RADYASYON GÜVENLİK KOMİTESİ ÇALIŞMA ESASLARI

Transkript

1 RADYASYON GÜVENLİK KOMİTESİ ÇALIŞMA ESASLARI RADYASYON GÜVENLİĞİ KOMİTESİ EL KİTAPÇIĞI 1. AMAÇ Ankara Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, T.C.Sağlık Bakanlığı na bağlı, bilimsel anlamda sağlık hizmeti ve eğitim veren bir kurumdur. Kurumumuzda radyasyon üreten cihazlar ve radyoaktif maddeler vardır. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu nun lisansı ile bu cihaz ve maddelerle tanı ve tedavi hizmeti yapmaktayız. Bu kılavuz; radyoaktif maddelerin ve radyasyon üreten cihazların, sağlık hizmeti, eğitim ve araştırma amacıyla güvenli ve etkin kullanımına katkıda bulunmak, hastane personeli, hasta ve çevre güvenliğini sağlamak amacıyla TAEK in Radyasyon Güvenliği Mevzuatı ve ilgili kanun ve yönetmeliklerin rehberliğinde tüm hastane personeline yönelik olarak hazırlanmıştır. 2. GÖREV VE SORUMLULUKLAR 2.1. DIŞKAPI YILDIRIM BEYAZIT EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HASTANESİ Kurum olarak Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, TAEK in düzenlemeleri doğrultusunda kurum içi radyasyon güvenliğini sağlamakla yükümlüdür RADYASYON GÜVENLİĞİ KOMİTESİ GÖREV VE ÇALIŞMA ESASLARI 2690 sayılı TAEK kanunu 4-d maddesinde, iyonlaştırıcı radyasyon cihazları, radyoaktif maddeler ve benzeri radyasyon kaynakları kullanılarak yapılan çalışmalarda, iyonlaştırıcı radyasyonun zararlarına karşı korunmayı sağlayıcı ilkelerin, önlemlerin ve hukuki sorumluluk sınırlarını saptamanın, kurumların görevleri arasında olduğu belirtilmiştir. TAEK in tarihli ve 759 sayılı resmi yazısı ile iyonizan (iyonlaştırıcı) radyasyonun uygulamalarının yapıldığı nükleer tıp, radyasyon onkolojisi, ve radyoloji bölümleri gibi en az 2 tanesinin bulunduğu devlet hastaneleri, askeri hastaneler, üniversite hastaneleri ve özel hastanelerde çalışanların, hastaların ve çevrenin radyasyondan korunma ve güvenliğini sağlamak amacıyla Radyasyon Güvenliği Komitesi kurulması istenmiştir. Bu sebeple hastanemizde Radyasyon Güvenliği Komitesi kurulmasına karar verilmiştir. ( Radyasyon Güvenliği Komitesi Üyeleri ve İletişim Bilgileri: Hastanemiz radyasyon güvenliği komitesi için TAEK tarafından belirlenen idari gereklilikler şunlardır. 1. Komite üyeleri; lisans sahibi/sahipleri, radyasyon korunması görevlisi/görevlileri, medikal fizikçiler, hemşire temsilcisi, hastane yönetimi temsilcisi ( Başhekim, Başhekim yardımcısı, baş müdür, baş müdür yardımcısı gibi ) en az 4 kişiden oluşması tavsiye edilir. Radyasyon kaynağı kullanan her bir birimin ( Radyasyon Onkolojisi, Nükleer Tıp, Radyoloji, Kardiyoloji, Oral Diagnoz vb.) temsilcisi bu komitede yer almalıdır. 2. Üyeler tarafından daha önceden belirtilen gündemi görüşmek üzere ve radyasyon korunması görevlisi ile hastane yönetim temsilcisi mutlaka olmak kaydıyla, yılda en az iki kez salt çoğunlukla toplanmalıdır. Olağanüstü durumlarda başkanın çağrısı veya üyelerden birinin başkanlığa yapacağı başvuru ve başkanın değerlendirmesiyle acil olarak toplantı yapılabilir.

2 3. Kararlar oy çokluğu ile alınmalıdır. Eşitlik durumunda başkanın oyu iki oy sayılır. 4. Komitenin kimlerden oluştuğu her yıl hastane yönetimi tarafından yayınlanarak, görevi gereği radyasyon kaynağı ile çalışan kişiler ve diğer ilgililere tebliğ edilmelidir. 5. Komite başkanının seçimle göreve gelmesi tavsiye edilir. 6. Her komite toplantısı rapor edilmeli ve bu rapor aşağıdaki hususları içermelidir. Toplantı tarihi Toplantıya katılan ve bulunamayan üyeler Tartışılan ve karara varılan hususlar Yapılmasına karar alınan işler ve tavsiyeler Optimizasyon ( ALARA ) prensibinin uygulanış ve yürütülmesi çerçevesinde yapılan plan ve programların gözden geçirilerek varılan sonuçlara ilişkin kararlar 7. Komite toplantı raporu tüm üyelere ve diğer ilgili kurum ( TAEK, Sağlık Bakanlığı, YÖK, vb.) ve kişilere dağıtılmalı ve bir kopyası da ayrı dosyada saklanmalıdır. 8. Komite, TAEK in ve diğer ilgili kuruluşların ( Sağlık Bakanlığı gibi ) yayınlamış oldukları radyasyondan korunma ve güvenliği mevzuatını inceleyip, yerine getirmekle yükümlü olduğu tüm hususları yürürlüğe koymak üzere ayrıntısıyla planlayıp; tanı, tedavi ve araştırma amaçlarıyla radyasyonla çalışılan her bölüm için bir organizasyon şeması oluşturup uygulanmasını sağlamalıdır. 9. Komite, radyasyon uygulamalarının yapıldığı bölümlerde çalışanların, halkın ve hastaların radyasyon güvenliğini sağlamak ve kişisel veya kolektif dozları ALARA prensibine uygun şekilde en az seviyede tutabilmek için tüm radyasyonla çalışılan bölümlerde günlük çalışma imkanlarını ve şartlarını belirleyerek ve tehlike durumunda yapılacak işlemleri ve alınacak önlemleri de içerecek şekilde ekteki formata uygun ayrıntılı bir Radyasyon Güvenlik Kılavuzu hazırlanmasını sağlamalı, onaylamalı, tüm radyasyon görevlilerinin ulaşabileceği şekilde ilgili bölümlere dağıtmalı, gerekli görüldüğünde ve her yıl bunu yenilemelidir. 10. Her toplantıda tesiste bulunan tüm radyasyon kaynaklarının envanteri tutulmalı, bu envanter belirli periyotlarla güncellenmelidir. 11. Komite kullanılan radyasyon kaynaklarına ilişkin güvenlik analizlerinin yapılarak gerekli raporların hazırlanmasını sağlamalıdır. 12. Komite, her toplantıda yürürlükteki radyasyondan korunma ve güvenliği programları dahilinde alınan kişisel ve kolektif dozları değerlendirmesi ve personelin bu değerlendirmeler hakkında bilgi sahibi olmasının sağlanması, iyileştirme gerektiren uygulamalara dönük tavsiyeleri belirlemelidir. 13. Komite, radyasyonla çalışan kişilerin eğitim ve deneyimi ile ilgili olarak yeterlilik değerlendirmeleri yaparak gereken bilgi aktarımını sağlamak üzere eğitim programlarını oluşturmalı ve gereksinimlere göre yenilemelidir. 14. Komite, üç ayda bir radyasyon korunması görevlisi/görevlilerinin tuttukları kayıtlar ve hazırladıkları raporlara göre; personel radyasyon dozlarını, radyasyon ölçüm taramaları ( survey ) sonuçlarını, kontaminasyon olaylarını, radyoaktif atık kayıtlarını, kalite kontrol kayıtlarını, bakım onarım kayıtlarını, eğitim programlarını incelemeli ve değerlendirmelidir. 15. Komite, üç ayda bir radyasyon korunması görevlisi/görevlilerinin yardımıyla tüm olağandışı durumları gözden geçirmeli, sebepleri, gelişimi, alınan önlemleri ve tekrarlanmaması için yapılan düzenlemeleri değerlendirmelidir. 16. Komite, Etik Kurul ile işbirliği yaparak, araştırma amacıyla yapılacak her türlü radyasyon içeren uygulamalara dönük önerileri inceleyip, radyasyon güvenliği açısından değerlendirmeli ve gerekçelendirme prensibine uygun olarak karar almalıdır. Komiteden onay almadan radyasyon içeren hiçbir çalışma başlatılmamalıdır. 17. Komite, her yıl radyasyon güvenliği programlarını yeniden gözden geçirmeli, aksayan yönleri saptamalı, yenilemelidir. 18. Komite, her yıl hazırlanan radyasyon güvenliği programlarının ve Radyasyon Güvenliği Kılavuzu nun bir kopyasını TAEK e göndermelidir.

3 3. RADYASYONLA ÇALIŞAN BİRİMLER 3.1. RADYOLOJİ KLİNİĞİ S. B. Dışkapı Yıldırım Beyazıt Araştırma ve Eğitim Hastanesi Radyoloji Kliniği, asistan ve öğrenci eğitimi yanı sıra, hastanemizin ve yakın bölgemizin tıbbi görüntüleme, tanı ve tedavi ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Radyoloji Kliniği nde halen iyonizan radyasyonla çalışan 2 bilgisayarlı tomografi cihazı, 1 anjiografi cihazı, 1 skopi cihazı, 1 mamografi cihazı, 1 kemik mineral dansitometri cihazı, 16 direk röntgen cihazı uluslararası kurallara uygun olarak TAEK lisansı ile hizmet vermektedir RADYOLOJİ DEPARTMANINDA TAEK TARAFINDAN UYULMASI İSTENEN KURALLAR 1. Radyasyondan korunmaya ilişkin uygulama ve önlemler üç temel ilkeye göre düzenlenir; a ) Radyasyon uygulamasının gerekçelendirilmesi: Işınlamanın zararlı sonuçları göz önünde bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmez. b ) Radyasyon uygulamasının optimizasyonu: Radyasyon ışınlanması gerektiren uygulamalarda olası tüm ışınlamalar için mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanır. c ) Doz sınırları: Halk ve radyasyonla çalışanlar için ilgili yönetmeliklerde verilen doz sınırları aşılamaz. Tanı ve tedavi amaçlı radyasyon ışınlamasına maruz kalanlara ve doğal radyasyon seviyelerine doz sınırlamaları uygulanmaz. 2. Radyasyondan korunma ve radyasyon güvenliğinin optimizasyonu için kişisel dozlar yıllık doz sınırları altında kalmak şartıyla sınırlandırılır. 3. Denetimli ve gözetimli alanlarda yürütülen faaliyetlerde ilgili yönetmeliklerde belirtilen kurallara uyulur. 18 yaşından küçükler bu alanlarda çalıştırılamaz yaş arası stajyerler ve öğrenciler ancak gözetimli alanlarda çalıştırılabilir. Hamile çalışanlar ancak ilgili yönetmeliklerde verilen koşullarda ve gözetimli alanlarda çalıştırılabilir. Emzirme dönemindeki çalışanlar radyoaktif madde veya ortamda bulunan serbest radikallerin solunum veya sindirim sistemine geçebileceği alanlarda çalıştırılamaz. Geçici görevlilere yaptıkları görevler esnasında almaları gereken radyasyondan korunma yöntemleri hakkında yeterli eğitim verilir. 4. Yıllık doz sınırları, sağlığa zarar vermeyecek şekilde uluslararası standartlara uygun olarak TAEK tarafından radyasyon görevlileri ve toplum üyesi kişiler için ayrı ayrı belirlenmiştir. Yıllık toplam doz aynı yıl içindeki dış ışınlama ile iç ışınlamadan alınan dozların toplamıdır. Kişilerin denetim altındaki kaynaklar ve uygulamalardan dolayı bu sınırların üzerinde radyasyon dozuna maruz kalmalarına izin verilemez. Radyasyon görevlileri için etkin doz herhangi bir yılda 50 msv ı, ardışık beş yılın ortalaması ise 20 msv ı geçemez. El ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 500 msv, göz merceği için 150 msv dır. Toplum üyesi kişiler için etkin doz herhangi bir yılda 5 msv ı, ardışık beş yılın ortalaması ise 1 msv ı geçemez. El, ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 50 msv, göz merceği için 15 msv dır. 18 yaşından küçükler, radyasyon güvenliği tüzüğünün 6. maddesine göre radyasyon uygulaması işinde çalıştırılamaz. 5. Çocuk doğurma çağındaki radyasyon görevlilerinin maruz kaldıkları radyasyon dozunun mümkün olduğu kadar düşük düzeyde tutulması için gerekli önlemler alınmalıdır. Hamile çalışanlar ancak gözetimli alanlarda çalıştırılabilir. Fetusu korumak amacıyla, hamile çalışanın batın yüzeyi için hamilelik boyunca ilave eşdeğer doz sınırı 1 msv dır. 6. Görevi gereği ışınlamalar için ikincil sınırlar; Görevi gereği ışınlamalar için doz sınırları ile uygunluğu sağlamak üzere eşdeğer doz indisleri ve yıllık vücuda alınma sınırları değerleri ( ALI =Annual Limit On Intake ) kullanılır. Yetişkinlerden oluşan kritik grup üyesi kişiler için uygun ALI değerlerinin 1/10 u ve iç ışınlama durumunda bebek ve çocuklardan oluşan kritik grup üyesi kişiler için ise uygun ALI

4 değerleri 1/100 ü kullanılır. 7. Radyasyon alanlarının sınıflandırılması; Maruz kalınacak yıllık dozun 1 msv değerini geçme olasılığı bulunan alanlar radyasyon alanı olarak adlandırılır ve radyasyon düzeylerine göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılır: a ) Denetimli alanlar; Denetimli alanların girişlerinde ve bu alanlarda aşağıda belirtilen radyasyon uyarı levhaları bulunması zorunludur. Radyasyon alanı olduğunu gösteren temel radyasyon simgeleri Radyasyona maruz kalma tehlikesinin büyüklüğünü ve özelliklerini anlaşılabilir şekilde gösteren bilgi, simge ve renkleri taşıyan işaretler Denetimli alanlar içinde geçirilecek sürenin azaltılması ve koruyucu giysi ve araçların kullanılması gerekliliğini gösteren uyarı ve işaretleri. b ) Gözetimli alanlar; Radyoaktivite düzeyi ölçümleri TAEK tarafından belirtilen sıklık ve yöntemlere uygun olarak yapılır yaşları arasındaki öğrenci ve stajyerlere sadece gözetimli alanlarda eğitim izni verilir. 9. Ziyaretçiler denetimli alanlara kesinlikle giremez. Gözetimli alanlara ise yetkililerden izin almadan giremezler. 10. Görev gereği ışınlanmalarda yönetmeliklerde belirtilen yıllık doz sınırlarına uyulması zorunludur. 11. Görevleri gereği radyasyona maruz kalan kişilerin çalışma koşulları aşağıdaki şekilde sınıflandırılır: Çalışma Koşulu A Çalışma Koşulu B 12. Yıllık dozun izin verilen düzeyin 3/10 unu aşma olasılığı bulunan çalışma koşulu A durumundaki görev yapan kişilerin, kişisel dozimetre kullanması zorunludur. Bu dozimetreler TAEK tarafından belirli aralıklarda değerlendirilir. 13. Yapılan işin niteliğine uygun koruyucu giysi ve teçhizat kullanılır. 14. Radyasyon görevlilerinin bu radyasyon güvenliği yönetmeliğin 15. maddesinde belirtilen alanlarda işe başlamadan önce; bu yönetmeliğin 51. maddesi (d) bendinde belirtilen sağlık raporu istenir. Ayrıca hematolojik, dermatolojik ve hekim tarafından gerekli görülmesi halinde radyolojik tetkikleri yapılır. Denetimli alanlarda görev yapanların hematolojik tetkikleri yılda en az bir kez yapılır HASTANIN RADYASYON GÜVENLİĞİ 1. Tanı ve tedavi amacıyla radyasyon uygulamalarının amacına ulaşması için aşağıdaki hususlara uyulması gerekir. Hekimin yazılı kararı olmayan hiçbir ışınlama yapılamaz. Hastanın alacağı veya alması gereken doz miktarının tayini ve tıbbi ışınlama süreci hekimce hastanın radyasyon güvenliğinin sağlanması için önceden belirlenir. Görevli tüm personel radyasyon güvenliği konularında eğitilmiş olmalıdır. 2. Radyolojik incelemelere aşağıdaki koşullarda izin verilir. Alternatif tekniklerle karşılaştırıldığında radyasyonla yapılacak tanı ve tedavinin yararları radyasyonun hasarlarına göre daha ağırlık kazandığı durumlarda tıbbi ışınlama uygulanır. Tıbbi ışınlamalar sağlıkla ilgili belirgin bir beklenti olmadıkça profesyonel kişi ve kuruluşların görüşleri alınmadan yapılamaz. Sağlık kuruluşlarının etik komite önerileri ve yazılı onayları ile araştırma yapılacak kişinin yazılı onayı olmadan araştırma amaçlı tıbbi ışınlanmalara izin verilemez. 3. Kişiye net bir yarar sağlamayan, alacakları doz ve risk hakkında kişilerin bilgilendirildiği, kişilerin ve Etik Kurul un yazılı onayı alınmış araştırma amaçlı gönüllü ışınlanmalarda, toplum bireyleri için bir yıllık

5 en yüksek izin verilen doz düzeyi aşılamaz. 4. Gerek görülen hallerde tıbbi tanı ve tedavi altındaki hastalara gönüllü ve bilinçli olmak koşuluyla yardım etmek isteyen veya hasta ziyareti için gelen kişilerin alacakları etkin doz, tanı ve tedavi süresince 5 msv değerini aşamaz CİHAZLARIN GÜVENLİĞİ 1. Radyolojik cihazların bulundukları ortam ve ortamın güvenliği TAEK in belirlediği yönetmeliklere uygun şekilde hazırlanır. 2. Radyolojik görüntülemelerin yapıldığı tesislerde kullanılan cihazlarda uygulanacak kalite temini programları aşağıdaki hususları içermelidir: Cihazların kalite denetimleri TAEK veya TAEK in yetkilendirdiği kuruluşlarca yapılır. Yetkili kuruluşlar radyasyon kaynaklarının, tanı ve tedaviye etki eden fiziksel parametreleri ilk kurulduklarında ve daha sonra düzenli aralıklarla ölçer. Ölçülen parametrelerin ulusal veya uluslar arası mevzuata uygunluğu doğrulanmalıdır. Radyasyon ölçüm cihazlarının kalibrasyonları ile dozimetrik verilerin uygunluğu doğrulanmalıdır. Kalite temini program sonuçları kaydedilmeli ve sonuçlardan TAEK bilgilendirilmelidir SAYILI YASAYA TABİ OLMAYAN BÖLÜMLER 1. Rutin İşlerde Radyasyonla Çalışan Diğer Birimler: Ameliyathanelerdeki skopi cihazları ( Ortopedi, Beyin Cerrahi gibi ) Hematoloji-Kan Bankası ( Kan ışınlama cihazı, Cs-137 ) Kardiyoloji ( Anjiografi ) Gastroenteroloji Üroloji Biyokimya ( RIA Lab.) Diş Plk. ( Periapikal film cihazı 3.3. NÜKLEER TIP BİRİMİ GİRİŞ Nükleer Tıp Birimi TAEK lisansı ile tanı ( in-vitro, in-vivo ) ve ayaktan/yatarak tedavi amaçlı hizmet sunan hastane sağlık birimidir. Nükleer Tıp Biriminde günlük pratikte sıklıkla tanısal amaçlı uygulamalar yapılmaktadır. Bu uygulamalar için radyasyon güvenliği korunma kurallarına göre düşük seviyededir. Tanıda radyoaktif izotopların kullanımları in-vivo ve in-vitro teknikler olarak başlıca iki grupta incelebilir. İn-vivo çalışmalarda radyofarmasötikler genel olarak intravenöz, özel durumlarda ise oral, intrakaviter vb. yollarla uygulanırlar. Tanısal amaçlı kullanılan radyofarmasötiklerin uygulama dozu genel olarak 1 GBq ( 27 mci ) üzerinde olmayacaktır ve genel kurallar uyarınca bu hastalar uygulanacak işlemin tamamlanmasını takiben izole edilmeden toplum içine karışabilirler ve takiben hijyen kurallarına uygun normal tuvalet ve banyoları da kullanabilirler. Ancak, enjeksiyondan sorumlu personel, emziren anneler, yoğun bakım tedavisi altındaki hastalar, ayaktan tedavi uygulamaları vb. özellikli olgularda radyasyon korunması için daha özenli ve dikkatli gerçekleştirilmelidir. Nükleer Tıpta tedavi uygulaması en sık radyoaktif I-131 ile gerçekleştirilir. Düşük ve yüksek dozda radyoaktif tedavi için sıklıkla tercih edilen uygulama oral yolladır. Bu olgularda uygulama öncesi hasta hazırlığı, uygulama, yüksek dozlarda izlem ( özel donanımlı odada yatırılarak radyasyon dozu toplum için kabul edilebilir düzeye gelene kadar bekletilir ) ve uygulama sonrası bildirim ( uyulması gerekli kurallar ve süresi ) aşamaları tamamlandıktan sonra hasta taburcu edilebilmektedir.

6 Nükleer Tıp Biriminde günlük pratikte gerçekleştirilen uygulamalar ve birimin çalışma düzeni ALARA prensibi uyarınca görevli personel, hasta, hasta yakınları ve çevrenin gereksiz radyasyondan korunmasını temin için ilgili kanun, yönetmelik ve ulusal/uluslar arası yönergeler ışığında yerel radyasyon kontrol komitesinin benimsediği önerilerine uygun olarak düzenlenir ve yönetilir NÜKLEER TIP BİRİMİ DENETİMLİ ALANLARI 1. Radyofarmasi Laboratuarı: Nükleer Tıp çalışmalarında kullanılan radyofarmasötiklerin üretildiği ve kullanıma hazır hale getirildiği yerdir. Bir sıcak oda içinde genel olarak radyofarmasötiklerin hazırlandığı çeker ocaklı, kurşun korumalı camlı ve depolama hazneli bir çalışma modülü, çalışma bankoları, lavabo, kitlerin saklandığı bir buzdolabı, sabit, alarmlı ve elle taşınabilir birer radyasyon monitörü ve gerekli diğer minör çalışma ve radyasyon güvenliği aksesuarları bulunur. Bu alan denetimli radyasyon alanıdır ve görevli personelin bu alanda radyasyon güvenliği ile ilgili hususlara titizlikle uyması gereklidir. 2. Enjeksiyon Odası: Hastalara ön hazırlığın yapıldığı ve radyofarmasötik enjeksiyonunun uygulandığı ( dinamik çekimler için enjeksiyon kamera altında gerçekleştirilir ) yerdir. Bu alan denetimli radyasyon alanıdır ve görevli personelin bu alanda iken radyasyon güvenliği ile ilgili hususları titizlikle uygulaması önerilir. 3. Radyoaktif Atık Deposu: Birim içerisinde oluşan ve kurşun radyoaktif atık kutusu içinde uygun materyal ve işarete sahip özel plastik torbalarda biriktirilerek dolan katı radyoaktif atık torbalarının bertaraf edilmeden önce üzerlerindeki radyasyon dozunun ilgili yönetmeliğin öngördüğü sınırlar içerisine düşene kadar bekletildiği depo alanıdır. Bu alan denetimli radyasyon alanıdır ve görevli personelin bu alanda iken radyasyon güvenliği ile ilgili hususları titizlikle uygulaması önerilir. 4. Radyoaktif Hasta Bekleme Odası ve Radyoaktif Tuvaletler: Bu alanlar denetimli radyasyon alanlarıdır ve görevli personelin bu alanda iken radyasyon güvenliği ile ilgili hususları titizlikle uygulaması önerilir. 5.Tetkik ve Tedavi Odaları: Radyoaktif madde uygulanmış ve uygulanacak hastalara gerekli işlem ve görüntülemenin gerçekleştirildiği gama kamera odası, koşu bandı odası, tiroid tedavi odası vb. alandır. Bu alanlar denetimli radyasyon alanıdır ve görevli personelin bu alanlarda iken radyasyon güvenliği ile ilgili hususları titizlikle uygulaması önerilir NÜKLEER TIP LABORATUARINDA ÇALIŞIRKEN TAEK TARAFINDAN UYULMASI İSTENİLEN KURALLAR 1. Laboratuvarla ilgili envanter tutulmalıdır. Bu envanter aşağıdaki hususları içermelidir: Tesise giren radyoaktif maddelerin kayıtları Radyoaktif madde verilen hastaların kayıtları ( miktarı, türü ve tarihi ) Çalışanların dozimetre değerlerinin kayıtları Radyoaktif atık kayıtları ( miktarı, türü ve tarihi ) Görüntüleme cihazlarının bakım, onarım ve kalibrasyon kalite kontrol kayıtları Doz kalibratörü ve radyasyon ölçüm cihazlarının kalibrasyon kayıtları Tehlike ve olağanüstü durum kayıtları Çevresel radyasyon ölçüm kayıtları 2. Görevli olmayan personelin laboratuara giriş-çıkışları önlenmelidir. 3. Radyoaktif maddeler ile çalışma başlamadan önce masa üzerine emici kağıtlar yerleştirilip bunların üzerinde çalışılmalıdır. 4. İşlemler kenarlı küvetler içinde emici kağıtlar üzerinde yapılmalıdır. 5. Laboratuarda çalışırken laboratuar önlüğü, lastik/plastik eldiven gibi koruyucu giysiler giyilmelidir. İş bitiminde kullanılan eldivenler dikkatli şekilde çıkartılarak radyoaktif atık kutusuna atılmalıdır. 6. Eldiven kullanıldığında, kontaminasyonu önlemek amacıyla iç kısımlar dışta kalacak şekilde çıkartılmalıdır. 7. Laboratuarda temizlik için kâğıt havlu ve mendil kullanılmalı, kullanımdan sonra derhal radyoaktif atık kutusuna atılmalıdır.

7 8. Laboratuarda kullanılan giysilerin laboratuar dışına çıkarılması önlenmeli, koruyucu giysiler çıkarılıp eller ayaklar monitörize edildikten sonra laboratuar dışına çıkılmalıdır. 9. Laboratuar içinde yiyecek, içecek ve kişisel eşya bulundurulmamalıdır. 10. Ellerde yara varsa bandajlı bile olsa laboratuarda çalışılmamalıdır. 11. Elektrik düğmeleri, musluklar, kapı kolları, telefon ahizelerinin kontamine olmamalarına dikkat edilmelidir. 12. Çalışırken vücutta kesik ve çiziklere neden olabilecek keskin uçlu malzeme ( kırık ve çatlak cam eşyalar vb.) kullanılmamalıdır. 13. Laboratuarda kullanılan şişelerin muhafaza kaplarının kapaklarının kolay açılabilir olmasına dikkat edilmeli ve uygun etiketleme işlemi yapılmalıdır. 14. Laboratuar radyasyon monitörü ile sürekli taranarak radyasyon korunması için gerekli önlemler alınmalıdır. Çalışma saatlerinde radyasyon monitörü sıcak odada ve devamlı çalışır durumda bulundurulmalı veya alarm seviyesi ayarlanabilir sesli uyarı istemi ile bir laboratuar monitörü sağlanmalıdır. Elle taşınabilir radyasyon monitörünün taban ve çalışma alanlarının kontaminasyon kontrolleri için sıcak odada bulundurulması zorunludur. Kontaminasyon saptanması halinde dekontaminasyona gidilmelidir. 15. Radyofarmasötik uygulama, seyreltme ve diğer çalışmalar çeker ocak içerisinde ve kurşun eşdeğeri camdan yapılmış paravan arkasında yapılmalıdır RADYONÜKLİD TEDAVİ UYGULAMALARINDA RADYASYONDAN KORUNMA Nükleer Tıpta en sık yapılan tedavi uygulamaları düşük ve yüksek doz radyoaktif I-131 tedavileridir. Radyoaktif I-131 tiroid hastalıkları ( hipertiroidizm ve iyi differansiyel tiroid kanseri ) tedavisinde sıklıkla kapsül veya likit formda oral yolla uygulanır ve Nükleer Tıp Biriminde tedavi amaçlı en yaygın kullanılan unsealed radyasyon kaynağıdır. Radyoaktif iyotun fiziksel ve biyolojik yarı ömrü sırasıyla yaklaşık 8 gün ve gündür. Radyoiyot uygulandığında major olarak tiroid bezinde tutulurken bir kısmı da idrar, feçes ve vücut salgıları ( ter, tükrük vb.) ile atılır. Normal kişilerde uygulama sonrası serbest radyoaktif iyotun ilk 24 saat içinde yaklaşık yarısı ve 48 saat içerisinde %75 i vücuttan atılmış olur. Radyoiyotun taşınması, uygulanması ve hastaların birimden taburcu edilmesi ulusal ve uluslar arası kurallara tabidir. Radyoaktif iyot nükleer birimine küçük ticari taşıma kapları ile ulaştırılır. Bu kapların kurşun kılıf yüksekliği mm. kalınlığı 3-38 mm ve içi plastik veya polistren ile kaplanmış olmalıdır. Taşıma paketinin üzerinde içerik, aktivite miktarı, kalibrasyon tarihi ve radyoaktif uyarı işareti bulunmalıdır. Radyoaktif madde ile çalışılırken planlı ve hızlı hareket edilmelidir. Yüksek doz tedavi uygulaması esnasında radyasyon görevlileri radyasyon korunması kurallarına azami dikkat göstermelidir. Doz uygulamasının kurşun zırhlama ile ( kurşun önlük, kurşun paravan vb. ) ve mümkün olan en kısa zamanda gerçekleştirilmesi önemlidir. Yüksek doz uygulamalar uygun proje ve lisansa sahip, sıvı atık sistemi olan bir odada gerçekleştirilir ve üzerlerinde kalan radyoaktivite miktarı taburculuğa uygun düzeye düşene kadar burada bekletilirler. Ulusal radyasyon güvenliği yönetmeliğine göre radyoaktif I-131 tedavisi verilen hastalar vücuttaki radyoaktivite miktarı 600 MBq'in ve hastadan 1 metre uzaktaki doz hızı 30 µsv/h ın altına düştüğü tespit edilene kadar bekletilir ve sonra gerekli kayıtlar tutularak, diğer kişilerle temasları ve radyasyon korunması ile ilgili alınacak önlemler kendilerine sözlü ve yazılı talimatlar şeklinde imza karşılığı verilerek taburcu edilirler. Aktiviteden etkin doza ve etkin dozdan aktiviteye dönüşüm ve talimatlar için uygun zaman dilimi aşağıdaki tablo 1 den yararlanılarak hesaplanabilir. Radyasyon güvenliği yönetmeliğinde taburculuk sonrası hastaya verilecek talimatlar için hastada kalan radyoaktivite miktarı ve hastanın fiziksel, sosyoekonomik ve yaşam koşulları göz önüne alınarak her hasta için özel olarak belirlenir hükmü bulunmaktadır. TAEK tarafından tedavi sonrası vücutta kalan doza göre önerilen süreler tablo 2 de görülmektedir. Tablo 1: Radyoaktif I-131 tedavisi sonrası taburcu işlemleri için kullanılan kriterler Etkin Doz Hızı ( 1 metrede μsv/ h ) KalanAktivite Miktarı Talimatlar İçin Zaman Dilimi

8 <30 <600 MBq 2.5 hafta < 20 <400 MBq 2 hafta < 10 <200 MBq 1 hafta < 5 <100 MBq 3 gün < 3 <60 MBq 24 saat Tablo 2: Radyoaktif I-131 tedavisi sonrası TAEK tarafından önerilen süreler Aktivite (MBq) Toplu Seyahat (Gün/Saat) İşe Ara Verme (Gün) Eşinden Ayrı Yatma (Gün) Çocuklarla Yakın Temasta Bulunma (Gün) Hamile Hamile değil < 2 y. 2-5y y / / / NÜKLEER TIP VE EMZİRME Nükleer Tıp Uygulamalarında kullanılan birçok radyonüklid anne sütünden salgılanır. Bu nedenle inceleme sonrası emziren bayanların bebeğini aşağıda belirtilen sürelerle emzirmeyi durdurması ya da tamamen kesmesi önerilir. I-131 ( radyo iyot ) tedavisi sonrası tamamen I-131, I-123, Ga-67 ve Tl-201 sonrası 3 hafta Bir alt maddede belirtilenler dışındaki tüm Tc-99m bileşikleri sonrası 12 saat Tc-99m ile işaretli eritrosit, DTPA ve fosfonatlar (MDP, HDP, PYP) gibi) sonrası 4 saat NÜKLEER TIP VE HAMİLELİK Radyonüklid tedavi sonrası hamilelik düşünen kadınların vücudundaki rezidüel radyoaktivitenin 1 mgy'lik potansiyel fetal dozu geçmemesi önerilir. Hamile gereksiz radyasyondan mutlak surette korunmalıdır. Radyoaktivite uygulanması klinik olarak gerekli ve/veya zorunlu durumlarda hamile ve klinisyene olası riskler hakkında bilgi verilmeli, fayda zarar değerlendirilmesi yapılmalıdır. Uygulama kararlaştırılırsa hamile ve/veya yakınlarından bilgilendirildikleri ve riskleri kabul ettiklerine dair yazılı onay alınmalıdır. Çeşitli ajanlara göre radyonüklid tedavi ( tablo 3 ) ve tanısal amaçlı kullanım ( tablo 4 ) sonrası hamilelik için beklenmesi gereken süreler aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. (1 mci = 37 MBq)

9 Tablo 3: Radyonüklid tedavi sonrası hamilelik için beklenmesi gereken süreler Radyonüklid Tedavi Doz (MBq) Beklenecek süre I-131 NaI Hipertiroidi ay I-131 NaI Tiroid kanseri ay I-131 MIBG Feokromositoma ay P-32 Fosfat Polisitemi vb ay Sr-89 Klorür Kemik metastaz ay Y-90 Kolloid Artritik eklem Tablo 4: Tanısal amaçlı radyofarmasötik kullanımı sonrası hamilelik için beklenmesi gereken süreler Radyonüklid Doz (MBq) Beklenecek süre T ½ < 7 gün olanlar - 0 Fe ay Se-75 selenokolesterol 8 12 ay I-131 MIBG 20 1 ay I-131 NaI ay RADYOAKTİF ATIKLAR Genel olarak bir Nükleer Tıp Laboratuarında çalışılan yöntem ve radyoaktif kaynağa bağlı olarak katı, sıvı ve havaya yayılmış halde radyoaktif atıklardan en az biri veya daha fazlası oluşmaktadır. Radyoaktif atıkların yönetimine ilişkin TAEK tarafından belirlenen hususlar şöyledir: 1. Katı radyoaktif atıkların biriktirilme ve bekletilmelerinde uyulması gerekli hususlar; Günlük çalışmalar için kullanılacak olan katı radyoaktif atık biriktirme kabının kapağı ayak pedalı ile açılır olmalıdır. Kapağın açılması ve kapanması için el kullanılmaz. Kullanılan radyoaktif maddenin yaydığı radyasyon tipine ve enerjisini göre atık biriktirme kabının iç kısımları, kapağı ve tabanı da dahil olmak üzere uygun malzeme ile zırhlanmalıdır. Kabın dış kısmında uluslararası, standart radyasyon uyarı işareti bulunmalıdır. Kabın büyüklüğü ve geometrik şekli oluşan radyoaktif atığın miktarına göre ayarlanmalıdır. Yukarıda belirtilen özelliklere sahip atık biriktirme kabının içerisinde yeterli büyüklükte ve uç kısımları kabın üst kısmından dışarı taşacak şekilde bir plastik torba yerleştirilir.

10 Radyoaktif katı atık biriktirme kabının bulunduğu ortamda, radyoaktif olmayan katı atıklar için ayrı bir biriktirme kabı bulundurulur. Radyoaktif olmayan atıklar hiç bir şekilde radyoaktif atık kutularına atılmazlar. Şüphe edilen atıklar radyoaktif atık kabul edilir. Biriktirme kabı dolduğunda plastik torbanın ağzı sıkı şekilde bağlanarak etiketlenir. Radyoaktif atık içerisinde tehlikeli kimyasal maddeler veya başka zehirleyici maddeler karıştırılmaz. Ancak kaçınılmaz olarak meydana gelen karışmalar etiketler üzerinde belirtilir. Torbalar, uzun süreli atık bekletme yerlerine nakledilerek üzerlerindeki etiketlere göre bekletilir. Uzun süreli atık bekletme yerleri bina içerisinde bodrum katı gibi insanlar tarafından fazla kullanılmayan bir oda şeklinde olabileceği gibi bina dışında girişi kontrollü ayrı oda şeklinde de yapılabilir. Buharlaşma yapabilecek atıklar için havalandırma sistemi sağlanır. Katı radyoaktif atıklar uzun süreli atık bekletme yerlerinde plastik depoların yüzeylerindeki radyasyon doz şiddeti 5 µsv/h değerine düşünceye kadar bekletilir. Bu koşullar sağlandıktan sonra atıkların imha yöntemi hakkında bilgi almak üzere TAEK e başvurulmalıdır. 2. Sıvı radyoaktif atıkların biriktirilme ve bekletilmelerinde uyulması gerekli hususlar; Sıvı radyoaktif atıklar, aşağıda belirtilen hususlar sağlandıktan sonra, belirtilen aktivite sınırlarına göre kanalizasyon sistemine gönderilebilir. a) Uyulması gerekli hususlar Sıvı radyoaktif atıklar, ünite içerisinde belirlenecek ve altında ( T ) dirsek olmayan bir lavabodan kanalizasyona bırakılır. Bu lavabo uluslararası, standart radyoaktif madde sembolü ile işaretlenir. Bu lavaboda radyoaktif olmayan çalışmalar yürütülemez. Kanalizasyona bırakılacak bütün radyoaktif sıvılar su içerisinde çözülebilir ve dağılabilir özellikte olmalıdır. Radyoaktif sıvı, çözünmeyen katı parçacık veya tortu bulunduruyorsa, kanalizasyona bırakmadan önce filtre edilir. Filtre malzemesi katı atık olarak işleme tabi tutulur. Asidik çözeltiler kanalizasyona bırakılmadan önce nötralize edilirler. Kanalizasyona bırakılan sıvı, zehirli maddeler veya diğer eczaları bulunduruyorsa kanalizasyona bırakılmadan önce bölgesel yetkili otoriteden ( Ankara Büyükşehir Belediyesi ) izin alınır. b) Kanalizasyona bırakma sınırları Sadece H-3 ( trityum ) ve/veya C-14 ( karbon-14 ) içeren sintilasyon çözeltilerinin radyoaktivite konsantrasyonları 100 Bq/ml değerini aşmıyorsa kanalizasyon sistemine bırakılabilir. a maddesinde belirtilen sınırların dışında sıvı atıklar için radyoaktivite değerleri aşağıda verilmiştir; v Kanalizasyon sistemine her bir göndermede radyoaktivite miktarı 1 ALI min değerinden fazla olamaz. v Her bir laboratuarda veya eşdeğeri üniteden her ay kanalizasyona gönderilecek olan toplam aktivite 10 ALI min değerini geçemez. v Bu değerler hiçbir zaman ayda 100 MBq değerinden fazla olamaz. v Bu değerlerdeki radyoaktif sıvılar, kanalizasyona bırakılmaları sırasında en az 10 katı su ile seyreltilir. En çok kullanılan radyonüklidlerin ALImin değerleri tablo 5 te verilmiştir. Bulunmayan radyonüklidlerin ALImin değerleri TAEK ten sağlanabilir. Radyoaktif sıvı atığın birden fazla radyonüklid bulundurması halinde kanalizasyona gönderilecek toplam radyoaktivite aşağıdaki şekilde hesaplanır. Tablo 5: Sıklıkla Kullanılan Radyonüklidlerin ALImin Değerleri

11 Radyonüklid Yarılanma süresi (t 1/2 ) ALI min (ISRP- 61) ( Bq ) Radyonüklid Yarılanma süresi (t 1/2 ) ALI min (ISRP- 61) ( Bq ) F d 4 x10 8 Sr g 6 x10 4 P g 5 x10 6 Y g 5 x10 6 Cr g 2 x10 8 Co g 2 x10 6 Ga g 8 x10 7 Co g 7 x10 6 Ga d 2 x10 8 C yıl 4 x10 7 Tl s 3 x10 8 Au s 1 x10 7 In g 5 x10 7 I s 9 x10 7 Tc-99m 6.02 s 1 x10 9 I g 1 x10 6 Hg s 6 x10 7 I g 8 x10 5 d: dakika, s: saat, g: gün (*) Tüm radyonüklidlerin ALI min değerleri Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği'nde verilmiştir 4. RADYASYON Doğal ya da yapay radyoaktif çekirdeklerin kararlı yapıya geçebilmek için dışarı saldıkları hızlı parçacıklar ve elektromanyetik dalga şeklinde taşınan enerjileri radyasyon olarak adlandırılır. Parçacık ve dalga tipi radyasyonlar iyonlaştırıcı ( iyonizan ) ve iyonlaştırıcı olmayan ( non-iyonizan ) olmak üzere ikiye ayrılır. Hastanemiz Radyasyon Güvenliği Komitesi, iyonizan radyasyon güvenliği ile sorumludur. Başlıca beş tip iyonlaştırıcı radyasyon vardır; 1. Alfa Parçacıkları: Genellikle doğal radyoaktif atomlarda rastlanır. Alfa parçacıklarını çok küçük kalınlıklardaki maddelerle ( örneğin ince bir kâğıt tabaka ile ) durdurmak mümkündür. Dolayısıyla dış radyasyon tehlikesi yaratmazlar. Ancak mide, solunum ve yaralar vasıtasıyla vücuda girdiklerinde tehlikeli olabilirler. 2. Beta Parçacıkları: Korunmak için ince alüminyum levhadan yapılmış bir zırh malzemesi yeterlidir. 3. X (Röntgen) Işınları: Dalga şeklindedir. Yapay olarak röntgen tüplerinden elde edilebilir. Korunmak için kurşun zırhlama gerekir. 4. Gama Işınları: Birkaç cm kalınlığındaki kurşun tuğlalarla sadece belli bir kısmı durdurulabilir. 5. Nötronlar: Sadece kalın beton, su veya parafin kütleleriyle durdurulabilirler.

12 Şekil 1: Parçacıkların Penetrasyon Uzaklıkları 4.1. RADYASYON BİRİMLERİ Tablo 6: Radyasyon terimleri ve özel birimler ile SI birimleri arasındaki ilişki TERİM ESKİ YENİ DÖNÜŞÜM AKTİVİTE Curie (Ci) ; 3.7x10 10 parçalanma /1s Becquerel(Bq); 1parçalanma / 1s 1Ci=3.7x10 10 Bq 1 Ci=37GBq IŞINLANMA DOZU: Röntgen (R) ; Normal hava şartlarında (0 0 C ve 760 mm Hg basıncı) havanın 1kg ında 2.58x10-4 Coulomb luk elektrik yükü değerinde (+) ve (-) iyonlar oluşturan X veya γ radyasyonu miktarıdır. Coulomb / kilogram (C/kg): normal hava şartlarında havanın 1 kg ında 1 Coulomb luk elektrik yükü değerinde (+) ve (-) iyonlar oluşturan X veya γ radyasyonu miktarıdır. 1C/kg=3876 R 1R=2.58x10-4 C/kg SOĞURULMUŞ DOZ: Radiation absorbed dose (rad); Işınlanan maddenin 1 kg ında 10-2 Joule lük enerji soğurulması meydanagetiren herhangibir radyasyon miktarıdır. Gray (Gy) ; ışınlanan maddenin 1 kg ında 1 Joule lük enerji soğurulması meydana getiren herhangi bir radyasyon miktarıdır. 1Gy=100rad 1rad=0.01 Gy DOZ EŞDEĞERİ: Röntgen equivalent man (rem); 1 Röntgenlik X veya γ ışını ile aynı Sievert ( Sv ) ; 1 Gy lik X ve γ ışını ile aynı biyolojik etkiyi γ meydana getiren 1Sv=100rem 1rem=0.01Sv

13 biyolojik etkiyi oluşturan herhangi bir radyasyon miktarıdır. Rem=(Rad)x(QF) herhangi bir radyasyon miktarıdır. Sv= (Gy)x(QF) 4.2. DOĞAL RADYASYON KAYNAKLARI En önemli kaynaklardan biri, yerkabuğunda yaygın bir şekilde bulunan radyoaktif radyum elementinin ( Ra226 ) bozunması sırasında salınan radon gazıdır. Diğer bir kaynak da uzaydan gelen kozmik ışınlardır. Bu ışınlara daha çok pilotlar ve yüksek yerlerde yaşayanlar maruz kalır. Doğal radyasyon kaynaklarından maruz kalınan küresel radyasyon dozlarının oransal değerleri aşağıda verilmiştir. Şekil 2: Doğal radyasyon kaynaklarından maruz kalınan küresel radyasyon dozları Tablo 7: Bazı bölgelerdeki doğal radyasyon doz düzeyleri Mersin (Akkuyu) 0.53 msv/yıl Ankara 0.44 msv/yıl Iğdır (Alican) 0.88 msv/yıl Çanakkale 1.23 msv/yıl Kars (Digor) 1.58 msv/yıl Hindistan (Kerela) msv/yıl İran(Ramsar) msv/yıl Brezilya (Guarapari kumsalları) msv/yıl 4.3. YAPAY RADYASYON KAYNAKLARI Başlıca yapay radyasyon kaynakları tıbbi, zirai ve endüstriyel amaçla kullanılan X ışınları ve yapay radyoaktif maddeler, nükleer bomba denemeleri sonucu meydana gelen nükleer serpintiler, çok az da olsa nükleer güç üretiminden salınan radyoaktif maddeler ve bazı tüketici ürünlerinde kullanılan radyoaktif maddelerdir. Doğal kaynakların aksine tamamen kontrol altında olmaları, maruz kalınacak doz miktarı açısından önemli bir özelliktir.

14 TETKİKLER HER BİR TETKİKTE MARUZ KALINAN ETKİN DOZ (msv) Seviye 1* Seviye 2** Seviye 3-4*** Dünya Göğüs Radyografisi Göğüs Fotofloroskopisi Göğüs Floroskopisi Kol, bacak ve eklemler Omurga Bel Göğüs Boyun Kalça ve Kalça eklemi Kafa Karın Üst sindirim sistemi Alt sindirim sistemi Safra kesesi grafisi

15 Üriner sistem grafisi Mamografi Bilgisayarlı Tomografi Anjiyografi Cerrahi işlemler Diş *Seviye 1: Doktor başına 1000 den az düşen ülkeler **Seviye 2: Doktor başına arası hasta düşen ülkeler ( Türkiye bu gruptadır ) ***Seviye 3: Doktor başına arası hasta düşen ülkeler ***Seviye 4: Doktor başına den fazla düşen ülkeler 4.5. TIBBİ UYGULAMALAR Tıbbi alandaki radyasyon uygulamaları, radyasyonla görüntü elde edebilme ve radyasyonun hücre veya tümörleri yok edebilme yeteneğine sahip olması temeline dayanır RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ 1. Radyasyonun Hücre İle Etkileşimi: İyonlaştırıcı radyasyonun soğurulması sonucu hedef moleküllerde iyonlaşma ve uyarılmalar meydana gelir. Bu iyonlaşmalar, DNA zincirlerinde kırılmalara ve hücre içerisinde kimyasal toksinlerin üremesine neden olabilir. Kırılmaların hemen ardından bir onarım faaliyeti başlar. Hasar çok büyük değilse DNA da meydana gelen kırılmalar onarılabilir. Ancak bu onarım esnasında da hatalar oluşabilir ve yanlış şifre bilgiler içeren kromozomlar meydana gelebilir. 2. Radyasyonun Kromozoma Verdiği Hasarların Sonuçları: Vücudun birçok organ veya dokusu, önemli sayıda hücre kaybına rağmen faaliyetlerini normal bir şekilde sürdürebilir. Yine de hücre kaybı belli bir sayının üzerine çıktığında ışınlanan kişilerde gözlenebilir hasarlar meydana gelecektir. Etki eşiğini aşan akut doz almış kişilerde ortaya çıkan bu hasarlara DETERMİNİSTİK ETKİLER denir. Kanser ve genetik etkiler, radyasyonun STOKASTİK ( RASTLANTISAL ) ETKİLERİ dir ve belli bir eşik doz yoktur. Meydana gelme olasılığı doz ile artar ancak şiddet derecesi doz ile artmaz. 3. Kromozom Hasarlarına Etki Eden Faktörler a ) Radyasyonun özellikleri: Radyasyonun çeşidi, enerjisi, doz hızı, maruziyet süresi b ) Organizmanın özellikleri: Organizmanın yaşı, cinsiyeti, sağlık durumu, oksijen konsantrasyon durumu, sık bölünen, bölünme safhasında veya tam olarak farklılaşmamış hücrelere sahip olması 4. Biyolojik Etkilerin Sınıflandırılması a ) Erken Etkiler ( Akut Işınlanma Etkileri ) : Vücudun tamamının veya büyük bir bölümünün genellikle radyasyon kazası sonucu meydana gelen istem dışı ışınlanmalarıdır. Genel olarak akut radyasyon sendromları ve bölgesel radyasyon hasarları olarak sınıflandırılabilirler. Akut Radyasyon Sendromları ( ARS ) : İyonlaştırıcı radyasyonların en önemli deterministik etkisidir. Lenfositler radyasyona karşı en duyarlı kan hücreleridir. Mutlak lenfosit sayısındaki en küçük bir düşme, erken teşhis aşamasındaki ışınlanma seviyesini gösteren en yararlı laboratuar testidir. ARS Başlangıç Devresi

16 ARS Derecesi ve Yaklaşık Akut Doz Hafif Orta Şiddetli Çok Şiddetli Ölümcül 1-2 Gy 2-4 Gy 4-6 Gy 6-8 Gy > 8Gy Belirtinin başlaması > 30 gün gün 8-18 gün < 7 gün < 3 gün Lenfosit sayısı (G/L) Plateletler * (G/L) %10-25 (Trombositler) % % %60-80 < 20 % Klinik belirtiler Yorgunluk, Ateş, Yüksek ateş, halsizlik enfeksiyon, enfeksiyon, iç iç kanama, epilasyon kanama, halsizlik, epilasyon Yüksek ateş, ishal, kusma, baş dönmesi ve şaşkınlık, tansyon düşüklüğü Yüksek ateş, ishal, bilinç kaybı Ölüm (%) ila 8 hafta arasında ila 8 hafta arasında ila 2 hafta arasında ila 2 hafta arasında Tıbbi müdahale Koruyucu tedbirler günden itibaren özel koruyucu tedavi; günden sonra tecrit 7-10 günden 1. günden itibaren özel itibaren özel koruyucu tedavi;başlangıçtan koruyucu itibaren tecrit tedavi;başlangıçtan itibaren tecrit Sadece ağrı dindirici tedavi Tablo 9: ARS nin ilk günlerindeki akut doza bağlı lenfosit sayısındaki (G/L) değişim ARS derecesi Doz (Gy) Lenfosit sayısı (G/L)*

17 İlk ışınlamadan 6 gün sonra Klinik öncesi safha Hafif Orta Şiddetli Çok şiddetli Öldürücü > (G/L)*: 10 9 hücre/litre ARS Gizlenme Devresi ARS derecesi Yaklaşık Akut Doz Hafif 1-2 Gy Orta 2-4 Gy Şiddetli 4-6 Gy Çok Şiddetli 6-8 Gy Ölümcül > 8Gy Lenfositler İshal Granülositler* (G/L) > =0.5 Epilasyon Yok Orta dereceli, Başlangıç 15.Gün veya daha geç Orta dereceli veya tam, 11. ve 21. günler arasında Tamamen, 11 günden önce Tamamen, 10 günden önce Gizlenme Süresi (gün veya daha az Yok Tıbbi müdahale Hastanede gözetim Hastanede gözetim Hastanede gözetim Hastanede gözetim Sadece ağrı

18 gerekli değil önerilir gerekli ivedi olarak gerekli dindirici tedavi ARS Kritik Devre ARS Derecesi ve Yaklaşık Akut Doz Hafif Orta Şiddetli Çok Şiddetli Ölümcül 1-2 Gy 2-4 Gy 4-6 Gy 6-8 Gy > 8Gy Belirtinin başlaması > 30 gün gün 8-18 gün < 7 gün < 3 gün Lenfosit sayısı (G/L) Plateletler * (G/L) %10-25 (Trombositler) % % %60-80 < 20 % Klinik belirtiler Yorgunluk, Ateş, Yüksek ateş, halsizlik enfeksiyon, enfeksiyon, iç iç kanama, epilasyon kanama, halsizlik, epilasyon Yüksek ateş, ishal, kusma, baş dönmesi ve şaşkınlık, tansyon düşüklüğü Yüksek ateş, ishal, bilinç kaybı Ölüm (%) ila 8 hafta arasında ila 8 hafta arasında ila 2 hafta arasında ila 2 hafta arasında Tıbbi müdahale Koruyucu tedbirler günden itibaren özel koruyucu tedavi; günden sonra tecrit 7-10 günden itibaren özel koruyucu tedavi;başlangıçtan itibaren tecrit 1. günden itibaren özel koruyucu tedavi;başlangıçtan itibaren tecrit Sadece ağrı dindirici tedavi

19 Bölgesel Radyasyon Hasarları: Vücudun belli bir bölgesinin kısa sürede, yüksek dozlarda radyasyona maruz kalması sonucu görülür. ARS na göre daha sık karşılaşılan olaylardır. Tablo 10 : Maruz kalınan doza bağlı olarak bölgesel radyasyon hasarının klinik belirtileri ve başlangıç zamanları EVRE/BELİRTİ DOZ ARALIĞI (Gy) BELİRGİNLEŞME ZAMANI (gün) Eritem Epilasyon > Kuru Deri Dökülmesi Yaş Deri Dökülmesi Su Kabarcığı Oluşumu Ülser(Açık yaralar) > Nekroz (Doku ölümü) >25 >21 b ) Gecikmiş Etkiler: Uzun bir süre boyunca aralıklı olarak düşük dozlarda radyasyona maruziyetin sonuçları yıllar sonra ortaya çıkabilir. Bunun sebebi, doz düşük dahi olsa da tekrarlanan ışınlanmalarda organizmanın bir sonraki ışınlanmaya kadar hasarı onaramaması ve hasarın gittikçe artmasıdır. Kronik olarak ışınlanan kişilerde, yıllar sonra katarakt, malignite, doğal ömür sürelerinde kısalma ile sonraki nesillerinde kalıtımsal bozukluklara rastlanabilir. 5. RADYASYON ALANLARI Radyasyon alanları, tarihli Resmi Gazete de yayınlanan sayılı Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği nin 15. maddesine göre şu şekilde sınıflandırılır: Maruz kalınacak yıllık dozun 1 msv değerini geçme olasılığı bulunan alanlar radyasyon alanı olarak nitelendirilir ve radyasyon alanları radyasyon düzeylerine göre şöyle sınıflandırılır DENETİMLİ ALANLAR Radyasyon çalışanlarının giriş ve çıkışlarını özel denetime, faaliyetlerinin özel kurallara bağlı olduğu ve görevi gereği radyasyon ile çalışan ile çalışan kişilerin ardışık beş yılın ortalama yıllık doz sınırlarının 3\10 undan fazla radyasyon dozuna maruz kalabilecekleri alanlardır. Denetimli alanların girişlerinde ve bu alanlarda aşağıda belirtilen radyasyon uyarı levhaları bulunması zorunludur; Radyasyon alanı olduğunu gösteren temel radyasyon simgeleri Radyasyona maruz kalma tehlikesinin büyüklüğünü ve özelliklerini anlaşılır şekilde göstermek üzere gerekli bilgi, simge ve renkleri taşıyan işaretler Denetimli alanlar içinde radyasyon ve bulaşma tehlikesi bulunan bölgelerde geçirilecek sürenin sınırlandırılması ile koruyucu giysi ve araçlar kullanılması gerekliliğini gösteren uyarı işaretleri

20 5.2. GÖZETİMLİ ALANLAR Radyasyon görevlileri için yıllık doz sınırlarının 1\20 sinin aşılma olasılığı olup, 3\10 unun aşılması beklenmeyen, kişisel doz ölçümü gerektirmeyen fakat çevresel radyasyonun izlenmesini gerektiren alanlardır. 6. RADYASYON MARUZİYETİ SINIRLARI VE AZALTILMASI 6.1. UYGULAMANIN GEREKLİLİĞİ Işınlamanın zararlı sonuçları göz önünde bulundurularak net bir yarar sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmemelidir RADYASYON KORUNMASININ OPTİMİZASYONU Tedavi amaçlı ışınlamalar hariç radyasyon ışınlaması gereken durumlarda mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanmalıdır DOZ SINIRLAMASI VE İZİN VERİLEN DOZ SINIRLARI Bireylerin normal ışınlanmaları izin verilen tüm ışınlanmaların neden olduğu ilgili organ ya da dokudaki eşdeğer doz ile etkin doz değerleri Radyasyon Güvenlik Yönetmeliği nde belirtilen yıllık doz sınırlarını aşmamalıdır DOZ AZALTILMASI Radyasyon kaynağının bulunduğu ortamda kalma süresi mümkün olduğu kadar kısa tutulmalıdır. Ortamda optimum zırhlama yapılmalı ve kurşun önlük, kurşun eldiven, kurşun enjektör, enjektör taşıyıcı, kurşun cam ve maşa kullanılmalıdır Bu ortamları çevreleyen duvarların yeterli beton kalınlığı ve\veya kurşun zırhlaması olmalıdır. Maruz kalınan radyasyon dozu, uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak azaldığından radyoaktif kaynaklardan olabildiğince uzak mesafede durulmalıdır. En az radyasyon dozu ile en iyi görüntünün elde edilmesi için gerekli koşullar sağlanmalıdır. Net bir fayda sağlamayacak olan radyasyon uygulamalarının yerine alternatif yöntemler kullanılmalıdır. 7. ÖLÇÜM ve İŞARETLEME 7.1. KONTAMİNASYON ÖLÇÜMÜ VE DEKONTAMİNASYON Açık radyoaktif kaynak kullanılan birimlerde, personelin rutin kontaminasyon kontrolü yapılmalıdır. Bulaşma şüphesi varlığında alan monitorü ya da Geiger-Müller cihazı ile radyasyon taraması yapılmalı, kontamine alan işaretlenerek uygun dekontaminasyon metodları uygulanmalıdır ETİKETLEME VE İŞARETLEME Denetimli alanların, girişlerinde ve bu alanlarda aşağıda belirtilen radyasyon uyarı levhaları bulunması zorunludur; Radyasyon alanı olduğunu gösteren temel radyasyon simgeleri Radyasyona maruz alma tehlikesinin büyüklüğünü ve özelliklerini anlaşılır şekilde göstermek üzere gerekli bilgi, simge ve renkleri taşıyan işaretler Denetimli alanlar içinde radyasyon ve bulaşma tehlikesi bulunan bölgelerde geçirilecek sürenin sınırlandırılması ile koruyucu giysi ve araçlar kullanılması gerekliliğini gösteren uyarı işaretleri 8. CİHAZLAR Tüm cihazların radyasyon güvenliği açısından, önerilen sürelerde rutin kalite kontrol ve kalibrasyon yapılmalıdır. Her cihazın kolay ulaşılabilir bir yerinde kullanım kılavuzu bulundurulmalıdır. 9. PERSONEL ÖLÇÜM VE İZLEM

21 Rutin eğitim, araştırma, bilimsel çalışmalarda kullanılacak radyoaktif madde kullanım yeri ve şekli radyasyon güvenliği açısından uygun olmalıdır. Daha önce ve halen zehirli, kimyasal, biyolojik maddeler veya diğer tehlikeli koşullara maruz kalarak çalıştırılan kişiler radyasyona maruz kalmayı gerektirecek görevlerde çalıştırılmamalıdır. Radyasyonlu alanlarda yapılan işin niteliğine uygun giysi ve donanım ( kurşun önlük, gonad koruyucu, kurşun paravan, tiroid koruyucu vb.) kullanımı sağlanmalı ve denetlenmelidir. İşe alınacak radyasyon görevlilerinin sağlık durumlarının yapacağı işe uygun olup olmadığı hakkında sağlık raporu alınmalı ve çalıştıkları süre içinde, yılda en az bir kez tıbbi muayeneleri ile hematolojik ve göz kontrolleri yaptırılarak takip edilmeli, kayıtların tutulmalıdır. Sonuçları yılda 1 kez komiteye sunularak değerlendirilmelidir. İyonlaştırıcı radyasyon kaynakları kullanılan ve bulundurulan bölümlerde çalışanların radyasyon ölçümleri için uygun cihazların ( TLD, cep, film dozimetri ) kullanılmasını sağlanmalı ve denetlenmelidir. Radyasyonlu alanlarda çalışan personelin denetimli alanlarda çalışırken kullanmak zorunda olduğu film ve/veya kalem dozimetrileri komite temsilcileri tarafından kontrolü yapılarak kaydı tutularak sonuçları komitede değerlendirilmelidir. Radyasyona maruz kalan yada öngörülen sınırın üzerinde doz alan personel için durum değerlendirmesinin yapılarak ilgili bölüme tavsiyelerde bulunulmalıdır. 10. NÜKLEER ve RADYOLOJİK TEHLİKE DURUMU EYLEM PLANI AMAÇ VE KAPSAM Bu plan; Sağlık Bakanlığı Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde TAEK mevzuatı uyarınca oluşturulan Radyasyon Kontrol Komitesi nin meydana gelebilecek nükleer ve radyolojik tehlike durumunda ( Radyasyon kirliliğine neden olan veya olması muhtemel kazalar, radyasyon kaynaklarının, radyoaktif maddelerin kaybı veya çalınması vb.) çalışma usul ve esaslarını, görev ve sorumluluklarını belirtir ve kurum çalışanlarının, hastaların, halkın ve çevrenin sağlık ve güvenliğinin korunması için yapılacak faaliyetleri bir plan uyarınca düzenler DAYANAK Sağlık Bakanlığı Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde 2690 sayılı TAEK kanunu 4-D maddesi uyarınca kurulmuş olan Radyasyon Güvenliği Komitesi kararı, TAEK radyasyon güvenliği tüzüğünün 21, 22. ve TAEK radyasyon güvenliği yönetmeliği 42, 47. maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır TAEK RADYASYON GÜVENLİĞİ TÜZÜĞÜ Madde 21- Bu Tüzük kapsamına giren radyasyon kaynaklarının kaybı ve çalınması halinde, sorumlu ve görevlilerce derhal gerekli tedbirler alınır ve durum en hızlı haberleşme aracıyla Kuruma bildirilir. Kurum uzmanlarınca, yerinde yapılan inceleme sonucunda, radyasyon güvenliği açısından öngörülen yönergelerin gereği, sözü edilenlerce, derhal yerine getirilir. Bu konularda, gerekirse, ilgili kuruluşların yardımı istenir, onlarla işbirliği yapılır Madde 22- Bir radyasyon kazası halinde, lisans ve izin koşulları gereğince alınması gerekli önlemler sorumlu ve görevlilerce derhal alınır ve durum en hızlı haberleşme aracıyla Kuruma bildirilir. Kurum uzmanlarınca yerinde yapılan inceleme sonucunda, radyasyon güvenliği açısından öngörülen yönergelerin gereği, sözü edilenlerce, derhal yerine getirilir. Bu konularda, gerekirse, ilgili kuruluşların yardımı istenir, onlarla işbirliği yapılır TAEK RADYASYON GÜVENLİĞİ YÖNETMELİĞİ Madde 42 - Tehlike durumu veya kaza halinde Tüzüğün 22. maddesi gereğince alınması gerekli önlemler derhal yerine getirilir ve durum en hızlı haberleşme aracı ile Kuruma bildirilir. Radyasyon Güvenliği uzmanları tarafından olay yerinde yapılan inceleme sonucu radyasyon güvenliği açısından alınması gereken önlemler, lisans sahibi tarafından hemen yerine getirilir. Kurumun "Nükleer ve Radyolojik Tehlike Durumu Uygulama Planı" çerçevesinde ilgili bakanlık, kurum ve kuruluşlar haberdar edilir Madde 47 - Radyasyon kaynaklarının kaybı, çalınması veya hasar görmesi halinde, lisans sahibi tarafından ivedilikle gerekli önlemler alınır ve durum en hızlı haberleşme aracı ile Kuruma bildirilir. Kurumun radyasyon korunması uzmanları tarafından yerinde yapılan inceleme sonucu, radyasyon güvenliği açısından gerekli hususlar ivedilikle yerine getirilir. Gerekirse ilgili kuruluşların yardımı istenir ve bu kuruluşlarla işbirliği yapılır TEHLİKE DURUMU YÖNETİMİ Tehlike durumunda gerektiğinde ilgililerce TAEK aranacak ve gereken kayıtlar sorumlular tarafından tutulacaktır. Tablo 11: Tehlike Durumunda Sorumlu Olacak Kişiler