Risk Alma Davranýþý: Çocukluk Çaðý Travmalarý ve Benlik Saygýsý Temelinde Bir Deðerlendirme

Transkript

1 ARAÞTIRMA Risk Alma Davranýþý: Çocukluk Çaðý Travmalarý ve Benlik Saygýsý Temelinde Bir Deðerlendirme Risk Taking Behavior: An Evaluation in terms of Childhood Trauma and Self-Esteem Ýrem Eker 1, Banu Yýlmaz 2 1 Psk., Ankara ÜniversitesiKlinik Psikoloji Yüksek Lisans Programý 2 Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Psikoloji Bölümü, Ankara ÖZET Amaç: Bu çalýþmanýn amacý, genç yetiþkin bireylerde risk alma davranýþlarýnýn türleri ve yaygýnlýðý ve çocukluk çaðý travmalarý ve benlik saygýsý deðiþkenleriyle iliþkisinin incelenmesidir. Yöntem: Çalýþmanýn verileri, yaþ arasý (ortalama yaþ= 21.13, standart sapma= 1,63) 126 kadýn, 73 erkek üniversite öðrencisinden, Çocukluk Örselenme Yaþantýlarý Ölçeði, Coopersmith Benlik Saygýsý Ölçeði ve Risk Alma Ölçeði kullanýlarak toplanmýþtýr. Bu standart ölçme araçlarýnýn yaný sýra, formun baþýnda araþtýrmanýn amacýnýn açýklandýðý ve etik konularýn bildirildiði bir bilgilendirilmiþ onam formu ve katýlýmcý özelliklerini öðrenmeye yönelik bir demografik bilgi formu kullanýlmýþtýr. Bulgular: Betimleyici analizler, en sýk görülen riskli davranýþlarýn sigara ve alkollü içki kullanmak ve fiziksel kavgalara girmek; az görülen riskli davranýþlarýn ise içkili araba kullanmak ve cinsel tacizde bulunmak olduðu ortaya koymuþtur. Korelasyon analizi sonucunda, risk alma davranýþý ve Çocukluk çaðý travmalarý arasýnda po zitif iliþki gözlenirken, risk alma davranýþý ve benlik saygýsý arasýnda ise negatif bir iliþki bulunmuþtur. Hiyerarþik regresyon analizi, cinsiyet, yaþ, cinsel istismar ve fiziksel istismar deðiþkenlerinin risk alma davranýþýný anlamlý düzeyde yordadýðýný ortaya koymuþtur. Sonuç: Bu araþtýrma, risk alma davranýþlarýnýn, çocukluk çaðý travmalarý ve benlik saygýsý ile iliþkisini göstermiþtir. Bu bulgular, ilgili yazýn kapsamýnda ele alýnarak doðurgularý açýsýndan tartýþýlmaktadýr. Anahtar Sözcükler: Risk alma davranýþý, çocukluk çaðý travmalarý, benlik saygýsý SUMMARY Objectives: The purpose of this study is to investigate the types and the prevalence of risk taking behavior in young adults and its relationship with childhood trauma and self-esteem. Method: Data were collected from 126 female and 73 male undergraduate university students aged years (mean age 21.13, SD=1.63), using three standardized scales, namely, Childhood Trauma Questionnaire, Coopersmith Self-Esteem Inventory, and Risk Taking Behavior Questionnaire. Besides these standardized measures, an informed consent form was used in order to explain the purpose of the study and the ethical issues, and a demographic information questionnaire was used to determine the characteristics of the participants. Results: The descriptive statistics revealed that the most frequent risk taking behaviors were smo king, drinking alcohol, and fighting whereas the least frequent ones were driving under the influence, and se xual abuse. The correlation analysis indicated a significant positive correlation between risk taking behavior and childhood trauma, and a negative correlation between risk taking behavior and self-esteem. The predictors of the risk taking behavior were found to be sex, age, sexual abuse, and physical abuse according to the results of the stepwise hierarchical regression analysis. Conclusion: This research indicated the relationship between risk taking behavior and childhood trauma and self-esteem. The findings were discussed in terms of their implications with references to the related literature. Key Words: Risk taking behavior, childhood trauma, selfesteem () DOI ID: /kpd Makalenin geliþ tarihi: , Yayýna kabul tarihi:

2 Eker Ý, Yýlmaz B. GÝRÝÞ Saðlýklý bir toplum oluþturabilmek ve bunun devamlýlýðýný saðlayabilmek için ülkenin genç nüfusunun önemi tartýþýlmaz bir gerçektir. Bu yaþ grubunun özellikleri göz önünde bulundurulduðunda, farklý disiplinler tarafýndan ele alýnmayý gerektiren çeþitli sorun alanlarý söz konusu olmaktadýr. Genç yaþ grubunda yaygýn olarak görülen sorunlu davranýþlar, farklý alanlarýn bu sorunla ilgili önleme ve müdahale çalýþmalarýnda yer almasýný gerektirmektedir. Bu sorunlu davranýþlardan biri, son yýllarda üzerinde daha fazla sayýda çalýþmanýn yapýldýðý risk alma davranýþýdýr (RAD) (Abdullah ve ark. 2003; Aras ve ark., 2007; Greene ve ark. 2000). Dünya Saðlýk Örgütü verilerine göre, alkol ve tütün kullanýmý, korunmasýz cinsel iliþki, þiddet içeren olaylara karýþma gibi riskli davranýþlar yaþ aralýðýnda yüksek oranlarda görülmektedir (WHO, 2011). Risk alma davranýþý geliþimsel süreçte uyuma yönelik olarak deðerlendirilse de (Greene ve ark., 2000), uzun süreli olumsuz etkileri de gözlenebilmektedir (Ellickson ve ark. 2001). Bu çalýþmada, risk alma davranýþýnýn, çocukluk döneminde maruz kalýnan travmatik deneyimler ve benlik saygýsý açýsýndan incelenmesi amaçlanmýþtýr. Risk alma davranýþýnýn travmatik yaþantýlarýn ardýndan arttýðýný gösteren araþtýrma bulgularý (Klein ve ark. 2007; Pat-Horenczyk ve ark. 2007; Senn ve Carey, 2010) ve bu sorunun benlik saygýsý ile iliþkisi konusundaki çeliþkili bulgular (Jessor ve ark. 2003; Resnick ve ark. 1997; Shrier ve ark. 2001), bu çalýþmanýn yola çýkýþ noktasýdýr. Bu noktadan hareketle, genç nüfusu önemli ölçüde temsil ettiði düþünülen üniversite öðrencilerinde risk alma davranýþlarýnýn türleri ve yaygýnlýðý ve ülkemizde konuyla ilgili yapýlmýþ araþtýrmalarda daha önce birlikte ele alýnmamýþ çocukluk çaðý travmalarý ve benlik saygýsý deðiþkenleriyle iliþkisi incelenmiþtir. YÖNTEM Örneklem: Araþtýrmanýn örneklemini yaþlarý arasýndaki üniversite öðrencileri oluþturmaktadýr. Katýlýmcýlara Ankara ilindeki çeþitli üniversite lerde, kolay eriþilebilir örnekleme (convenient sampling) yöntemiyle ulaþýlmýþtýr. Baþlangýçta araþtýrma kapsamýnda 217 kiþiden veri toplanmýþ, ancak çok sayýda formu boþ býrakan 6 kiþinin ve yaþlarý dâhil edilme ölçütüne uygun olmayan 5 kiþinin formlarý araþtýrma dýþýnda býrakýlmýþtýr. Ayrýca ölçekleri dolduran 6 katýlýmcý uç deðerlere sahip olduðu için analizlere alýnmamýþtýr. Sonuç olarak, analizler toplam 199 katýlýmcýnýn formu göz önünde bulundurularak yapýlmýþtýr. Katýlýmcýlarýn 126'sý (% 63.3) kadýn, 73'ü (% 36.7) erkektir. Yaþ uzamý 18-26; yaþ ortalamasý 21.13'tür (standart sapma=1.63). Sosyoekonomik düzeylerini deðerlendirmelerinin istendiði soruya çoðunun (% 86.4) orta sosyoekonomik düzey yanýtýný verdiði görülmektedir. Üniversite öðrencisi olmalarý nedeniyle ailelerinden farklý bir þehirde yaþýyor olabilecekleri için sorulan "þu anda nerede / ne þekilde yaþýyorsunuz?" sorusu için verilen seçeneklerden "ev arkadaþýmla"yý iþaretleyenlerin aðýrlýktadýr (% 45,7). Ayrýca ulaþýlan katýlýmcýlarýn büyük bölümü (% 71.3) üniversitelerin sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi sosyal bilimler bölümlerinde eðitim almaktadýr. Araþtýrmada dýþlama ölçütü olarak göz önünde bulundurulan "herhangi bir psikiyatrik hastalýðý olma" bilgisine olumlu yanýt veren katýlýmcý yoktur. Veri Toplama Araçlarý Bilgilendirilmiþ Onam ve Kiþisel Bilgi Formu: Araþtýrmanýn amacýnýn açýklandýðý bilgilendirilmiþ onam formunda, katýlýmýn tamamen gönüllülüðe dayalý olduðu, istendiðinde sorularý yanýtlamaktan vazgeçilebileceði, bilgilerin gizli tutulacaðý konularýnda katýlýmcýlara bilgi verilmiþtir. Kiþisel bilgi formunda ise cinsiyet ve yaþ gibi demografik deðiþkenlere iliþkin sorular yer almaktadýr. Çocukluk Örselenme Yaþantýlarý Ölçeði (ÇÖYÖ): Katýlýmcýlarýn 18 yaþ öncesi travmatik maruziyetlerini deðerlendirmek amacýyla kullanýlan bu ölçek Bernstein ve arkadaþlarý (1994) tarafýndan geliþti rilmiþ; Aslan ve Alparslan (1999) tarafýndan Türkçeye uyarlanmýþtýr. Toplam 40 maddeden oluþan ölçekte her madde "Ben çocukken..." ifadesiyle baþlamaktadýr ve sorulan durumlarýn yaþanma sýklýðýna göre "hiçbir zaman", "nadiren", "bazen", "sýklýkla", "çok sýk" þeklinde 5'li Likert olarak puanlanmaktadýr. Türkçe formda "duygusal kötüye kullaným ve duygusal ihmâl", "fiziksel kötüye kullaným" 28

3 Risk Alma Davranýþý: Çocukluk Çaðý Travmalarý ve Benlik Saygýsý Temelinde Bir Deðerlendirme Tablo 1. Katýlýmcýlarýn demografik özellikleri Deðiþken Yaþ Cinsiyet ve "cinsel kötüye kullaným" olmak üzere üç alt boyut belirlenmiþtir. Alt ölçeklerden alýnan yüksek puanlar, ilgili türdeki kötüye kullanýmýn çocukluk veya ergenlikte daha sýk yaþandýðýný göstermektedir (Aslan ve Alparslan, 1999). Türkçe uyarlama çalýþmasýnda, ölçeðin Cronbach Alfa iç tutarlýk katsayýsý.96, alt ölçeklerin iç tutarlýk katsayýlarý ise arasýndadýr. Ölçeðin bu çalýþma için iç tutarlýk katsayýsý.95 olarak hesaplanmýþtýr (n=199). x Standart Sapma Sýklýk (n=199) Yüzde (%) Kadýn ,3 Erkek 73 36,7 Sosyoekonomik Düzey Alt 13 6,5 Orta ,4 Yüksek 14 7 Yaþama þekli Yalnýz 39 19,6 Ev arkadaþýyla 91 45,7 Ailesiyle 69 34,7 Bölüm Sosyal Bilimler ,3 Hukuk 15 7,5 Dil 14 7 Mühendislik -Mimarlýk 9 4,5 Ýktisadi ve Ýdari Bilimler 7 3,5 Týp 6 3 Fen Bilimleri 6 3 Coopersmith Benlik Saygýsý Ölçeði (CBSÖ): Katýlýmcýlarýn benlik saygýsý düzeylerini belirlemek amacýyla Coopersmith (1986) tarafýndan geliþtirilmiþtir. Ölçeðin kýsa formu 25 maddeden oluþmaktadýr ve bir özbildirim ölçeðidir. Ölçekten alýnabilecek puanlar arasýnda deðiþmekte ve yükselen puanlar benlik saygýsýnda artýþý iþaret etmektedir. Türkçe uyarlamasý Turan ve Tufan (1987) tarafýndan yapýlan ölçekte yer alan maddeler, katýlýmcýnýn kendisine iliþkin tanýmlamalarýna uygunluklarý açýsýndan evet-hayýr biçiminde iþaretlemektedir. Bu çalýþmada katýlýmcýlarýn sorularý daha kolay yanýtlamalarý için ölçek 5'li Likert tipinde sunulmuþtur. Ölçeðin araþtýrma örneklemi için he saplanan Cronbach Alfa iç tutarlýk katsayýsý.83 olarak bulunmuþtur (n=199). Risk Alma Ölçeði (RADÖ): Risk alma davranýþý sýklýklarýný ve türlerini belirlemek için Bayar ve Sayýl (2000) tarafýndan geliþtirilmiþtir. Tek boyutlu olan ölçek 25 maddeden oluþmaktadýr ve bir özbildirim ölçeðidir. Her madde "hiçbir zaman", "nadiren", "bazen", "sýklýkla", "çok sýk" þeklinde 5'li Likert olarak puanlanmaktadýr. Ölçeðin iç tutarlýk katsayýsý.81'dir (Bayar ve Sayýl, 2000). Bu çalýþmada ölçeðin üniversite dönemine uygun hale gelmesi için, ayný ölçeði kullanan bir baþka araþtýrma da göz önünde bulundurularak (Uludaðlý ve Sayýl, 2009) frekans analizinde %50'den daha fazla oranda iþaretlendiði belirlenen ilk 6 madde (karþý cinsle arkadaþlýk etmek, yaya geçidini kullanmadan karþýya geçmek, gereðinden çok para harcamak, gece eve geç gelmek, ailenin onaylamadýðý kiþilerle arkadaþlýk etmek, arabada emniyet kemeri takmamak) çýkarýlmýþ; analizler, ölçeðin 19 maddesi üzerinden hesaplanan deðerler kullanýlarak yapýlmýþttýr. Ölçeðin bu haliyle bu araþtýrma örnekleminden elde edilen Cronbach Alfa iç tutarlýk katsayýsý.88 (n=199) olarak bulunmuþtur. Ýþlem Araþtýrmanýn verileri, aktarýlan ölçme araçlarý kullanýlarak toplanmýþtýr. Formun ilk sayfasýnda, araþtýrma etiði çerçevesinde, araþtýrmanýn amacýnýn anlatýldýðý, katýlýmýn gönüllülüðe baðlý olduðunun vurgulandýðý ve sorularý yanýtlamanýn herhangi bir rahatsýzlýða yol açmayacaðýnýn ve gerek duyulursa araþtýrmacýlarla iletiþime geçilebileceðinin belirtildiði bir açýklama ve rilmiþtir. Ardýndan, katýlýmcýnýn bu açýklamalara dayanarak sorularý yanýtlamayý kabul edip etmediklerini belirtmeleri istenen bir onam bölümü yer almýþtýr. 29

4 Eker Ý, Yýlmaz B. Ölçekler, üniversitelerin farklý bölümlerinde öðrenim gören öðrencilere, araþtýrmacýlar tarafýndan, uygulamaya izin veren öðretim elemanýnýn dersinin bir kýsmý kullanýlarak sýnýflarda verilmiþ, kimlik bilgisi istenmediði ve yanýtlarýn anonim olarak deðerlendirileceði tekrar vurgulanmýþ ve yaklaþýk 15 dakika süren yanýtlamanýn ardýndan toplu halde geri alýnmýþtýr. Tablo 2'de görüldüðü gibi, Çocukluk çaðý travmalarýyla risk alma davranýþlarý arasýnda pozitif yönde anlamlý bir iliþki (r=.46, p<.001) bulunmuþtur. Risk alma davranýþý ve benlik saygýsý arasýnda negatif yönde anlamlý bir iliþki (r= -.29, p<.001) gözlenmektedir. Ayrýca çocukluk çaðý travmalarý ile benlik saygýsý arasýnda (r= -.59, p<.001) negatif yönde anlamlý bir iliþki vardýr. Veriler, çalýþmanýn temel amacý doðrultusunda regresyon analizi ile incelenmiþtir. Ayný zamanda, risk alma davranýþlarýnýn bu örneklemdeki sýklýðýna iliþkin bilgi elde etmek amacýyla frekans analizi yapýlmýþtýr. Bu analizler için bir 'Sosyal Bilimler Ýstatistik Paket Programý' kullanýlmýþtýr. BULGULAR Araþtýrma deðiþkenleri arasýndaki iliþkiyi incelemek ve katýlýmcýlarýn ölçeklere verdiði yanýtlardaki tutarlýlýðý saptamak amacýyla Pearson Momentler Çarpýmý Korelasyon Analizi yapýlmýþ ve sonuçlar Tablo 2'de gösterilmiþtir. Çocukluk örselenme yaþantýlarý ölçeðinin alt boyutlarý ile diðer ölçekler arasýndaki iliþkiye bakýldýðýnda ise risk alma ölçeðinden alýnan toplam puan ile çocukluk döneminde yaþanan duygusal kötüye kullaným ve ihmal (r=.42, p<.001), çocukluk döneminde yaþanan fiziksel istismar (r=.40, p<.001) ve çocukluk dönemi cinsel istismar (r=.46, p<.001) arasýnda pozitif yönde anlamlý bir iliþki görülmektedir. Benlik saygýsý ölçeði toplam puanlarý ile çocukluk dönemi duygusal kötüye kullaným ve ihmal (r= -.57, p<.001), çocukluk dönemi fiziksel istismar (r= -.49, p<.001) ve çocukluk dönemi cinsel istismar (r= -.41, p<.001) alt ölçekleri arasýnda negatif yönde anlamlý iliþkiler gözlenmiþtir. Tablo 2. Toplam Ölçek Puanlarý ve Alt Ölçekler Arasýndaki Korelasyon Deðerleri Deðiþken Ort. (SS) 1 23,86 (4,18) 2 33,29 (13,29) 3 23,62 (7,78) 4 5,97 (2,51) 5 62,88 (21,26) 6 65,72 (12,43) *** -.40***.73***.46***.52***.59***.46***.95***.89***.66*** -.29*** -.57*** -.49*** -.49*** -.59*** - ***p< Risk alma 2. Duygusal istismar, ihmal 3. Fiziksel istismar, ihmal 4. Cinsel istismar 5. Çocukluk çaðý travmalarý 6. Benlik saygýsý 30

5 Risk Alma Davranýþý: Çocukluk Çaðý Travmalarý ve Benlik Saygýsý Temelinde Bir Deðerlendirme Risk Alma Davranýþlarýnýn Görülme Sýklýklarý Katýlýmcýlarýn ilgili ölçekte bulunan maddelere verdikleri yanýtlar 'nadiren', 'bazen', 'sýklýkla' ya da 'her zaman' þeklinde belirttikleri yanýtlar "belirli sýklýkta ve her zaman" olarak gruplandýrýlmýþ ve risk alma davranýþlarýnýn sýklýðýný belirlemek üzere frekans analizi yapýlmýþtýr. Yapýlan analizlerde en sýk görülen riskli davranýþlarýn sigara ve alkollü içki kullanmak ve fiziksel kavgalara girmek; az görülen riskli davranýþlarýn ise içkili araba kullanmak ve cinsel tacizde bulunmak olduðu saptanmýþtýr. Frekans analizi sonuçlarý Tablo 3'te gösterilmektedir. Risk Alma Davranýþýný Yordayan Deðiþkenler Çalýþmanýn temel amacý doðrultusunda risk alma davranýþýný yordayan deðiþkenleri belirlemek amacýyla üç aþamalý hiyerarþik regresyon analizi yapýlmýþtýr. Regresyon denklemine ilk aþamada, etkilerini kontrol etmek amacýyla demografik deðiþkenler (cinsiyet ve yaþ), ikinci aþamada çocuk- Tablo 3. Risk Alma Davranýþlarýnýn Görülme Sýklýðý Risk Alma Davranýþlarý Belirli Sýklýkta ve Her Zaman N % 18-Karþý cinsle arkadaþlýk etmek ,0 19-Yaya geçidini kullanmadan karþýya geçmek ,4 22-Gereðinden çok para harcamak ,9 24-Gece eve geç gelmek ,8 20-Ailenin onaylamadýðý kiþilerle arkadaþlýk etmek ,3 25-Arabada emniyet kemeri takmamak ,8 9-Sigara kullanmak 85 42,7 15-Alkollü içki kullanmak 81 40,7 23-Baþkalarýyla fiziksel kavgalara girmek 79 39,7 17-Emniyet kemeri takmadan araba kullanmak 75 37,7 21-Tehlikeli sporlar (daðcýlýk, su kayaðý, rüzgâr sörfü, dalgýçlýk) yapmak 66 33,2 8-Sarhoþ birisinin kullandýðý arabaya binmek 66 33,2 6-Siyasi toplantýlara katýlmak 65 32,7 1-Gaz veya uhu koklamak 60 30,2 10-Eðlencesine ve atari salonlarýnda para harcamak 59 29,6 14-Hýz sýnýrýný aþarak araba kullanmak 55 27,5 12-Otostop yapmak 51 25,6 7-Korunmak için býçak/çaký vb. aletler taþýmak 44 22,1 13-Ehliyetsiz araba kullanmak 44 22,1 11-Anne veya babanýn izni olmadan ebeveynlere ait arabayý kullanmak 30 15,1 4-Kumar oynamak 28 14,1 5-Riskli cinsel iliþkiye girmek 28 14,1 16-Uygunsuz þekilde giyinmek 28 14,1 2-Ýçkili araba kullanmak 24 12,1 3-Cinsel tacizde bulunmak 7 3,5 31

6 Eker Ý, Yýlmaz B. luk örselenme yaþantýlarý alt ölçekleri (duygusal istismar/ihmal, fiziksel istismar, cinsel istismar), üçüncü aþamada ise benlik saygýsý puanlarý alýnmýþtýr. Regresyon analizi sonuçlarý Tablo 4'te özetlenmiþtir. Regresyon analizi sonucunda, birinci aþamada denkleme alýnan demografik deðiþkenlerden cinsiyetin açýkladýðý varyans % 19'dur (F1-193= 46,30, p<.001). Risk alma davranýþýný yordayan ikinci deðiþken olarak bulunan yaþ deðiþkeni ile birlikte açýklanan varyans % 23'e yükselmiþtir (F2-192=30,40, p<.001). Ýkinci aþamada denkleme giren cinsel istismar deðiþkeni, açýklanan varyansý %38'e yükseltmiþtir (F3-191= 40,15, p<.001). Bu aþamada denkleme giren fiziksel istismar varyansa %1'lik katký saðlayarak açýklanan toplam varyansý %39'a yükseltmiþtir (F4-190= 32,28, p<.01). TARTIÞMA Bu araþtýrmanýn temel amacý, risk alma davranýþlarýnýn, bu örüntüde etkili olabileceði düþünülen deðiþkenlerden çocukluk çaðý travmalarý ve benlik saygýsý açýsýndan incelenmesidir. Bu doðrultuda yapýlan regresyon analizinde, bu iki deðiþkenin yaný sýra bazý demografik özellikler de denkleme alýnmýþtýr. Elde edilen bulgular, cinsiyet, yaþ, çocuklukta maruz kalýnan cinsel istismar ve fiziksel istismarýn, yaþamýn ileriki yýllarýnda riskli davranýþlar sergileme olasýlýðýyla iliþkili olduðunu ortaya koymaktadýr. Analiz sonucu cinsiyet açýsýndan deðerlendirildiðinde, erkeklerin daha fazla risk alma davranýþý sergilediði görülmüþtür. Ýlgili yazýn, bu bulguyu destekler niteliktedir (Arch, 1993; Kelly ve ark. 2005; Sarma ve ark. 2013). 150 çalýþmayý kapsayan bir meta analize göre de erkekler kadýnlara göre daha fazla riskli davranýþ sergilemektedir (Brynes ve ark. 1999). Kadýnlarýn saðlýk, eðlence ve kumar oynama alanlarýnda riskli davranýþlarda bulunma olasýlýklarýnýn daha düþük olduðunu gözlenmiþtir (Harris ve ark. 2006). Kadýnlar bu alanlarý deðerlendirdiklerinde erkeklere oranla daha fazla olumsuz sonuç ve daha az zevk algýladýklarýný belirtmiþlerdir. Sosyal alanlardaki risk alma eðilimi ise cinsiyet açýsýndan farklýlýk göstermemiþtir. Erkeklerin riskli finansal kararlar almaya da kadýnlardan daha eðilimli olduklarý bulunmuþtur (Powell ve Ansic, 1997). Cinsiyetler arasýndaki bu fark, Harris ve arkadaþlarý (2006) tarafýndan, kadýnlarýn riskli olaylar için algýladýklarý olasý olum- Tablo 4. Risk Alma Davranýþýný Yordayan Deðiþkenler Deðiþken (Regresyon R 2 Uyarlanmýþ R 2 â s.h. t F giriþ sýrasýna göre) 1. Aþama Cinsiyet ,76 5,48 46,30*** Yaþ ,66 3,66 30,40*** 2. Aþama Duygusal istismar, ihmal Cinsel istismar ,30 4,35 40,15*** Fiziksel istismar, ihmal ,26 2,39 32,28** 3. Aþama Benlik saygýsý * **p<.001, **p<.01 32

7 Risk Alma Davranýþý: Çocukluk Çaðý Travmalarý ve Benlik Saygýsý Temelinde Bir Deðerlendirme suz sonuçlarýn daha çok, eðlence beklentilerinin ise daha az olmasý ile açýklanmýþtýr. Cinsel seçilim kuramý temelinde de, genç erkeklerin, etraflarýnda genç kadýnlar olduðunda günlük yaþam olaylarýnda daha riskli davrandýðý sonucu elde edilmiþtir (Pawlowski ve ark. 2008). Ayný analiz sonucuna göre, gençlik döneminde yaþ yükseldikçe risk alma davranýþlarý daha fazla görülmektedir. Konuyla ilgili önceki araþtýrmalarda yaþa iliþkin çeþitli sonuçlar elde edilmiþtir. Bir meta analiz çalýþmasý, bu araþtýrmanýn örnekleminin yaþ uzamý olan yaþ aralýðýna iliþkin olarak, yaþ grubunun, 21 ve üzeri yaþ grubuna göre daha fazla risk alma davranýþýnda bulunduðunu ortaya koymuþtur. Ancak 21 yaþ üzeri grubun ortalamasýný daha ileri yaþtaki bireylerin düþürmüþ olabileceði göz önünde bulundurulmalýdýr (Byrnes ve ark. 1999). Konuyla ilgili araþtýrmalar genel olarak gençlik dönemini kapsayan yaþ aralýðýnda yaþ yükseldikçe riskli davranýþlarýn arttýðýný ortaya koymaktadýr (Bayar ve Sayýl, 2005; Simons-Morton ve ark. 2001; Yýlmaz, 2000). Regresyon analizi sonucuna göre elde edilen bir baþka bulguya göre de, gençlik döneminde risk alma davranýþý olasýlýðýný arttýran bir baþka etmen, çocukluk çaðýnda cinsel istismara maruz kalmýþ olmaktýr. Bu bulgu, ilgili yazýn bilgisiyle tutarlýdýr. Cinsel istismar yaþantýlarýna maruz kalan bireylerin korunmasýz cinsel iliþki, alkol ve madde kullanýmý gibi riskli davranýþlara daha eðilimli olabildikleri yönünde bulgular mevcuttur (Noll ve ark. 2003; Paone ve ark. 1992; Rotheram-Borus ve ark. 1996). Bu bulgular, çocukluk çaðý yaþantýlarýnýn erken yaþta hamilelik için bir risk etmeni olduðunu; ayrýca baðýmlýlýk tedavisi sürecinde göz ardý edilmemesinin önemini ortaya koymaktadýr. Regresyon analizinde risk alma davranýþýný yordayýcý gücü bulunan bir baþka çocukluk yaþantýsý da fiziksel istismardýr. Ýlgili yazýnla (Ayan, 2007; Cavaiola ve Schiff, 1989; Riggs ve ark. 1990) tutarlý olan bu bulgu, fiziksel istismar geçmiþi olan bireylerin, yaþamlarýnýn ilerleyen dönemlerinde alkol ve sigara içme, yasal olmayan ilaç kullanma gibi riskli davranýþlara daha eðilimli olduklarýný göstermektedir. Aile içi þiddete maruz kalan çocuklarýn daha fazla saldýrganlýk eðilimi gösterdiði; bunun da risk alma davranýþlarýyla iliþ kili olabileceði belirtilmiþtir (Ayan, 2007). Araþtýrmada incelenen bir baþka konu, risk alma davranýþlarýnýn görülme sýklýðýdýr. Bu amaçla yapýlan frekans analizi sonuçlarýna göre, "yüksek riskli" olarak nitelendirilebilecek (Özmen ve Hatipoðlu Sümer, 2011) 'fiziksel kavgalara girmek', 'gaz veya uhu koklamak', 'riskli cinsel iliþkiye girmek' gibi davranýþlarý belirli sýklýkta ve her zaman yaptýðýný bildiren katýlýmcýlarýn oraný, oldukça yüksektir (sýrasýyla % 39,7, % 30, % 14,1). Katýlýmcýlarýn % 3.5'i 'cinsel tacizde bulunmak' eylemini belirli sýklýkta yaptýklarýný bildirmiþtir. Bu yönde yanýt veren katýlýmcýlarýn çocukluk örselenme yaþantýlarý ölçeðine verdikleri yanýtlar incelendiðinde, tamamýnýn, bu ölçekten aldýklarý puanlarýn, tüm katýlýmcýlarýn bu ölçekten aldýklarý puan ortalamalarýndan daha yüksek olduðu; benlik saygýsý ölçeðinden aldýklarý puanlarýn da tüm katýlýmcýlarýn bu ölçekten aldýklarý puan ortalamalarýndan daha düþük olduðu görülmektedir. Bu bulgu, yaþamýn erken dönemlerinde maruz kalýnan her türden örselenme (duygusal, fiziksel, cinsel) ve ileri dönemlerde baþkalarýna yönelik cinsel taciz davranýþý arasýndaki iliþkiyi desteklemektedir. Benzer sonuçlar, konuyla ilgili baþka çalýþmalarda da elde edilmiþtir (Bayar ve Sayýl, 2005; Özmen ve Hatipoðlu Sümer, 2011). Bu bulgular, gençler arasýnda, hem kendi hem de baþkalarýnýn yaþamlarýný tehlikeye atabilecek davranýþlarýn yaygýnlýðý konusunda bir ipucu vermekte; dolayýsýyla, bu örüntünün ortaya çýkmasýnda etkili olabilecek etmenlerin belirlenmesi ve önleyici müdahalelerin belirlenmesinin önemini ortaya koymaktadýr. Araþtýrma deðiþkenlerinin birbiriyle olan iliþkisini belirlemek amacýyla yapýlan analiz sonuçlarý gözden geçirildiðinde genel olarak deðiþkenlerin birbirleriyle iliþkilerinin beklenen yönde olduðu görülmektedir. Ýlgili yazýnda çocukluk çaðý travmalarý ile çeþitli psikiyatrik rahatsýzlýklar arasýnda pozitif yönde iliþki olduðuna dair tutarlý bulgular mevcuttur (Felitti ve ark. 1998; Green ve ark. 1999; Yanýk ve Özmen, 2002; Zoroðlu ve ark. 2001). Ayný iliþki, risk alma davranýþlarýyla da bulunmuþtur (Hernandez ve ark. 1993; Smith ve Thornberry, 1995). Dolayýsýyla, araþtýrmada elde edilen çocukluk çaðý travmalarý ve gençlik döneminde risk alma davranýþlarý sergileme iliþkisi, ilgili yazýn bulgularýyla desteklenmektedir. Çocukluk çaðý travmalarýnýn ayný zamanda benlik saygýsýnda da sorunlara neden olabileceðini gösteren araþtýrma bulgularý mevcuttur (Dubowitz ve ark. 2002; Gross ve Keller, 1992; Jessor ve ark. 2003; Newcomb ve ark. 1986; Oates 33

8 Eker Ý, Yýlmaz B.. ve ark. 1985; Stein ve ark. 2002). Bu çalýþmada bu doðrultuda elde edilen bulgular, ilgili yazýndaki benzer sonuçlarla desteklenmektedir. Kýsýtlýlýklar: Araþtýrmanýn bilimsel yazýna katkýlarý ve doðurgularýnýn yaný sýra, özellikle yöntemden kaynaklý bir takým sýnýrlýlýklarý da bulunmaktadýr. Her þeyden önce, araþtýrma deseninin kesitsel olmasý, incelenen deðiþkenler arasýnda bir nedensonuç iliþkisi kurmayý engellemektedir. Dolayýsýyla, konuyla ilgili gerçekleþtirilecek boylamsal çalýþmalara ihtiyaç vardýr. Ayrýca, kullanýlan ölçme araçlarýnýn özbildirime (self-report) dayanmasý katýlýmcýlarýn yanlý yanýt verme eðilimini ortaya çýkarabileceði için (örneðin, kendini iyi gösterme ya da olduðundan kötü gösterme), bu yöntemin kullanýldýðý tüm araþtýrmalarda olduðu gibi, bu çalýþmada da bir sýnýrlýlýk olarak düþünülebilir. Bu nedenle, özbildirime dayanan ölçüm araçlarýnýn kullanýmýna ek olarak, ayný katýlýmcýlarla yapýlandýrýlmýþ görüþmeler yaparak nitel analiz yöntemiyle elde edilecek bilgilerin, nicel veri sonuçlarýyla bir arada deðerlendirilmesi yararlý olacaktýr. Araþtýrmada incelenen çocukluk çaðý travmalarý bilgisinin geriye dönük olarak ölçek bilgisinden elde edilmesi de çalýþmanýn bir baþka kýsýtlýlýðýdýr. Yetiþkinlerin çocukluk travmalarý gibi belli olaylarý doðru hatýrladýðýný gösteren araþtýrma bulgularýna (Brewin, Andrews ve Gotlib, 1993) karþýn, geriye dönük ölçümlerin geçerliliði ile ilgili ciddi tartýþmalar da mevcuttur (Petrosky, 2000; McGinn ve ark., 2005; Akt., Kaya, 2008). Bu nedenle, bu deðiþkenin incelendiði bazý çalýþmalarda, kayýtlardan istismar öyküsü kanýtlanmýþ kiþiler katýlýmcý olarak çalýþmaya dahil edilmektedir. Araþtýrma deseni ve deðerlendirme araçlarýnýn türünün dýþýnda bu çalýþmada kýsýtlýlýk olarak yorumlanabilecek bir baþka nokta da, örneklemi oluþturan genç yetiþkin bireylerin üniversite öðrencileriyle sýnýrlý olmasýdýr. Risk alma davranýþýnýn farklý sosyokültürel düzeylerde farklý örüntülerle ortaya çýkabileceði gerçeði nedeniyle, bu sýnýrlýlýk, bulgularýn genellenmesinin önünde bir engeldir. yaþantýlarý ve benlik saygýsý ile iliþkisini göstermiþtir. Çocukluk çaðýnda maruz kalýnan travmalarýn yetiþkinlikte pek çok sorunla iliþkili olduðu bilgisinden hareketle, ergenlik ve genç yetiþkinlikte bireysel ve toplumsal açýdan önemli bir sorun alaný olan risk alma davranýþlarýnýn bu olasý temelini göz önünde bulundurmak, müdahalenin odaðýný belirtiden kökene kaydýrmanýn gerekebileceði durumlar olabileceðini akýlda tutmayý saðlayacaktýr. Benlik saygýsý konusundaki bulgu da, tedavi kadar, benlik saygýsýna yönelik programlarla, önleyici müdahalelerin de göz önünde bulundurulabileceðine iliþkin kanýt saðlamaktadýr (Oates ve ark. 1985). Bu sonuçlar genel olarak, ülkemizde sayýsý çok fazla olmayan risk alma davranýþlarýnýn olasý kökenlerini anlamaya yönelik çalýþmalar konusunda yeni bilgiler saðlamýþtýr. Yazýþma adresi: Doç. Dr. Banu Yýlmaz. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Psikoloji Bölümü, Sýhhiye, Ankara, SONUÇ Bu araþtýrmanýn bulgularý, bu konunun görece daha az incelendiði genç yetiþkinlerde görülen risk alma davranýþlarýnýn, çocukluk dönemi örselenme 34

9 Risk Alma Davranýþý: Çocukluk Çaðý Travmalarý ve Benlik Saygýsý Temelinde Bir Deðerlendirme KAYNAKLAR Abdullah ASM, Fielding R, Hedley, AJ (2003) Understanding Sexual Risk Taking Behaviour in Hong Kong University Students: A health promotion perspective. Prev Med 37: Aras Þ, Günay T, Özan S ve ark. (2007) Ýzmir Ýlinde Lise Öðrencilerinin Riskli Davranýþlarý, Anadolu Psikiyatri Derg 8: Arch, EC (1993) Risk Taking: A Motivational Basis For Sex Differences. Psychol Rep 73: Aslan SH, Alparslan ZN (1999) Çocukluk Örselenme Yaþantýlarý Ölçeði'nin bir üniversite öðrencisi örnekleminde geçerlik, güvenirlik ve faktör yapýsý. Türk Psikiyatri Derg 10: Ayan S. (2007) Aile içi þiddete uðrayan çocuklarýn saldýrganlýk eðilimleri. Anadolu Psikiyatri Derg 8: Baumeister RF (2005) Rethinking Self Esteem Why Nonprofits Should Stop Pushing Self-Esteem and Start Endorsing Self-control. Stanford Innovation Review: Bayar N, Sayýl M (2005) Brief Report: Risk-taking behaviours in a non-western urban adolescent sample. J Adolesc 28: Bernstein DP, Fink L, Handelsman L ve ark. (1994) Initial reliability of and validity of a new retrospective measure of child abuse and neglect. Am J Psychiatry 151: Brewin, C., R., Andrews B. & Gotlib I., H. (1993). Psychopathology and early experience: A reappraisal of retrospective reports. Psychological Bulletin, 113, Büyük Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayýnlarý, Ankara, Byrnes JP, Miller DC, Schafer WD (1999) Gender differences in risk taking: A meta-analysis. Psychol Bull 125: Campbell J (1990) Self Esteem and Clarity of the Self Concept. J Pers Soc Psychol 59(3): Caviola A, Schiff M (1989) Self-esteem in abused chemically dependent adolescents. Child Abuse Negl 13: Coopersmith S (1967) The antecedents of self-esteem. San Francisco: W. H. Freeman Co. Dubowitz H, Papas MA, Black MM ve ark. (2002) Child neglect: outcomes in high-risk urban preschoolers. Pediatrics 109: Durmuþoðlu N, Yýldýrým-Doðru SS (2006) Çocukluk örseleyici yaþantýlarýnýn ergenlikte yakýn iliþkilerde bireye etkisinin incelenmesi. Çocuk Genç Ruh Saðlýk Derg 15: Ellickson PL, Tucker TS, Klein DJ (2001) High-risk behaviours associated with early smoking: results from a 5-year follow up. J Adolesc Health 28: Evren C, Ögel K (2003) Alkol/madde baðýmlýlarýnda dissosiyatif belirtiler ve çocukluk çaðý travmasý, depresyon, anksiyete ve alkol/madde kullanýmý ile liþkisi. Anadolu Psikiyatri Derg 4: Felitti V, Anda RF, Nordenberg D ve ark. (1998) Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adult. Am J Prev Med 14: Green CR, Flove-Valencia H, Rosenblum L ve ark. (1999) Do physical and sexual abuse differentially affect chronic pain states in women? J Pain Symptom Manage 18: Greene K, Krcmar M, Walters LH ve ark. (2000) Targeting adolescent risk taking behaviours: The contributions of egocentrism and senseation seeking. J Adolesc 23: Gross AB, Keller HR (1992). Long-term consequences of childhood physical and psychological maltreatment. Agrr Behav 18: Harris CR, Jenkins M, Glaser D (2006) Gender differences in risk assessment: Why do women take fewer risks than men? Judgm Decis Mak 1: Hernandez JT, Lodico M, DiClemente RJ (1993) The effects of child abuse and race on risk-taking in male adolescents. J National Med Assoc 85: Jessor R, Turbin MS, Costa FM ve ark. (2003) Adolescent problem behavior in China and the United States: A cross-national study of psychosocial protective factors. J Res Adoles 13: Kalkan M, Karadeniz-Özbek S (2011) Çocukluk çaðý travmalarý ergenlerdeki flört kaygýsýný yordar mý? Çocuk Genç Ruh Saðlýk Derg 18: Kavas AB (2009) Self-esteem and health-risk behaviours among Turkish late adolescents. Adolescence 44: Kaya, F. (2010) Çocukluk döneminde yaþanan istismarýn kiþilerarasý iliþki tarzlarý üzerindeki etkisi: erken dönem uyum bozucu þemalarýn aracý rolü. Yayýnlanmamýþ yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kelly DB, Rollýngs AL, Harmon JG (2005) Chronic Self- Destructiveness, Hopelessness, and Risk-Taking in College Students. Psychol Rep: 96: Klein H, Elifson WK, Sterk CE (2007) Childhood neglect and adulthood involvement in HIV-related risk behaviours. Child Abuse Negl 31: Nelson EC, Heath AC, Madden PAF ve ark. (2002) Association between self-reported childhood sexual abuse and adverse psychological outcomes results from a twin study. Arch General Psychiatry 59: Newcomb MD, Maddahian, E, Bentler PM (1986). Risk Factors For Drug Use Among Adolescents: Concurrent and longitudinal analyses. Am J Public Health. 76: Noll JG, Trickett PK, Putnam FW (2003) A prospective investigation of the impact of childhood sexual abuse on the development of sexuality. J Consult Clin Psychol 71: Oates RK, Forrest D, Peacock A (1985). Self- Esteem of Abused Children. Child Abuse Negl 9: Özmen O, Hatipoðlu Sümer Z (2011) Predictors of risk-taking 35

10 Eker Ý, Yýlmaz B.. behaviours among Turkish adolescents. Pers Indiv Differ 50: 4-9. Paone D, Chavkin W, Willets I ve ark. (1992) The impact of sexual abuse: Implications for drug treatment. J Womens Health 1: Pat-Horenczyk R, Peled O, Miron T ve ark. (2007) Risk taking behaviours among Israeli adolescents exposed to recurrent terrorism: Provoking danger under continuous threat. Am J Psychiatry 164(1): Pawlowski B, Atwal R, Dunbar, RIM (2008) Sex differences in everyday risk-taking behaviour in humans. Evol Psychol 6: Powell M, Ansic D (1997) Gender differences in risk behaviour in financial decision making: An experimental analysis. J Econ Psychol 18: Resnick MD, Bearman PS, Bauman KE ve ark. (1997) Protecting adolescents from harm. J Am Med Assoc 278: Riggs S, Alario AJ, McHorney C (1990) Health risk behaviors and attempted suicide in adolescents who report prior maltreatment. J Pediatr 116: Rotheram-Borus MJ, Piacentini J, Van Rossem R ve ark. (1996) Enhancing treatment adherence with a specialized emergency room program for adolescent suicide attempters. J Am Acad Child Adolesc Psychiatr 35: Sarma KM, Carey RN, Kervick AA ve ark. (2013) Psychological factors associated with indices of risky, reckless and cautious driving in a national sample of drivers in the Republic of Ireland. Accident Anal Prev 50: Senn TE, Carey MP (2010) Child maltreatment and women's adult sexual risk behaviour: Childhood sexual abuse as a uniqe risk factor. Child Maltreat 15: Shrier LA, Harris SK, Sternberg M ve ark. (2001) Associations of depression, self esteem, and substance use with sexual risk among adolescents. Prev Med 33: Simons-Morton B, Haynie DL, Crump AD ve ark. (2001) Peer and parent influences on smoking and drinking early adolescents. Health Educ Behav 28: Smith GE, Gerrard M, Gibbons FX. (1997) Self esteem and the relation between risk behaviour and perceptions of vulnerability to unplanned pregnancy in college women. Health Psychol 16: Smith C, Thornberry TP (1995) The relationship between childhood maltreatment and adolescent involvement in deliquency. Criminology 33: Stein JA, Lelie MB, Nyamathi A (2002) Relative contributions of parent substance use and chilhood maltreatment to chronic homelessness, depression, and substance abuse problems among homeless women: Mediating roles of self-esteem and abuse in adulthood. Child Abuse Negl 26: Toker T (2011) Madde kullananlarda çocukluk örselenme yaþantýlarýnýn, madde kullanma eðilimi, benlik saygýsý ve baþa çýkma tutumlarý ile iliþkisi. Türk Psikiyatri Derg 22: Turan N, Tufan B (1987) Coopersmith Benlik Saygýsý Envanteri'nin (SEI) geçerlik-güvenirlik çalýþmasý. 23. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi Kitabý. Ýstanbul, s World Health Organization (2002) World Report on Violence and Health. World Health Organization (2011) Young People: Health Risks and Solutions. Yanýk M, Özmen M (2002) Psikiyatri polikliniðine baþvuran hastalarda çocukluk çaðý kötüye kullaným/ihmal yaþantýlarý ile intihar, kendine fiziksel zarar verme ve dissosyatif belirtiler arasýndaki iliþki. Anadolu Psikiyatri Derg 3: Yýlmaz, T. (2000). Ergenlikte risk alma davranýþlarýnýn incelenmesi. (Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi). Ýzmir: Ege Üniversitesi. Zoroðlu SS, Tüzün Ü, Þar V ve ark. (2001) Çocukluk dönemi istismar ve ihmalin olasý sonuçlarý. Anadolu Psikiyatri Derg 2: