Abdulaziz KARDAŞ 1 I. DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ NDE VAN IN İŞGALİ ve KURTULUŞU ( )

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s Abdulaziz KARDAŞ 1 I. DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ NDE VAN IN İŞGALİ ve KURTULUŞU ( ) Özet Van, İran Körfezi ve İç Asya ticaret yollarına hükmeden askeri-stratejik köprü konumundadır. Bu özelliği ile Van, tarih boyunca birçok devletin sahip olmak istediği bir şehir olmuştur. Osmanlı Devleti nin son döneminde Van ve çevresinde yaşanan olayların temelinde Şark Meselesi yatmaktaydı. Bu dönemde batılı devletlerden birçok din adamı ve araştırmacı Van ve çevresine gelerek burada istihbarat ve misyonerlik faaliyetlerine başlamıştı. Misyonerlerin açmış oldukları okullarda Ermeni öğrencilere Özerk Ermenistan fikrini aşılayarak onların devlete düşman yetişmelerinde önemli rol oynamışlardı. Batılı devletler ve misyonerlerin bu yöndeki çalışmaları çok geçmeden sonuç vermiş ve asırlardan beri Sadık Millet olarak tabir edilen Ermeniler isyan çıkarmışlardı. Avrupalı devletler arasındaki siyasi, askeri ve iktisadi rekabet gibi başlıca sebeplerle çıkan dünya savaşına kısa bir süre sonra Osmanlı Devleti de katılmıştı. Ermeniler, I. Dünya Savaşı öncesinde olduğu gibi savaş sırasında da isyan halinde olmuşlardı. Ermeniler, 28 Şubat 1915 te Van Vilâyeti nin merkeze yakın kaza ve köylerinde yeniden isyan çıkarmıştı. İsyan kısa bir süre sonra, Vastan, Çatak, Havasor ve Tımar gibi kaza ve köylere yayılmıştı. Bunun üzerine Vali Cevdet Bey, Van daki Kürt Aşiretleri ile bir görüşme yapmış ve onlardan destek istemişti. Ruslar, Van Gölü Havzası na doğru ilerlerken saflarında bulunan Ermeni alaylarına bölge Ermenilerinin oluşturduğu çeteler de katılmaya başlamıştı. Ruslar bu durumdan yararlanarak iki koldan Malazgirt ve Van üzerine ilerleyerek, 11 Mayıs 1915 te Muradiye yi, 12 Mayıs ta Patnos ve Erciş i işgal etmişti. Bu sırada Ermenilerin çıkardığı isyanı bastırmakla uğraşan Cevdet Bey, Rusların iyice yaklaştığı haberini alınca, şehri terk ederek Başkale ye çekilmişti. 17 Mayıs ta Osmanlı ahalisi de Van ı boşaltmıştı. Aynı gün gelen Ermeniler, Müslümanların oturduğu mahalleleri ateşe vermiş ve kontrolü ellerine geçirmişlerdi. İşgal şartlarının hazır olduğunu gören Ruslar 20 Mayıs 1915 te Van ı işgal etmişti. Bir 1 Yrd. Doç. Dr. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, a.kardas@yyu.edu.tr

2 177 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) süre sonra Van Gölü nün kuzey ve güneyinden batıya doğru ilerledi. Böylece Diyarbakır da Rus tehdidine maruz kalmıştı. Diyarbakır ın işgali halinde Ruslar, İskenderun Körfezi ni ele geçirerek asırlık Akdeniz e inme plânlarını gerçekleştirebilirdi. Van ın işgali 2 Nisan 1918 e kadar sürmüş ve bu tarihte Van a giren Türk Ordusu şehri tam bir harabe durumunda bulmuştu. I. Dünya Savaşı ve işgal yıllarında yaşanan olaylar Van daki sosyal ve ekonomik düzeni bozmuştu. Bu nedenle burada yaşayan Müslüman halk memleketlerinden göç etmişlerdi. Yüzyıllarca Türk hâkimiyetinde yaşayan Ermenilerin, Ruslar ve batılı devletlerin kışkırtmasıyla çıkardığı isyanlar sonucunda yaşanan olaylar, ilişkileri günümüze kadar olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Anahtar Kelimeler: I. Dünya Savaşı, Ermeni İsyanları, Van ın İşgali, Van. OCCUPATION and THE LIBERATION OF VAN DURING THE WORLD WAR I ( ) Abstract Van is military-strategic bridge ruling to the Persian Gulf and Central Asian trade route. With this feature, Van has been a city wants to have throughout the history of the state. During the last period of the Ottoman Empire, the Eastern Question had been on the basis of the events occurring in Van and its surroundings. During this period, many religions, scientists and researchers from Western governments had come to Van and its surroundings and started to intelligence and missionary activities here. Schools which have opened by Missionaries have played an important role in being the enemy of the state by vaccinating to the idea, "Autonomous Armenia" to the Armenian students. Western states and missionary efforts in this direction have given results very soon and Armenians being called loyal nation for centuries revolted. The Ottoman Empire also, shortly after, participated in the world war which had started mainly for the reasons such as political, military and economic competitiveness between European states. Armenians, like before the World War I, had been in rebellion during the war. In 28 February 1915, Armenians rebelled again in the center of towns and villages close to the province of Van. In a short period, the rebellion has spread to towns and villages such as Vastan, Çatak, Havasor and Tımar. Thereupon, the Governor Cevdet Bey did an interview with the Kurdish tribes in Van and he wanted to support from them. While Russians gained ground towards Van Lake Basin, Armenians gangs from the region had begun to participate in the Armenian regiments in the ranks of the Russian. With advantage of this situation, Russians moved towards Malazgirt and Van through two directions and they invaded Muradiye on May 11, 1915 and invaded Patnos and Erciş on May 12, Meanwhile Cevdet Bey, who had tackled to quell the rebellion caused by the Armenians, received the news that the Russians were getting quite close and had fallen back to Başkale by leaving the city. On May 17, Ottoman population departed from Van. On the same day, the Armenians set fire to Muslim neighborhoods, and had seized control. Russians,

3 Abdulaziz Kardaş 178 who realized that the conditions are ready, had occupied Van on May 20, After a while Russians proceeded towards westward from the north and south of Lake Van. Thus, Diyarbakır was exposed to Russian threat. In case of invasion of Diyarbakır by Russians, Russians could capture to the Gulf of Iskenderun and could realize the centennial plan to reach the Mediterranean. The occupation of Van lasted until April 2, 1918 and on that date the Turkish army entered the city of Van and had found the city as a complete ruin. The events occurring during the World War I and the period of occupation overturned social and economic order in Van. For this reason, the Muslim people living here had migrated from their homeland. The events, which were result of the riots caused by the Armenians living in Turkish rule for centuries with the instigation of the Russians and the western states, affected the relationship in a negative way up to the present. Key words: World War I, Armenian Revolts, the occupation of Van, Van. GİRİŞ Doğu Anadolu nun önemli vilâyetlerinden olan Van, oldukça eski bir geçmişe sahiptir. Urartu, Med, Pers, Sasani, Roma, Bizans, Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu ve Akkoyunluların hâkimiyetinde kalmış, geçen zaman zarfında kültür ve medeniyet alanında şöhret kazanmıştır 2. Osmanlı Dönemi nde Van, İran Körfezi ve İç Asya ticaret yollarına hükmeden askeri-stratejik konumunun yanı sıra yer üstü ve yer altı kaynaklarının zenginliği açısından da önem arz etmişti. Bu özelliği ile Van, yukarıda ifade edildiği gibi, tarih boyunca birçok devletin sahip olmak istediği bir vilâyet olmuştu. 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyılın başında Van ve çevresinde yaşanan olayların temelinde Şark Meselesi yatmaktaydı. Bu dönemlerde Rusya, İngiltere, Fransa 3, Almanya ve Amerika gibi devletlerden birçok Hıristiyan din adamı ve araştırmacı Van a giderek istihbarat ve misyonerlik faaliyetlerine başlamıştı. Misyonerler, amaçlarına hizmet etmek amacıyla bu vilâyette çok sayıda eğitim ve sağlık kurumları meydana getirmişti. Bunlar, hayır kurumu adı altında hayır işinden çok, siyasetle ilgilenmişlerdi 4. Misyonerlerin açtıkları okullarda Ermeni öğrencilere bağımsız Ermenistan fikrini aşılayarak, onların devlete düşman yetişmelerinde 5 önemli rol oynamışlardı 6. Batılı Devletler ve misyonerlerin bu yöndeki çalışmaları çok geçmeden sonuç vermiş 7 ve asırlardan beri sadık millet olarak tabir edilen Ermenilerin isyan 2 KONUKÇU, Enver (1990), Van ın Ruslar Tarafından İşgali (20 Mayıs 1915), Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Van, s MÜNİR Süreyya Bey(2001), Ermeni Meselesinin Siyasî Tarihçesi ( ), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s AKÇORA, Ergünöz (1994), Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları ( ), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, s Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri ( Meşrutiyet in İlanından Önce ve Sonra), (2008), Yayına Hazırlayanlar: Ahmet Tetik-Melike Gürler-Çiğdem Aksu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara, s KARABEKİR, Kâzım, (2000), Arasında Erzincan dan Erivan a Ermeni Mezâlimi, Hazırlayan: Ömer Hakan Özalp, Emre Yayınları, İstanbul, s ; AKÇORA, Ergünöz, (1990), Van ve Çevresinde 19. Yüzyıl Sonu-20. Yüzyıl Başında Türk-Ermeni İlişkileri, Türk Dünyası Araştırmaları (Ayrı Basım), İstanbul, s Hüseyin Nâzım Paşa, (1993), Ermeni Olayları Tarihi II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s.301; GÜRÜN, Kâmuran (1983), Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.161;osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri ( ) III, (2006),Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s.79.

4 179 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) çıkarmalarına neden olmuşlardı. Bu nedenle Sultan II. Abdulhamid, bölgede Ermeni, Rus ve İngiliz faaliyetlerine karşı devlet ve aşiretler arasında sıkı bir işbirliği kurulmasını sağlayan unsurları araştırmaya başlamış 8 ve sonuçta, Avrupalıların mahirane ve kurnazca bir buluş olarak niteledikleri Hamidiye Süvari Alaylarını oluşturmuştu 9. Bu alaylardan birisi Van- Erzurum arasındaki sınır boylarında yer almıştı 10. A- I. Dünya Savaşı ve Van da Ermeni İsyanlarının Başlaması Avrupa devletleri arasındaki siyasi, askeri ve iktisadi rekabet gibi başlıca sebeplerle çıkan dünya savaşına kısa bir süre sonra Osmanlı Devleti de katılmıştı. I. Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Doğu Cephesi ndeki askeri harekât, 1 Kasım 1914 te Rus ordusunun sınırı geçmesiyle başlamıştı. Ermeniler, I. Dünya Savaşı öncesinde olduğu gibi 11 savaş sırasında da isyan halinde olduğundan Van Valisi Cevdet Bey, 1 Aralık 1914 te Van daki Ermeni ileri gelenleriyle bir görüşme yaparak; durumu anlatmış ve Osmanlı sınırları içinde Ermeniler ve Müslümanlar arasında meydana gelecek olayların bütün Ermenileri etkileyebileceği ikazında bulunmuştu 12. Türk Ordusu nun Sarıkamış mağlubiyetinden 13 cesaret alan Ermeniler, Rusların kışkırtmaları ile daha belirli ve düzenli bir şekilde direnişe ve isyanlara başlamışlardı. Sonunda 25 Şubat 1915 te Bitlis te ve 27 Şubat ta Muş ta bazı Ermeni çeteleri olaylar çıkarmışlardı 14. Van Vilâyeti nde Ermenilerin isyanı ve askeri kuvvetlere saldırıları 28 Şubat 1915 te merkeze yakın kaza ve köylerde başlamıştı. Bu hareketler Türk köylerine 15, jandarmaya ve asker kâfilelerine saldırı şeklinde olmuştu. Ermeniler dışarıdan Van a kuvvet gönderilmemesi için yolları kapatmıştı. Gevaş, Çatak, Havasor ve Tımar daki isyanları bastırmak için Van a gerektiği ölçüde kuvvet gönderilememişti. Bunun neticesinde Ermeniler Türk mahallelerini ateşe vermiş 16, zor durumda kalan binlerce Müslüman halk Bitlis e göç etmek zorunda kalmıştı KODAMAN, Bayram, (1987), Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, s İlk önce Rus ve İran sınırına yakın kalabalık ve güçlü aşiretlerle IV. Ordu Kumandanı Zeki Paşa vasıtasıyla temasa geçilmiş ve bu temaslar sonunda 1891 den itibaren aşiretlerden alaylar kurulmaya başlanmıştır. (KODAMAN, Bayram, (1986) Erzurum, Van, Bitlis Vilâyetlerinde Aşiretler, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S: 22, Aralık, s ALTAY, Fahrettin, (2008), 10 Yıl Savaş ( ) ve Sonrası, Eylem Yayınları, Ankara, s.55; ARVAS, İbrahim, (1964), Tarihi Hakikatler (İbrahim Arvas ın Hatıratı), Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, s BOA, HR. SYS. D. No: 84. G. No: Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 34, S.85, Belge No:1996, Ekim 1985, s Rus ordusu Sarıkamış ta Türk birliklerini püskürttükten sonra 1915 kışı boyunca önemli bir harekette bulunmadı. Bahar aylarında harekete geçen Rusların amacı kuzeyde Tortum u, güneyde Malazgirt i alıp cepheyi daralttıktan sonra Türk ordusunu kuşatmaktı. Murat Vadisi ve Van Bölgesi nde Türk kuvvetlerinin çok zayıf bir halde bulunduğunu bilen Rus komutanlığı bu bölgeye IV. Kolordu yu sevk etti. Rus birlikleri 11 Mayıs ta Malazgirt e kadar ilerlediler. 20 Mayıs ta Van işgal edildi. Rus ordusunda bulunan Ermeni taburları ve düşmanla birlikte hareket eden yerli Ermeniler, Van ve çevresinde korkunç katliam yaptılar. (YÜCEER, Nasır, (2002) Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara, s.11; Birinci Dünya Savaşı nda Doğu Cephesi nde Sağlık Hizmetleri, (2011), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara, s.8; BALKAN, Süvari Albay Recep, (2006), Birinci Dünya Savaşı nda Doğu Cephesi nde Sağ Kanat Harekâtı, Yayına Hazırlayan: Kerime Şahiner, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara, s Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 34, S.85, Belge No:1999 ve 2001, Ekim 1985, s.23, Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu da Ermeni Mezâlimi I ( ), (1995), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s Genelkurmay Askeri Tarih ve Strateji Etüt Daire Başkanlığı (ATASE) Arşivi; Birinci Dünya Harbi (BDH); BDH, Kls. 2827, D. No. 99, F ERENDİL, Muzaffer, (1992), Birinci Dünya Savaşı nda Bitlis Dolaylarındaki Muharebeler, Bitlis in Kurtuluşu ve Atatürk, Askeri Tarih Bülteni, Yıl: 17, XVII/ 32, Şubat, s.103.

5 Abdulaziz Kardaş 180 Ruslar, Sarıkamış tan sonra Pasinler e ilerlemiş ve Murat Vadisi nde bulunan 4. Kolorduyu, Malazgirt istikâmetinde ileri sürmüştü. Bunun sol kanadındaki kuvvetleri de Van Gölü ve güneydeki Gevaş Dağları ile Van, Bitlis, Muş gibi bölgenin önemli ulaşım ve ikmal yollarını ele geçirmek amacıyla harekete geçirmişti 18. Ruslar, Van a doğru ilerlerken saflarında bulunan Ermeni alaylarına bölge Ermenilerinin oluşturduğu çeteler de katılmaya başlamıştı 19. Ermeniler Rusya dan gelen yardımla gizlice silahlanmış 20 ve Başkale de, Çatak ta jandarmalarla çarpışmışlardı. Van da ise Ermeniler Müdafaa-i Milliye ve Asker Komitesi gibi komiteler kurarak, Aram Manukyan komutasında isyan için gerekli hazırlığı tamamlamışlardı Nisan 1915 ten itibaren Van Vilâyeti ni kuşatan Ermenilere karşı halk ve askerler kaleye sığınmışlardı. Çevreden yardım gelmesini önleyen Ermeniler kalenin etrafında siperler kazmıştı. 20 Nisan 1915 te Van daki Ermeniler, Bank-ı Osmanî, Duyun-u Umumiye Dairesi, Reji İdaresi ve Posta binalarını yakarak isyanı başlatmışlardı 22. Van Valisi Cevdet Bey, 24 Nisan 1915 te Dâhiliye Nezareti ne çektiği telgraf; Asiler (Ermeniler) yol kesiyor ve civar köylere hücum ederek buraları yakıyorlar. Bunlara engel olmak imkânsızdır. Şimdiden birçok kadın ve çocuk yersiz-yurtsuz kalmıştır. Bunları aşiret köylerinde iskân etmek de uygun ve mümkün değildir. Bunların batıdaki vilâyetlere göndermeye başlanması münasip midir? 23 şeklinde olup, Müslüman halkın katliamdan kurtarılması amacıyla onları göç ettirme (tehcir) izni istemişti. Verilen izinle Cevdet Bey kaleye sığınmış olan halkı göç ettirmiş ve zor durumda kalan binlerce kişi Bitlis e sığınmıştı 24. Böylece Osmanlı Devleti ndeki ilk göç ettirme Ermenilere değil, Türklere uygulanmıştı. Van da başlayan Ermeni isyanı Jandarma Tümeni nin önemli kuvvetlerini üzerine çektiğinden Yarbay Halil Müfrezesi birkaç tabur jandarma ile takviye edilerek Dilman a taarruz etmek zorunda kalmıştı 25. Az sayıda kuvvete sahip olan Van İhtiyat Süvari Tugayı da Muradiye de bırakılmıştı. Bu yüzden Ruslar ve Ermeniler karşısında Türk kuvvetleri üçe ayrılmıştı. 29 Nisan 1915 te Yarbay Halil, Dilman a taarruz ederek, Rusları geriye atmayı başarmıştı. 1 Mayıs 1915 te Yarbay Halil, Mohancık sırtlarını sağlamlaştırmaya çalışan Rus Komutan Nazarbekof a karşı taarruza geçmiş, fakat başarılı olamamıştı. Bu nedenle Rumiye ye çekilmek zorunda kalmıştı. Böylece Ruslar kuzeyden Van ı tehdit etmeye başlamışlardı. Yarbay Halil, Rumiye nin kuzeyinde Van Jandarma Tümeni nde kişilik bir kuvvet bırakarak 1 nci Seferi Kuvveti ile Bacirge-Gevar-Başkale istikâmetinden yürüyüşe geçmişti. Fakat hareket çok geç kaldığından Van ı felâketten kurtaramamıştı BALKAN, Süvari Albay Recep, a.g.e, s Rus ve Ermenilerin Van a yaklaşmaları üzerine bölgeden göç başlamış ve gemilerle çok sayıda Müslüman aile Tatvan a gönderilmiştir. (Genelkurmay Başkanlığı (1993), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı I, Genelkurmay Basımevi, Ankara, s.682). 20 BOA, Y.EE. D. No:12, G. No: KONUKÇU, Enver, a.g.e, s Genelkurmay Başkanlığı, (1993), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı I, Genelkurmay Basımevi, Ankara, s SÜSLÜ, Azmi, (1990), Van-Zeve deki Türk Katliâmı, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Van, s ERENDİL, Muzaffer, Birinci Dünya Savaşı nda Bitlis Dolaylarındaki Muharebeler, Bitlis in Kurtuluşu ve Atatürk, Askeri Tarih Bülteni, Yıl: 17, XVII/ 32, s nci Dünya Harbinde Türk Doğu Cephesi III. Bölüm, (1967), Kara Harb Akademisi Yayınları, Ankara, s Van Seyyar Jandarma Tümeni nin 1. Alayı; Van, Erciş ve Başkale Seyyar Jandarma Taburlarından oluşmaktaydı. Bunların mevcutları eksik, silahları demode ve kuruluşları tam değildi. (IŞIK, Hüseyin, (1999), Birinci Dünya Savaşında Seyyar Jandarma Birlikleri, Jandarma Basımevi Müdürlüğü, Ankara, s.7.) 27 ÇAKMAK, Fevzi, (2005), Birinci Dünya Savaşı nda Doğu Cephesi, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayını, Genelkurmay Basımevi, Ankara, s.90.

6 181 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) Van daki isyan bütün hızıyla devam ederken diğer bölgelerde de Ermeniler isyan ediyor 28, yol kesiyor ve Müslüman köylerini basarak halkı katlediyorlardı. Türk Ordusu savaş alanında olduğu için cephe gerisinde meydana gelen olayları önleyemiyordu. Başkumandan Vekili Enver Paşa bu duruma çare olmak üzere 2 Mayıs 1915 te Dâhiliye Nazırı Talat Paşa ya şu yazıyı yollamıştı: Van Gölü etrafında ve Van Valiliğince bilinen belirli yerlerdeki Ermeniler, isyanlarını sürdürmek için daima toplu ve hazır haldedirler. Toplu halde bulunan Ermenilerin buralardan çıkarılarak isyan yuvalarının dağıtılması düşüncesindeyim. Ruslar, kendi sınırları içindeki Müslümanları sefil ve perişan bir halde sınırlarımızdan içeriye sokmuşlardır. Hem buna karşılık olmak ve hem yukarıda bahsettiğim amacı sağlamak için ya bu Ermenileri aileleriyle birlikte Rus sınırı içine göndermek veyahut bu Ermeni ve ailelerini Anadolu içinde çeşitli yerlere dağıtmak gereklidir. Bu iki şekilden uygun olanın seçilmesiyle tatbikini rica ederim. Bir mahzuru yoksa isyancıların ailelerini ve isyan bölgesi halkını sınırlarımız dışına göndermeyi ve onların yerine dışarıdan gelen Müslüman halkın yerleştirilmesini tercih ederim. Bu yazıyla Enver Paşa, Ermenilerin isyan çıkaramayacak şekilde dağıtılmalarını istiyordu. Yine bu yazıya göre bu tatbikat yalnızca isyan ve karışıklık çıkarılan bölgelerdeki Ermenilere uygulanacaktı 29. Van Vilâyeti nde Ermenilerin büyük bir tehlike oluşturmakta oldukları istihbaratının alınması üzerine Dâhiliye Nezareti, Van Valisi Cevdet Bey ve Bitlis Valisi Mustafa Abdulhalık Bey e gönderdiği şifreli yazı ile Ermeni faaliyetlerine karşı önlem almaları 30 ve olay çıkaranların alınan karar doğrultusunda güneye gönderilmelerini istemişti 31. Sevk işlemini kolaylaştırmak için ilgili birimlere tebligat yapılarak, Erzurum un güneyi ile Bitlis e bağlı kazalardaki Ermenilerin de sevke dâhil edileceği bildirilmişti 32. Vali Cevdet Bey, Van daki aşiretlerle yaptığı görüşmede durumun önemini anlatarak destek istemişti. Bunun üzerine birçok aşiret devletin yanında yer alacağını bildirmişti. Muradiye civarındaki aşiretler de 18. ve 19. Aşiret Alayları olarak teşkilatlanmıştı 33. Van da cereyan eden çarpışmalar bir aydan fazla sürmüştü 34. Bu sırada Osmanlı Ordusu hizmetinde bulunan Güney Amerikalı Rafael dé Nögalis, Van a gitmiş ve isyanla ilgili enteresan bilgiler vermiştir. Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene adlı hatıra kitabında Van olaylarını şu şekilde anlatmaktadır; Van a geldiğimde her taraf ölülerle dolu idi. Urartulardan kalma kalede Enver Paşa nın eniştesi Vali Cevdet Bey le görüştüm. Sonra karargâhımı tepeyi taçlandıran cami yanında kurdum. Bir ara minareden şehre doğru yapılan topçu ateşini idare ettim. Aram Paşa, şiddetle muhasarada bulunuyor ve ona karşı da Osmanlı askeri demir gibi savunma yapıyordu. Top sesleri Van şehrinde ve batıdaki göl tarafında yankılanıyordu. Ayaklarımızın altındaki şehir bir volkanı andırıyordu. Her yer yanıyor, havaya uçuyor ve barut kokusu da ta kaleye kadar yükseliyordu. Topçu ateşi Rusların yaklaşmalarına rağmen bütün 28 BOA, HR. SYS. D. No: G. No: Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( ), (1995), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s BOA. DH. ŞFR. D. No: 52. G. No: KARACAKAYA, Recep, (2001), Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi ( ), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul, s Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( ), (1995), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s AKGÜL, Suat (2003), Birinci Dünya Savaşı nda Rusya nın Doğu Anadolu daki Faaliyetleri, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri 1, (XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, Ekim 2001-İstanbul), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara s.243; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 36, S.86, Belge No:2052, Nisan 1987, s TUFAN, Halil, (1949), Van ın Kurtuluşu, Van Sesi, 9 Nisan 1949.

7 Abdulaziz Kardaş 182 şiddetiyle devam ediyordu. Bargiri ve Kotur boğazlarından ulaşan haberler de hiç iyi değildi bin Ermeni nin arasında sıkışıp kalmıştık 35. B- Van ve Çevresinin İşgali Ermenilerin Van daki isyanları, Rus ordularının Van a yaklaşmalarıyla daha da şiddetlenmiştir. Ermeni ajanlarından Van daki durumu iyice öğrenen Rus General Yudeniç bu durumdan faydalanmaya karar vermiş ve Ermeni gönüllü birliklerden dördünü Beyazıt a yığmıştı. General Yudeniç bu kuvvete General Turukhin in Kazak Tugayı nı da ilâve etmiş ve bu subaya Van a doğru ilerlemesini emretmiştir. 8 Mayıs 1915 te Ermeniler Van ve çevresine genel bir saldırı başlatmıştı. Ruslar bu durumdan yararlanarak iki koldan Malazgirt ve Van üzerine ilerlemişler 36, Van İhtiyat Süvari Alayını yenerek 11 Mayıs 1915 te Muradiye yi işgal etmişlerdi. Tutak tan gelen diğer Rus kuvvetleri de 12 Mayıs ta Patnos ve Erciş i işgal etmişti. Bu sırada Van isyanını bastırmakla uğraşan Vali Cevdet Bey, Rusların yaklaştığını haber alınca, 14 Mayıs 1915 te Van ı terk ederek 37 Yarbay Halil Bey ile birleşmek üzere Başkale ye çekilmişti Mayıs ta Osmanlı ahalisi Van ı boşaltmış, aynı gün gelen Ermeniler vilâyetin Müslüman mahallelerini ateşe vermişler ve kontrolü ele geçirmişlerdi Mayıs 1915 te işgal şartlarının hazır olduğunu gören Ruslar, saldırıya geçerek, Van ı işgal ettiler 40. Vilâyetin girişinde Ermeniler tarafından coşkulu bir şekilde karşılanan Ruslara 41 tuz ve ekmek ikram edilmiş, askerlerin boyunlarına çiçekler takılmıştı. Şehre giren Rus General Turukhin, Ermenileri hoşnut etmek için Aram Manukyan ı geçici vali tayin etmişti. Bu olay Ermeniler nezdinde bayram havası yaratmış ve kiliselerde ayinler yapılmıştı. Van ın işgali Osmanlı Devleti nde büyük bir üzüntüye sebep olmasının yanında Müslüman halkı da umutsuzluğa sevk etmişti. 42 Ruslar işgal ettikleri yerlere Ermenilerden yönetici tayin ederek 43, onlardan yararlanma yoluna başvurmuşlardı 44. Van Vilâyeti, işgal edildikten sonra teşkiline başlanan Savaş Hukukuna Göre İşgal Edilen Türk Bölgelerinin Askeri Genel Valiliği sınırları içerisinde yönetilmeye başlanmıştı 45. Ancak Ermeni taşkınlıkları devam etmişti. Van daki Rus Kıtaları Komutanı General Nikolayev, Kafkas Orduları Komutanına çektiği telgrafta Ermenilerin taşkınlıklarını şu şekilde belirtmişti: Ermeni gönüllüleri çalınmış ganimetleri götürürken bunları önlemeye memur Rus askerlerine Ermeniler tarafından ateş edilmiştir. Bundan başka gönüllüler de devamlı yağma yapmakta ve her türlü cinayetleri işlemekten zevk almaktadırlar. Bu çoğalan cinayetlere son vermek maksadıyla Van da Divan-ı Harp kurulmuştur. Bunlara 35 NOGALIS, Rafael dé, (1931), Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çeviren ve Tenkit Eden Kaymakam Hakkı, Askeri Matbaa, İstanbul, s BALKAN, Süvari Albay Recep, a.g.e. s ATESE Arşivi; BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı ( ), (2007), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s ÖĞÜN, Tuncay, (2001), Van da Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri, Türk Kültürü, S.462, Yıl: 39, Ekim, s BOA, HR. SYS. D. No: G. No: MCCARTHY, Justin, (2012), Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı ( ), Çeviren: Fatma Sarıkaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s BOA, HR. SYS. D. No: G. No: BOA, HR. SYS, D. No: G. No: ARIPINAR, Erdoğan, (1965), Ermeni Meselesi, Hayat Tarih Mecmuası, Yıl: 1, C:II, 1 Ağustos, s YILDIRIM, Hüsamettin, (1990), Rusların Van Üzerindeki Emelleri, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Van, s.248.

8 183 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) mani olmak için ayrıca disiplin birlikleri teşkiline lüzum görülmüştür 46. Meydana gelen olaylar nedeniyle Van ve civarında yaşayan Müslüman halk memleketlerinden göç etmişlerdi 47. Bu durum, Van nüfusunu önemli ölçüde azaltmış 48, hatta bazı köylerde bir tek hane bile kalmamıştı 49. Dâhiliye Nazırı Talat Paşa, bu durumun ciddiyeti karşısında geçici bir kanun çıkmadan ve Meclis-i Vükelâ kararı olmadan bütün sorumluluğu üzerine alarak Ermeni göçünü başlatmıştı. Talat Paşa, önce Van, Bitlis ve Erzurum bölgelerinde bulunan Ermenilerin savaş alanı dışına çıkarılmalarını, ilgili valilerden, 3. ve 4. Ordu komutanlarıyla işbirliği yaparak derhal icraya koymalarını istemişti. Ancak Talat Paşa, Rusya, İngiltere ve Fransa nın Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Ermenilerin öldürüldükleri iddialarıyla yaptıkları baskılar sonucu göç ettirmenin sorumluluğunu daha fazla tek başına taşıyamayacağını anladı. Bu nedenle Sadaret e verdiği tezkere üzerine 27 Mayıs 1915 te Vakt-ı Seferde İcraat-ı Hükümete Karşı Gelenler İçin Cihet-i Askeriyece İttihaz Olunacak Tedâbir Hakkında Kanun-ı Muvakkat çıkarılmıştı. Bu kanunla komutanlara, asayişi bozanlara karşı önlem alma yetkisi verildi. Buna göre casusluk ve vatana ihanet edenleri tek tek veya toplu halde başka yerlere sevk ve iskân etme yetkileri orduya devredilmişti 50. Bu tarihten itibaren cephe gerisinde ciddi bir tehdit oluşturan Ermeniler göç ettirilmeye başlanmıştı. Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte Van ve çevresi Rus-Ermeni işgali altında bulunduğundan buradaki Ermeniler uygulamaya tabi tutulmamıştı 51. Van ın boşaltılmasından birkaç gün sonra 21 Mayıs ta verilen bir raporda Van ın 4 günden beri yanmakta olduğu bildiriliyordu. Bu sırada Ruslarla birlikte Van ve civarında katliam yaparak ilerleyen Ermeni çetelerinden kaçan Derebey, Hakis, Yemlice, Hıdır, Göllü, Şeyhayne, Şeyhkara köylülerinin tamamı Zeve Köyüne sığınmışlardı. Zeve de toplanan sekiz köy halkının nüfusu 2 binin üzerindeydi. Ermeniler buraya sığınan masum ve savunmasız halkı hunharca katletmişlerdi 52. Zeve deki katliamın dışında Ermeniler Erciş te Çavuşoğlu Samanlığı nda da onlarca masum Müslümanı katletmişlerdi 53. Van daki Rus Kıtaları Komutanı General Nikolayev, Kafkas Orduları Komutanına çektiği telgrafta Ermenilerin taşkınlıkları şu şekilde belirtmişti: Ermeni gönüllüleri çalınmış ganimetleri götürürken bunları önlemeye memur Rus askerlerine Ermeniler tarafından ateş edilmiştir. Bundan başka gönüllüler de devamlı yağma yapmakta ve her türlü cinayetleri işlemekten zevk almaktadırlar. Bu çoğalan cinayetlere son vermek maksadıyla Van da Divanı Harp kurulmuştur. Bunlara mani olmak için ayrıca disiplin birlikleri teşkiline lüzum görülmüştür SÜSLÜ, Azmi, (1987), Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara, s TUFAN, Halil, (1949), Van ın Kurtuluşu, Van Sesi, 9 Nisan ATASE Arşivi; İstiklâl Harbi (İSH), K. 185, G. No: 142, B ATASE Arşivi, İSH, K. 185, G. No: 142, B Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( ), (1995), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, s ÖĞÜN, Tuncay, a.g.m. s SARGIN, İbrahim, (1990), Zeve Katliamından Kurtuluşum, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Van, s.41; SÜSLÜ, Azmi, (1990), Van-Zeve deki Türk Katliâmı, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Van, s GAZİOĞLU, Celal, (1990), Erciş teki Ermeni Hareketleri ve Yaşayanların Dilinden Çavuşoğlu Samanlığı Katliamı, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Van, s SÜSLÜ, Azmi, a.g.e. s.27.

9 Abdulaziz Kardaş Mayıs 1915 te Nazarbekov komutasındaki Rus kuvvetleri Başkale yi de ele geçirmişti 55. Nazarbekov un yaptığı işgallerden bir süre sonra Gevaş tan batıya doğru hareket ederek 56 6 Haziran 1915 te Kuskunkıran ve 9 Haziran da Reşadiye yi; Van Gölü nün kuzeyinden ilerleyen Rus kuvvetleri de aynı günde Ahlat ı işgal etmişlerdi 57. Yarbay Halil Bey, Rusları durdurmak için elinde yeterli kuvvet bulunmadığından, Bitlis e doğru çekilmişti 58. Böylece Van Gölü Havzası nın batı kısmı ve Diyarbakır a kadar uzanan geniş bir alan Rus tehdidine maruz kalmıştı. Diyarbakır ın Rusların eline geçmesi halinde İskenderun dahi Rus tehdidi altına girebilir ve bu suretle asırlık Akdeniz e inme plânları da gerçekleşebilirdi 59. Ağustos 1915 başlarında Van Vilâyeti kısa bir süre için tekrar Türk hâkimiyetine geçtiğinde 60 buraya dönen Vali Cevdet Bey, Rus ordusu ile birlikte bölgeyi terk eden Ermenilerin bölgede yapmış oldukları korkunç yıkıma şahit olmuştur. Cevdet Bey in 9 Ağustos 1915 teki bir telgrafında Van ın içler acısı durumu şöyle ifade edilmektedir: İslâm mahalleleri tamamen yakılmış, Ermeni mahallelerinin bir kısmı yine Ermeni kıtaları tarafından yağmalanmıştır. Cevdet Bey in bir gün sonraki telgrafında Van ın durumu daha tafsilatlı anlatılmaktadır: 1- Hamd olsun Van a girdik. Dışarıdan görünüşünde bir şey yok, fakat içeri girince, müthiş bir felâket geçirmiş, üzülmemek elde değil. İslâm mahalleleri tamamen yakılmış. 2- Askerin büyük gayreti ile sürülen düşmanın yanında giden hain Ermeniler gitmeden evleri yakıp yıkmayı unutmamışlar. 3- Tahliye sırasında onlarla gitmeyip Amerikan müesseselerinde kalıp sığınanlar da binalarıyla yakılmış. 4- Bin bir türlü ezayı çekmiş bir miktar kadın ve çocuğu kurtardık. Bunları gördükçe Rus askerlerinin ne alçak, Ermenilerin de ne malum hainler olduğu anlaşılmıştır. 5- Ruslar, Alman yemekhanesini ateşe vermişler. Van büyük bir felâket geçirmiş olup, durum çok acıklıdır. Buraların tamiri ise sanatkâr olmadığından mümkün olmamıştır. 6-Ahalinin durumu çok kötü, zayiat çok, nakliyat diye bir şey yok. Van dan göçenler de yollarda yüzlerce şehit vermişlerdir 61. Vali Cevdet Bey, 13 Ağustos 1915 te Başkumandan Vekili ne çektiği telgrafında Van Gölü ndeki gemilerin büyük bir kısmının Ruslar tarafından yakılarak tahrip edildiğini, bu nedenle göldeki ulaşım işlerinin başlatılabilmesi için Erzurum yoluyla acele bir şekilde iki motorlu geminin gönderilmesini istemişti 62. Ancak Ruslar istenen gemilerin gönderilmesine fırsat vermeden tekrar Van Gölü nün kuzey ve güneyinden Bitlis e doğru ilerlemeye başlamıştı. Bu nedenle Türk Ordusu 22 Ağustos 1915 te Gevaş a çekilmişti 63. Ruslar ilerlemeye devam ederek 3 Mart 1916 da Bitlis i işgal etmişlerdi 64. C- Van ın Kurtuluşu Rusların Bitlis i işgal etmeleri üzerine Osmanlı Hükümeti Çanakkale deki başarılarıyla tanınan Yarbay Mustafa Kemal i Bitlis civarındaki 16. Kolordu nun Kumandanlığına atamıştır. 55 ÇAKMAK, Fevzi, a.g.e, s.88-90; SABİS, Ali İhsan, (1951), Harp Hatıralarım II, Güneş Matbaası, Ankara, s ATASE Arşivi; BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F ÇAKMAK, Fevzi, a.g.e. s GUZE, Felix, (2007), Birinci Dünya Savaşı nda Kafkas Cephesi ndeki Muharebeler, Türkçeye Çeviren: Yarbay Hakkı (Akoğuz), Yayına Hazırlayan: Alev Keskin, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara, s KURAT, Akdes Nimet, (1990), Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara, s ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 650, F ÖĞÜN, Tuncay, a.g.m. s ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 650, F ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 650, F KURAT, Akdes Nimet, (2010), Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917 ye Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s.421.

10 185 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) Mustafa Kemal Paşa, gerekli hazırlıkları tamamlayarak 65, 2 Ağustos 1916 da taarruza geçmişti. Karargâhı Bitlis Deresi içinde bulunan 5 inci Tümen e bağlı kuvvetlerin kapladığı bütün cephe boyunca başlayan taarruz düşmanı tutunabildiği yerlerden söküp atmak suretiyle gelişmiş, 7 Ağustos 1916 da Muş ve 8 Ağustos ta Bitlis, 10 Ağustos ta da Tatvan geri alınmış ve düşman bu bölgeden km kadar daha gerilere çekilmek zorunda kalmıştı. 16. Kolordu, harekâtını Kasım a kadar sürdürerek, Van Gölü nün güneyinde bulunan Gevaş geri alınmış 66, ancak ordunun iaşesinin yetersiz olması ve bu yüzden orduda açlık baş gösterdiğinden ileri harekât durdurulmuştu 67. Muş, Bitlis ve Tatvan ın geri alınması ile buradaki birlikler Van ı kurtarmak için Rus ve Ermeni kuvvetleri üzerindeki baskılarını daha da artırmışlardı. Van ve yöresindeki Rus-Ermeni işgal ve zulmü 3 yıl sürmüştü. Bolşevik İhtilâlinin ardından 18 Aralık 1917 de imzalanan Erzincan Mütarekesi 68 ile Rusların bölgeyi terk etmesi üzerine harekete geçen Türk Ordusu, 2 Nisan 1918 de Van ı işgalden kurtarmıştı. Türk Ordusu, harekât sırasında ciddi bir Ermeni direnişi ile karşılaşmamıştı. Çünkü Ermenilerin çoğu 1915 Ağustos unda Rus ordusuyla birlikte Van dan çekilmişti. Geriye kalanlar ise Türk Ordusu nun önünden kaçan çetelerle birlikte bölgeyi terk etmişti. Van ın işgali sırasında Ermeni zulmünden kaçarak iç bölgelerdeki Osmanlı vilâyetlerine sığınan Van göçmenleri kurtuluşun ardından akın akın yurtlarına dönmeye başlamışlardı. Bu muhacirlerin durumu da Van da kalan Müslüman ahaliden pek farklı değildi. Bunların çoğu daha Van a ulaşamadan yollarda açlık ve hastalıklar nedeniyle hayatlarını kaybetmişlerdi 69. Van a ulaşabilenler vilâyeti tam anlamıyla harabe halinde bulduğundan 70 burayı terk ederek, şimdiki Van ın bulunduğu alana yerleşmişlerdi. Bu nedenle göçten hemen sonra ziraat yapılamamıştı. Ticaret ve Ziraat Vekâleti, halkı bu perişanlıktan kurtarmak amacıyla ordunun elinde bulunan hayvanların bir kısmını halka dağıtarak 71, onların ziraat ve hayvancılıkla uğraşmak suretiyle geçimlerini temin etmelerine yardımcı olmuştu. Sonuç Van, sahip olduğu konumuyla tarih boyunca önemini korumuş bir vilâyettir. Burada Müslüman ve Hıristiyanlar (Ermeniler) yüzyıllarca sorunsuz bir şekilde birlikte yaşamıştır. Ancak bu barış ve huzur ortamı, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren batılı devletlerin kışkırtmasıyla bozulmaya başlamış ve Ermeniler isyanlar çıkarmıştır. I. Dünya Savaşı Dönemi nde Rusların desteğini alan Ermeniler, kurdukları çeteler vasıtasıyla Ermeni halkını isyana teşvik etmiş ve savunmasız Müslümanları katletmeye başlamışlardır. Savaş ve işgal yılları Anadolu nun pek çok yerinde olduğu gibi Van için de tam manasıyla bir yıkım olmuştu. Ruslar, Ermeni çeteleri ve onların çıkardıkları isyanlardan yararlanarak, Van ı işgal etmiştir. İşgal sırasında Rus ve Ermeni zulmü dayanılmaz boyutlara ulaşınca, Müslüman halk çok zor şartlar altında vilâyeti terk etmiştir. Bu nedenle buradaki sosyal ve ekonomik düzen bozulmuştur. 65 ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 603, F ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 604, F YÜCEER, Nasır, a.g.e. s.12; BELEN, Fahri, (1973), 20 nci Yüzyılda Osmanlı Devleti, Remzi Kitapevi, İstanbul, s SÜRMELİ, Serpil, (2001), Türk-Gürcü İlişkileri ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, s ÖĞÜN, Tuncay, a.g.m. s Son Posta, 18 İkinciteşrin ATASE Arşivi, İSH, K. 154, G. No: 20, B

11 Abdulaziz Kardaş 186 KAYNAKLAR A) ARŞİV BELGELERİ 1) Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA, HR. SYS, D. No: G. No: 4. BOA, HR. SYS. D. No: G. No: 69. BOA, HR. SYS. D. No: G. No: 67. BOA, HR. SYS. D. No: G. No: 46. BOA, HR. SYS. D. No: 84. G. No: 85. BOA, HRT-h BOA. DH. ŞFR. D. No: 52. G. No: 282. BOA, Y.EE. D. No:12, G. No: 30. 2) ATASE Arşivi ATASE Arşivi, BDH, Kls. 2827, D. No. 99, F ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 604, F ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 603, F ATASE Arşivi; BDH, Kls , D. No: 650, F ATASE Arşivi; BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F ATASE Arşivi; BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F ATASE, Arşivi; İSH, K. 185, G. No: 142, B ATASE Arşivi, İSH, K. 154, G. No: 20, B B) KİTAPLAR 1 nci Dünya Harbinde Türk Doğu Cephesi III. Bölüm, (1967), Kara Harb Akademisi Yayınları, Ankara. AKÇORA, Ergünöz (1994), Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları ( ), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul. AKÇORA, Ergünöz, (1990), Van ve Çevresinde 19. Yüzyıl Sonu-20. Yüzyıl Başında Türk- Ermeni İlişkileri, Türk Dünyası Araştırmaları (Ayrı Basım), İstanbul. ALTAY, Fahrettin, (2008), 10 Yıl Savaş ( ) ve Sonrası, Eylem Yayınları, Ankara. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu da Ermeni Mezâlimi I ( ), (1995), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara. ARVAS, İbrahim, (1964), Tarihi Hakikatler (İbrahim Arvas ın Hatıratı), Yargıçoğlu Matbaası, Ankara. BALKAN, Süvari Albay Recep, (2006), Birinci Dünya Savaşı nda Doğu Cephesi nde Sağ Kanat Harekâtı, Yayına Hazırlayan: Kerime Şahiner, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara. BELEN, Fahri, (1973), 20 nci Yüzyılda Osmanlı Devleti, Remzi Kitapevi, İstanbul. Birinci Dünya Savaşı nda Doğu Cephesi nde Sağlık Hizmetleri, (2011), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara. ÇAKMAK, Fevzi, (2005), Birinci Dünya Savaşı nda Doğu Cephesi, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayını, Genelkurmay Basımevi, Ankara.

12 187 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri ( Meşrutiyet in İlanından Önce ve Sonra), (2008), Yayına Hazırlayanlar: Ahmet Tetik-Melike Gürler-Çiğdem Aksu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara. Genelkurmay Başkanlığı (1993), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı I, Genelkurmay Basımevi, Ankara. GUZE, Felix, (2007), Birinci Dünya Savaşı nda Kafkas Cephesi ndeki Muharebeler, Türkçeye Çeviren: Yarbay Hakkı (Akoğuz), Yayına Hazırlayan: Alev Keskin, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara. GÜRÜN, Kâmuran (1983), Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Hüseyin Nâzım Paşa, (1993), Ermeni Olayları Tarihi II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara. IŞIK, Hüseyin, (1999), Birinci Dünya Savaşında Seyyar Jandarma Birlikleri, Jandarma Basımevi Müdürlüğü, Ankara. KARABEKİR, Kâzım, (2000), Arasında Erzincan dan Erivan a Ermeni Mezâlimi, Hazırlayan: Ömer Hakan Özalp, Emre Yayınları, İstanbul. KARACAKAYA, Recep, (2001), Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi ( ), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul. KODAMAN, Bayram, (1987), Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. KURAT, Akdes Nimet, (1990), Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara. KURAT, Akdes Nimet, (2010), Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917 ye Kadar, Türk TarihKurumu Yayınları, Ankara. MCCARTHY, Justin, (2012), Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı ( ), Çeviren: Fatma Sarıkaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. MÜNİR Süreyya Bey(2001), Ermeni Meselesinin Siyasî Tarihçesi ( ), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara. NOGALIS, Rafael dé, (1931), Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çeviren ve Tenkit Eden Kaymakam Hakkı, Askeri Matbaa, İstanbul. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( ), (1995), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara. Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı ( ), (2007), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara. Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri ( ) III, (2006),Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara. SABİS, Ali İhsan, (1951), Harp Hatıralarım II, Güneş Matbaası, Ankara. SÜRMELİ, Serpil, (2001), Türk-Gürcü İlişkileri ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara.

13 Abdulaziz Kardaş 188 SÜSLÜ, Azmi, (1987), Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara. YÜCEER, Nasır, (2002) Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara. C) MAKALELER AKGÜL, Suat (2003), Birinci Dünya Savaşı nda Rusya nın Doğu Anadolu daki Faaliyetleri, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri 1, (XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, Ekim 2001-İstanbul), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi, Ankara s. ( ) ARIPINAR, Erdoğan, (1965), Ermeni Meselesi, Hayat Tarih Mecmuası, Yıl: 1, C:II, 1 Ağustos, s.(74-82) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 34, S.85, Belge No:1996, Ekim Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 34, S.85, Belge No:1999 ve 2001, Ekim Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl: 36, S.86, Belge No:2052, Nisan ERENDİL, Muzaffer, (1992), Birinci Dünya Savaşı nda Bitlis Dolaylarındaki Muharebeler, Bitlis in Kurtuluşu ve Atatürk, Askeri Tarih Bülteni, Yıl: 17, XVII/ 32, Şubat, s.( ) GAZİOĞLU, Celal, (1990), Erciş teki Ermeni Hareketleri ve Yaşayanların Dilinden Çavuşoğlu Samanlığı Katliamı, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Van, s.( ) KODAMAN, Bayram, (1986) Erzurum, Van, Bitlis Vilâyetlerinde Aşiretler, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S: 22, Aralık, s.(55-62) KONUKÇU, Enver (1990), Van ın Ruslar Tarafından İşgali (20 Mayıs 1915), Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Van, s.(19-23) ÖĞÜN, Tuncay, (2001), Van da Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri, Türk Kültürü, S.462, Yıl: 39, Ekim, s SARGIN, İbrahim, (1990), Zeve Katliamından Kurtuluşum, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Van, s.(37-41) SÜSLÜ, Azmi, (1990), Van-Zeve deki Türk Katliâmı, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Van, s.(27-35) Son Posta, 18 İkinciteşrin1934. TUFAN, Halil, (1949), Van ın Kurtuluşu, Van Sesi, 9 Nisan. YILDIRIM, Hüsamettin, (1990), Rusların Van Üzerindeki Emelleri, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 2-5 Nisan 1990, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Van, s.( )

14 189 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) EKLER EK 1) Osmanlı Dönemi nde Van Gölü ve çevresini gösteren harita. ( BOA, HRT-h )

15 Abdulaziz Kardaş 190 EK 2) Van Taşnaksutyun çetelerinden bir grup. (Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri, Genelkurmay Yayını, Ankara 2008)

16 191 I. Dünya Savaşı Döneminde Van ın İşgali ve Kurtuluşu ( ) EK 3) Van ın işgal edildiğini bildiren 6 Haziran 1915 tarihli belge, ( ATASE, BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F )

17 Abdulaziz Kardaş 192 EK 4) Ticaret ve Ziraat Nezareti nden Harbiye Nezareti ne gönderilen Van ın kurtuluşundan sonra içinde bulunduğu perişanlığı gidermek için ordunun elinde bulunan çift hayvanların halka verilmesini isteyen 11 Kasım 1918 tarihli belge, (ATASE, İSH, K. 154, G. No: 20, B )