T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANABİLİM DALI BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDE TÜKETİCİ PROFİLLERİNİN FARKLILAŞMASI: ANTALYA VE ISPARTA İLLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ÖRNEĞİ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) ZERRİN KAYDU TEZ DANIŞMANI: Doç. Dr. MURAT ALİ DULUPÇU ISPARTA, 2006

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER..1 GİRİŞ...4 BİRİNCİ BÖLÜM...6 TÜRKİYE VE DÜNYADA DEĞİŞEN SOSYAL GÜVENLİK ANLAYIŞI SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI DÜNYADAKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN GELİŞİMİ Kişisel Tasarruf Sosyal Yardım ve Hizmet Devletçe Bakılma Sosyal Sigorta TÜRKİYE DEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN GELİŞİMİ Arka Plan Türkiye de Sosyal Güvenlik Sistemi Emekli Sandığı Sosyal Sigortalar Kurumu Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu TÜRKİYE DE SOSYAL GÜVENLİKTE YAŞANAN SORUNLAR VE YENİ REFORM İKİNCİ BÖLÜM...34 TÜRKİYE DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN ORTAYA ÇIKIŞI Bireysel Emeklilik Sistemi Sistemin Amacı ve Kapsamı Bireysel Emeklilik Sisteminin Özellikleri Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyişi TÜRKİYE DEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN YERİ VE ETKİLERİ Bireysel Emeklilik Sistemin Makro Ekonomik Etkileri Çalışanlar Üzerindeki Etkileri İşverenler Üzerindeki Etkileri Serbest Çalışanlar Üzerindeki Etkileri Devlet ve Makro-Ekonomik Açıdan Etkileri Sermaye Piyasasına Etkisi Sigorta Sektörüne Etkisi DÜNYADAKİ BES UYGULAMALARI BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDE İLGİLİ KURUMLAR VE KURUMSAL YAPI Bireysel Emeklilik Şirketleri Takasbank Emeklilik Gözetim Merkezi Hazine Müsteşarlığı Sermaye Piyasası Kurulu Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu Bireysel Emeklilik Aracıları Emeklilik Yatırım Fonları Sisteme Sağlanan Vergi Avantajları BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ İLE ÖZEL HAYAT SİGORTALARININ FARKI Arka Plan

3 2.5.2.Hayat Sigortaları ÜÇÜNCÜ BÖLÜM...70 ANTALYA VE ISPARTADAKİ BİREYSEL EMEKLİLİK MÜŞTERİLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ARAŞTIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ ARAŞTIRMANIN BULGULARI Bireysel Emeklilik ve İller Bireysel Emeklilik ve Aylık Gelir Bireysel Emeklilik ve Cinsiyet Bireysel Emeklilik ve Meslekler Bireysel Emeklilik ve Öğrenim Bireysel Emeklilik ve Medeni Durum Bireysel Emeklilik ve Sosyal Güvenceler Bireysel Emeklilikteki Müşteri Katkı Payları Bireysel Emeklilikteki Müşteri Katkı Payları ve Meslekleri İllere göre Bireysel Emeklilikteki Müşteri Kazançları İllere Göre Bireysel Emeklilikteki Müşteri Medeni Durumları İllere Göre Bireysel Emeklilikteki Müşteri Öğrenim Durumları İllere Göre Bireysel Emeklilikteki Müşterilerin Sosyal Güvenceleri İllere Göre Bireysel Emeklilikteki Müşterilerin Meslekleri İllere Göre Bireysel Emeklilikteki Müşterilerin Cinsiyetleri DEĞERLENDİRME...88 SONUÇ...90 KAYNAKÇA...98 ŞEKİLLER LİSTESİ ŞEKİL 1:SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN UYGULANAN MEVCUT DURUMU ŞEKİL 2:SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN REFORM TASLAĞINA GÖRE YENİ DURUMU TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1:TÜRKİYE DE EMEKLİLİK SİSTEMİNİN ÜÇ BASAMAĞI TABLO 2: SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARININ KAPSADIĞI NÜFUS TABLO 3:YILLAR İTİBARIYLA EMEKLİLİK YAŞLARI TABLO 4: EMEKLİLİK ŞİRKETLERİNİN KATILIMCI SAYILARI VE SIRALAMALARI TABLO 5:BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMLERİNİN TÜRKİYE UYGULAMALARI TABLO 6:GAYRI SAFİ YURTİÇİ HASILANIN YÜZDESİ OLARAK BİREYSEL EMEKLİLİK FON VARLIKLARI TABLO 7:EMEKLİLİK FONLARININ PORTFÖY DAĞILIMLARI (%) TABLO 8: BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN BİRİKİMLİ HAYAT SİGORTALARINDAN FARKI TABLO 9: BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN SSK, BAĞKUR VE BİRİKİMLİ HAYAT SİGORTLARI İLE KARŞILAŞTIRILMASI TABLO 10: KATILIMCILARIN ANALİZDE KULLANILAN BİLGİLERİ TABLO 11:ÇAPRAZ KARŞILAŞTIRMA İÇİN VERİLER TABLO 12:TOPLAM VERİLER...75 TABLO 13:BİREYSEL EMEKLİLİK VE İLLER TABLO 14:BİREYSEL EMEKLİLİK VE AYLIK GELİR TABLO 15:BİREYSEL EMEKLİLİK VE CİNSİYET

4 TABLO 16:BİREYSEL EMEKLİLİK VE MESLEKLER TABLO 17:BİREYSEL EMEKLİLİK VE ÖĞRENİM TABLO 18: BİREYSEL EMEKLİLİK VE ŞİRKETTEKİ TOPLAM KATILIMCILARIN İLLER İTİBARİYLE EĞİTİM DURUMU TABLO 19:BİREYSEL EMEKLİLİK VE MEDENİ DURUM TABLO 20:BİREYSEL EMEKLİLİK VE SOSYAL GÜVENCELER TABLO 21: BİREYSEL EMEKLİLİK VE ŞİRKETTEKİ TOPLAM KATILIMCILARIN İLLER İTİBARİYLE SOSYAL GÜVENCELERİ...81 TABLO 22: BİREYSEL EMEKLİLİK VE YAŞ TABLO 23: BİREYSEL EMEKLİLİK VE ŞİRKETTEKİ TOPLAM KATILIMCILARIN İLLER İTİBARİYLE YAŞ GRUPLARI...82 TABLO 24:BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİ PAYLARI TABLO 25: BİREYSEL EMEKLİLİK VE COĞRAFİ BÖLGELERE GÖRE ORTALAMA KATKI PAYI...83 TABLO 26:BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİ KATKI PAYLARI VE MESLEKLERİ TABLO 27:İLLERE GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİ KAZANÇLARI TABLO 28:İLLERE GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİ MEDENİ DURUMLARI TABLO 29:İLLERE GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİ ÖĞRENİM DURUMLARI TABLO 30:İLLERE GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİLERİN SOSYAL GÜVENCELER TABLO 31:İLLERE GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİLERİN MESLEKLERİ TABLO 32:İLLERE GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİKTEKİ MÜŞTERİLERİN CİNSİYETLERİ

5 GİRİŞ Sosyal güvenlik kavramsal olarak; bugünümüzden yarınlarımıza yaşamımızın her aşamasında karşılaşılabileceğimiz sosyal riskleri yüklenmekte ve asgari düzeyde de olsa ayrım gözetmeksizin herkese yaşama garantisi vermektedir. İnsanlık her geçen gün refah seviyesinin daha da artırılmasına yönelik çalışmalar içindedir. Sosyal güvenlik alanında da yükseltilmek istenen refah seviyesi, özellikle emeklilik dönemlerinde daha müreffeh bir yaşam sürdürmenin gerekliliğinin karşılanmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Bugünkü çalışan kişilerin gelirleriyle bugünkü emekli olan kişilerin giderlerinin finansmanında kullanılan dağıtım yöntemi, emekli olan kişi sayısındaki artış hızının çalışan kişi sayısındaki artış hızından daha fazla olması, gelişen tıp sayesinde insan ömrünün uzaması ile yaşlı nüfus artışları ve ilave olarak yaşam standardının yükseltilmesi istemleri, sosyal güvenlik sistemlerinde finansal zorluklarla karşılaşılmasına neden olmuştur. Bu kapsamda sosyal güvenlik alanında çeşitli arayışlara gidilmiş yeniden yapılanma çalışmaları gündeme gelmiştir. Çeşitli çalışmalar yapılmış ve dağıtım yönteminin yerine fon yönteminin daha fazla kullanılması gerektiğine yönelik çalışmalar ortaya atılmıştır. Fon yönteminin önem arz etmesinde dünya genelinde yaygınlık kazanan ve küreselleşmenin gelişme sürecinde oldukça güçlenen yeni liberal ekonomi düzeni de etkili olmuştur. Bu kapsamda sosyal güvenlik sistemlerinde özelleştirmelerin yapılması tartışılmış, sosyal sigortalara alternatif olarak özel sigortalar sunulmuştur. Özellikle 20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren sosyal güvenlik sistemlerinde dönüşüm yaşanmaya başlamıştır. Bireysel emeklilik programları mevcut sosyal güvenlikte emeklilik sistemlerinin bir ayağında yer almaya başlamışlardır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler emeklilik sistemlerinde yeni oluşumlara gitmişlerdir. Genç nüfusa sahip ülkemizde mevcut sosyal güvenlik sitemimizde çeşitli nedenlerden kaynaklanan bazı sıkıntılar yaşanmaktadır. Hem bu kapsam da hem de artık bir gereklilik olarak 27 Ekim 2003 yılında ülkemizde faaliyete geçen yeni Bireysel Emeklilik Kanunu ile artık sosyal güvenlik ayağını tamamlayıcı bir sistem gündeme gelmiştir. Çalışmada Türkiye de yılı itibariyle kabul edilmiş Bireysel 4

6 emeklilik sistemine ve sisteme katılmış olan iki ildeki (Antalya ve Isparta) müşterilerinin profillerine değinilecektir. Çalışmanın ilk bölümünde sosyal güvenlik kavramından bahsedilerek, dünyadaki sosyal güvenlik sisteminin nasıl ortaya çıktığı ve hangi aşamalardan geçtiği irdelenmiştir. Daha sonra Türkiye deki mevcut sosyal güvenlik sistemi anlatılarak ve Türkiye de sosyal güvenlikte yaşanan sorunlardan bahsedilmiş ve gündemde bulunan sosyal güvenlik yasa tasarısına incelenmiştir. İkinci bölümde çalışmanın esas konusu olan bireysel emeklilik sisteminden bahsedilerek, ülkemizde 2001 yılında yasalaşan bireysel emeklilik sisteminin ortaya çıkışı, sistemin amacı, özellikleri ve işleyişi anlatılarak, sosyal güvenlik sistemi içinde bireysel emeklilik sisteminin yeri incelenmiştir. Dünyadaki ülkelerde bireysel emeklilik sisteminin kısaca uygulamalarına yer verilerek, bireysel emeklilik sitemindeki ilgili kurumlardan bu kurumların özelliklerinden bahsedilmiştir. Bireysel emeklilik sistemi ile ülkemizde 80 li yıllardan beri uygulanan hayat sigortaları arasındaki farktan incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise bireysel emeklilik sistemine Antalya ve Isparta illerinden katılmış olan müşterilerin cinsiyet, yaş, gelir, öğrenim durumları, sisteme yönlendirdikleri katkı payları açısından karşılaştırmaları SPSS 13.0 for Windows programı kullanılarak yapılmıştır. Bireysel emeklilik sisteminin henüz çok yeni oluşu nedeniyle bu alanda henüz böyle bir karşılaştırma yapılmamıştır. Bireysel emeklilik sisteminde biriken uzun vadeli fonların ülkemiz için önemi, makro ekonomik açıdan bu sistemin önemi bu çalışmanın hazırlanmasına amaç teşkil etmektedir. 5

7 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE VE DÜNYADA DEĞİŞEN SOSYAL GÜVENLİK ANLAYIŞI 1.1.Sosyal Güvenlik Kavramı İnsanlık varoluşundan bugününe kadar çeşitli risklere karşı gelecekten emin olma ihtiyacı duymuş ve bunun içinde sürekli olarak arayışlar içinde olmuştur. İnsanın geleceğini garanti altına alma ihtiyacı insan hayatında her zaman kendini göstermiştir. İnsanların başa çıkması gereken sorunlar hastalık, sakatlık, yaşlılık gibi sadece kişilere özgü olabildiği gibi yoksulluk ve güven arayışı gibi tüm toplumu ilgilendiren nitelikte de olabilmektedir. Böyle bir durumda da tehlike ve risklerle karşılaşan ve yoksulluğa düşen kişilere, asgari de olsa bir güvence sağlamak, sosyal güvenliğin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İnsanlık tarihi risklerle mücadele etme tarihidir. Sosyal güvenlik, gelirleri ne olursa olsun, kişilere belirli riskler karşısında ekonomik güvence sağlama görevine sahip kurum veya kurumlar topluluğudur. Diğer bir ifade ile insanların karşılaşacağı risklerin zararlarıyla yapılan mücadelelere sosyal güvenlik adı verilmektedir. 1 Sosyal güvenlik sadece bireyleri değil, tüm toplumu ilgilendiren bir husustur. Günümüzde bu faaliyet sosyal devletin vazgeçilmez fonksiyonlarından biridir. Sosyal devletin ekonomik ve toplumsal yaşama müdahalesi, gelir dağılımının dengeli hale getirilemediği, kişiler arası gelir dağılımının giderek bozulduğu, yoksulluğun arttığı ortamlarda, bir dengeleme fonksiyonu olmaktadır. Sosyal devlet sadece kamu düzeninin sarsılması halinde topluma müdahale etmekle yetinen, onun dışındaki toplumsal olaylara gözlemci kalan, toplumsal yaşamın işleyişi içinde düzenin kendiliğinden oluşacağını kabul eden bir devlet olmayıp, topluma hizmet sunarak ve toplumu yönlendirerek, örgütlü bir toplumda ekonomik ve toplumsal düzene adil bir biçim vermekle de ödevli devlettir. 2 Sosyal devlet, vatandaşlarına insan 1 Kenan TUNÇOMAĞ, Sosyal Güvenlik Kavramı ve Sosyal Sigortalar, 5.Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, Ekim 1990, s.4; Sait DİLİK, Sosyal Güvenliğin Karşıladığı Riskler ve Türkiye de Durum, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Kamu-İş, C:2, S:1, Temmuz 1989, s.3. 2 T. PAMİR, Fizyoterapi-Rehabilitasyon, Hukuksal Açıdan Bedensel, Ruhsal Sakatlıkları ve Uyum Bozuklukları Sempozyumu, Özel Sayı, Kasım 1981, s.27. 6

8 hak ve onuruna yaraşır bir yaşam düzeyi sağlamayı ödev edinen devlettir. Devlet bu görevlerini her şeyden önce toplumdaki bireylerin hem ekonomik hem de başka nedenlerle güçsüz duruma düşmemelerini önleyici önlemleri, politikaları almakla yerine getirir. Bireylerin güçsüz duruma düşmelerini önleyici, insan onuruna yaraşır bir biçimde yaşamlarını sürdürmelerini sağlamak devletin sosyal koruma politikalarının başında yer almaktadır. Temel fizyolojik gereksinmelerin karşılanabilmesi insanların karşı karşıya kaldığı riskleri de azaltmaktadır. Bu nedenden ötürü bir toplumda yaşayan bireyler arasında hiçbir ayrım gözetmeksizin bireylerin ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde bugünlerinin ve yarınlarının garanti altına alınmasını sağlayacak sistem gerekli olmaktadır. İnsanların gelirlerinden bağımsız olarak, insan olmasından kaynaklanan insan haklarından dolayı sosyal güvenliğe ihtiyaçları vardır. Kişilerin isteği dışında oluşan gelecekte ortaya çıkabilecek belirsizlikte zarara uğrama tehlikesine risk denilmektedir. Bu risklere karşı sosyal güvenliğin amacı bir takım tehlikelere karşı emniyet duygusunun gelişmesini sağlamaktır. Uluslar Arası Çalışma Teşkilatı (ILO) nın 1944 Philadelphiya Konferansında yaptığı tanımlama ise şu şekildedir: "Halkın hastalık, işsizlik, yaşlılık, ölüm sebebiyle geçici veya sürekli olarak kazançtan mahrum kalması durumunda düşeceği fakirliğe karşı tıbbî bakımdan dolayı, çocuk sayısının artması ve analık halinde korunmasına yönelik umumi tedbirler sistemidir". 3 Uluslar Arası Çalışma Örgütünün 28 Haziran 1952 sayılı sözleşmesine göre; hastalık, sakatlık, yaşlılık, iş kazası, meslek hastalıkları, ölüm ve işsizlik sosyal risk sayılmaktadır. 4 Sosyal riskler toplumdan topluma, zamana ve hatta devletin siyasal yapısının çeşitliliğine bağlı olarak değişebilmektedir. Bu risklerle başa çıkmak sosyal toplumun gereği olarak ancak sosyal güvenlik sistemi sayesinde olacaktır. H. Jager, her bireye, yaşamın türlü olayları karşısında, aşırı bir muhtaçlığa düşmeden ve özgürlüğünden fedakarlık ettirmeden insan onuruna yaraşır bir varlık düzeyi sağlamaya yönelik kamusal sosyal düzenleme ve önlemler bütünü olarak sosyal 3 Ali SEYYAR, Sosyal Güvenlik,www. Sosyal Siyaset Kürsüsü, Erişim Tarihi ( ). 4 Ali Güzel - Ali Rıza Okur, Sosyal Güvenlik Hukuku, 8.Baskı, Beta Basım, İstanbul s,8. 7

9 güvenlik sistemini tanımlamıştır. 5 Sosyal güvenliğin işlevi, sosyal risklerin (hastalık, işsizlik, yaşlılık) yol açtığı gelir kayıplarına ve(ya)gider artışlarına (çocuk yetiştirmek, kira masrafları, yol giderleri) karşı telafi edici sosyal yardım ve destekler sunmak olmaktadır. Sosyal güvenlik sistemi özelliklerini şöyle özetleyebiliriz; 6 1) Bir insan hakkı olup, devletin yapmakla yükümlü olduğu görevlerdendir. 2) Sosyal risklerin yol açabileceği gelir kayıpları ile gider artışlarının zararlarından kurtarıcı bir sistemdir. 3) Karşılaşılan zararlara karşı bireylere çalışma gücünü yeniden kazandırmayı ve insan haysiyetine yaraşır yaşama seviyesini yakalamayı amaç edinen bir sistemdir. 4) Korumak istediği asıl birim ailedir ve aile nezdinde aile reisinin ekonomik güvencesini sağlamaya yöneliktir. 5) Kişinin, uğradığı tehlikenin türünü ve boyutunu, buna göre kendine sağlanacak koruma miktarını ve süresini önceden -ayrıntılı- bilebildiği bir sistemdir. 6) Birbirini bütünleyen sosyal sigorta, sosyal yardım ve hizmetlerden (kamu sosyal güvenlik harcamalarından) oluşmaktadır. 7) Ülkedeki tüm bireyleri açıkta bırakmayacak şekilde kapsamı genişleme eğilimindedir Dünyadaki Sosyal Güvenlik Sisteminin Gelişimi İnsan yarına güvenle bakmaya çabalayan bir varlıktır. İnsanın yarından emin olma isteği ve ihtiyacı sosyal güvenlik kavramının oluşmasına neden olmuştur. Çok doğal olarak insanın karşılaştığı risk ve tehlikelere karşı kendisini koruma hissi, ilk insandan beri görülmektedir. İlk insandan itibaren sosyal güvenlik farklı yöntem ve metotlarla sağlanmaya çalışılmıştır. İlk zamanlarda kişisel tasarruflarla 5 H.JAGER, Sozialsicherungsrecht, 9.Aauflage, Berlin, 1981, s.21 6 Ali ÇUBUK, Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik, Gazi Üniversitesi, Ankara 1986, s.17; Aziz Can TUNCAY, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Yenilenmiş 7. Bası, Beta Basım Yayım ve Dağıtımı A.Ş., İstanbul, 1996; s.21. 8

10 gerçekleştirilmeye çalışılan sosyal güvenlik, zamanla karşılıklı yardımlaşma sonucu yardım sandıkları, özel sigorta ve sosyal sigortalar şeklinde gelişim göstermiştir. Sosyal güvenlik ihtiyacı özellikle sanayileşme ile had safhaya çıkmıştır. Sanayileşme ile kesin hatlarıyla sermaye ve işçi sınıfı doğmuş, sınıflar arasındaki mücadelede zayıf taraf olan işçinin korunması ihtiyacı, gerek devlet gerekse de toplum için önemli bir unsur olarak ortaya çıkmıştır. 7 Sosyal güvenlik sistemlerinin gelişimi milletlerin ekonomik ve toplumsal yaşamı ile parelel gelişme ile ortaya çıkmış ve ilerlemiştir. Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan kentleşme öncesinde tarımsal hayatta risklerle karşılaşan insanlar geleneksel sosyal yardım anlayışıyla sosyal tehlikelerin zararlarından korunmuşlardır. Öte yandan günümüz anlamında sosyal güvenlik sistemlerinin oluşması Sanayi Devriminin ve bir işçi sınıfının ortaya çıkması ile olmuştur. Özellikle sanayileşmenin başlaması ile birlikte işçilerin kötü şartlar altında çalışıyor olması, onlara koruyucu tedbirlerin alınmasını gündeme getirmiştir. Sosyal güvenlik sisteminin geçirmiş olduğu aşamalar ve gelişiminde tarihi süreç değerlendirildiğinde; önceleri kişisel tasarruf ile kendini korumaya çalışan insanlar sosyal yardımın gelişmesi ardından devletçe bakılma ve sigorta olarak kendini göstermektedir ve böyle bir tasnifi yapılmaktadır Kişisel Tasarruf Kişisel tasarruf, "gelecekteki herhangi bir harcama için bugünkü harcamalardan kaçınmayı", 9 gelirin tüketilmeyen kısmını bir kenarda biriktirmeyi ifade eder. 10 Başka bir ifadeyle tasarrufla, tehlikeye maruz kalınmayan dönemlerdeki birikimin, tehlikeye maruz kalınan döneme aktarılması yani, "zamana bağlı bir gelir transferi" söz konusudur. 11 Kişisel tasarruf, tasarruf edebilecek kadar bir gelire sahip olmayan ve yalnızca 7 Muzaffer KOÇ, Sosyal Güvenliğin Kökeni, s.1, www. isguc.org/makaleler, Erişim Tarihi, ( ). 8 KOÇ, Sosyal Güvenliğin Kökeni, s.1. 9 İLO, Introduction to Social Security, Second Impression, Switzerland, 1989, s KOÇ, Sosyal Güvenliğin Kökeni s Yusuf ALPER, Sosyal Güvenliğin Tasarruf Eğilimine Tesirleri, Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 1985, s.9. 9

11 emek geliri ile çalışan yoksul kimseler için yetersiz kalmış, 12 böylelikle tüm bireyleri kapsayamayan bir özellikte olmuştur. Bireysel güvencelerle sosyal risklere karşı yeterli ölçüde ekonomik güvence sağlanamaması başka kişilerin ve kurumların devreye girmesini zorunlu kılmıştır Sosyal Yardım ve Hizmet Kişisel tasarruf, tarihin hiç bir döneminde gelecek için "yeterli" teminatı sağlayamamıştır. 14 Bunun için toplumlar, gelecekte karşılaşabilecekleri müşterek tehlikelere karşı belli dayanışma mekanizmalarını geliştirmişlerdir. Bir başka ifadeyle günümüzde sosyal güvenlik "yükün dağıtılmasını" 15 yani, başkaların işe karışmasını zorunlu hale getirmiştir. Tarihin her döneminde kişiler ve kamu kurumları, toplumda ihtiyaç sahibi kimselerin yardımlarına koşmuşlardır. Zamana bağlı transfer olan tasarrufların aksine, bu sosyal yardımlarda, fertler arasında yatay bir transfer söz konusudur. 16 Sosyal yardımların farklı tanımları yapılmıştır. Bir tanımda sosyal yardımlar "iktisadi ve sosyal bakımdan korunmaya muhtaç kişilere, kendilerinden herhangi bir katkıda bulunmaları beklenmeksizin insani veya sosyal amaçlarla yapılan yardımlar, sağlanan maddi desteklerdir." 17 Bazen sosyal yardımlar "karşılık söz konusu olmaksızın ihtiyaç içinde bulunan fertlere devlet veya gönüllü kuruluşlarca yapılan yardımlar" olarak da tanımlanabilir. 18 Başka bir tanımda ise sosyal yardımlar; asgari bir hayat seviyesine varamamış ve temel ihtiyaçlarını muhtelif sebeplerle karşılayamayacak duruma gelmiş kimselere, karşılıksız sağlanan ayni ve nakdi yardımlardır. Genellikle fakirlere ücretsiz sağlık yardımı ve bakımı; tedavi için özel hizmetlerin geliştirilmesi; anne ve çocuklar için özel 12 Jean JACQUES DUPEYROUX, Securite Sociale, 8 Eme Edition, Paris 1981, s J.P. CHAUCHARD, Droit de la Securite Sociale, 2 e edit, Paris, LGDJ, 1998, s TUNÇOMAĞ, s.11; Aziz Can TUNCAY, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Yenilenmiş 7. Bası, Beta Basım Yayım ve Dağıtımı A.Ş., İstanbul, 1996, s.11; Turan YAZGAN, Görüşler, Kutsun Yayınevi, İstanbul 1977, s TUNCAY, s ALPER s KOÇ, Sosyal Güvenliğin Kökeni, s Zahit GÖNENCAN, "Sosyal Güvenlik-506 Sosyal Sigortalar Kanunu ve Değerlendirilmesi", Öz İplik İş- 91 Yılı Eğitim Seminerlerimiz, Ankara, 1992, s

12 kapsar. 19 Sosyal hizmetler, "sosyal ihtiyaçlarını karşılayamayan ve kendi kendisine yeterli hizmet verilmesi; bütün çocuklar veya yalnız fakir çocuklar için okulda yemek verilmesi; aileye parasal yardım yapılması (aile ödenekleri); yaşlılar, özürlüler ve dul annelere aylık bağlanması; işsizlik sigortasına ek olarak yapılan diğer benzeri yardımları olmayan, özelikle korunmaya, bakılmaya, yetiştirilmeye muhtaç kişi, grup ve toplulukların fonksiyonel ve daha iyi bir yaşama düzeyine erişmesi için düzenli yapılan hizmetlerdir." 20 Yardımın yapılması, yardımın miktarı, yapılış şekli yardım yapacak kişiyle alakalıdır. Kişinin yardıma muhtaç durumda olduğunu belirtmesi başkalarının acıma duygusunu harekete geçirerek yardımın kendiliğinden olmasının gerekliliği aksine yardım alan kişiler yönünden, kişi onurunu küçük düşürücü olabilmiştir. 21 Özellikle işçi sınıfının dayanışması açısından Avrupa da orta çağdan itibaren yardım sandıkları kurulmuş, kişiler güçleri oranında katılarak fon oluşturmuşlar, üyelerden herhangi birinin güç durumunda olması durumunda ise toplanan fonlar zor ve muhtaç durumda olana yansıtılmıştır. 22 Fransa da mutualite, İngiltere de Friendly Societies adını alan bu sandıklar vasıtasıyla üretim ve tüketim kooperatifleri kurulmuş; hastalık, kaza, sakatlık ve yaşlılık gibi riskler karşısında işçilere yardım yapılmıştır. 23 Ortaçağda kilisenin oluşturduğu hasta evleri, aşevleri, manastırlar gibi hayırsever kurumlar; yoksullara yardım elini uzatan başlıca kurumlar olmuşlardır. 24 Her ne kadar insani duygularla ve dini düşüncelerle hareket edilirse edilsin sosyal yardım ve hizmetler, kişilerin sosyal güvenliğini sağlamada yeterli bir metot 19 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Sosyal Güvenlik Kuruluşları Genel Müdürlüğü, Sosyal Güvenlik Kavramı ve Kapsamı", Çalışma ve Sosyal Güvenlik Dergisi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Başkanlığı, Yıl:2, Sayı:2 Ocak-Mart 1999, s Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Sosyal Güvenlik Kuruluşları Genel Müdürlüğü, s Ali GÜZEL, Ali Rıza OKUR, Sosyal Güvenlik Hukuku, 9.Bası, Beta, İstanbul, Ekim 2003, s TUNÇOMAĞ, s Jacques DOUBLET, Securite Sociale, PUF, Paris 1972, s GÜZEL-OKUR, s

13 olamamıştır. 25 Kapsamının dar ve katılımın ihtiyari olması, sağlanan yardımların yeterli olmaması nedeniyle etkin bir koruma niteliği sağlayamadığı görülmüştür Devletçe Bakılma Sanayileşme sürecine girmiş bulunan ülkelerde işçiler, yaşamlarını sürdürebilmeleri için emek gücünden başka olanağa sahip olamamışlar, kötü koşullarda çalıştıkları ve aldıkları ücretler herhangi bir birikime olanak veremediği gibi Sanayi Devrimi ile birlikte işletme sayılarının artması ve işletmelerin potansiyel olarak büyümesi iş kazalarının, meslek hastalıklarının artması ve işsizlerin ortaya çıkması ile sosyal güvenlik fikri gelişmeye başlamıştır. Bazı işletmelerin kendi içinde kurdukları sandıklar yeterli gelmemesiyle birlikte çoğu ülke sosyal güvenlik sistemine ihtiyaç duymuştur. Avrupa ülkelerinde yaşanan Sanayi Devrimi önce ekonomik yapıyı ve ardından sosyal yapıyı değişerek sosyal tehlikelere devlet eliyle güvence konulması sonucunu doğurmuştur. 27 Kamu otoriteleri de gelirleri düşük kimselere yardım (kaynak transferi) için çeşitli kurumlar oluşturmuşlardır. 28 İnsanların özgür ve eşit doğdukları düşüncesinden hareket eden 1789 Fransız Devrimi, devlet ile birey arasındaki ilişkiye yeni bir bakış açısı kazandırmış, yoksulluk, tam istihdam, tıbbi yardım v.b. konularda yeni düşünceler ortaya çıkmış, kamu yardımlarından yararlanmanın bir hak olduğu, 1793 tarihli İnsan Hakları Bildirisiyle onaylanmıştır yılında Almanya da, 1898 tarihinde Fransa da, 1897 yılında İngiltere de iş kazası sigortasına ilişkin yasa işveren için kusursuz sorumluluk esasını benimsemiştir. Yani işçilerin kaza geçirmesi durumunda işverende kusur aranmadan sorumlu tutulması esasıdır. 30 Ancak, sanayileşmiş batı ülkelerinde işçileri korumaya yönelik bu düzenlemeler sosyal güvenlik açısından yeterli olmamış, işçiye sağlanan tazminat, bütün 25 GÜZEL-OKUR, s TUNÇOMAĞ, ss Müjdat ŞAKAR, Sosyal Sigortalar Uygulaması, 6. Baskı, Beta Basım, İstanbul, 2002, s GÜZEL - OKUR, s,10; TUNÇOMAĞ, s Ahmet EROL, A.Ercan YILDIRIM, Tüm Yönleriyle Bireysel Emeklilik Sistemi, 2. Baskı. Yaklaşım Yayınları, Ocak 2004, s GÜZEL - OKUR, s,17. 12

14 zararlarını karşılayamamış ve işçi diğer sosyal risklerden de korunmasız kalmıştır Sosyal Sigorta Sosyal güvenlik tekniklerinin içinde en yaygın ve en gelişmiş olanı şüphesiz "muayyen risklerin masraflarının kollektif olarak karşılanmasını" 32 ifade eden sosyal sigortalardır. Sosyal sigortalar, ülkede çalışanların karşılaştıkları zararlarının karşılanması için işçi, işveren ve bazen de devletin katkılarıyla finanse edilen, devletçe kurulan ve özerk bir yönetime sahip olan bir sigorta tekniğidir. 33 Sosyal sigorta kavramına ilişkin bir çok tanım yapılmıştır. Bir tanımda sosyal sigorta, bir toplumun veya bir grubun bütün üyelerinin karşılaşabilecekleri risklere karşı yine bu toplum veya grup tarafından -karşılıklı yardımlaşma ilkesiyle- zararların telafisini ifade eder. 34 Başka bir tanımda ise; sosyal politikanın sigorta yöntemlerini uygulanan kısmı olarak ifade edilen sosyal sigorta şöyle tanımlamaktadır: "Devletçe organize edilmiş, kendi kendine yönetim esasına göre işleyen, kamu hukuku karakterli, baskın olarak zorunluluk esasına dayanan, çalışan nüfusun büyük bir kısmının gelir elde etme yeteneğinin kaybı, ölüm ve işsizlik hallerine karşı koruyan, kendine özgü bir sigortadır." Bir başka ifadeyle kısaca sosyal sigorta, "organizeli kendi kendine yardım yöntemidir". 35 Bir tarifte ise sosyal sigorta, "mesleki, fizyolojik ve sosyo-ekonomik risklerden dolayı geliri ve kazancı devamlı olarak veya geçici olarak kesilmiş, yahut azalmış bulunan fertlerin geçinme ve yaşama ihtiyaçlarını karşılayan, devlet güvencesine dayalı, öncelikle kişilerin gelirlerinin devamlılığını amaçlarken, karşılamak zorunda olduğu bütün risklere karşı alınması gereken önleyici tedbirleri de beraber getiren tedbirler bütünüdür" EROL, YILDIRIM, s Cahit TALAS, Sosyal Güvenlik ve Türk İşçi Sigortaları, Güney Matbaacılık ve Gazetecilik T.A.O, Ankara, 1953, s TUNCAY, s.14; İLO, Manual, Eveline M BURNS, Social Security And Public Policy, Mcgraw-Hıll Book Company, İnc. Newyork, ss Ali Nazım SÖZER, Sosyal Sigorta İlişkisi, 9 Eylül Üniversitesi, İzmir, 1991, ss Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Sosyal Güvenlik Kuruluşları Genel Müdürlüğü, s.119; GÖNENCAN, s

15 Bu ve benzeri tanımlardan sosyal sigortaların genel özellikleri şöyle sıralanabilir. 37 1) İlgililerin maddi katkısının söz konusu olması, 2) Sigortalılar Arasında Yeniden Gelir Dağılımı ya da Sosyal Denge İlkesi: Yüksek gelirlilerden daha yüksek prim alınması (veya gelire göre prim alınması), 3) Kendi Kendine Yardım İlkesi: Bütün sigortalıların prime iştirak etmeleri, 4) Sigortalılık İlkesi: Sigortalılar arasında riziko eşitliğinin sağlanması, 5) Zorunluluk İlkesi; Katılımın zorunlu olması, 6) Devletçe cebren tahsil ilkesi, 7) Karşılaşılan risk zararlarının tazmin edilmesi ilkesi, 8) Talep hakkı; kendisine yardım yapılmasını isteyebilme hakkının bulunması, 9) Özel fon oluşturulması: Yapılan prim ödemelerin belli özel fonlarda biriktirilmesi ve gelir getirici yatırımlara kanalize edilmesi, 10) Meslek hastalığı sigortasının yalnızca işverence veya genel bütçeden finanse edilmesi, 11) Devlet yardımı, 12) Sosyal yardım işlevini de yüklenmesi, 13) Sosyal güvenliğin temin edilmesi, 14) Kapsamındaki tüm kişilere aynı uygulamada bulunulması, yeknesak bir hüviyette olması; Yani, "tehlikeye uğrayanların tespitinde objektif" olunması, 15) Devletçe örgütlenmesi, 16) Sigorta kapsamının kanunla belirlenmesi. Sosyal Sigorta Kavramı, dünyada ilk kez 1871 yılından itibaren Otto von Bismarck tarafından kullanılmaya başlanılmıştır. 38 Sosyal Güvenlik Sistemi Almanya da ilk defa 1881 yılında zorunlu bir sosyal sigorta sistemi öngören kanun teklifi sunularak Başbakan Bismarck ve İmparator Wilhelm tarafından oluşturulmuştur ve tüm dünyaya 37 Ercan GÜVEN,Sosyal Sigortalar Genel Uygulama İlkeleri ve Sigorta İlkeleri, Eskişehir 1976, s Metin R. ERCAN, Deniz GÖKÇE, Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Reform Arayışı: Şili Tipi Özel Emeklilik Sigortası Alternatifi, Bankacılar Dergisi, Sayı:30, 1999, s

16 yayılmıştır. 39 Yani modern sosyal sigorta 125 yıllık maziye sahiptir. Bismarck; devletin sadece varolan hakları koruyucu bir işleve değil, aynı zamanda elverişli kurumları oluşturarak, tüm vatandaşların özellikle yardıma muhtaç kişilerin sosyal güvenliğini sağlamak ve aynı zamanda ülkedeki işsizlik, sosyal huzursuzluk, ekonomik çöküntü ortamının kaldırılmasını amaçlaması gerektiğini savunmuştur. Bu doğrultu da Alman Sosyal Sigortalar sistemini oluşturmak amacıyla 3 temel yasa çıkarılmıştır. 40 Sosyal sigorta türleri içinde ilk kurulan sosyal sigorta kolu olarak, 1883 te Almanya da işçilerin hastalık sigortası olmaktadır. 41 Bunu 1884 yılında iş kazaları sigortası, 1889 yılında ise yaşlılık ve malullük sigortası kolları izlemiştir. 42 Sosyal sigortalardan yararlananların kapsamını daha sonra sadece işçiler değil, tüm çalışanlar dahil olmak üzere zorunluluk ilkesi ile devam etmiştir. 43 Bismarck modelinin getirdiği finansman tekniği; çalışan ve prim ödeyen aktif sigortalıların, çalışma hayatı sona eren pasif sigortalılar ve bakmakla yükümlü oldukları aile bireylerine, önceden belirlenmiş bir gelir düzeyinde doğrudan kaynak transferi yapılmasına dayanmaktadır. 44 Almanya da kurulan bu sosyal sigorta oluşumunu bir çok ülkede benimsemiştir. Avusturya, Norveç, 1905 te hastalık sigortasını; İsveç, 1913 te yaşlılık ve malullük sigortasını; İsviçre, 1911 de iş kazaları sigortasını; İngiltere, 1908 de yaşlılık sigortasını, 1911 de bütün işçiler için hastalık ve malullük sigortasını ve bazı kategori işçileri için dünyada ilk kez işsizlik sigortasını; Fransa, 1910 da sınırlı bir uygulamayla yaşlılık sigortasını gerçekleştirmiştir.1929 ekonomik bunalımı izleyen yıllarda sosyal sigortalar, Güney Amerika ülkelerinde, Birleşik Amerika ve Kanada da; İkinci Dünya Savaşı sonrasında ise bütün ülkelerde yaygınlaşmaya başlamıştır Ali Nazım SÖZER, Sosyal Devlet Uygulamaları, Türkiye İşçi Emeklileri Cemiyeti Yayınları No:8, İzmir 1997, ss TUNCAY, s TALAS Cahit, Toplumsal Ekonomi, 7.Baskı, İmge Kitabevi, Ankara, Haziran 1997, s.404; A. Can TUNCAY, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, 10. Baskı, İstanbul, 2002, s Kadir ARICI, Sosyal Güvenlik, TES-İŞ Eğitim Yayınları, Ankara, 1999, s.265; TALAS, Haziran 1997, s Ahmet EROL, A.Ercan YILDIRIM, Tüm Yönleriyle Bireysel Emeklilik Sistemi, s Çağatay ERGENEKON,Global Uygulamalar Işığında Türkiye İçin Bir Özel Emeklilik Modeli Önerisi, Sigortacılık Sektörü, Bilimsel Eser Yarışması, Rota yayın, İstanbul, 2001, s TALAS, Haziran 1997,s.405; Abdulhalim ÇELİK, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü ve Türkiye, Kamu-İş, Ankara, 2002, s

17 Bismacrk modeli Latin Amerika da çok popüler hale gelmiş ve Arjantin, Brezilya, Şili, Küba ve Uruguay 1920 ve 1930 larda kamu emeklilik planlarını yürürlüğe koyarak Latin Amerika da öncü ülkeler olmuştur. Bu ülkeleri, 1930 ve 1940 larda Bolivya, Kolombiya, Meksika, Peru ve 1950 ve 1960 larda Orta Amerika ülkeleri takip etmiştir. Öncelikli olarak asker, memur, öğretmen gibi devlet çalışanları; güçlü baskı grupları ile taşımacılık, enerji, bankacılık, iletişim gibi alanlarda iyi ücret alan işçi aristokrasisi, zamanla da tarım çalışanları sigorta kapsamına alınmış ve faydaları aşamalı olarak artırılmıştır dünya ekonomik krizinin ardından, devletin ekonomik ve sosyal alana müdahalesini engelleyen ekonomik liberalizm ilkesi bir yana bırakılarak, jandarma devlet yerine refah devleti anlayışına geçilerek, Amerika Birleşik Devletlerin de, ekonomik bulanımın ortaya çıkardığı yoksulluğa çözüm bulmak amacıyla Başkan Roosevelt tarafından New Deal olarak adlandırılan sosyal güvenlik kurulmasına yönelik çalışmalar başlatılmıştır. 47 Bu kapsamda sosyal güvenlik, ilk defa 1935 yılında ABD de çıkarılan Sosyal Güvenlik Kanunu ile çağdaş anlamdaki sosyal güvenlik politikalarının izlerini taşıyan ilk resmi metin olarak dünya literatürüne girmiş olmaktadır. 48 Yine İngiltere de de sosyal güvenlik alanında, İngiliz sosyal güvenlik sistemi 1942 yılında yayımlanan Beveridge Raporu ile yeni boyut kazanmıştır. Sosyal sigorta; "ekonomik bakımından zayıf ve çalışan insanların işgücünü korumak ve geleceğini garanti etmek ve böylece toplum hayatında sosyal güvenliği sağlamak amacıyla kurulan teşkilatlı bir zorunlu sigortadır." 49 Bu açıdan bakıldığında "sosyal güvenlik gayedir; sosyal sigortalar ise bu gayeyi elde etmeye yarayan vasıtalardan biridir." 50 Günümüzde sosyal güvenlik kavramı ile karıştırılan kavramlardan biri olan sosyal sigortalar, gerek kapsadığı risk ve gerekse de kapsadığı 46 Katharina MÜLLER, Pension Privatization in Latin America, Journal of International Development 012, 2000, s Ahmet EROL, A.Ercan YILDIRIM, Tüm Yönleriyle Bireysel Emeklilik Sistemi, s TALAS, Haziran 1997, s Ali ÇUBUK, Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik, G.Ü.Yay. No: 21, İİBF Yay. No: 18, Ankara, 1986, s,186; Adil İZVEREN, Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar, Sevinç Matbaası, Ankara, 1968, s, Cahit TALAS, Sosyal Güvenlik vetürk İşçi Sigortaları, Güney Matbaacılık ve Gazetecilik T.A.O, Ankara, 1953, s,17; Selahattin BİRKAN, Dünyada Sosyal Güvenlik Ekonomisi, Yakın ve Ortadoğu Çalışma Enstitüsü, Dizerkonca Matbaası, İstanbul, s,49; İlyas ÇELİKOĞLU, Sosyal Güvenlik 16

18 nüfus bakımından sosyal güvenlikten ayrılır. Sosyal sigortalar kısmi bir nitelik taşır. Belli sayıdaki riski kapsayan ve toplumun belli sınıflarına sosyal güvence sağlayan sosyal sigortaların aksine, sosyal güvenlik bütün riskleri ve bütün nüfusu kapsamayı hedefler. 51 Sosyal sigortaların - Uluslararası Çalışma Örgütü'nün 102 sayılı ve 1952 tarihli Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Anlaşması hükümlerine göre- 9 ana kolu vardır. 52 Bunlar aşağıdaki gibidir: 1) Hastalık halinde sağlık yardımı (tıbbi bakım), 2) Hastalık ödenekleri (kaybedilen kazancın karşılanması), 3) Analık, 4) Malullük, 5) Yaşlılık, 6) İş Kazası ve Meslek Hastalığı, 7) Ölüm (yakın mirasçıların korunması), 8) Aile ödenekleri 9) İşsizlik Türkiye deki Sosyal Güvenlik Sisteminin Gelişimi Arka Plan Ülkemizde sosyal sigorta teşkilatının kurulması ve mevzuatın geliştirilmesi Cumhuriyet döneminde siyasi sürecin oluşumu ve gelişimi ile alakalı olarak ilk kez 1936 tarih ve 3008 sayılı İş Kanunu ile hükme bağlanmıştır. Kanun un 100. maddesinde; İş hayatında iş kazalarıyla mesleki hastalıklar, analık, ihtiyarlık, işten kalma hastalık ve ölüm hallerine karşılık yapılacak sosyal yardımlar devlet tarafından tanzim ve idare edilir. Hükmü ile devletin düzenleyici görevi belirtilmiştir. Türk sosyal güvenlik sisteminin gelişimi süreci içinde en önemli aşama, sosyal sigorta kurumunun Sistemlerinin Finansman Yöntemleri ve Türkiye Uygulaması, DPT, Ankara, Eylül s, KOÇ, Sosyal Güvenliğin Kökeni, s.4 52 GİNNEKEN, Wouter Van. "Social Security For The İnformal Sector: Issues, Options And Tasks" Social Security Department, International Labour Office, s.4-7; TOSYÖV (Türkiye Orta Ölçekli İşletmeler, Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı), KOBİ'ler ve Sosyal Güvenlik (2), Ankara, 1994, s

19 kurulması olmuştur. 53 Bu kanunun yayımını takip eden 1 yıl içinde devlet kurumu olarak İşçi Sigortaları İdaresi adı altında sosyal sigorta kurumu kurulması hükme bağlanmıştır. Ancak bu hüküm yaşama geçirilmesi 2. Dünya savaşından sonra olmuş 1945 tarih ve 4792 sayılı İşçi Sigortaları Kurumu Kanunu ile gerçekleşmiş, 1 Ocak 1946 tarihinde yürürlüğe giren bu kanun ile İşçi Sigortaları Kurumu oluşturulmuştur tarihli İş Kanunu nun 100. maddesinde belirtilen sigorta kollarının (iş kazaları, meslek hastalıkları ve analık sigortaları) kurulması aşamasında, çalışma Bakanlığı nın kuruluş yasasında, bu bakanlığın görevleri arasında sosyal güvenliğe de yer verilmiştir. Böylece Sosyal Güvenlik kavramının mevzuatta ilk kez bu yasayla yer aldığı söylenebilir tarih ve 5417 sayılı İhtiyarlık Sigortası Kanunu ile yaşlılık riskine karşı koruma sağlanmıştır tarih ve 5502 sayılı Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu ile hastalık ve analık sigortaları yeniden düzenlenmiştir tarih ve 6900 sayılı Maluliyet, İhtiyarlık ve Ölüm Sigortaları Kanunu ile ise yaşlılık sigortası yeniden düzenlenmiş, ilave olarak sakatlık ve ölüm riskleri de kapsama alınmıştır. 56 Kamu kesiminde çalışan memurlara yönelik sosyal güvenlik düzenlemelerindeki dağınıklık 1950 yılında yürürlüğe giren 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu ile giderilmiştir ihtilali sonrasında hazırlanan 1961 Anayasası ile sosyal güvenlik kavramı ilk kez Anayasal güvence altına alınarak, 1961 Anayasasında yer bulmuştur. Bu Anayasanın 48. maddesinde; Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Bu hakkı sağlamak için sosyal sigortalar ve sosyal yardım teşkilatı kurmak ve kurdurmak devletin ödevlerindendir hükmüne yer verilmiştir tarih ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu (SSK) ile sosyal risklere karşı koruma sağlayan dağınık hükümler kaldırılarak öncesine nazaran daha kapsamlı güvence sağlayan yeni bir sosyal sigorta yasası yürürlüğe girerek SSK ya 53 Nusret EKİN-Yusuf ALPER ve Tekin AKGEYİK, Türk Sosyal Güvenlik Sistemi nde Arayışlar: Özelleştirme ve Yeniden Yapılanma, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: , İstanbul, 1999, s TALAS, Sosyal Ekonomi, 6 Baskı, Ankara 1983, s SÖZER, Son Yasal Değişiklikler ve Emeklilik Sorunu, Türk Sosyal Güvenlik Hukukunda Sorunlar ve Çözüm Önerileri, İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul 2001, ss Müjdat ŞAKAR, Sosyal Sigortalar Uygulaması, 6. Baskı, Beta Basım, İstanbul 2002, s

20 dönüştürülmüştür. İzleyen yıllarda bir çok kez değişikliğe uğrayan söz konusu kanun, 1999 tarih ve 4447 sayılı Kanunla kurulan İşsizlik Sigortası ile işsizlik riskini de kapsamına almıştır. Bağımsız çalışanların sosyal güvenliği ise daha sonraya bırakılmış, nihayet 1971' den itibaren sosyal sigorta kurumlarının kurumsal yapılanması 1972 yılında yürürlüğe giren 1479 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu,(Bağ-Kur) ile tamamlanmıştır. Bu kanunla; esnaf, sanatkar ile sanayi ve hizmet kesiminde bağımsız olarak çalışanlara malullük, yaşlılık ve ölüm gibi sürekli gelir kaybı oluşturacak sosyal risklere karşı sosyal güvence sağlanmış olmaktadır. Sağlık ve hastalık riskleri de daha sonra çıkarılan kanunlarla kapsamına alınmıştır tarihinde halk oylaması ile kabul edilen 1982 Anayasasında da 1961 Anayasasında olduğu gibi, uluslar arası normlara uygun olarak sosyal güvenliği anayasal bir hak olarak kabul etmiştir. Sosyal Güvenlik hakkı, Anayasanın 60. maddesinde; Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilat kurar biçiminde düzenlenmiştir. Anayasanın 61. maddesinde ise sosyal yardım ve sosyal hizmetlere ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Devletin sosyal güvenlik görevi mali gücü ile sınırlandırılmıştır. Anayasanın 65. maddesinde; Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, ekonomik istikrarın korunmasını gözeterek, mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir. şeklinde belirtilmiştir. Ülkemizde sosyal güvenlik sistemimiz bir bütün olarak incelediğimizde üç basamak şeklinde gruplandırılabilir. Birinci Basamak; Sosyal güvenliğin devlet tarafından sağlandığı ve gelirin yeniden dağılımını sağlayan çoğunlukla hem kuşaklar arası hem de aynı kuşak içinde farklı yaş grupları arasında, dağıtım esasına göre finanse edilen zorunlu sistem yani çalışanların katkıları ile, mevcut emeklilere yapılan ödemelerdir. Böylelikle gelirin yoksul insanlar lehine yeniden dağılımı sağlanarak ve kişilere asgari bir gelir düzeyi temin edilmiş olur. Kamu sosyal güvenlik kurumları Emekli Sandığı (1949), SSK(1945) 19