Ülke Ekonomik Raporu. Kayıt Dışılık: Nedenler, Sonuçlar, Politikalar

Transkript

1 Ülke Ekonomik Raporu Kayıt Dışılık: Nedenler, Sonuçlar, Politikalar Gaziantep Ticaret Odası 1 Aralık 2010

2 Kayıt Dışıyla Mücadele Neden bu kadar fazla? herkes tek seferde sisteme sokulamadığından herkes kayıt altına girse, yani resmi çalışsa, aynı giderlerle rekabet edilir. Kayıt dışılık artık normal olmuş.

3 İki anlayış yaygın nitelikte: Herkes aynı şeyi yapıyor Kayıt Dışı çalışıyor Bize sunulan (kamu hizmeti) neyse o kadar (vergi) ödüyoruz

4 Raporun Yapısı Sentez Rapor Arkaplan/ Araştırma Raporları Uluslararası Literatür Araştırması Veri Toplama

5 Sunumun Akışı Türkiye`de kayıt dışılığın yapısı, trendler Kayıt dışılığın sonuçları ve maliyeti Kayıt dışılığın sebepleri Kayıt dışılığı kontrol altına almak bütüncül politika yaklaşımı

6 KAYIT DIŞILIĞIN YAPISI VE TRENDLER Kayıt dışılık ne kadar yüksek? Gerçekten düşüyor mu? Kimler kayıt dışı çalışıyor?

7 Kayıt Dışılık (GSYIH ya oran olarak) Uluslararası kıyaslama AZE 50 UKR KGZ UZB MDA ARM ALB BIH SER COL KAZ BRA BGR ROM TUR RUS LVA POL ARG HUN 20 CHL SVK 10 CHN Kaynak: Doing business database Kişi başına düşen milli gelir

8 Trendler Toplam Tarım Tarımdışı 8

9 Geçici/Aile İşcisi 85% Serbest Meslek 55% HH İşgücü Anketi, 2008 Kayıt Dışı İstihdamın Yapısı TOPLAM İŞGÜCÜ Tarım 87% Kayıt dışı İşveren 24% Ücretli çalışanlar 18% Kayıt Dışı {Toplam işgücünün % 26sı} {Toplam işgücünün % 52si} 9

10 Kayıt Dışı İstihdam Sektör Dağılımı, (I) Nufus payındaki değişim,% Kayıt dışılık oranındaki degisim, % Toplam kayıt dışilıktaki payı, % Kayıt dışılık oranı, 2006, % Tarım İmalat İnşaat Toptan/Perakende ticaret/oteller Ulaşım/İletişim Finansal/Emlak hizmetleri Diğer Hizmetler

11 Kayıt Dışı İstihdam Sektör Dağılımı, (II) Balonun büyüklüğü kayıt dışı işgücüyle orantılıdır. Kayıt Dışılıktaki Değişim Hizmetler Ulaştırma/ Haber. İmalat Finans/ Gayri Menkul Tarım İnşaat Toptan/ Perakende/ Oteller İşgücündeki Değişim Reis, Angel-Urdinola and Quijada Torres (2009) 11

12 Kimler kayıt dışı çalışıyor? Gençler, yaşlılar, kadınlar

13 Aug-08 Sep-08 Oct-08 Nov-08 Dec-08 Jan-09 Feb-09 Mar-09 Apr-09 May-09 Jun-09 Jul-09 Aug-09 Sep-09 Oct-09 Nov-09 Dec-09 Jan-10 Feb-10 Mar-10 Apr-10 May-10 Jun-10 Jul % Ekonomideki daralma, kayıt dışı çalışan kadınların oranını arttırdı

14 SONUÇLAR VE MALİYETLER Mali sonuçlar Verimlilik ve ekonomik büyüme Ekonomik ve sosyal kırılganlık

15 Mali Sonuçlar Sosyal Güvenlik Katkıları KDV KDV kaçakçılığı devletin gelir kaybının ana kaynağı Kurumlar vergisi Şirketler değil çalışanlar kayıt dışı Gelir Vergisi Potansiyel kazançlar KV GV KDV Kaybedilen gelir (tahmin, % GSYİH) Kaynak:GİB, 2009 GİB, Kayıt Dışıyla Mücadele Eylem Planı 15

16 Kayıt Dışılığın Muhtemel Büyüme Etkileri Verimlilik etkileri Ölçek ekonomisi Haksız rekabet Dinamik etkiler İstihdam politikaları ile bağlantı 16

17 Yoğunluk Yoğunluk Büyüme Etkileri Simülasyon Sonuçları İmalat Sanayi Hizmetler Kayıt Dışı Kayıtlı Log (Çıktı) Yeni Kayıt Dışı Kayıt Dışı Kayıtlı Log (Çıktı) Yeni Kayıt Dışı 17 Kaynak: Taymaz (2009)

18 Verimlilik ve büyüme etkileri: İstihdam yapısındaki değişiklik Tahmini iş kayıpları ve kazanımları, (bin kişi olarak parantez icinde) 60% 40% 20% (479) 0% (-171) (-268) (-1808) (44) (148) -20% Ortaöğretim Yüksek Okul Mesleki Okul Üniversite -40% -60% -80% -100% Okuma Yazması Yok İlköğretim Taymaz (2009) 18

19 Sosyal ve Ekonomik Kırılganlık Sosyal güvenlik ağının kapsayıcılığı (yeşil kart) Kayıtlı 67% Ücretliler Kayıt dışı 33% YK var 12% YK yok 21% Kırılganlığın sebepleri Çalışma koşulları Ekonomik risk ücretler ücretlerdeki oynaklık işsizlik Sosyal güvenlik ağının erişimi 19

20 Kırılganlık

21 Sosyal Uyum ve Hukukun Üstünlüğü El sıkışma ile iş halletme, vadeli alım satım yapma, nakit kullanma, sosyal ilişki ağları ile sorunları halletme, kayıt dışılığın en önemli özellikleri olarak ortaya çıkıyor. Devlete genel güvensizlik, adaletsizlik hissi, algılamalarla olan ilgili sorularla da belli oluyor ve kötü bir kısır döngü yaratıyor. 21

22 Sonuçlar - Özet Kayıt dışılığın en önemli ve doğrudan sonuçlarından biri kayıt dışı çalışanların ekonomik ve sosyal kırılganlığıdır Yakın zamanda yaşadığımız global kriz sebebiyle daha da önem kazandı. Kayıt dışı istihdamın yaygınlığı, ayrıca, kadınların işgücüne düşük katılımına neden olmaktadır Kayıt dışı istihdamın yolaçtığı mali kayıplar daha çok gelir vergisi ile ilgilidir. Kayıt altına alma çalışmalarının geliştirilmesinden kaynaklanan verimlilik kazanımları, bilhassa kısa vadede, muhtemelen orta derecededir ve beraberinde artan eşitsizlik gibi bir maliyet getirebilir. Yaygın kayıt dışı istihdam ve vergi kaçırma adaletsizlik yaratıp sosyal değerleri zedeleler. 22

23 SEBEPLER Yapısal faktörler Kurumsal faktörler Katma Değer Zinciri

24 Sebepler: Yapısal ve Temel Etmenler Kayıt dışılığı etkileyen bir çok yapısal (yan) etmen vardır: Genç nüfus İşgücünün eğitim durumu Sosyal güvenlik sistemi parametreleri Tarım sektörünün büyüklüğü (Bunlar kayıt dışıyla mücadele stratejilerinin etkinliğini azaltır) Temel etmenler orta vadede değiştirilebilir Politikalar Kurumsal faktörler 24

25 Muhtemel Sebepler(1): İşgücü Piyasası Katılığı Doğu Asya ve Pasifik Doğu Avrupa ve Orta Asya Latin Amerika ve Karayipler Orta Doğu ve Kuzey Afrika OECD Güney Asya Türkiye 25

26 Muhtemel Sebepler(2): Teftiş ve Uyum Vergi denetim personeli başına düşen ekonomik olarak aktif kişi adedi (sol taraf taki ölçek) Denetlenen vergi mükellefleri yüzdesi (a) (Sağ taraftaki ölçek) Türkiye Kore Meksika Polonya(b) Çek Slovak Macaristan Cumhuriyeti Cumhuriyeti 0 a) Yapılan denetimlerin kayıtlı vergi mükellef sayısına oranı b) 2003 verileriyle. 26

27 Muhtemel Sebepler(3): Vergi Politikaları ve Vergi Makası Toplam vergi yükü (vergi gelirinin GSYİHya oranı olarak) yüksek görünmemektedir. Yaygın kayıt dışı aktivite bu oranı düşük tutmaktadır. Vergi geliri büyük ölçüde sosyal güvenlik primleri ve dolaylı vergilerden elde edilmektedir. Gelir ve kurumlar vergisi modernize edilmiştir. Oranlar uluslararası kıyaslamada yüksek değildir ancak vergi kaçırmaya müsait niteliktedir. Benzer şekilde dolaylı vergiler de reform edilmistir ancak, vergi kaçırmaya müsait niteliktedir. İstihdam üzerindeki vergi yükü azaltılmıştır. Angel-Urdinola and Robayo (2009) 27

28 Kayıt Dışı İstihdam (Toplam istihdamın yüzdesi) Informal Employment (% Total employment) 0.47 Muhtemel Sebepler(4): Sosyal Yardım Politikaları Daha yüksek Yeşil Kart harcamalarının kayıt dışı sektör büyüklüğü üzerindeki etkisi Sosyal yardım şoku Yeşil Little Valuation Kart Düşük of Greencard Değerleme (τ=0.3) (T=0.3) Medium Valuation of Greencard (τ=0.5) Yeşil Kart Orta Değerleme (T=0.5) High Valuation of Greencard (τ=1) Yeşil Kart Yüksek Değerleme (T=0.1) Benchmarck Ölçüt L.S.E 0.1 = 0.1 L.S.E. 0.5= 0.5 L.S.E. 1 = 1 İşgücü Arzı Esnekliği 28 Angel-Urdinola and Robayo (2009) 28

29 Değer Zincirinde Kayıt Dışı İşletme örn., gayrimenkul kıymet biçme Hammaddeler örn., tarımsal ürün Katma değer örn., emek, lojistik Nihai tüketim örn., satış vergileri

30 Kayıtlılık ve kayıt dışılık birbiriyle iç içe geçmiş durumdadır. Siyah/Beyaz olarak algılamak mümkün değildir, kayıt dışılığın farklı seviyeleri vardır. Çarkoğlu, Eder and Adaman (World Bank survey data) 30

31 Sebepler Türkiye de kayıt dışılığın en önemli belirleyicileri: Vergi ve işgücü piyasası kurumsal yapısı İşgücü piyasası mevzuatı Sosyal normlar Bu üç alan arasında önemli sinerjiler vardır 31

32 Türkiye de Kayıt Dışılığın Kontrol Altına Alınması Bütüncül Politika Yaklaşımı

33 Kayıt dışı İstihdam: Bir ödül ve ceza yaklaşımı Sizce işçiler, sigorta parası ödemek yerine, sigortasız çalışmayı tercih ediyorlar mı? Bazen onların da işine geliyor, benim de işime geliyor.

34 Bütüncül Politika Yaklaşımı Genel Çerçeve Teftiş ve Uyum Gerek uluslararası deneyim gerekse Türkiye deki kanıtlar kayıt dışılığın kapsamlı biçimde anlaşılması ve bütüncül politika müdahalesi gerekliliğine işaret etmektedir. Esnek İşgücü Piyasası Reformları Ortaklık ve Erişim Genel bir nokta olarak, kanunların kapsamı dışında bir esneklik yaratmaktansa (kayıt dışılık) kanunların kapsamı içinde bir esneklik yaratmanın (örneğin, iş kanununun modernleştirilmesi) daha iyi olacağı vurgulanmalıdır. 34

35 Bütüncül Politika Yaklaşımı Politika Seçenekleri İş mevzuatı: kayıtlılığı işverenler için daha düşük maliyetli hale getirmek Teftiş ve Uyum: kayıt dışını işverenler ve işçiler için daha maliyetli yapmak Yarı zamanlı ve kısa süreli çalışma? İşleri değil işçileri korumak? Kademeli artan katkı payları? Daha sık denetimler? İşgücü piyasasındaki kayıt dışılığı hedef alan denetimler? Kurumlar arası koordinasyon? Ortaklık ve erişim: kayıtlı istihdamın faydalarını vurgulamak Sendikalarla ve STK larla ortaklık? Faydalar hakkında bilgi vermek? Kayıt dışılığı kabul edilemez hale getirmek?

36 Teşekkürler! Detaylı bilgi için: