TRABZON KENTİ GELENEKSEL KONUT MİMARİSİ: SÜRMENE KONAKLARI

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TRABZON RÖLÖVE VE ANITLAR MÜDÜRLÜĞÜ TRABZON KENTİ GELENEKSEL KONUT MİMARİSİ: SÜRMENE KONAKLARI UZMANLIK TEZİ Ahmet CANSEVEN AĞUSTOS TRABZON

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TRABZON RÖLÖVE VE ANITLAR MÜDÜRLÜĞÜ TRABZON KENTİ GELENEKSEL KONUT MİMARİSİ: SÜRMENE KONAKLARI UZMANLIK TEZİ Ahmet CANSEVEN Tez Danışmanı Doç. Dr. Ömer İskender TULUK Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi AĞUSTOS ANKARA

3 KABUL VE ONAY Ahmet CANSEVEN tarafından hazırlanan TRABZON KENTİ GELENEKSEL KONUT MİMARİSİ: SÜRMENE KONAKLARI adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Ömer İskender TULUK (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

4 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Ahmet CANSEVEN Tez Konusu Tez Danışmanı : Trabzon Kenti Geleneksel Konut Mimarisi: Sürmene Konakları : Doç. Dr. Ömer İskender TULUK Kültür ve Turizm Uzmanlık Tezi çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012

5 SINAV YETERLİLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim..../ /201.. Ahmet CANSEVEN Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

6 ÖNSÖZ Ülkemizin birçok bölgesinde geleneksel mimari açısından önemli yapılar bulunmaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesi de, geleneksel mimarinin çeşitliliği açısından önemli özelliklere sahip bir bölgemizdir. Bu tez çalışmasında Doğu Karadeniz geleneksel mimarisi açısından özgün örnekler barındıran Sürmene geleneksel mimarisi incelenerek, Sürmene ağa konaklarının mimari nitelikleri ve sosyal yapılarına ilişkin belgeleme çalışması yapılmıştır. Doğu Karadeniz Bölgesi geleneksel konutlarının bir çoğu günümüze kadar ulaşsa da, bir kısmı bakımsızlıktan yok olmuştur. Ayrıca bölgenin kırsal yerleşim yerlerinde yöresel evlerin oluşturduğu karakteristik doku endüstriyel malzemeler ile oluşturulmuş ve bölge koşullarını önemsemeyen yeni yapılar nedeniyle bozulmuştur. Bu nedenlerden dolayı tez çalışmasında Sürmene yöresindeki geleneksel konutlar inecelenerek, yapım sistemi ve malzeme kullanımı açısından değerlendirmeler yapmak ve Sürmene yöresindeki ağa konakları ile ilgili mümkün olduğunca detaylı bilgi vererek, bu konakların mevcut durumlarının tespiti yapılarak, gelecek kuşaklara aktarılmasında katkı sağlamak amaçlanmıştır. Çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımın her aşamasında verdiği bilgi, öneri ve yardımları esirgemeyen, önerdiği yayınlar ile çalışmamı zenginleştirmeme yardımcı olan danışmanım Sayın Doç. Dr. Ömer İskender TULUK a teşekkürlerimi sunarım. Tez araştırmaları sürecinde yaptıkları katkılardan dolayı Trabzon Kültür Varlıkları Koruma Kurulu Bölge Müdürlüğüne teşekkür ederim. Çalışmam sırasında bana verdikleri destekler için Sevgili Sevil Aksu ya, Beyhan Sarıcaoğlu na, Emre Burnaz a, Çağdaş Çağlayan a ve tüm çalışma arkadaşlarıma, hayatım boyunca yanımda olan aileme teşekkür etmeyi bir borç bilirim. i

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER. ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ...vi FOTOĞRAF ve ŞEKİLLER DİZİNİ.....vii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1. GİRİŞ Tez Konusu Tezin amacı ve Kapsamı Tezin Önemi İKİNCİ BÖLÜM YÖNTEM 2. YÖNTEM Önceki çalışmalar Veri Toplama ii

8 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÜRMENE YÖRESİ TARİHİ, COĞRAFYASI, EKONOMİK DURUMU, İDARİ VE SOSYAL HAYATI 3. SÜRMENE YÖRESİ TARİHİ, COĞRAFYASI, EKONOMİK DURUMU, İDARİ VE SOSYAL HAYATI Sürmene Yöresi Tarihi Sürmene Yöresi Coğrafyası Sürmene Yöresi Ekonomik Durumu Sürmene Yöresi İdari ve Sosyal Hayatı...19 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÜRMENE YÖRESİ YERLEŞİM ÖZELLİKLERİ 4. SÜRMENE YÖRESİ YERLEŞİM ÖZELLİKLERİ Geleneksel Konutta Katların Kullanımı ve Plan Tipleri Katların Kullanımı Plan Tipleri Geleneksel Konut Yapı Malzemeleri ve Yapım Teknikleri Yapı Malzemeleri Yapım Teknikleri Geleneksel Konutta Yapı Elemanları Ana Elemanlar Yardımcı Elemanlar...48 iii

9 4.4 Geleneksel Konut ve Çevresi...50 BEŞİNCİ BÖLÜM SÜRMENE AĞA KONAKLARI 5 SÜRMENE AĞA KONAKLARI Sürmene Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı Yapının Tarihi, Konumu ve Yerleşim Özellikleri Yapım Sistemi Çatı Plan ve Mahal Analizi Cepheler Sürmene Haşim Ağa Konağı Yapının Tarihi, Konumu ve Yerleşim Özellikleri Yapım Sistemi Çatı Plan ve Mahal Analizi Cepheler Sürmene Memiş Ağa Konağı Yapının Tarihi, Konumu ve Yerleşim Özellikleri Yapım Sistemi Çatı Plan ve Mahal Analizi...87 iv

10 Cepheler...92 ALTINCI BÖLÜM DEĞERLENDİRME ve SONUÇ 6 DEĞERLENDİRME ve SONUÇ Değerlendirme Sonuç...99 KAYNAKÇA.100 ÖZET ABSTRACT 104 ÖZGEÇMİŞ v

11 SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ Bu tez kapsamında kullanılan kavram ve tanımlara ilişkin kısaltmalar aşağıda verilmiştir. M.Ö. : Milattan önce M.S. : Milattan sonra T.C. : Türkiye Cumhuriyeti o C : Santigrad derece : Derece ʹ : Dakika % : Yüzde cm: Santimetre m: Metre km:kilometre y.y.: Yüz yıl K.T.Ü: Karadeniz Teknik Üniversitesi vi

12 FOTOĞRAFLAR VE ŞEKİLLER DİZİNİ Üçüncü bölümün fotoğrafları ve şekilleri Şekil 3.1. Sürmene şehrinin kurulduğu yerler 11 Şekil 3.2. Sürmene ilçesi haritası...14 Şekil 3.3. Sürmene ilçesi ekonomik durumu.18 Dördüncü bölümün fotoğrafları ve şekilleri Şekil 4.1. Katların kullanımı...21 Şekil 4.2. Salonlu ev tipi 26 Şekil 4.3. Basit Aşhaneli tip...26 Şekil 4.4. Aşhaneye paralel geçiş hayatlı tip. 27 Şekil 4.5. Aşhaneye dik geçiş hayatlı tip 28 Şekil 4.6. Hayatlı Aşhaneli tip 28 Şekil 4.7. İç koridorlu tip...29 Şekil 4.8. Doğu Karadeniz ev plan tipleri...29 Şekil 4.9. Yöresel evlerde ahşap ve taş malzemenin yapı katlarına dağılımı.33 Fotoğraf 4.1. Dilaver Evi, Aksu Köyü, Sürmene.33 Şekil Tomrukla yapılan yığma sistem yapı..36 Şekil Boğaz geçme detayı 37 Fotoğraf 4.2. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı doğu cephesi.40 Şekil Duvar örgüleri.41 Fotoğraf 4.3. Dolgusu yapılmamış muska dolma yapı, Balıklı, Sürmene 42 Fotoğraf 4.4. Muska dolma yapı, Gültepe, Sürmene 42 Fotoğraf 4.5. İç duvarlar, Haşim Ağa Konağı, Gültepe Köyü, Sürmene.44 Şekil Çatı Tipleri..45 Fotoğraf 4.6. Konakta köşeleri yuvarlatılmış geniş saçaklar 47 Fotoğraf 4.7. Çatı örtüsü,aksu köyü, Sürmene 48 Fotoğraf 4.8. Pencere, kepenk, tepe penceresi, Memiş Ağa Konağı, Sürmene 50 Şekil Serender yapı elemanları.52 Fotoğraf 4.9. Serenderde kirişler, direkbaşı ve ahşap tekerlek.53 Fotoğraf Serender..55 vii

13 Fotoğraf 4.11 Dilaver Evi Serenderi, Aksu köyü Sürmene 56 Beşinci bölümün fotoğrafları ve şekilleri Fotoğraf 5.1. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı kuzey ve doğu cepheleri.57 Fotoğraf 5.2. Doğu Cephesi Görünüş 58 Şekil 5.1. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı çatı planı.59 Fotoğraf 5.3. Konakta köşeleri yuvarlatılmış geniş saçaklar.60 Şekil 5.2. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı bodrum kat planı...61 Şekil 5.3. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı yaşama katı planı 62 Şekil 5.4. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı yaşama katının kullanım analizi...63 Şekil 5.5. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı kuzey cephesi rölöve çizimi...65 Şekil 5.6. Ahmet Hacıyakupoğlu doğu cephesi rölöve çizimi...66 Fotoğraf 5.4. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı güney cephesi...67 Fotoğraf 5.5. Ahmet Hacıyakupoğlu Konağı batı cephesi...68 Şekil 5.7. Ahmet Hacıyaupoğlu Konağı batı cephesi rölöve çizimi...68 Fotoğraf 5.6. Haşim Ağa Konağı batı ve güney cepheleri...70 Fotoğraf 5.7. Haşim Ağa Konağı göz dolma duvarı...71 Fotoğraf 5.8. Haşim Ağa Konağı çatı örtüsü...72 Şekil 5.8. Haşim Ağa Konağı zemin kat planı...73 Şekil 5.9. Haşim Ağa Konağı zemin kat mekân analizi...74 Fotoğraf 5.9. Haşim Ağa Konağı zemin katta bulunan odaların tavanı...74 Şekil Haşim Ağa Konağı yaşama katı planı...75 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı Başoda süslemeli tavanı...76 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı Hayat mekânı...77 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı Baş Oda...78 Şekil Haşim Ağa Konağı yaşama katı mekân analizleri...79 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı batı cephesi...80 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı güney cephesi...81 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı doğu cephesi...82 Fotoğraf Haşim Ağa Konağı kuzey cephesi...82 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı kuzey cephesi...84 viii

14 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı göz dolma-pencere sistemi...85 Şekil Memiş Ağa Konağı çatı planı...86 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı Aşhane...87 Şekil Memiş Ağa Konağı Zemin Kat Planı...88 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı Hayat mekânı...89 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı Başoda tavanı...90 Şekil Memiş Ağa Konağı yaşama katı planı...91 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı Kuzeydoğu da bulunan oda...92 Şekil Memiş Ağa Konağı Kuzey Cephesi rölöve çizimi...93 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı doğu cephesi...94 Şekil Memiş Ağa Konağı güney cephesi rölöve çizimi...95 Fotoğraf Memiş Ağa Konağı batı cephesi...96 Şekil Memiş Ağa Konağı Batı Cephesi rölöve çizimi...96 ix

15 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1. GİRİŞ Ülkemiz mimari açıdan önemli ve zengin bir geçmişe sahiptir. Mimari geçmişin önemli bir bölümünü geleneksel konut mimarisi oluşturmaktadır. Geleneksel teriminde eskiden kalmış olma, denenmiş olma ve bu nedenle üstün tutulma, kuşaktan kuşağa aktarılma sözcükleri anahtar sözcüklerdir. Bu tanımlar mimarlık kapsamı içinde ele alınırsa geleneksel kullanım biçiminden (işlev), geleneksel kullanıcıdan, geleneksel malzemeden, geleneksel yapım yöntemlerinden, geleneksel strüktürden ve bunların tümünü içine alacak biçimde geleneksel yapı dan söz edilir. 1 Geleneksel terimi mimarlık alanında daha çok yapı ve yapım sistemleri dallarında yerleşmiş bir terimdir. 1 Sözen ve Tanyeli geleneksel yapımı endüstri öncesi çağa özgü inşaat teknikleriyle gerçekleştirilmiş her türlü yapım tekniği biçiminde tanımlamıştır. 2 Ülkemizin birçok bölgesinde geleneksel mimari açısından önemli yapılar bulunmaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesi de, geleneksel mimarinin çeşitliliği açısından önemli özelliklere sahip bir bölgemizdir. Bölgenin kendine has mimarisi, diğer bölgelerle farklı özellikler gösteren ikliminin ve topografyasının etkisiyle, yöre insanının bölgede bulunan malzemelerle kendi kültürünü ve birikimlerini kullanması sonucu oluşmuştur. Bölgede bulunan geleneksel konutlardan birçoğu geçmişten günümüze kadar ulaşmıştır. Bu konutların bir kısmı ise bakımsızlık ve ilgisizlikten yok olmuştur. Ayrıca bölgenin kırsal yerleşim yerlerinde yöresel evlerin oluşturduğu 1 M.Reşat Sümerkan, Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon: 1990, s.8. 2 M. Sözen ve U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü, İstanbul : Remzi Kitabevi,

16 karakteristik doku endüstriyel malzemeler ile oluşturulmuş ve bölge koşullarını önemsemeyen yeni yapılar nedeniyle bozulmuştur Tez Konusu Geleneksel konut mimarisi içinde Sürmene yöresi özgün konutları ile dikkat çekmektedir. Bu konutlar içerisinde Osmanlı döneminde yörenin idaresini elinde bulunduran ağaların konakları ayrı bir öneme sahiptir. Çalışmamda Sürmene geleneksel mimarisi incelenerek, Sürmene ağa konaklarının mimari nitelikleri ve sosyal yapılarına ilişkin belgeleme çalışması yapılacaktır Tezin Amacı ve Kapsamı Geleneksel mimari toplumumuzda önemli bir yere sahiptir. Toplumun özelliklerini yansıtır. Hem çağdaş yaşamın ilgi odağı hem de toplumun geçmişinin bir belgesidir. İnsan eseri ve zamanın ürünüdür. 3 Doğu Karadeniz geleneksel mimarisi yöre insanının doğa koşullarına ve topografyaya cevabı sonucu oluşmuştur. Yöre insanının özelliklerini yansıtır. Bölgede geleneksel konutların bir çoğu günümüze kadar ulaşsa da, bir kısmı bakımsızlıktan yok olmuştur. Günümüzde yöresel yapı gelenekleri, ekonomik, kültürel ve mimari birörnekleşme ile tehdit edilmektedir. 3 Betonarme, beton, tuğla, vb. malzemelerle yapılan ve bölge koşullarını önemsemeyen yeni yapılar, bölgenin karakteristik dokusunu bozmaktadır. Sürmene yöresi, geleneksel konut mimarisi açısından özgün örnekler barındırmaktadır. Bu tez çalışmasının amacı yöredeki geleneksel konutlar inecelenerek, yapım sistemi ve malzeme kullanımı açısından değerlendirmeler yapmak; Sürmene yöresindeki ağa konakları ile ilgili mümkün olduğunca detaylı 3 Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü,

17 bilgi vererek, bu konakların mevcut durumlarının tespitini yaparak, gelecek kuşaklara aktarılmasına katkı sağlamaktır Tezin Önemi Ülkemiz tarihi eserleri, doğal güzellikleri, termal kaynakları ve plajları ile turizm potansiyelinin yüksek olduğu bir ülkedir. Üç tarafı denizlerle çevrili olduğundan en çok deniz turizmi yapılmakta, ülke ekonomosine katkı en fazla deniz turizmi ile sağlanmaktadır. Ancak son yıllarda çeşitli faktörlerin etkisi ile insanların doğa ve kültüre verdikleri önem artmış, kültür turizmi de deniz turizminin yanında önemli bir turizm çeşidi haline gelmiştir. Kültür Turizmi, doğal ve tarihsel kültür varlıklarını, kültürel etkinlikleri ve güncel sanat eserlerini bazı sosyo-ekonomik olguları turistik bir ürün biçiminde gezginlerin hizmetine sunan bir turizm anlayışıdır. 4 Kültürel turizmi diğer turizm çeşitlerinden ayıran en önemli fark, onun öğrenme fonksiyonlu oluşudur. Kültür, insanların düşündüğü (tavır, inanç, fikir ve değerler), yaptığı (davranış ve yaşayış biçimleri) ve oluşturduğu (sanat eserleri, el sanatları, diğer kültürel ürünler) unsurları kapsamaktadır. Dolayısıyla kültür, süreçler (insanların düşünceleri ve yaşama biçimleri) ve bu süreçler sonunda oluşan ürünleri (binalar, el sanatları, sanat ve gelenekler) kapsamaktadır. 5 Bu ürünlerden sivil mimari örneklerinin kültür mirası içinde önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu tez kapsamında sivil mimarlık örneklerinin içerisinde Sürmene geleneksel konut mimarisi araştırılarak, geleneksel konut mimarisi içerisinde önemli bir yere sahip olan Ağa Konakları detaylı olarak incelenmiştir. Boniface ve Fowler, mirası, Yeryüzü üzerindeki en büyük gösteri olarak tanımlanan turizmin hayat kaynağı olarak tanımlamıştır. Miras sözlük karşılığı olarak ise bir neslin kendinden 4 Erişim Tarihi: A. Alioğlu, Sosyo-Kültürel Miras Turizmi ve Türkiye den Örnekler, Balıkesir Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Balıkesir,

18 sonra gelen nesle bıraktığı şeyler olarak tarif edilmektedir. Bu konakların mevcut durumlarının tespitleri yapılarak, gelecek kuşaklara aktarılması ile yörede gerçekleştirilen kültür turizminde gelişim sağlanacaktır. 4

19 İKİNCİ BÖLÜM YÖNTEM 2. YÖNTEM 2.1. Önceki Çalışmalar Doğu Karadeniz bölgesi geleneksel konut mimarisi üzerine çeşitli çalışmalar mevcutken, Sürmene geleneksel konut mimarisi ve ağa konakları üzerine yeteri kadar çalışma yapılmamıştır. WİNFİELD, D., SMİTH, M.Q., BALLANCE, S. ve POWELL, A. (1960) An Old Turkish House at Surmene Kastil adlı makalelerinde Sürmene Memiş Ağa Konağı hakkında bilgiler vermişlerdir. ÖZGÜNER, O. (1970), Köyde Mimari- Doğu Karadeniz isimli kitabında Doğu Karadeniz köy evlerini, toplum yaşayışını yansıtan yerleşmeyi, evin çevresini ve son olarak yapının elemanı olmamakla birlikte yapı içersinde anlam kazanan el sanatlarını araştırmış ve incelemiştir. SÜMERKAN, R. (1990), Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri isimli tez çalışmasında Doğu Karadeniz kırsal kesim evlerinde yapı elemanlarının nitelik ve nicelik değişimlerini incelemiş, saptanan yapısal uygulama farklılıklarının hangi etkenden kaynaklandığını (Fiziksel, Çevre koşulları, Malzeme veya Yapı Kültürü) irdelemiştir. KARPUZ, H. (1990), Türk Halk Mimarisi Sempozyumunda Trabzon Evlerinin Mimari Özellikleri isimli bildirisinde Trabzon şehir merkezindeki eski evleri incelemiş ve bazı örneklerini tanıtmıştır. 5

20 SÜMERKAN, R. (1990), Türk Halk Mimarisi Sempozyumunda Doğu Karadeniz de Kırsal Kesim Geleneksel Ev Plan Tiplerinin Yöresel Dağılımı isimli bildirisinde geleneksel ev plan tiplerini tanıtmıştır. AKDENİZ, F. (1994), Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin incelenmesi adlı tez çalışmasında Sürmene geleneksel konut mimarisni incelemiş ve belirlediği geleneksel konut örnekleri üzerinde analizler yapmıştır. BATUR, A. ve GÜR, Ş. Ö. (2005), Doğu Karadeniz de Kırsal Mimari isimli kitaplarında Doğu Karadeniz kırsal mimarisini inecelemiş, kırsal mimari örnekleri fotoğraflarla tanıtmışlardır. SÜMERKAN, R. (2005), Sürmene Lisesinin Tekne isimli dergisinde yayınlanan Sürmene de Bir Kale Ev - Memiş Ağa Konağı isimli makalesinde, Sürmene Ağa Konaklarından Memiş Ağa Konağı hakkında bilgiler vermiştir. TANRIVERDİ, Ö. ve GÜLER, Z. (2005), Sürmene Lisesinin Tekne isimli dergisinde yayınlanan Haşim Ağa Konağı isimli makalede, Sürmene Ağa Konaklarından Haşim Ağa Konağı hakkında incelemelerde bulunmuşlardır Veri Toplama Tez çalışması kapsamında, Doğu Karadeniz geleneksel konut mimarisi, Sürmene geleneksel konut mimarisi ve Sürmene Ağa Konakları ile ilgili yayımlanan kitaplar, dergiler ve kongre sunumları gibi kaynaklardan faydalanılmıştır. Sürmene Yöresinin tarihi, coğrafyası, ekonomik durumu, idari ve sosyal hayatı hakkında bilgiler içeren kaynaklar kullanılmıştır. Çalışma kapsamında yaşanılan en önemli sorun Sürmene geleneksel konut mimarisi ve Sürmene Ağa Konakları hakkında yeteri kadar bilimsel veri bulunamamış olmasıdır. Bu sorun yöre halkı, konakta yaşayan insanlar ve konak sahipleri ile görüşülerek hem geleneksel mimari, hem de konaklar hakkında bilgiler edinilerek giderilmiştir. 6

21 Bilimsel çalışmalara ulaşabilmek için yapılan kaynak araştırmasında; Trabzon da yer alan kütüphaneler, K.T.Ü. kütüphanesi ve veri tabanı, internetten ulaşılabilen kütüphane veri tabanları, üniversitelerin elektronik dergileri taranmış, Trabzon Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü, Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu arşivleri araştırılarak genel Sürmene kaynakçası edinilmiştir. 7

22 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÜRMENE YÖRESİ TARİHİ, COĞRAFYASI, EKONOMİK DURUMU, İDARİ VE SOSYAL HAYATI 3. SÜRMENE YÖRESİ TARİHİ, COĞRAFYASI, EKONOMİK DURUMU, İDARİ VE SOSYAL HAYATI 3.1. Sürmene Yöresi Tarihi İlçeye, Trabzon yıllıkları ve diğer kaynaklarda daha önce Humurgan adı ile anılmakta iken daha sonra suyu ve tabi güzellikleri bakımından diğer ilçelerden üstünlüğü sebebiyle güzellikten geldiği rivayet olunan Sürmene adı verilmiştir. 6 Yöre tarihi ile ilgili araştırmalarda bulunan, tarihçi ve araştırmacı yazar, Mehmet Bilgin bu şekildeki açıklamaların doğru olduğunu kabul ederek Humurgan ın Sürmene adından eski olduğunu düşünmüş ve önce Humurgan adını araştırmıştır. Ancak araştırmaları ilerlediğinde Sürmene isminin Humurgan isminden çok daha eski olduğunu gördüğünü belirtmektedir. Humurgan ismine ilk defa Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-u Kadime arşivi 29 numarada bulunan 1583 tarihli Trabzon Sancağı Mufassal Tapu Tahrir defterinde Zaruha köyü nün bir mahallesinin adı olarak rastlamamıza rağmen, ondan 120 yıl önce 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet in Trabzon u fethinden sonra idari bölümünde Sürmene bir nahiye ismi olarak kullanılmıştır. Ayrıca Sürmene, Trabzon Rum imparatorluğu ve Bizans döneminde de bir idari birim ismi olarak vardır. 6 Bilgin, eldeki bilgileri titizlikle değerlendirdiğinde zaman Humurgan isminin Sürmene ismi ile birlikte aynı merkezi göstermek için Cumhuriyet döneminden 6 M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları,

23 itibaren kullanılmaya başlandığını gördüğünü ifade etmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan haritalarda Humurgan isminin altına küçük parantez içinde Sürmene yazılması ya da Sürmene isminin altına Humurgan yazılması şeklinde olan bu işaretleme zamanla ortadan kalkmış ve Sürmene ismi tek başına bir merkezi göstermek üzere işaretlenmiştir. Oysa Osmanlı nın son dönemlerinde yapılan haritalarda Sürmene ismi bugünkü haritalarda işaretlenmiş bulunduğu noktaların biraz batısındadır. Farsça olan ve şaraphane, şarapevi anlamındaki Humurgan ismi ise Sürmene kazasına bağlı köylerden birinin ismi olarak biraz daha doğuda işaretlenmiştir. 7 Mehmet Bilgin, Sürmene isminin etimolojisini açıklamak konusunda Yugoslavya nın Prijtine Üniversitesi nden yer adları konusunda dünyada sayılı uzmanlardan birisi olan Ord. Prof. Dr. Skender Rızaj ın yardımına başvurmuştur. Ord. Prof. Dr. Skender Rızaj a göre Sürmene kelimesinin adı Phrygce dir. Surm kelimesi Fhrygce de mor renkli toprak, ağaç vesaire anlamındadır. Ania, yan, taraf, bölge anlamındadır. Surmania ise mor renkli toprakların bulunduğu bölge anlamındadır. Ayrıca Sürmene kelimesindeki r ve m harflerinin verdiği sesin oluşturduğu rem kelimesi Arnavutçada, Fhrygce de, Hititçede, Troyanca da bakır anlamındadır. Bütün bunların bir değerlendirmesini yaparsak, Sürmene bölgesi değişik madenler içeren (özellikle de bakır bakımından zengin maden yataklarına sahip bölge) olmalı ki Fryg ce renkli topraklar anlamını taşıyan bir isimle isimlendirilmiştir. Bölgede bulunan bakır ve diğer maden yataklarının tarihin en eski dönemlerinden beri işletildiği bilinmektedir. 7 Yazılı kaynaklarda Sürmene den ilk defa Arrianus un Periplo Ponto Euxine adlı eserinde bahsedildiği belirtilmektedir. M.S yıllarında yazdığı tahmin edilen eserde Trabzon dan Sebastapoli ye kadar Karadeniz kıyıları anlatılır. 8 7 M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, M. Bilgin, Sürmene Şehrinin Kurulduğu Yerler, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), 19 Mayıs Üniversitesi, Samsun: Sönmez Matbaa ve Yayınevi, 1990, s

24 Arrianus un kitabında Sürmene ile ilgili şu ifadeler yer almaktadır. Trabzon dan yelken açtıktan sonra ilk gün İssipirto ya demir attık. Orada garnizondaki piyadeleri teftiş ettik. 9 Trabzon dan sonra katettiğimiz mesafede aşağıdaki nehirlerin deltasından geçtik. Trabzon da 180 stadien (yaklaşık 33,3 km) uzaklkıktaki İssiporto dan adını alan isso nehri, issiporto dan 90 stadien(yaklaşık 16,650m) uzaklıkta olup colch ların bölgesini Tsancia dan ayıran Ofi nehri 9 Arraniaus un Trabzon un yaklaşık 33.3 km doğusunda bahsettiği İssiporto/Yssiportı/Hyssiporto Limanı Karadeniz in sayılı tabii limanlarından Tarihi Sürmene (günümüzde Araklı) limanıdır. Bu limandan adını alan İsso/Hyssus nehri ise Tarihi Sürmene nehri olan günümüzdeki Karadere dir. Arranius un bize bahsettiği Hyssus da bir Roma garnizonu vardı. Bu garnizonun yerleştiği kale de limanın sahilinde ve Karadere nin ağzında kurulmuştu. Bugün Araklı çarşısının güney-batı kenarında bulunan kale harabesi (Araklı Kalesi) bu yeri belirler. 9 Bilgin e göre, bir Roma Askeri üssü olarak rastlanan Sürmene nin kuruluşu muhtemelen İmparator Traijan zamanına (M.S ) kadar inmektedir. Tarihi Sürmene bölgesinin sahilinde rastlanan 9 adet kale harabesi bu bölgenin askeri önemi konusunda fikir verebilecek özelliktedir 9 (Resim 3.1.). 9 M. Bilgin, Sürmene Şehrinin Kurulduğu Yerler, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), 19 Mayıs Üniversitesi, Samsun: Sönmez Matbaa ve Yayınevi, 1990, s

25 Şekil 3.1. Sürmene şehrinin kurulduğu yerler 10 Mehmet Bilgin yaptığı araştırmalar sonucunda Sürmene nin tarihte birçok kere farklı yerlerde kurulmuş olduğunu tespit etmiştir. Sürmene nin ikinci defa kurulmuş bulunduğu Canayer, ilk kurulduğu Karadere ağzındaki Hyssus/Sourmania/Susarmia ya göre daha stratejik bir noktadadır. Sürmene Şehri üçüncü defa 1458 yılında, Uzun Hasan ın zevcesi olan Trabzon prensesi Thedora Kommen in çeyizi olarak Halanik köyünde yeniden kurulmuştur. Sürmene Osmanlı lar tarafından 1461 yılında fethedilmiştir. Fethedildiği zaman Halanik köyündeki yerinde bulunmaktadır. 19.yy. başlarında bölgede yaşanan büyük karışıklıklar, çıkan isyanların sonucunda, Trabzon Valisi Hazinedaroğlu Osman Paşa isyanı bastırmak ve bölgede ıslahat yapmak üzere Tirebolu voyvodası Kahyaoğlu Emin Ağa yı göndermiştir. Tımar sahiplerine ait dükkânlardan oluşmuş Sürmene çarşısı yaktırılmış, çarşının yok olması buradaki Sürmene şehrinin de sonu olmuştur. 10 Halanikte ki Sürmene nin dağıtılmasından sonra, doğuda Manahos deresi vadisindeki köyler için Manahos un denize döküldüğü yerde Humurgan köyünün sahil kesiminde, batıdaki Karadere Vadisindeki köyler için Karadere nin denize 10 M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları,

26 döküldüğü yerin batısında Araklı da haftanın bir günü Pazar kurulmaya başlamıştır. Birkaç yıl sonra her iki pazarda da birer çarşı oluşmuştur. Humurgan daki çarşı yerinin elverişli olmasından dolayı dağıtılan Sürmene nin ticari potansiyeli toplanmış, gelişerek büyümüştür. Araklı daki çarşı ise çevresindeki bataklık alanların yaz aylarında yarattığı sıtma tehlikesine rağmen yeniden organize edilen Sürmene nin merkezi olduğu için mevcudiyetini devam ettirmiştir yılında yayınlanan vilayet nizamnamesine göre; Sürmene bir nahiye olarak yeniden organize edilirken merkezi Araklı burnu üzerindeki Konakönü mevkiine taşınmış ve Of kazasına bağlanmıştır yılında Sürmene kaza olduğu zaman merkezi Araklı kasabasıdır. Fakat çevresindeki bataklıklar nedeniyle buradaki çarşı gelişememiştir. Kaza olduktan sonra kurulması zaruri olan Sürmene Belediye teşkilatı, Humurgan, Zaruha ve Golonsa köyleri birleştirilerek mahalle haline getirilmiş ve Humurgan da kurulmuştur yılında seferberliğin ilanından sonra Kaymakamlık, nüfus ve tapu gibi dairelerin Konakönü nde, askerlik şubesi ve telgrafhane gibi dairelerin Humurgan da olmasının yarattığı kargaşalık bahane edilerek memurlar arasında yapılan bir seçim sonucuna uygun bir şekilde Sürmene Kazasının idare merkezi Humurgan a taşınmıştır. Şimdiki hükümet konağının bulunduğu arsada mevcut bir binaya yerleştirilmiştir. Fakat 1916 daki Rus işgali ile Sürmene hükümet daireleri Ordu şehrine göçmüşlerdir. Daha sonra bu konak da içinde askerler için fasulye depolandığından dolayı tahliye edildikten sonra yakılır yılında Sürmene işgalden kurtulmuştur. Sürmene nin kurtulmasından sonra bölge bir müddet idari bakımdan başıboşluk yaşamıştır. Herkes silahlıdır, halk her yerde partiya denilen silahlı gruplar halinde dolaşmaktadır. Aşağı Aksu daki merkez etrafında toplanmış Rum köylerinde kalan Rumlar da kendi gençlerinden 11 M. Bilgin, Sürmene Şehrinin Kurulduğu Yerler, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), 19 Mayıs Üniversitesi, Samsun: Sönmez Matbaa ve Yayınevi, 1990, s

27 silahlı çeteler oluşturmuştur. Fakat Mart 1918 den itibaren topraklarını terk edip muhacır çıkanların dönmeye başlaması ve Türklerin tekrar eski nüfus üstünlüklerini sağlamaları ile pek bir başarı elde edemeyeceklerini anladıkları için Rusya ya, özellikle Rum nüfusun yoğun olduğu Batum havalisine göç etme hareketleri hızlanmıştır. 12 Sürmeneli ler, Kurtuluş Savaşı sırasında da önemli bir rol üstlenmişlerdir. Sürmeneli ler, bulundukları vilayetlerde Milli Mücadele için çalışırken Sürmene dekiler de Rum çeteleri tehlikesi atlatıldıktan sonra, gruplar halinde, Giresun ve Bafra civarında, Batı Karadeniz, Adapazarı ve Eskişehir taraflarında Kuavayi Milliyeye ve düzenli orduya katılmışlardır. 12 Kurtuluştan sonra Sürmene tekrar Humurgan mevkiine taşınır. Araklı daki kasaba ise Karadere Nahiyesi olarak organize edilerek Sürmene kazasına bağlanır Sürmene Yöresi Coğrafyası Sürmene İlçesi, Trabzon ilinin 36 km doğusunda, Trabzon-Rize devlet yolu üzerinde kurulmuştur. Dünya üzerinde kuzey yarım kürenin doğu yarısında, dünyanın kuzey doğusunda bulunan Anadolu yarımadasının Karadeniz bölgesinin Doğu Karadeniz bölümünde doğu boylamı ve kuzey enlemi üzerinde yer alır. Doğusunda of, batısında Araklı, güneyinde Köprübaşı ve Gümüşhane ili, güneydoğusunda Dernekpazarı, kuzeyinde Karadeniz bulunur. Sürmene nin yüz ölçümü 226 km² olup, denizden yüksekliği 10 m.dir. Sürmene mülki idari yönetim bakımından Trabzon iline bağlı olup ilçe düzeyindedir 14 (Resim 1.1.). 12 M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, M. Bilgin, Sürmene Şehrinin Kurulduğu Yerler, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), 19 Mayıs Üniversitesi, Samsun: Sönmez Matbaa ve Yayınevi, 1990, s Erişim Tarihi:

28 Şekil 3.2. Sürmene ilçesi haritası 15 Sürmene nin içinde bulunduğu Doğu Karadeniz bölümü Türkiye nin en yüksek ve en engebeli sahalarından biridir. Bölümün çok büyük bir kısmını Doğu Karadeniz dağları oluşturur. Sürmene bu dağlık sahanın Karadeniz ile birleştiği kıyı kuşağında yer alır. Sürmene ve çevre kıyıları, arka sahada denize paralel olarak uzanan Doğu Karadeniz dağlık kütlesinin etkisiyle, boyuna kıyı tipine sahiptir. Kıyıda girinti ve çıkıntı çok azdır. Çıkıntılar güneydeki dağların etek uzantıları, girintiler ise akarsu ağızlarıdır. Denizin karaya girinti yaptığı en önemli yerler ilçe merkezi batısındaki Köprübaşı deresi ağzı ve Araklı-Sürmene sınırının bir kısmını oluşturan Küçükdere akarsuyunun denize döküldüğü kesimdir. Kıyıda kıyı ovası yoktur. İlçe merkezinin oluşturulduğu alan dolgu sahasıdır ve bu sahanın hemen ardından dağların etekleri başlar ve yükseklik kuzeyden güneye doğru kademeli bir şekilde artar. 15 Sürmene de Karadeniz iklimi etkilidir. Kışları ılık, yazları fazla sıcak olmayan ılıman nemli bir iklimdir. Bol yağış alır. En fazla yağış sonbahar mevsiminde düşer. Sürmene yöresinde sıcaklıklar, yaz-kış ve gece gündüz boyunca büyük ölçüde değişmez. Yıllık ve günlük sıcaklık farkları çok azdır. Nem denizin de etkisiyle oldukça yüksektir. Yazın %65-70 civarında, kışın yaza göre biraz daha 15 Erişim Tarihi:

29 düşüktür. Sürmene de kuzeybatı ve kıble yönlerinden esen rüzgar mimari açıdan hakim rüzgarlardır. Kuzeybatıdan esen rüzgârlar ile denizde dalga yüksekliği zaman zaman 1,5 2 m yi bulur. Sürmene ülkemizin en çok yağış alan bölümünde bulunduğundan burada yılın 2/3 lük diliminde hava kapalıdır. Sürmene yöresinde iklimin denizin etkisinde ve ılıman oluşu, gür bir bitki örtüsü oluşmasını sağlamıştır. Sürmene nin de içinde bulunduğu Karadeniz bölgesi, ülkemizin çeşitli özellikteki orman ve ormanlara katılan ağaç ve çalı türleri bakımından en zengin bölgesidir. Sahilden 800 m. yüksekliğe kadar geniş yapraklı ağaçlar hâkim durumdadır. Bu bitki örtüsü topluluğunun en çok görülen ağaçları kızılağaç, kestane, gürgen ve kavak gibi orman ağacı bitkileridir. Kıyı şeridinin vadi boylarında olmak üzere, hemen hemen her tarafta kızılağaç görülür. Kestane toplu halde m yüksekliklerde bulunur. 500 m yüksekliğe kadar olan bölümlerde fındık ve çay bahçeleri görülür. Bunların dışında elma, armut, erik, kiraz, üzüm, incir, limon, mandalina ve portakal da mevcuttur. 16 Kıyı kesiminde geniş yapraklı ağaçlar hâkimken, güneye doğru gidildikçe ladin ve köknar gibi iğne yapraklı ağaçlara rastlanır. Geniş yapraklı ağaç kuşağının sınırı olan 800 m lerden 1600 m lere kadar olan bu kısım karışık yapraklı ağaç kuşağının görüldüğü kısımdır. Yükselti arttıkça, iğne yapraklı ağaçlar artarken, geniş yapraklı ağaçlar azalır m lerden sonra yayla sahaları bulunur. Bu sahaların en önemli bitki örtüsü alpin dağ çayırlarıdır. Bu çayırlar yaylalarda hayvanların başlıca besin kaynağıdır. Buralar yazın mera-otlak olarak kullanılır. Sürmene ilçesindeki yaylalar içerisinde en büyükleri Gök Yaylası dır. Taşlı, Tatlısu, Mincara, Madur, Harman, Yargın, Müyük kangel, Küçük Kangel, İsmail Ağa, Kutlusu, Seslikaya, Yedipare, Vizara yaylaları yörenin adı duyulmuş yaylalarındandır Erişim Tarihi: M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları,

30 Jeolojik oluşumların sonucu olarak bölgede çeşitli kütle ve kayaçlar bulunur. Bunlar; grandiosit, bazik, tüfler, ardesit, granit, tüfler, aglomeralar, konglomeralar, kiraçtaşı, kumtaşı, kiltaşı, kum, kil ve şisttir. 18 Sürmene de akım ve uzunluk bakımından iki önemli akarsu bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi ilçe merkezinin hemen batı yanından denize dökülen Manahoz Deresidir. Manahoz deresinin vadisinin enine profili kıyıdan Muratlı köyü aşağılarına kadar geniş tabanlı vadi tipindedir. Akarsuyun dağlık sahalardan aşındırıp getirdiği alüvyonları eğimin azalması ve taşıma gücünün düşmesi nedeniyle bu içinde biriktirir. Alüvyonlarla kaplı olan bu saha, verimli topraklara sahiptir. Sürmene nin ikinci en önemli akarsuyu Küçükdere dir. Armutlu köyü ve aşağılarından itibaren Sürmene ile Araklı sınırını oluşturur. Kaynağını Madur tepesinin kuzey yamacından alır ve Küçükdere havzası boyunca akarak Sürmene ilçe merkezinin 2,5-3 km kadar batısından denize dökülür. Denize döküldüğü yerden Küçükdere Nahiyesi yerleşimine kadar olan kısım, akarsuyun aşındırıp taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle oluşmuştur. Verimli topraklara sahip bu alüvyon sahada fındık yetiştirilmektedir. Sürmene de bu iki akarsu dışında bulunan küçük akarsular doğudan batıya doğru şunlardır: Yazlık, Çamburnu, Gökçesu, Kaban, Kastel, Balıklı, yalı Musalı, Soğuksu, Orta Mahalle, Çamlıca, Zeytinli ve Petekli dereleridir. Sürmene ilçe merkezinde sıcaklığı 17 C olan maden suyu bulunmaktadır. Sürmene de doğal ve yapay göl bulunmamaktadır. Ancak Madur tepesinin zirvesinde bulunan çukurlukta, güçlü ve sürekli yağışların etkili olduğu zamanda yağmur suları birikerek geçici göl oluşturmaktadır. 18 Genel olarak bütün Karadeniz kıyılarında, özel olarak da Sürmene ve çevre kıyılarında en büyük hidrografik unsur kuşkusuz, Karadeniz dir. Sürmene yi 18 Erişim Tarihi:

31 kuzeyden çeviren Karadeniz kıyının şekillenmesinde, iklim, toprak, bitki örtüsü gibi konularda çok etkili bir rol oynamaktadır Sürmene Yöresi Ekonomik Durumu Sürmene yöresi tarihi ticaret yollarının başlangıcında olması, sahip olduğu demir, bakır gibi maden yatakları ve bölgede üretilen ve sanayi devrimine kadar devam etmiş olan ip, balmumu v.b. ürünler ile çevredeki ormanlık alanların fazla olması ve bunlardan kereste elde edilmesi özellikleri ile diğer bölgelerin ilgisini çekmiştir. Tabii bir liman oluşu, gemi imalatının ve deniz taşımacılığının gelişmesi; kışın Karadere, yazın Sürmene Deresi Vadisi nden Bayburt la ulaşımın sağlanabilmesi, Sürmene yöresinin önemli bir ticaret merkezi olmasını sağlayan ana unsurlardır. 20 Sürmene de önceden maden işletmeciliği, bez dokumacılığı, ağaç işleri, iplik imalatçılığı ve boyacılık, bıçakçılık, deniz taşıtları yapımcılığı, balık yağı, balık avlama ağı v.b. birçok dalda üretim yapılmaktaydı. 20 Günümüzde ise Sürmene de geleneksel bıçak ve silah imalatı yok denilecek kadar azalmıştır. Soğuksu mahallesinde sayıları az da olsa el yapımı bıçak imalatı sürmektedir. Bıçak imalatçılarının bir araya gelerek kurdukları şirketin modern tezgâhlarda bıçak imalatı da devam etmektedir. En yaygın zanaat türü ise demirciliktir. İlçede birçok küçük sanayi kuruluşu faaliyet göstermekte iken, bunun yanında büyük sanayi kuruluşları da vardır. 1 i devlete ait olmak üzere, 9 özel çay fabrikası mevcuttur. 2 Bıçak Yapımı Fabrikası ve 1 Tersane mevcuttur. Yeniay ve Çamburnu beldelerinde 8 firmanın faaliyet yürüttüğü tersanelerde balıkçı gemileri, kotra, yük ve diğer taşıma gemileri yapılmaktadır Erişim Tarihi: M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, Erişim Tarihi:

32 İlçe nüfusunun %80 i geçimini ziraatla sağlar. En çok gelir getiren ürün çay ve fındıktır. İlçede 2398 hektar alanda çay, 507 hektar alanda mısır, 3527 hektar alanda fındık üretimi, 102 hektar alanda ise çeşitli tarımsal üretim yapılmaktadır. Yıllık; ton yaş çay, 1014 ton mısır, 2822 ton fındık üretilmektedir. Sebzecilik ve meyvecilik gelişi güzel yapılmakta ve her aile kendi ihtiyacını karşılayacak şekilde üretmektedir. 22 İlçede arazinin büyük bir bölümünün tarıma ayrılması hayvancılığın gelişmesini engellemiştir. Hayvancılık daha çok yukarı kesimlerdeki köylerde yapılmaktadır. Diğer köy ve mahallelerdeki aile hayvancılığı diyebileceğimiz yalnız kendi ihtiyacı için sığır ve koyun beslenmektedir. Sürmene nin tabii limana sahip olmasından dolayı, balıkçılık ilçede çok gelişmiştir. Şekil 3.3. Sürmene ilçesi ekonomik durumu Erişim Tarihi: Filiz Akdeniz, Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: 1994, s

33 3.4. Sürmene Yöresi İdari ve Sosyal Hayatı Günümüzde Sürmene 1 merkez belediyesi, Çamburnu, Ormansever, Oylum ve Yeniay olmak üzere 4 belde belediyesi, 24 köy ve 9 mahalleden oluşmaktadır. 20 İlçe merkezinde ve beldelerde toplu yerleşim olmakla birlikte, köy ve mahallelerde dağınık bir şekilde yerleşme alanları oluşmuştur. Bu da yörenin meyilli ve dik yamaçlı olmasından kaynaklanmaktadır. Sürmene nin toplum yapısında Osmanlı fethine kadar büyük değişmeler olmamış ancak fetihten sonra değişiklikler olmuştur. Toplum yapısının değişiminde en fazla etkili olan, günümüzde ve geçmişte olan göç olaylarıdır. Sürgün politikası Osmanlıların hâkimiyeti altında olan topraklarda olduğu gibi yeni fethettiği ülkelerde kullanılan bir yoldur. 24 Eskiden Sürmene de geniş aile yapısı görülmektedir. Geniş ailede dede, nine, anne, baba, çocuklar ve gelinler bir arada yaşamakta olup, evin geçimini ailede bir bazen iki kişi sağlamaktaydı. Evlenen erkek çocuklar baba evinde kalmak zorundaydılar. Babadan sonra annenin sözü dinlenirdi. Miras hakkı yalnız erkek çocuklarındı. Günümüzde yaşama biçimi değişmeye başlamıştır. Artık evlenen çocuklara ayrı ev açılmaktadır. Eskinin büyük konutlarının yerini daha küçük konutlar almaktadır. 25 İlçenin 2009 yılı nüfus sayımına göre nüfusu dır. Sürmene yöresinin belediyelere göre nüfus dağılımı şu şekildedir. 25 Merkez Belediyesi Yeniay Belediyesi Çamburnu Belediyesi Oylum Belediyesi Ormanseven Belediyesi M. Bilgin ve O. Yıldırım, Sürmene, Trabzon: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, Erişim Tarihi:

34 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÜRMENE YÖRESİ YERLEŞİM ÖZELLİKLERİ 4. SÜRMENE YÖRESİ YERLEŞİM ÖZELLİKLERİ 4.1. Geleneksel Konutta Katların Kullanımı ve Plan Tipleri Geleneksel konutta plan şeması oluşurken iklim, topografya, yerleşme, malzeme ve yapı tekniği gibi ölçülebilen fiziki faktörlerin yanı sıra, yöre insanlarının yaşayış biçimi, örfleri, adetleri, kültürleri gibi ölçülemeyen değerlerin de etkisi altında kalmaktadır. Geçmişte geleneksel konut oluşturulurken halk yörede bulunan yapı ustalarına ihtiyaçlarını ve önerilerini bildirir, yapı ustaları ise bu öneriler ve kendi tecrübeleri sonucunda geleneksel konut plan tiplerini oluşturmaktaydı. Oluşturulan bu plan tipleri ve teknikler yıllarca ustalar tarafından denenmiş ve yöre için en uygun şekilde geliştirilmiştir. Yöre halkının yaşayışında ise çok fazla değişiklik olmamakta, yaşama şekilleri çok yavaş değişmekte ve uzun yıllar almaktadır. Böylece ustalar tarafından geliştirilen plan şemaları uzun yıllar boyunca değişmemektedir. Günümüzde ise konut plan şemaları mimarlar tarafından oluşturulmaktadır. 26 Sürmene yöresinde konutların yerleşim biçimi üzerinde manzara ve güneşten çok arazinin eğimi etkili olmuştur. 27 Konutlar eğimin durumuna göre iki veya üç 26 Filiz Akdeniz, Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: 1994, s Orhan Özgüner, Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları,

35 katlı olarak inşa edilmektedir. İki katlı yapılarda ilk kat ahır katı, ikinci kat yaşama katıdır. Üç katlı yapılarda ise ilk kat ahır katı, ikinci ve üçüncü katlar ise yaşama katı olarak kullanılmaktadır. Eğimin çok olduğu bazı yerlerde ahır ve yaşama katı arasında eğimden kazanılan bir ara kat oluşturulmuştur. 28 Şekil 4.1. Katların kullanımı Katların Kullanımı Ahır Katı: Ahır katı, eğimli arazide kurulan yöre evlerinde, eğimin aşağı tarafında, eğimden kazanılmış yükseklik içinde oluşturulmuştur. Ahır katı duvarları moloz taş, yonu taş ve kesme taş duvardan kagir yığma sistem olarak oluşturulurken, cm arasında değişmektedir. Duvar eğimden dolayı genellikle bütünüyle toprağa gömülü durumdadır. Ahır katının döşemesi genellikle toprak döşemedir. Ahır katına girişler çoğunlukla konut girişleri ile ters yönde verilmektedir. Konut içinden ahır katına giriş olduğu gibi, ahır katında iki girişin bulunduğu örneklerde görülmüştür Filiz Akdeniz, Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: 1994, s

36 Ara Kat: Eğimin çok olduğu bazı yerlerde ahır ve yaşama katı arasında eğimden kazanılan bir ara kat oluşturulmuştur. Bu örnekler yörede çok rastlanılmamıştır. Ara kat bazı örneklerde ahır katı ile bir tutulmuş ve depo olarak kullanılmıştır. Bazı örneklerde ise yaşama katı olarak kullanılmıştır. Ana kat: Yapı içerisindeki en önemli kattır. Yapıya giriş genellikle bu kattan yapılmakta, işlev olarak en büyük ağırlık yaşama katında toplanmaktadır. Yaşama katında, konutun her iki tarafında yer alan giriş bölümleri ana aks üzerinde yer almaktadır. Bu aksa sokak denilmektedir. 29 Yaşama katı gündüz kullanılan bölüm ve gece kullanılan olmak üzere iki kısımdır. Gündüz kullanılan mekânlar, gece kullanılan mekânlara göre daha az aydınlıktır, içerisi loştur. Gece kullanılan yatak odaları daha aydınlıktır. Gündüz kullanılan bölümlerin döşemesi çoğunlukla sıkıştırılmış toprak veya taş iken, gece kullanılan bölümlerde ahşap döşeme kullanılmıştır. Geleneksel konutta tuvaletler dışarıda konumlandırılmışken, bazı yaşama katlarında içeri alınmıştır Plan Tipleri Geleneksel konutta plan şemasının belirlenmesinde iklim, topografya, manzara, malzeme gibi etkenler ikinci derecede önemliyken, en önemli etken halkın yaşayışında aranmalıdır. Halkın yaşayış biçimi neticesinde, gündüz kullanılan ve 29 Filiz Akdeniz, Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: 1994, s

37 gece kullanılan mekânlar, tüm ev halkının kullandığı mekânlar gibi bölümlerle bu plan şeması oluşturulur. Ev içinde her bir odanın belirli bir fonksiyonu vardır ve belirli kimselere hizmet eder. Fakat bunların yanı sıra çeşitli ihtiyaçlara cevap veren ve bütün ev halkının bir araya geldiği, evin büyük bir mekânı vardır. Bütün plan tiplerinde görülen bu mekâna, muhtelif bölgelerde hayat, çardak veya salon gibi değişik isimler verilmektedir. Aynı mekânın devamı olan ve dışa açılan kısımlardan ayırmak için de, iç hayat, dış hayat, iç çardak, dış çardak ve açık salon diye bir adlandırma da yapılmaktadır. 30 Doğu Karadeniz kırsal kesim mimarisini inceleyen Orhan Özgüner, bölgeyi Hopa-Samsun arasında taramış ve bu kesimlerde iki plan tipinin kullanıldığını belirlemiştir. 1- Hayatlı tip 2- Salonlu tip Plan düzenleyicisi olan mekânlar bölgenin doğusuna Artvin e doğru hayat, batıda Samsun a doğru ise salon ismi ile kullanılmaktadır. İki plan tipinin arasında fonksiyon yönünden farklar bulunmaktadır. Özgüner, hayatlı ve salonlu tiplere, bu tiplerin aralarındaki fonksiyon yönünden farklara şu şekilde değinmiştir; Hayat, bir şehrin meydanı gibi ev halkını bir araya getirir, eve girilince karşılaşılan ilk kapalı mekân burasıdır. Ocak buradadır, pişirme, yemek ve 30 Orhan Özgüner, Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları,

38 bunlara bağlı ambar, kiler gibi depolar buraya açılır. Evin diğer kısımlarına gitmek için hayattan geçilir. Bütün aile sofra etrafında burada toplanır. Ocak hayatın en belirli elemanıdır. Fonksiyonu ve strüktürü ile yerini alır. Aile üzerinde psikolojik etkisi vardır. 31 Hayatın aile fertlerini bir araya getirme niteliği aynen salonda da vardır. Fakat salonda yemek pişirilmez, bundan ötürü ocak yoktur. Mutfak ayrı bir mahaldir. 31 Hayat, evin boylam ekseni üzerinde yerini bulur, salon ise çapraz ekseni üzerindedir. Mutfağın ayrı bir mekân olması iki yönden açıklanabilir: Fonksiyon ayrımı belirli olarak yapılmıştır. Mutfağın döküntüsü kiri salona tesir etmez; evin kadını gelen giden misafirlerin gözünden uzaktır. 31 Hayatın döşemesi başlangıçta sıkıştırılmış toprak veya taştır, bazı örneklerde olduğu gibi ışığın yeterli olmamasından ötürü içerisi loştur. Ayrıca yanan ateş etrafı islendirir. Bu mahzur düşünüldüğünden odalar, hayatın devamı olan ve bir kapı ile ayrılan çok daha aydınlık ve kolayca temiz tutulabilen bir ikinci orta mekâna açılır. Bazen bu orta mekân dışarıya doğru çardak şeklinde veya açık ve kapalı çıkma olarak uzanır. 31 Salonlu tipte orta mekân tektir ve bütün odalar buraya açılır, yalnız dar bir orta sokak yapının arkasındaki tuvalet ve kilerle bağlantıyı sağlar. 31 Hayatlı ile salonlu tip arasında bir diğer önemli fark da bunların büyüme, genişleyebilme özellikleridir. Hayat boylamasına bir eksen üzerinde olduğu için yapı da bu eksen boyunca ve uzunlamasına genişleyebilir. Salonlu tipte ise durum başkadır. Orta mekân köşede ve çapraz eksen üzerinde olduğu için yapı ancak dikine genişleyebilir. Bu sebepten ötürü salonlu tipte iki katlı evlere bucak ve ilçelerde daha çok rastlanır. Yapının iki katlı olması dağınık 31 Orhan Özgüner, Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları,

39 yerleşmeden toplu yerleşmeye bir geçiş ve bir kentleşme göstergesi sayılabilir. Hayatlı tipte de iki katlı evler vardır. Fakat şema, tek katlı bir ev planına göre yapıldığından daha çok arazinin meyilli olmasından ötürü çıkan bir alt kat ile esas kat arasındaki bağlantı zayıftır. 32 Haşim Karpuz ise Trabzon ili için yaptığı bir sınıflamada hayatlı ve aşhaneli diye iki tip ayırt etmiştir. Karpuz a göre hayat, odalar arasında yer alan ve odalara geçiş sağlayan bir mekândır. Aşhane ise Özgüner in hayat diye nitelendirdiği mekânla eş anlamlıdır ve Trabzon özeli için doğrudur. Yani, gündüz eylemlerinin geçtiği mekân olup, bu tipte odalar doğrudan aşhaneye açılır. 33 Sümerkan, Doğu Karadeniz de yukarıda sözü edilen terimler (ve başkaları) arasında kavram kargaşası olduğunu ve çoğu yerlerde benzer mekânlara farklı adlar verildiğini belirtmektedir. İşlev farklılığı, plan özelliklerini etkilemekte, böylece ev içindeki konumu aynı fakat işlevi farklı mekân unsurları değişik plan tiplerinde gözlenmektedir. Belli bir mekânın plan içinde konum değiştirmesi de tip çeşitliliğini arttıran bir olgu olmaktadır. 33 Sümerkan, Karadeniz geleneksel konut plan tiplerini salonlu tip, basit aşhaneli tip, geçiş hayatlı/aşhaneli tip, hayatlı/aşhaneli tip, iç koridorlu tip olmak üzere sınıflandırmış ve bu plan tiplerini şu şekilde açıklamıştır. 1- Salonlu Tip Evler: Girişte, yalnızca oturma amacına yönelik düzenlenmiş ortak bir mekân olan salona sahip evlerdir. Genellikle mutfak dâhil üç oda salona açılır. Girişe yakın olma özelliği ile bu mekânın yazın daha çok 32 Orhan Özgüner, Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, M. Reşat Sümerkan, Doğu Karadeniz de Ev Plan Tipleri, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri (Konya, 5-7 Mart 1990, Ankara: Ofset Repromat Matbaası, 1991, s

40 kullanıldığı gözlenmiştir. Mutfak ile bir yatak odası eğimin yukarı bölümündedir. Diğer oda yeni evlenen çocuğa verilir. Mutfak da gerektiğinde yatma amacıyla kullanılabilir. Salonlu ev tipi şekilde gösterilmiştir. 34 Şekil 4.2. Salonlu ev tipi Basit Aşhaneli Evler: Tipe adını veren aşhane mekânı, gündüz eylemlerinin geçtiği toprak zeminli büyük bir mekândır. Eğimin yukarı yönünde konumlanmıştır. Buraya dış ortamdan ayak çıkarmadan girilir. Çift dış kapılı olanlar çoğunluktadır. Yatak odaları, genelinde olduğu gibi vadiye bakan aşağı yöndedir. Sayıları 2 veya 3 adet olabilir ve kapıları doğrudan aşhaneye açılırlar. Bu odaların altında ahır vardır. Aşhaneden açılan bir kapakla ahıra inilebilir. 34 Şekil 4.3. Basit Aşhaneli tip M. Reşat Sümerkan, Doğu Karadeniz de Ev Plan Tipleri, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri (Konya, 5-7 Mart 1990, Ankara: Ofset Repromat Matbaası, 1991, s

41 3- Geçiş Hayatlı Aşhaneli Evler: Yatak odalarının doğrudan aşhaneye açılmasının mahremiyet ve düzenlenmemiş eşyanın yabancılara görünmesi gibi sakıncaları vardır. Bu sakıncaların giderilmesi için aşhane ile yatak odaları arasına, gece holü niteliğinde ayrı bir mekânın düzenlenmesi çözümüne gidilmiştir. Oluşan çözümün iki türü vardır: 35 a- Geçiş Hayatı Aşhaneye Paralel Tipler: Geçiş mekânı aşhane ile yatak odaları arasına konumlandırılmıştır. Aşhane boyunca uzanır. Bu mekâna döşeme anlamında Badama, Patoma adı verilmiştir. (Aynı deyim aşhane içinde, yatak odaları önünde düzenlenmiş dar ahşap döşemeye de verilmiştir.) Bazı ev eşyaları ile kışlık yiyecekler burada depolanır. 35 Şekil 4.4. Aşhaneye paralel geçiş hayatlı tip 35 b- Geçiş Hayatı Aşhaneye Dik Tipler: Geçiş mekânı yatak odaları arasındadır. Yalnızca geçiş sağlayacak ölçüde dar olabildiği gibi, bir köşesine ev eşyalarının konulabildiği genişlikte olanları da vardır. Oldukça aydınlık olan bu mekân, kimi yörelerde daha geniş düzenlenerek, gerektiğinde oturabilecek 35 M. Reşat Sümerkan, Doğu Karadeniz de Ev Plan Tipleri, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri (Konya, 5-7 Mart 1990, Ankara: Ofset Repromat Matbaası, 1991, s