyaz lahaa, kavu, karpuz, erik ve elma diğer ürülerle rekabet edemedikleri içi optimum plada yer almamıştır. Mevcut durumda işletme arazisii %8.53 üü kaplaya fıdık 7.9 dekar, %7.89 uu kaplaya kavak arazisi 5.9 dekardır ve sabit tutulduğu içi optimum plada yie ayı kalmıştır..5 dekar ola buğday+silajlık mısır müavebesi.85 dekara düşerke, dae mısır 5.4 dekarda 48.5 dekara, fiğ 0.57 dekarda 3.90 dekara, pırasa 0.57 dekarda 8.43 dekara, ve şeftali 0.07 dekarda 0.46 dekara yükselmiştir. Süt sığırcılığı üretim faaliyeti, mevcut durumda.7 ÜB ike, plalama soucuda 6.44 ÜB ile ahır kapasitesii tamame dolduracak şekilde plaa gelmiştir (Çizelge 6). İşletmelerdeki üretim faaliyetlerii iş gücü ihtiyaçları tamame işletmelerde karşılaamadığı içi iş gücü kiralamaya ihtiyaç duyulmuş ve özellikle ocak, mayıs, hazira, ağustos, eylül, kasım ve aralık aylarıda iş gücü gereksiimi ortaya çıkmıştır. Plalama soucu elde edile işletme orgaizasyoua göre, brüt kâr TL, tarımsal gelir ise 6.40 TL olmuştur. Bua göre brüt kâr, mevcut duruma orala % 0 oraıda artış gösterirke, tarımsal gelirdeki artış oraı % 45 dır. 5

6 Dikbıyık tarım işletmelerii optimum üretim plaı Çizelge 5. Küçük işletmelerde mevcut durumdaki ve plalama soucudaki işletme orgaizasyou Üretim faaliyetleri, Mevcut durum Optimum pla Birim Brüt kâr ve tarımsal gelir Miktar % Miktar % Buğday + Silajlık mısır da ,0 Mısır da ,99 Buğday da Çeltik da ,00 Yulaf da Soya da Fiğ da ,9 Domates da Biber da Fasulye da Marul da Kavu da Karpuz da Hıyar da ,34 Fıdık da ,6 Şeftali da ,90 Erik da Elma da Kivi da Kavak da ,50 Plalamaya dahil ola arazi da ,00 Sığırcılık ÜB Brüt kâr TL Tarımsal gelir TL Tarımsal gelir/dekar TL Çizelge 6.Orta büyüklükteki işletmelerde mevcut durumdaki ve plalama soucudaki işletme orgaizasyou Üretim faaliyetleri, Mevcut durum Optimum pla Birim Brüt kâr ve tarımsal gelir Miktar % Miktar % Buğday + Silajlık mısır da Mısır da Buğday da Çeltik da Yulaf da Soya da Fiğ da Biber da Patlıca da Fasulye da Marul da Pırasa da K.lahaa da B.lahaa da Kavu da Karpuz da Fıdık da Şeftali da Erik da Elma da Kavak da Plalamaya dahil ola arazi da Sığırcılık ÜB Brüt kâr TL Tarımsal gelir TL Tarımsal gelir/dekar TL Mevcut durumda dekara elde edile tarımsal gelir 90 TL ike, plalama soucuda bu değer 76 TL ye yükselmiştir (Çizelge 6). Plalama soucudaki işletme orgaizasyoua göre dekar daha işletme arazisii olması halide, brüt kâr 6 TL artacaktır Büyük işletmeler içi optimum pla Büyük işletmeler olarak adladırıla grupta, tarım arazisi 36 dekarda büyük işletmeler yer almaktadır. Model işletmei tarım arazisi 9.33 dekardır. 6

7 O. Uysal, H. A. Ciemre Mevcut durumda 73 dekara sahip ola dae mısır optimum plada 48 dekara düşmüştür, fıdık 5 dekar ve kavak 8 dekar ile sabit bırakıldığı içi mevcut durumla ayı kalmıştır. Mevcut durumda 43 dekar ola soya ise optimum pla soucuda 88 dekara yükselmiştir (Çizelge 7). Optimum plada buğday+silajlık mısır, buğday, domates, patlıca, tütü, erik ve elma diğer üretim faaliyetleriyle rekabet edememiş, plaa yei bir üretim faaliyeti ola fiğ 3.06 dekar ile dahil olmuştur. Süt sığırcılığı mevcut durumda.75 ÜB ike, plalama soucuda ÜB ile ahır kapasitesii tamame dolduracak şekilde plaa gelmiştir. Optimum plaa dahil ola üretim faaliyetlerii yürütmek içi aile iş gücü mevcudu yetmemiş ve temmuz ayıda 43 EİB, ağustos ayıda 56 EİB iş gücü kiralamıştır. Diğer aylarda tüm faaliyetler içi aile iş gücü kapasitesi yeterlidir. Plalama soucu elde edile işletme orgaizasyoua göre brüt kâr TL, tarımsal gelir ise 4.5 TL olmuştur. Plalama soucuda brüt kârda %9 oraıda bir artış meydaa gelirke, tarımsal gelirdeki artış oraı %7 olmuştur. Mevcut durumda dekara elde edile tarımsal gelir 98 TL ike, plalama soucuda bu değer 55 TL ye yükselmiştir (Çizelge 7). Plalama soucudaki işletme orgaizasyoua göre dekar daha işletme arazisi olması durumuda, brüt kâr 0 TL artacaktır İşletmeler ortalaması içi otimum pla Ortalama işletme modelide işletme arazisi büyüklüğü dekardır. Plalama soucuda buğday+silajlık mısır 0.65 dekarda.65 dekara,.53 dekar ola dae mısır 4.88 dekara çıkarak hayvacılık faaliyeti içi yem üretimi karşılamıştır. Sulu tarlada hiçbir ürü tütü ile rekabet edemediği içi 0.09 dekar ola tütü arazisi optimum pla soucuda.3 dekara yükselmiştir. Fıdık 0.7 dekar ve kavak 5.9 dekar ile sabit bırakıldığı içi mevcut durumla ayı kalmıştır. İşletmeler ortalamasıda buğday+silajlık mısır, pırasa, tütü ve şeftali dışıdaki tüm faaliyetler plada yer almamaktadır (Çizelge 8). İşletme ortalamasıda süt sığırcılığı faaliyeti ahır kapasitesii tamame dolduracak şekilde plaa gelmiştir. Süt sığırcılığı mevcut durumda.579 ÜB ike, plalama soucuda ÜB olmuştur. İşletmelerdeki üretim faaliyetlerii iş gücü ihtiyaçları, bütü aylarda aile iş gücü ile karşılamaktadır. Aile iş gücü kullaımı özellikle ocak, şubat, ekim ve kasım aylarıda yoğulaşmaktadır. Plalama soucu elde edile işletme orgaizasyoua göre, brüt kâr.9 TL, tarımsal gelir ise 7.55 TL olmuştur. Bua göre brüt kâr, mevcut duruma orala %8 oraıda bir artış gösterirke, tarımsal gelirdeki artış oraı %66 dır. Mevcut durumda dekara elde edile tarımsal gelir 87 TL ike, plalama soucuda bu değer 339 TL ye yükselmiştir (Çizelge 8). Plalama soucuda işletme orgaizasyoua göre dekar daha işletme arazisi olması durumuda, brüt kâr 77 TL artacaktır. 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Samsu ili Dikbıyık beldesideki tarım işletmelerii doğrusal programlama yötemiyle plalamasıı yapıldığı bu çalışmada, tarım işletmelerii öemli yapısal problemlere sahip olduğu tespit edilmiştir. İşletmeleri yoğu üfus baskısı ve uygu üretim plaıa göre çalışmadığı içi, aile iş gücü öemli ölçüde atıl kalmaktadır. Çizelge 7. Büyük işletmelerde mevcut durumdaki ve plalama soucudaki işletme orgaizasyou Üretim faaliyetleri, Mevcut durum Optimum pla Birim Brüt kâr ve tarımsal gelir Miktar % Miktar % Buğday + Silajlık mısır da Mısır da Buğday da Yulaf da Soya da Fiğ da Domates da Biber da Patlıca da Fıdık da Tütü da Şeftali da Erik da Elma da Kavak da Plalamaya dahil ola arazi da Sığırcılık ÜB Brüt kâr TL Tarımsal gelir TL Tarımsal gelir/dekar TL

8 Dikbıyık tarım işletmelerii optimum üretim plaı Çizelge 8. İşletmeler ortalamasıda mevcut durumdaki ve plalama soucudaki işletme orgaizasyou Üretim faaliyetleri, Mevcut durum Optimum pla Birim Brüt kâr ve tarımsal gelir Miktar % Miktar % Buğday + Silajlık mısır da Mısır da Buğday da Çeltik da Yulaf da Soya da Fiğ da Domates da Biber da Patlıca da Fasulye da Marul da Pırasa da K.lahaa da B.lahaa da Kavu da Karpuz da Hıyar da Fıdık da Tütü da Şeftali da Erik da Elma da Kivi da Kavak da Plalamaya dahil ola arazi da Sığırcılık ÜB Brüt kâr TL Tarımsal gelir TL Tarımsal gelir/dekar TL Araştırma alaıda, küçük aile işletmeleri hakim durumdadır. İşletme başıa düşe arazi büyüklüğüe göre, parsel sayısı fazla ve dağıık durumdadır. İcelee işletmelerde işletme başıa düşe işletme arazisi büyüklüğü, işletmeler ortalamasıda 50.9 dekardır. Bu arazii %95 i mülk arazi ve %5 i de kiraya tutula arazide oluşmaktadır. İceleme alaıda tarımsal koularda örgütleme düşük düzeydedir. Bazı üretim masraflarıı azaltılması ve üretile tarımsal ürüleri daha rahat bir şekilde pazarlaabilmesi içi çiftçileri örgütlemeleri gerekmektedir. Zira üretimi kârlı ola ürüleri üretilememeside e öemli edelerde bir taesi pazarlama soruudur. Kooperatifleşme ile işletmeler üretim girdilerii ucuz ve zamaıda temi edecek ayı zamada ürüleri zamaıda ve uygu fiyatla satabilecektir. İceleme alaıda hayvacılık faaliyeti, küçük birimler halide süt sığırcılığı ve geellikle aile tüketimie yöelik gerçekleşmektedir. Bu faaliyeti daha kârlı duruma geçmesi içi çiğ sütü işlemesi ve elde edilecek süt mamullerii pazarlamasıa yöelik bir kooperatif kurulması gerekmektedir. Ayrıca hayva yetiştiriciliği kousuda çiftçiler biliçledirilmelidir. Zira hayvacılık faaliyetie daha fazla yer verilerek hem geliri artması sağlaabilir, hem de işletmeleri belirli bir geliri daha küçük arazide sağlamaları mümkü olabilir. Araştırma bölgesideki üreticilerde, özellikle de küçük işletmelerde müavebeye gerektiği kadar öem verilmemektedir. Bu durum işletmeleri hem tarımsal gelirlerii, hem de toprak verimliliğii olumsuz yöde etkilemektedir. Bölgede bir tarımsal araştırma estitüsü olmasıa rağme, bölge şartlarıa uygu müavebe sistemi tam olarak ortaya koulamamış ve de çiftçilere bu sistem tam alamıyla beimsetilememiştir. Ayrıca bölgede üretimi yapılabilecek çeşitli bitkisel ürüleri bölgeye uyguluğu, ekolojik ve ekoomik yöde belirleerek bu ürüleri çiftçiler tarafıda yetiştirilmesi sağlamalıdır. Bölgede özellikle fıdık yetiştiriciliği yaygı durumdadır. So döemlerde ise üreticiler kavak yetiştirmeye başlamışlardır. Buu edei bu ürüleri diğer ürülere göre daha az iş gücü gereksiimi olması ile ifade edilebilir. Fıdık dışıda bölgede üretile meyveler büyük ölçüde aile tüketimie yöeliktir. Meyve ağaçları çoğulukla işletme avlusuda ya da arazi kearlarıda bulumaktadır. Meyveciliği gelişmesi ve daha ekoomik hale gelmesi içi bu ağaçları kapama bahçe şeklide yaygılaştırılması gerekmektedir. 8

9 O. Uysal, H. A. Ciemre İcelee işletmeleri plalaması soucuda plalamaya daha karlı ürüler dahil olduğuda mevcut duruma göre üreticileri gelirleride artış meydaa gelmiştir. Plalama soucuda gelirdeki bu artış işletmeleri üretim kayaklarıda etki bir şekilde yararlaamadıklarıı ortaya koymaktadır. İşletmeleri etki bir üretim yapabilmesi içi üretim plaı dahilide hazırlaa plaları uygulamasıyla mümkü olacaktır. Bu kouda ilgili tarım kuruluşları tarafıda çiftçilere gerekli bilgiler verilmeli ve eğitilmeleri sağlamalıdır. Çükü işletmeleri başarılı çalışmalarıda e öemli etkelerde bir taesi çiftçileri tarımsal gelişmeleri yakıda takip etmesi ve beimsemesidir. Tarım tekiğideki gelişmeleri izlemesi, iyi kalitede ve yüksek verimli tohumluğu kullaılması, sulama ve mücadelei zamaıda yapılması gerekmektedir. Yei gelişmeleri zamaıda ve doğru yötemler ile çiftçilere ulaştırılması, çiftçileri gelişmelere ilgi duyması sağlamalıdır. Böylelikle hem çiftçileri geliri yükselecek, hem de ülke geelide refah seviyesi artmış olacaktır. 5. KAYNAKLAR Akay, M Tokat İli Niksar Ovası Tarım İşletmelerii yapısal aalizi, işletme souçlarıı etkileye faktörleri değerledirilmesi ve doğrusal programlama yötemiyle plalaması üzerie bir araştırma. Doktora Tezi. Gaziosmapaşa Üiversitesi Fe Bil. Est. Tokat. Cakurt, M., Koak, K Ada Mederes Üiversitesi Ziraat Fakültesi Uygulama Çiftliğide tarla bitkileri şubesi üretim plalaması. Ada Mederes Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, (): ÇKS, 006. Çarşamba Tarım İlçe Müdürlüğü. Çiftçi kayıt sistemi kayıtları. Samsu. Erkuş, A., Demirci, R Tarımsal İşletmecilik ve Plalama. Akara Üiversitesi Yayıları No: 944, Ders Kitabı: 69, A.Ü. Basımevi, Akara. Heady E. O., Cadler, W Liear Programmig Methods. The Iowa State Uiversity Press, Ames, Iowa, USA. Kılıç, O., Ciemre, H. A., Ceyha, V., Bozoğlu, M Samsu İli Çarşamba ve Terme İlçelerii ova kesimide fıdığa alteratif üretim plalaması. T.C. Başbakalık Devlet Plalama Teşkilatı Tekolojik Araştırma Projesi. Proje No. TAP-0, Samsu. Soffe, J. R., 994 Blackwell, Oxford. 0th Stadard udergraduate textbook for studets, farmers ad rural maagers. Warre, M. F Fiacial Maagemet for Farmers. (3rd ed.) Staley Thores, Chelteham. 9