KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KALKINMA YARDIMLARI: ORTA ASYA CUMHURİYETLERİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KALKINMA YARDIMLARI: ORTA ASYA CUMHURİYETLERİ ÖRNEĞİ Yüksek Lisans Tezi Kürşad MAHMAT Ankara-2008

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KALKINMA YARDIMLARI: ORTA ASYA CUMHURİYETLERİ ÖRNEĞİ Yüksek Lisans Tezi Kürşad MAHMAT Tez Danışmanı Prof.Dr.Hayriye ERBAŞ Ankara-2008

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KALKINMA YARDIMLARI: ORTA ASYA CUMHURİYETLERİ ÖRNEĞİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı : Prof.Dr.Hayriye ERBAŞ Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Hayriye ERBAŞ... Doç. Dr. Neşe ÖZDEN... Yrd. Doç. Dr. Yelda DEMİRAĞ... Tez Sınavı Tarihi: 10 Eylül 2008

4 İÇİNDEKİLER Sayfa TABLOLAR LİSTESİ...iii KISALTMALAR...v ÖNSÖZ...vi BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. KONU VE KAPSAM ÖNEM METODOLOJİ...5 İKİNCİ BÖLÜM KALKINMA YARDIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1. DIŞ YARDIM KAVRAMI VE TÜRLERİ KALKINMA YARDIMININ TARİHÇESİ Yardım Sisteminin Kurumsallaşması Yardım Sisteminde Genel Eğilimler: Rakamlar ve Hedefler Arası Yardım Akışı Yardım Yönelimi ve Donor Hedefleri: Kime, Neden, Ne Kadar? Teknik İşbirliği Bütçe Desteği ve Program Yardımları Yardım Politikalarında Değişim: Jeopolitikten Globalleşmeye Kayış...33 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİNDE VE BAĞIMSIZLIK SONRASINDA ORTA ASYA 3.1. ORTA ASYA TARİHÇESİ POLİTİK GEÇMİŞ VE DÖNÜŞÜM BÖLGE EKONOMİSİ ULUSAL POLİTİKALAR VE BAŞLANGIÇ ŞARTLARI Kazakistan Kırgızistan Tacikistan...55 i

5 3.4.4 Türkmenistan Özbekistan...58 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ORTA ASYA EKONOMİK KALKINMA STRATEJİLERİ VE KALKINMA YARDIMLARI 4.1. KALKINMA STRATEJİLERİ KALKINMA YARDIMI VE DIŞ YARDIMDA TEMEL GEREKÇELER ULUSLARARASI ARENADA ORTA ASYA VE KALKINMA YARDIMLARI ÜLKELERE YAPILAN RESMİ KALKINMA YARDIMLARI VE SEKTÖREL DAĞILIMLARI TÜRKİYE'NİN BÖLGEYE YAPTIĞI KALKINMA YARDIMLARI...81 BEŞİNCİ BÖLÜM ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNİN KALKINMIŞLIK GÖSTERGELERİ VE YARDIMLARIN ETKİLERİ 5.1. KALKINMA TRENDLERİ VE YARDIMLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ İNSANİ KALKINMA GÖSTERGELERİ EKONOMİK GELİŞMELER GENEL DEĞERLENDİRME...96 SONUÇ KAYNAKÇA EKLER EK 1: Kazakistan'a Yapılan Resmi Kalkınma Yardımları (ODA) EK 2: Kırgızistgan'a Yapılan Resmi Kalkınma Yardımları (ODA) EK 3: Özbekistan'a Yapılan Resmi Kalkınma Yardımları (ODA) EK 4: Tacikistan'a Yapılan Resmi Kalkınma Yardımları (ODA) EK 5: Türkmenistan'a Yapılan Resmi Kalkınma Yardımları (ODA) ÖZET SUMMARY ii

6 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1: Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri Başlangıç Şartları...47 Tablo 4.1: Orta Asya Ülkelerine Yapılan ODA - Cari Harcanan Milyon $...79 Tablo 4.2: Orta Asya Ülkelerine Yapılan ODA/OA Yardımlarının %GSMH Oranı...80 Tablo 5.1: Orta Asya, Rusya ve Türkiye'de İnsani Kalkınmışlık İndeksi Tablo 5.2: Orta Asya Devletleri Nüfus Değişimi Tablo 5.3: Fakirlik Sınırı Altında Yaşayan Nüfus % Oranı...93 Tablo 5-4: En Yüksek %20'nin En Alttaki %20'ye Oranı Tablo 5-5: Orta Asya Ülkeleri GNI INDEKSİ...95 Tablo 5-6: Seçilmiş Makroekonomik Göstergeler...96 Tablo 5-7: Kazakistan EBRD İndeksi Tablo 5-8: Kırgızistan EBRD İndeksi Tablo 5-9: Özbekistan EBRD İndeksi Tablo 5-9: Tacikistan EBRD İndeksi Tablo 5-11: Türkmenistan EBRD İndeksi GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 2-1: DAC yardımları toplamının yıllara göre değişimi...22 Grafik 2-2:Ülkelerin DAC içindeki oranlarının yıllara göre değişimi...24 Grafik 2-3:Toplam ODA içinde donor payları (Yüzde Oran)...24 Grafik 2-4: ABD ODA/OA Yardımlarının Bölgesel Dağılımı...26 Grafik 2-5:ODA Sektörel Dağılımı Yüzde Oranları...29 Grafik 2-6:Tüm Donorler Teknik İşbirliği/ODA Oranı ve Teknik İşbirliği Toplamı...30 Grafik 2-7:Tüm Donorler-Kalkınmakta Olan Ülkelere yapılan ODA...32 Grafik 4.1-ABD Orta Asya Ülkelerine Yapılan ODA-Cari Harcanan Milyon Dolar ($)...76 Grafik 4.2-Japonya Orta Asya Ülkelerine Yapılan ODA -Cari Harcanan Milyon $...77 Grafik 4.3-Teknik İşbirliği -Cari Harcanan Milyon $...77 Grafik 4.4-Orta Asya Ülkelerine Yapılan ODA-Cari Harcanan Milyon $...79 Grafik 4.5-Orta Asya Ülkelerine Yapılan ODA/OA Yardımlarının %GSMH Oranı...80 Grafik 5-1 :Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ortalama Yaş Beklentisi...92 Grafik 5-2:Orta Asya Cumhuriyetleri GDP Büyüme Oranı...94 iii

7 EK 1 KAZAKİSTAN A YAPILAN RESMİ KALKINMA YARDIMLARI (ODA) Tablo 1-1 Kazakistan Toplam ODA Cari Harcanan milyon $ Tablo 1-2: Kazakistan Teknik İşbirliği Cari Harcanan Mil. $ EK 2 KIRGIZİSTAN A YAPILAN RESMİ KALKINMA YARDIMLARI (ODA) Tablo 2-1: Kırgızistan Tüm Sektörler Toplam ODA Cari Harcanan Mil.$ Tablo 2-2: Kırgızistan Teknik İşbirliği Cari Harcanan Mil.$ EK 3 ÖZBEKİSTAN A YAPILAN RESMİ KALKINMA YARDIMLARI (ODA) Tablo 3-1: Özbekistan Tüm Sektörler ODA Cari Harcanan Mil.$ Tablo 3-2: Özbekistan Teknik İşbirliği Cari Harcanan Mil.$ EK 4 TACİKİSTAN A YAPILAN RESMİ KALKINMA YARDIMLARI (ODA) Tablo 4-1: Tacikistan Tüm Sektörler Toplam ODA-Cari Harcanan Milyon $ Tablo 4-2: Tacikistan Teknik İşbirliği EK 5 TÜRKMENİSTAN A YAPILAN RESMİ KALKINMA YARDIMLARI (ODA) Tablo 5-1: Türkmenistan Tüm Sektörler Toplam ODA Cari Harcanan Milyon $ Tablo 5-2: Türkmenistan Teknik İşbirliği iv

8 KISALTMALAR ABD: ADB: BDT: BTC: CIS: DAC: EBRD: EC: GFATM: GSMH: GTZ: HDI: IDA: IMF: ISAF: JICA: NATO: NIEO: ODA: OECD: OLİS: S.S.C.B : SPECA: STK: TACIS: TİKA: UNAIDS: UNDP: UNECE: UNESCAP: UNESCO: UNFPA: UNICEF: UNIDO: USAID: WHO: WMD: Amerika Birleşik Devletleri Asya Kalkınma Bankası Bağımsız Devletler Topluluğu Bakü Tiflis Ceyhan Boru Hattı Bağımsız Devletler Topluluğu (Commonwealth of Independent States) (OECD bünyesinde kurulmuş olan) Kalkınma Yardımları Komitesi Avrupa Yeniden Yapılanma (İmar) ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and Development ) Avrupa Komisyonu AIDS le Mücadele Global Fonu Gayri Safi Milli Hâsıla Alman Yardım Teşkilatı. İnsani Kalkınmışlık İndeksi ( Human Development Index) Uluslararası Kalkınma Örgütü Uluslararası Para Fonu Uluslararası Güvenlik Yardım Gücü Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı Kuzey Atlantik İttifakı Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen Resmi Kalkınma Yardımları Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Bilgi Sistemleri ve Kütüphane Servisi Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Orta Asya Ekonomileri İçin Özel Programı Sivil Toplum Kuruluşu (AB Bünyesinde) Bağımsız Devletler Topluluğu na Teknik Yardım Teşkilatı Türk İşbirliği Ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Birleşmiş Milletler Aids Programı Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Birleşmiş Milletler Asya Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu Eğitim İlim ve Kültür Teşkilatı Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu Birleşmiş Milletler Çoçuk Fonu Birleşmiş Milletler Sınaî Kalkınma Teşkilatı ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı Dünya Sağlık Teşkilatı Kitle İmha Silahı v

9 ÖNSÖZ Orta Asya Cumhuriyetleri bağımsızlıklarını kazanmalarının hemen ardından Türkiye için olduğu kadar bütün gelişmiş ülkeler için ilgilerin yoğunlaştığı bir bölge olmuş ve Soğuk Savaş ın hemen ardından bir çok çalışmaya konu olmuştur. ABD ve Japonya başta olmak üzere kalkınmış ülkeler bu beş ülke ile ilgili uluslararası politik ve stratejik hedefleriyle örtüşür şekilde 1950 li yıllarda itibaren uluslararası politikanın en önemli enstrümanlarından olan kalkınma yardımları yoluyla bölgede varlık göstermişlerdir lı yıllarla birlikte hız kazanan küreselleşme süreci sosyal, kültürel, politik, ekonomik, tarihi ve diğer birçok yansımalarıyla ele alınmışken özellikle ülkemizde kalkınma yardımları ve dış yardımlar ekseninde ve etkileriyle değerlendirilmemiştir. Irksal ve tarihsel bağlarımız ve mekansal yakınlığı sebebiyle ayrı bir önemi ve değeri olan atayurdu Orta Asya nın kalkınma yardımları özelinde değerlendirilmesi Türkiye açısından da önem arz etmektedir. Kalkınma yardımları ve dış yardımlar konusunda akademik anlamda uluslararası literatür son derece zengin olsa da ülkemiz için henüz fazlasıyla bakir bir alandır. Bu bakir alana mütevazi bir giriş olan çalışmanın en azından boşluklara işaret etmede faydalı olacağını umut etmekteyiz. Çalışmanın tamamlanmasında her türlü katkı, yönlendirme, teşvik ve değerlendirmeleri için Prof. Dr. Hayriye ERBAŞ a teşekkür etmek ve bir kez daha saygılarımı iletmek istiyorum. Mühendislik formasyonu üzerine yapılan bu çalışma için gösterdiği tolerans ve sosyal bir disiplinin gereklerini aktarmadaki hassasiyetleri fazlasıyla öğretici olmuştur. Ayrıca çalışmanın son halini almasında yerinde düzeltmeleri ve farklı bakış açılarıyla zenginlik katan Doç. Dr. Neşe ÖZDEN e ve Yrd. Doç. Dr. Yelda DEMİRAĞ a içten teşekkürlerimi sunuyorum. vi

10 BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1 Konu ve Kapsam 1980 lerin sonunda uluslararası siyasette yaşanan en önemli olgu Orta ve Doğu Avrupa da reel sosyalizmin çöküşü ve bu çöküşle gerçekleşen oluşumlardır. Ekonomik, siyasal ve kültürel dönüşüm süreçlerini içeren, bunlardan birisine indirgenemeyen çok boyutlu, çok nedenselli bir süreç olan küreselleşme içindeki en önemli değişimlerden biri olarak bu tarihi olay özellikle Soğuk Savaşı sona erdirmesinin dışında çift kutuplu dünyadan tek kutuplu dünyaya geçişi simgelemektedir. Serbest piyasa ekonomisini savunan liberal politikaların gündeme oturduğu bu dönemde sanayileşmiş ülkeler arasında dış yardımlar için bütçeden ayrılan pay giderek azalmaya başlamıştır. Kalkınma için geleneksel bir araç olan dış yardım yavaş yavaş yerini doğrudan yabancı yatırıma bırakacak şekilde gelişmiş ülkeler tarafından geri çekilmiştir. Her ne kadar başlangıcı 15. yüzyıla kadar dayandırılabilirse de 1990'lı yıllar ile birlikte hız kazanan ve etkileri bütün dünya tarafından hissedilen küreselleşme süreci ile birlikte dünyanın hangi bölgesinde olursa olsun ortaya çıkan sorunların tüm bölgeleri etkilediği günümüzde, gelişmiş ülkeler gelişmemiş ülkelerdeki sorunlara karşı daha duyarlı olmak zorunluluğu ile karşı karşıyadır. Yoksulluktan, hastalıktan, eğitim-öğretim eksikliğinden etkilenen 1 milyardan fazla insanın olduğu dünyamızda gelişmiş ülkelerle fakir ülkeler arasındaki uçurum gün geçtikçe artmaktadır. Bu uçurum ve eşitsizliklerin kısa vadede bütünüyle ortadan kaldırılması mümkün

11 görünmese de gelişmekte olan ülkelere yapılacak kalkınma yardımları ile ülkelerin beşeri ve fiziki kaynaklarının en verimli şekilde kullanılması sağlanmak istenmektedir. Bu yolla daha istikrarlı ve güvenilir bir dünya yanında, gelişmekte olan ülkeler için sürdürülebilir kalkınma hedeflendiği iddia edilmektedir. Fakir ülkelerdeki insanların ihtiyaçlarını karşılamaya ve onların politik, ekonomik ve sosyal alanlarda gelişmelerini sağlamaya yardımcı en önemli yöntemlerden biri olarak kabul edilen kalkınma yardımı, etkin bir araç olarak 50 yıldan fazla bir süredir kullanılmaktadır. Uluslararası alandaki öneminin yanında ulusal çıkarlara da hizmet eden kalkınma yardımları devletlerarası ilişkilerde gün geçtikçe artan bir öneme sahip olmaktadır. Sovyetler Birliği nin dağılması ile bağımsızlıklarını kazanan beş Orta Asya Cumhuriyeti de 1990 lı yılların ortalarından itibaren artan bir şekilde kalkınma yardımı yapan ülke ve örgütlerin ilgi alanlarına girmiştir. İki süper devletten birinin parçası olarak yaşamlarını dünya ortalamalarının üzerinde standartlarda sürdüren Orta Asya ülkeleri, merkezi planlamadan ayrılmanın başlangıçtaki travmatik ve şok edici etkisinin ardından farklı metotlarla da olsa kalkınmanın yollarını aramışlar ve aramaktadırlar. Yardımı yapan ve alan ülkeler açısından bir çok ekonomik, politik ve stratejik motivasyonları olan kalkınma yardımlarının etkilerinin Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan dan oluşan Orta Asya Cumhuriyetleri örneğinde değerlendirileceği çalışma ile, küreselleşme sürecinde yeniden ele alınan ve temel hedefleri yakalamak konusunda sorgulanan kalkınma yardımlarının Bölge ülkeleri açısından başarılı kabul edilemeyecekleri gösterilmeye çalışılacaktır. 2

12 Bağımsızlıklarını kazanmalarının hemen ardından uluslararası yardım teşkilatlarının gözdesi olan Orta Asya Cumhuriyetlerine yapılan kalkınma yardımlarının etkilerinin ve sonuçlarının gösterilmeye çalışılacağı çalışma ile aynı zamanda 1950 sonrası çağdaş dünya politikasının ve diplomasisinin önemli enstrümanlarından olan dış yardım kavramının niteliğinin netleştirilmesine çalışılacaktır Bağımsızlığın ilk yıllarında sadece insani ve acil yardım kapsamında yardım alan bölge ülkeleri özellikle 2001 sonrasında çok yönlü stratejik, politik ve kültürel sebeplerle ilgi odağı olmayı başarmışlardır. ABD ve diğer kalkınmış ülkelerin kalkınma yardımı anlamında bölgeye odaklanmaları zaman alsa da 90 lı yılların ortalarından itibaren bölge ülkelerine yapılan yardımlar sektörel ve tipsel çeşitlilik göstermiştir. Bu çalışmada artan bu ilgiye bağlı olarak ülkelerin aldıkları kalkınma yardımlarının, ülkelerin dış yardıma ve müdahaleye bakışını belirleyen mevcut siyasi ve politik yaklaşımları, ekonomik altyapıları ve potansiyelleri ile fazlasıyla bağlantılı olsa da arzulanan sonuçları doğuramadığı tezi işlenecektir. Diğer bir deyişle kalkınma yardımları ve dış yardımlar hususunda beslenen olumlu görüşler ve yaklaşımların, Orta Asya nın 5 ülkesi için geçerliliğini koruyamadığı ortaya konulmaya çalışılacaktır. 1.2 Önem 19. yüzyılda Rusya ve İngiltere arasında süren Büyük Oyun rekabetinin ardından 20. yüzyılın ikinci yarısına egemen ABD-SSCB Soğuk Savaş rekabetinin Büyük oyun, Rusya nın sıcak denizlere ulaşma hedefini gerçekleştirmek isterken Avrasya yı doğrudan kontrol etmeyi arzulamalarına karşılık İngiltere nin, Hindistan üzerinden kuzeye ilerleyerek Avrasya yı kuşatma ve deniz kıyılarından merkeze yayılmaya politikası sebebiyle oluşan iki ülke arasında politik mücadelenin adıdır. 3

13 ayrım hattını da oluşturan Orta Asya, çift kutuplu sistemin oluşturduğu yapının dağılmasının ardından jeopolitik ve jeoekonomik açılardan küresel ve bölgesel güçler için yeniden bir çekim merkezi olmuştur. Uluslararası ekonomi-politik dengeler açısından daha önce Doğu Bloku nun oluşturuduğu statik yapıda büyük ölçekli bir paylaşım mücadelesine sahne olmayan Bölge uluslararası rekabete açıldıktan sonra yeni paylaşım hesaplarının konusu olmaya başlamıştır. 1 Çok zengin maden, petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahip olan Bölge aynı zamanda uluslararası sistemin istikrarını etkileme gücüne sahip terör örgütlerine, uyuşturucu ile insan kaçakçılığı yapan örgütlere ev sahipliği yapabilme potansiyeline sahiptir. Güçlü ve derin tarihsel bağları olan bölge halkları ile Türkiye arasındaki ilişkiler 1920 den sonra birdenbire kopmuş, Soğuk Savaş sonrasına kadar da bağlantı hemen hemen olmamıştır. İki ülke halkı adeta yalıtılmış olarak yaşamış olsalar da ırk, din ve dil ortaklıkları Bölgeyi Türkiye için son derece önemli ve vazgeçilmez kılmaktadır. Bağımsızlıklarını kazanmalarının hemen ardından Türkiye tarafından resmen tanınan ve diplomatik ilişkiye geçilen Bölge ülkeleri çağdaş dünya standartlarına ulaşabilmeleri amacıyla ekonomik, kültürel ve sosyal açılardan desteklenmiştir. Hem küresel ve bölgesel güçlerin hem de Türkiye nin Soğuk Savaş sonrası dış politikalarında önemli bir yere sahip olan Orta Asya nın uluslararası politikanın önemli parametrelerinden olan dış yardımlar ekseninde değerlendirilmesinin yanı 1 Ahmet Davutoğlu, Staratejik Derinlik- Türkiye nin Uluslararası Konumu, Küre Yayınları, İstanbul, 2001, s

14 sıra günümüz dünyasını bütün yönleriyle etkileyen küreselleşme sürecinde dış yardım kavramının Orta Asya örneğinde incelenmesi önem arz etmektedir. 1.3 Metodoloji Çalışma konuyla ilgili olarak birincil kaynak kitaplar, dergiler ve ilgili yüksek lisans ve doktora tezlerinin kullanımı nedeniyle literatür taramasının yanı sıra daha çok internet ortamındaki çeşitli çevrimiçi (online) kullanımda olan veritabanlarının değerlendirilmesine dayandırılmıştır. Bu da çalışmaya özgünlük sağlamaktadır. Grafikleri ve tabloları oluşturmada kullanılan veriler ise merkezi Paris de bulunan Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (Organization for Economic Cooperation and Development) OECD nin OLIS (Online Information Services) adlı çevrimiçi kütüphanesinden özel olarak temin edilmiş kullanıcı şifreleri kullanılarak elde edilmiştir. Son derece güvenilir bir kaynak olan OLİS, OECD üyesi ülkelerin tek taraflı ve çok taraflı olmak üzere yaptıkları yardımlarının ülke, sektör, tip ve amaç gibi değişkenlere bağlı olarak envanterinin tutulduğu bir ortamdır. Yeni kurulan ülkelerin kalkınma seviyeleri ise Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNDP tarafından hazırlanan insani gelişmişliğin 3 önemli alanı doğumda ortalama yaşam beklentisi, yetişkin okuma yazma oranıyla ve temel eğitim ve lise eğitimi kayıt oranıyla ölçülen bilgi (eğitim indeksi) ve kişi başına düşen milli gelir seviyelerinde dünyanın bir çok ülkesi için hazırlanan değerlendirmelerden oluşan İnsani Kalkınmışlık İndeksi HDI ve Avrupa Yeniden Yapılanma (İmar) ve Kalkınma Bankası EBRD tarafından hazırlanmış geçiş göstergeleri kullanılarak gösterilmeye 5

15 çalışılmıştır. Bunların dışında çok çeşitli ulusal ve uluslararası organizasyonların resmi internet sitelerinden yararlanılan çalışmada: 1-İlk bölümde Uluslararası kalkınma yardımlarının ortaya çıkışı, yardım örgütlerinin genel olarak değerlendirilmesi, kuruluş nedenleri incelenmekte, yardım politikaları ve işlevleri anlatılmaktadır. Kalkınma yardımı yapan ve alan ülkeler açısından incelenmekte, ekonomik politik ve stratejik motivasyonlar belirtilmektedir. Ayrıca kurulan yardım sistemindeki genel eğilimler, rakamlar ve hedefler bazında gösterilmektedir. Küreselleşmenin dünya ekonomik ve politik sistemindeki yeri ve bu kapsamda uluslararası kalkınma yardımlarının bu süreç içindeki konumu açıklanmaya çalışılmaktadır. Aynı zamanda küreselleşmenin kalkınma yardımlarının yapısıyla ilişkisi incelenmekte, küreselleşme ile gündeme gelen kavramların kalkınma yardımları açısından etkileri değerlendirilmektedir. Temel donör ülkelerin yaklaşımları belirtilmekte, yardım yönelimlerinin bölgesel sınıflandırılması yapılmaktadır. 2- İkinci bölümde Orta Asya nın jeostratejik ve jeopolitik önemine değinilmekte, S.S.C.B nin dağılmasının ardından kurulan Orta Asya Cumhuriyetlerinin temel ekonomik sosyal ve politik yapıları hakkında bilgiler verilmekte, dünya sistemine entegre olma ve piyasa ekonomisine geçiş sürecinde yapılanlar, karşılaşılan güçlükler ve günümüzdeki görüntüleri tespit edilmeye çalışılmaktadır. 6

16 3- Üçüncü bölümde Orta Asya Cumhuriyetlerine yapılan kalkınma yardımları tespit edilmekte, bu yardımların sınıflandırılması sektörler, yıllar, türler ikili yardım, bağış, teknik yardım, para yardımı, ihracat kredileri, doğrudan yatırımlar, özel yatırımlar ve benzeri şekillerde yapılmakta, Sovyetler sonrası dönem ile birlikte belirginleşen temel yönelimler ve eğilimler tespit edilmektedir. 4-Dördüncü bölümde ise sosyalist devletçi bir ekonomik anlayıştan liberal, piyasa ekonomisine dayanan ekonomiye geçme çabasındaki Orta Asya Cumhuriyetlerine yapılan kalkınma yardımlarının dünya sistemine entegre olmadaki etkileri ve yardımların veriliş amaçlarına uygun olup olmadığı değerlendirilmektedir. İnsani gelişmişlik kriterlerinin yanı sıra demokrasi, insan hakları ve özgürlükler açısından kaydedilen gelişmelerde kalkınma yardımlarının etkileri değerlendirilmeye çalışılmaktadır. 5-Sonuç bölümünde ise sosyalist devletçi bir ekonomik anlayıştan liberal, piyasa ekonomisine dayanan ekonomiye geçme çabasındaki Orta Asya Cumhuriyetlerine yapılan kalkınma yardımlarının dünya sistemine entegre olmadaki etkileri ve yardımların veriliş amaçlarına uygun olup olmadığı değerlendirmekte, önümüzdeki dönem için kalkınma yardımlarının geleceğine ilişkin öneriler bölge bağlamında sunulmakta, Orta Asya Cumhuriyetleri için mevcut durumun tespiti ve ileriye dönük projeksiyonlar yapılmaktadır. 7

17 BÖLÜM 2 KALKINMA YARDIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1 Dış Yardım Kavramı ve Türleri Dış yardım 20.yüzyılın en orijinal politik yeniliklerinden biridir. Dünya tarihinde bu kadar maddi kaynak hiçbir zaman fakir ülkelere zengin ülkeler tarafından karşılıksız ve tek taraflı olarak verilmemiştir. Bu yapısal yeniliğin önemi 1940 lı yılların sonundan itibaren yaklaşık 1 trilyon doların gelişmiş ülkeler tarafından kalkınma işbirliğine ayrıldığı gerçeği göz önüne alındığında daha iyi anlaşılacaktır. 2 Birçok politik terimde dış yardım Kuzey-Güney ilişkilerinin merkezine öylesine yerleştirildi ki günümüzde geleneksel uluslararası ilişkilerin tamamlayıcı bir parçası olarak görülmektedir. Ayrıca kalkınma yardımları sosyal politikaların küreselleşmesinde temel bir manivela olarak yavaş yavaş gelişmiştir. Kısacası çağdaş Dünya politikasının dönüşümünde yardım kavramı oldukça önemli yer tutmuştur. Kolonilerin kalkması, yeni uluslararası ekonomik düzenin çöküşü, soğuk savaşın sona ermesi ve küreselleşmenin hızlanması gibi uluslararası sistemde meydana gelen yapısal değişimler dış yardımın gelişimini şekillendirmiştir. Dış yardımlar gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere, piyasa cari faiz hadlerinden daha düşük faizle ve daha uzun geri ödeme süreleri ile sağladıkları kredileri, hibe ve teknik yardımları, gıda yardımlarını ve çok taraflı kuruluşlara yapılan katkılar ile program ve proje kredilerini kapsamaktadır. 3 2 World Bank, Assessing Aid: What Works,What Doesn t and Why, New York:Oxford University Press, Ankara Fulya, Dış Yardımda Etkenlik ve Türkiye, DPT Uzmanlık Tezi, Ankara, 1973, s. 1-2.

18 Dış kredinin dış yardım niteliği taşıması tamamen onun koşullarından ileri gelmekte olup geri ödeme gerektirip gerektirmediğine göre hibe ve kredi diye ayrılırlar. Bir projenin finansmanında kullanılmak üzere verilmişlerse proje kredisi, genel olarak ödemeler bilançosunun finansmanında kullanılacaklarsa program kredisi adını alırlar. Yardımı verenin mallarının satın alımı kaydıyla verilen krediler bağlı kredi, böyle bir kayıt taşımayanlar serbest yardımlardır. Yardımlar para şeklinde verilirse mali yardım, teknik bilgi yardımı şeklinde verilirse teknik yardım, gıda maddeleri şeklinde verilirse gıda yardımı adını alırlar. Bir kısım yardımlar askeri araç ve gereç sağlanması biçiminde olur ki bunlar da askeri yardım diye adlandırılır. 4 Literatürde en fazla geçerli Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) tanımlamasına göre, resmi kalkınma yardımı ya da (official-overseas development assistance (ODA))gelişmekte olan ülkelere verilen aşağıdaki kriterleri sağlayan borç ya da yapılan bağışlardır. Söz konusu kriterler: 1)Borç ya da bağışlar kamudan gelmelidir. 2)Yapılan bağışlar ekonomik kalkınmayı geliştirmeyi amaçlamalıdır. 3)Ayrıcalıklı olmalı ve en az %25 bağış içermelidir. 5 Son derece açık bir tanımlama olarak görünse de politik bir uzlaşının ürünü olan bu tanım uzun yıllar boyunca değişiklik gerektirmiştir. Politik eksenin bir tarafı, tanımlamanın oldukça sınırlayıcı olması gerektiğini ve bu yolla gelişmiş ülkelerin 4 Seyidoğlu Halil, Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Gizem Yayınları, Ankara, 1992, s OECD, Twenty Five Years Of Development Co-operation:A Review, Paris OECD,1985, s

19 cömertliklerinin abartılmamasını savunurken öte yanda bir diğer kesim ise olabildiğince geniş aralıktaki donör işlemlerinin içerilmesini savunmaktadır. Her iki görüş taraftarları da çeşitli zamanlarda tanımlama üzerinde hakimiyet sağlarken, sınırlayıcı tanımlamayı savunanlar özellikle kamu kesiminin yardımlarını öncelemişler ve özel sektör yardımlarını değerlendirme dışında tutma taraftarı olmuşlardır. Günümüzde makul bir değerlendirme gibi görünse de durum her zaman öyle olmamıştır. Örneğin 1960 ların başlarına kadar bütün yardım istatistikleri özel yatırımları da içeren her türlü finansal akımı içermiştir larda yardımların kalkınma amaçlı olması gerektiği fikri askeri işbirliklerinin ODA değerlendirmeleri dışında tutulmasına yol açmıştır. Son olarak %25 bağış oranı çok taraflı kalkınma bankalarının verdiği borçların birçoğunun dış yardım değerlendirmesi dışında kalmasına yol açmıştır. Dolayısıyla donörlerin ekonomik ve politik ilgi alanlarının motivasyonu ile gündeme gelebilecek olan her türlü finansal kaynak akışının yardım kavramında kargaşaya yol açmaması için son derece katı kalkınma yardımı tanımlaması için mücadele edilmiştir. Bu arada daha muhafazakar olarak tanımlanabilecek bir kesim ise sürekli olarak daha geniş bir kalkınma yardımı tanımlamasının arayışı içinde olmuştur. Bunların etkisi en fazla OECD nin borç ve yardımları birbirinden ayırmayan toplu olarak değerlendirmesinde görülür. Bu sebeple pratikte bağıştansa bütün borç ODA olarak değerlendirilmiş ve aslında tahsis edilen kaynak abartılmıştır. Bunun yanında program yürütme masrafları, göçmenlerin ilk yıllarında gelişmiş ülkelerde 6 OECD, Development Assistance Efforts and Policies in 1961 of the Members of the Development Assistance Committee, Paris OECD,1962, s

20 konaklama masrafları ve donör ülkelerde 3.Dünya ülkesi öğrencilerinin eğitimlerinin desteklenmesi gibi yeni masrafların yardım istatistiklerine girmesi sağlanmıştır. ODA tanımlamasının böylesine genişletilmesinin gelişmekte olan ülkelerde pozitif etkiler uyandıracağına inanılmıştır. Nihai olarak iktisadi büyüme ve refaha katkısı olmadığı gerekçesiyle; askeri amaçlı kredi veya hibeler, dini amaçlı dış yardımlar, sanat ve kültür faaliyetleri, bir ihraç malının bir ülkeye piyasa fiyatlarının altında satılmasının satıcıya getirdiği maliyet şeklindeki kaynak akışları OECD bünyesinde faaliyet gösteren Kalkınma Yardımları Komitesi DAC tarafından dış yardım kapsamında değerlendirilmemektedir 2.2 Kalkınma Yardımının Tarihçesi Olayların gelişimine göre kabaca kalkınma yardımlarının seyri şu şekildedir: Özgürlükçü ve hümaniter görüşlerin etkisiyle 1940 lı yıllarda kalkınma yardımları gündeme gelmiş, periyodunda kalkınma yardımı temel uluslararası yapı haline gelmiştir lerde temel ihtiyaçlar konsepti egemen olmuş ve 1980 lerde yapısal düzenlemeler gerçekleşmiştir. Sonuçta 1990 larla birlikte fakirlikle mücadele konusunda güçlü vurgular gerçekleşmiştir. Kalkınma yardımlarının temelleri refah devletinin ortaya çıktığı, Birleşmiş Milletler Sisteminin kurulduğu, Marshall planının uygulamaya konulduğu dönemde atılmıştır. 20.yüzyılın başlarında artış gösteren özel yardımlar 1910 yılında gelişmiş ülkeler dışında 300 STK nın kurulmasında ve aktif olmasında kendini göstermiştir. 7 Başlangıçta kısa dönemli insani yardımlara odaklanan STK lar savaş yıllarında uzun 7 Brian H Smith, More Than Altruism:The Politics of Private Foreign Aid, Princeton, NJ:Princeton University Press, 1990 s

21 dönemli sağlık, eğitim ve tarım gibi kalkınma projelerine yönelmiştir. Sosyal etkileri açısından fazlasıyla sorgulanır olsa da bunlar dünya vatandaşlığı ve evrensel insan kardeşliği bağlamında kurulmuş ve işçi hareketleriyle desteklenmişlerdir. Fazlasıyla açık bir durum olarak görünmektedir ki STK lar kamu yardım programları kurulduğunda paha biçilmez bilgi sağlamıştır. Daha geniş anlamda retorikleri ve sahada yaptıkları faaliyetlerle STK lar uluslararası işbirliğinin yeni vizyonunun tanımlanmasına katkıda bulunmuşlardır. Dış yardım sisteminin oluşmasında lı yıllarda refah devletlerinin kurulması önemli bir diğer faktördür. Temel olarak refah devleti serbest piyasanın zararlı etkilerinin azaltılması için devlet müdahalesini yasallaştırmıştır ve demokrasinin temel prensiplerinden olan eşitliğin güçlenmesine yardımcı olmuştur. Birçok çevrelere göre uluslararası arenada kalkınma yardımları benzer görevleri ifa etmiştir ve refah devleti prensiplerinin gelişmekte olan ülkelere projeksiyonu olarak görülmüştür. 8 Savaş sonrası dönemde kurulan çok taraflı sistem temel güçlerin ekonomik ilgileriyle örtüşmekte ve ABD nin hegemonyasını arttırmaya matuftu. Ekonomik ve sosyal alanlarda işbirliğinin geliştirilmesinin gelişmiş ülke toplumlarının görevi olduğu fikri 1945 yılında Birleşmiş Milletlerin kurulmasıyla ivme kazanmıştır. Öyle ki Birleşmiş Milletler uluslararası kalkınma hukukunun imtiyazlı kaynağı olarak kabul edilmiştir. Bunun yanında Dünya Bankası şu günlerde market kolonizasyonu için enstrüman olarak görünmesine ve Keynesyenciliğin global ölçekte yayılmasına, 8 Alain Noel &Jean-Philippe Therien, From domestic to international justice: The welfare state and foreign aid, International Organization, 49(3), 1995, s

22 kapitalist sistem içinde işleyen ve egemen ekonomik, mali çıkarlara tekabül eden düzenleyici kurum olarak hizmet eder görünse de kuruluşundan itibaren Birleşmiş Milletlerle birlikte uluslararası toplumun eşit haklara sahip olması gerektiği fikrine destek vermiştir. 9 Kalkınma yardımı sisteminin kurulmasında inkar edilemez katkısı olan bir diğer olgu ise 1947 yılında Amerika tarafından başlatılan Marshall yardım planıdır ve 1952 yılları arasında Amerika GSMH sinin %2 sini oluşturan 13 Milyar Amerikan dolarının transferi bu plan ile gerçekleştirildi. 10 Dış yardıma bu dönemde Amerika nın ayırdığı payın GSMH nin %1 ini dahi bulmadığı düşünüldüğünde Amerika nın o dönemki cömertliği daha iyi anlaşılacaktır. Marshall Planı umulanın ve beklenenin çok üzerinde bir başarıya ulaştı, işleyen ve prosedürleri olan bir yardım sisteminin kurulmasında, hayata geçmesinde merkezi bir yere sahip oldu Yardım Sisteminin Kurumsallaşması Daha çok özgürlükçü ve eşitlikçi fikirlerin öncülüğünde gelişen dış yardım li yıllarda, komünizmle mücadelede politik bir enstrüman olarak kullanılmaya başlandı. Bu yapılanma Amerikanın 3. Dünya yardım programını açıklamasıyla şekillenmeye başladı ve kalkınma yardımları temel güçlerin soğuk savaş içindeki pozisyonlarına ve stratejik ilgilerine hizmet eder oldu e kadar gelişmiş ülkelerce sağlanan yardımın %90 ı Amerika, İngiltere ve Fransa tarafından karşılandı. Amerika bu yardımları yardım yaptığı ülkeleri 9 Chussodovsky, Yoksulluğun küreselleşmesi, Çiviyazıları, 1999,s