KARAR SEÇENEKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE MALİYET BİLGİLERİNİN KULLANILMASI: KAHRAMANMARAŞ TA BİR ALAN ÇALIŞMASI

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KARAR SEÇENEKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE MALİYET BİLGİLERİNİN KULLANILMASI: KAHRAMANMARAŞ TA BİR ALAN ÇALIŞMASI Mustafa AKGEMCİ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ EKİM-2008

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KARAR SEÇENEKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE MALİYET BİLGİLERİNİN KULLANILMASI: KAHRAMANMARAŞ TA BİR ALAN ÇALIŞMASI Danışman: Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Mustafa AKGEMCİ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ EKİM-2008

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KARAR SEÇENEKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE MALİYET BİLGİLERİNİN KULLANILMASI: KAHRAMANMARAŞ TA BİR ALAN ÇALIŞMASI YÜKSEK LİSANS PROJESİ Kod No : 302 Bu Tez 18/09/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Doç. Dr. Hakan ALTINTAŞ Yrd. Doç. Dr. Yücel AYRIÇAY DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir. II

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS PROJESİ KARAR SEÇENEKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE MALİYET BİLGİLERİNİN KULLANILMASI: KAHRAMANMARAŞ TA BİR ALAN ÇALIŞMASI Danışman: Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Yıl: 2008 Sayfa: 71 Jüri : Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Doç. Dr. Hakan ALTINTAŞ Yrd. Doç. Dr. Yücel AYRIÇAY Maliyet muhasebesi bilgi sistemi tarafından üretilen bilgiler, işletme yönetiminin karar almasında önemli bir araçtır. Bu kararların bazıları işletmelerin günlük olağan faaliyetleri ile ilgili iken, bazıları ise işletmenin gelecekteki kârlılığını etkileyecek olan rutin olmayan kararlardır. Yöneticiler açısından her zaman ihtiyaç duyulan doğru ve etkin bilgiye hızlı bir şekilde ulaşma isteği, günümüzün küreselleşen dünyasında, her zamankinden daha da fazla artmıştır. Dolayısı ile yöneticiler için bilgi ve bilgi sistemlerinin önemi artmıştır. Bu noktada ihtiyaca en çabuk ve sistemli cevabı verecek olan muhasebe bilgi sistemidir. İşletme yönetiminin karar verme sürecinde muhasebeci ve muhasebe bilgi sisteminin yeri ve önemi, bu araştırmamızda temel sorun olarak ele alınmış, bu sorunun önemi, kapsamı ve işletmelerde uygulanması Kahramanmaraş ilinde anket bazında incelenmiştir. Kahramanmaraş ta bulunan imalat işletmelerinde yönetimin karar sürecinde muhasebe bilgi sistemine verilen önem derecesi ölçülmeye çalışılmış, araştırmadan elde edilen verilere göre işletmelerin muhasebe bilgi sistemlerini daha etkin ve verimli bir şekilde kullanabilmeleri için önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Karar, Karar Alma Süreci, Yönetim, Muhasebe Bilgi Sistemi I

5 DEPARTMENT OF BUSINES ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA PROJECT THE USAGE OF COST INFORMATION IN THE EVALUATION OF DECISION ALTERNATIVES: AN APPLICATION IN KAHRAMANMARAŞ Supervisor : Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Year: 2008 Pages: 71 Jury : Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Assoc. Prof. Dr. Hakan ALTINTAŞ Assist. Prof. Dr. Yücel AYRIÇAY Data produced bu cost accounting information system are important tools in management decision making process. Some of these decisions are related with shorttime activities (routine decisions), while some of them are named as long-time activities decisions (non-routine decisions) that have on business s profit. In business management decisions process, the importance level of accoutant and accounting information system are taken as research question in our study. A questionnaire was done at production firms in Kahramanmaraş to determine the importance level of accounting information in management decisions making. As a result, some suggestions are made to use accounting information system efficiently and effectiveli in management decision making process deperding on evidence optained from this study. Keywords: Decision, Process of Decisions, Management, Accoutancy Information System. II

6 ÖNSÖZ Mustafa AKGEMCİ ÖNSÖZ İşletmelerin dili olarak nitelendirilen muhasebe, işletmelerde çok önemli bir yere sahip olmasına karşın, gereken önem verilmemektedir. İşletmeler açısından çok önemli olan muhasebe bilgi sistemi daha çok kurumsal bir yapı kazanmış firmalarda işlevini ortaya koymaktadır. Bu çalışmada anlatılmaya çalışılan, işletme yönetiminin karar alma sürecinde muhasebe departman yöneticilerinin ve muhasebe bilgi sisteminin sunacağı bilgilerin önemidir. Bu çalışmanın tüm araştırmacılara yararlı olması dileklerimle, çalışmanın hazırlanmasında mesai mefhumu gözetmeksizin bana destek olan danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU na, kıymetli hocalarım, Prof. Dr. Adnan ÇELİK, Doç. Dr. Hakan ALTINTAŞ ve Yrd. Doç. Dr. Yücel AYRIÇAY a şükranlarımı sunarım. III

7 İÇİNDEKİLER Mustafa AKGEMCİ İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT...II ÖNSÖZ...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER LİSTESİ...VI 1. GİRİŞ YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET BİLGİLERİ Karar Kavramı ve Yönetim Karar Süreci Karar Sürecinde Muhasebenin Rolü Maliyet Bilgilerinin Raporlanması ARİHİ Giderlerin Sabit ve Değişken Olarak Ayrımı Sabit ve Değişken Giderler Alternatif Raporlama Şekilleri Karar Seçeneklerinin Değerlendirilmesi Açısından Maliyetlerin Sınıflandırılması Geçerli Maliyet Ek Maliyet Fırsat Maliyeti Batmış Maliyet Maliyet Bilgilerinin Kullanılmasını Gerektiren Karar Türleri MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASINDA KULLANILMASI Kâr Fonksiyonunun Belirlenmesi Belirli Bir Kar Marjını Sağlayacak Satış ve Üretim Hacminin Belirlenmesi ve Kar Fonksiyonlarının Bulunması Maliyet-Hacim-Kar Analizinin Tanımı Ve Önemi Maliyet-Hacim-Kar Analizinde Kullanılan Kavramlar Başabaş Noktasının Hesaplanması Başabaş Noktasının Matematiksel Eşitlik Yöntemi ile Belirlenmesi Başabaş Noktasının Katkı Payı Yöntemi ile Belirlenmesi Başabaş Noktasının Grafik Yöntemi ile Belirlenmesi Başabaş Analizinin Yararları Karı Etkileyen Faktörlerdeki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Ürün Satış Fiyatındaki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Birim Değişken Maliyetlerdeki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Toplam Sabit Maliyetlerdeki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Birden Fazla Faktörde Aynı Anda Oluşan Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Maliyet-Hacim-Kar Analizinde Kullanılan Kavramlar Maliyet - Hacim - Kar Analizinin Varsayımları MALİYET BİLGİLERİNİN FİYATLANDIRMA KARARLARINDA KULLANILMASI Fiyatlandırmanın Tanımı Fiyatlandırmanın Amaçları Fiyatlandırma Kararını Etkileyen Faktörle Maliyetler Fiyatlandırma Süreci...21 IV

8 İÇİNDEKİLER Mustafa AKGEMCİ Fiyat, Talep, Maliyet ve Kar İlişkisinin İncelenmesi Fiyatlandırma Politikaları ve Stratejileri Fiyatlandırma Yöntemler Maliyete Dönük Fiyatlandırma Yöntemleri Marj Fiyatlandırması Hedef Kazanç Fiyatlandırması Değişken Maliyet Fiyatlandırması Talep Yönlü Fiyatlandırma Yöntemleri Alıcıların Kabulüne Göre Fiyatlandırma Esnek Başabaş Analizi İle Fiyatlandırma Fiyat Farklılaştırmaları Talepten Geriye Doğru Fiyatlandırma Rekabete Dönük Fiyatlandırma Cari Fiyatı Esas Alma Kapalı Zarf Fiyatlandırma Yöntemi Psikolojik Fiyatlandırma Yöntemleri Küsuratlı Fiyatlandırma Prestij Fiyatlandırma Miktar İndirimi Yoluyla Fiyatlandırma MALİYET BİLGİLERİNİN KULLANILDIĞI DİĞER ÇEŞİTLİ YÖNETİM KARARLARI Yeni Makine Alımı Kararı Eski Makinenin Yenilenmesi Kararı En Uygun Ürün Karışımının Belirlenmesi Kararı Özel Bir Siparişin Kabul Edilip Edilmemesi Kararı Üretme veya İşletme Dışından Satın alma Kararı Mamul Üretimine Son Verme Kararı Yeni Bir Ürünün Piyasaya Sürülme Kararı Ortak ve Yan Ürünlerin Ayrılma Noktasında veya Ayrılma Noktasından Sonra Ek İşlem Yapıldıktan Sonra Satılması Kararı ARAŞTIRMANIN YÖNTEM Uygulamanın Amacı ve Önemi Uygulamanın kapsamı Uygulamanın Hipotezler Veri Toplama Yöntemleri Anketlerin Hazırlanması Verilerin Analiz Yöntemi UYGULMA SONUÇLARI SONUÇ VE ÖNERİLER...59 KAYNAKÇA...60 ÖZGEÇMİŞ EK: ANKET FORMU V

9 ÇİZELGELER LİSTESİ Sayfa No Çizelge 7.1. Cinsiyet ve Medeni Durum...44 Çizelge 7.2. Gelir Durumu...44 Çizelge 7.3. İşyerindeki Göreviniz...44 Çizelge 7.4. İşletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Sektörler...45 Çizelge 7.5. İşletmelerin Hukuki Yapısı...45 Çizelge 7.6. İşletmelerde İstihdam Edilen Kişi Sayısı...45 Çizelge 7.7. İşletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Sektörlerdeki Süreleri...45 Çizelge 7.8. İşletmelerin Yıllık Hâsılat Durumu...46 Çizelge 7.9. Maliyet Muhasebesi bilgi sistemi tarafından ortaya konulan bilgiler, karar alma sürecindeki önemi...46 Çizelge Maliyet bilgilerinin, işletme yönetim kararlarında kullanım derecesi ile faaliyet gösterdiği sektörlere göre değişimi...48 Çizelge Maliyet bilgilerinin işletme yönetim kararlarında kullanım derecesi ile istihdam edilen kişi sayısına göre değişimi...48 Çizelge İşletme yöneticilerinin maliyet bilgilerini kullanım derecelerini ile işletmelerin hukuki yapısı arasındaki ilişki...49 Çizelge İşletmelerin başa baş (kara geçiş) analizi uygulamaları kar hedefine ulaşmada, planlamalarında, yatırım kararlarında, üretim kapasitesinin belirlenme stratejilerinde ve fiyatlandırmadaki önemi...49 Çizelge İşletmeler Yeni Ürün Geliştirdiklerinde Bunları Fiyatlandırma Yöntemleri...50 Çizelge Muhasebe biriminin hazırladığı maliyet bilgi ve belgelerinin işletme kararlarındaki önemi...50 Çizelge Rutin Olmayan İşletme Kararlarında Maliyet Riskinin Önemi...51 Çizelge Maliyet Bilgilerinin rutin olmayan işletme kararlarında etkin ve verimli bir şekilde kullanılmasının maliyet ve karlılık üzerine etkisi...52 Çizelge Üretim Hacminin belirlenmesinde üretim maliyetinin önemi...52 Çizelge Üretim ve Satış hacminin belirlenmesi kararları alınırken işletmelerin başabaş analizinden faydalanma durumu...53 Çizelge İşletmelerin fiyatlandırma kararlarında maliyet bilgilerinin önemi...53 VI

10 Çizelge İşletmelerde yeni yatırım kararlarının alınmasında muhasebe birimi sorumlusunun etkisi...54 Çizelge Özel bir siparişin kabulü veya reddi kararlarında atıl kapasitenin önemi...54 Çizelge Üretim ve satın alma kararlarında değişken maliyeti karşılayabilme yeteneğinin önemi...54 Çizelge Özel bir siparişin kabulü veya reddi kararlarında piyasa fiyatının önemi...55 Çizelge Özel bir siparişin kabulü veya reddi kararlarında ek maliyetin varlığının önemi...55 Çizelge Makine ve donatının belirlenmesi kararlarında etkili olan faktörler...56 Çizelge Muhasebe departmanı yöneticisinin üretim hacmini belirlemede büyük etkiye sahip olduğu işletmelerde, üretim hacmini belirlemede üretim maliyetinin önemi.56 Çizelge Muhasebe departmanı yöneticisinin üretim hacmini belirlemede büyük etkiye sahip olduğu işletmelerde, maliyetlerin değişken ve sabit olarak dağılımının önemi...56 Çizelge Muhasebe departmanı yöneticisinin üretim hacmini belirlemede büyük etkiye sahip olduğu işletmelerde, arzulanan kar marjının önemi...57 Çizelge Muhasebe departmanı yöneticisinin üretim hacmini belirlemede büyük etkiye sahip olduğu işletmelerde, mevcut piyasa koşullarının önemi...57 Çizelge Fiyatlandırma Kararlarında Muhasebe Departmanı Yöneticisinin Önemi...57 Çizelge Fiyatlandırma Kararlarında Muhasebe Departmanı Yöneticisinin Önemi...58 VII

11 GİRİŞ 1.GİRİŞ İşletmelerde muhasebe bilgi sisteminin önemi işletme kararlarının verilmesinde yönetime gereksinim duyduğu bilgi ve raporların sunulmasından ileri gelir. İşletme faaliyetleri sonucu elde edilecek mali bilgilerin doğruluk derecesi ancak muhasebe bilgi sistemi ile olanaklıdır. Muhasebe bilgi sistemi aynı zamanda işletmenin diğer departmanlarındaki bilgileri de toplayarak departmanların kontrolünü ve denetimini de sağlamış olmaktadır. İşletme sadece bugün var olan ve yaşayan değil, sürekli ileriye yönelik açık, dinamik bir sistemdir. Bu nedenle geleceğin planlanması ve ona göre yol alınması gerekir. İşletme faaliyetlerinin ileriye yönelik koşullar dikkate alınarak planlanması, işletmenin yaşamını devam ettirmesi bakımından zorunludur. Günümüzde; yönetimde yeni anlayışlar, yeni yaklaşımlar, bilgi işlem ve iletişim teknolojilerindeki inanılmaz gelişmeler, işletmelerin büyümeleri ve küreselleşmeleri gibi çok önemli nedenlerden dolayı, çağdaş bir muhasebe bilgi sisteminin işlevlerinden işletmenin karar organlarının karar sürecinde yararlanması son derece yararlı olacaktır. Bu çalışmanın öncelikli amacı, işletme yönetiminin karar sürecinde muhasebe departman yöneticisi ve muhasebe bilgi sisteminin yeri ve öneminin ortaya konularak bu işletmelerde etkinlik ve verimlilik derecesinin ölçülmesidir. Bu amaçla Kahramanmaraş ilinde anket uygulaması yapılmış, bu ilde çelik mutfak eşyası ve tekstil sektörlerinde faaliyet gösteren imalat işletmelerinde muhasebe bilgi sisteminin yönetim kararlarında etkin ve verimli kullanılabilmesi için bazı önerilerde bulunulmuştur. Çalışma toplam yedi bölümden oluşmuştur. İlk bölümde giriş yapılmış, ikinci bölümde ise karar kavramı, yönetim karar süreci, maliyet bilgilerinin raporlanması ve maliyet bilgilerinin kullanılması gereken karar türlerine ilişkin bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde üretim ve satış hacminin belirlenmesi kararı, kâr fonksiyonunun belirlenmesi, maliyet hacim kâr analizinde kullanılan kavramlara yer verilmiştir. Dördüncü bölümde işletmeler açısından hayati öneme sahip olan fiyatlandırma konusu anlatılmış, fiyatlandırmanın tanımı, fiyatlandırmayı etkileyen faktörler, fiyatlandırma süreci, fiyatlandırma politikaları ve yöntemleri incelenmiştir. Beşinci bölümde maliyet bilgilerinin kullanıldığı rutin olmayan kararlar anlatılmaya çalışılmıştır. Altıncı bölümde Kahramanmaraş ilindeki imalat işletmelerinde yapılmış olan anket çalışmasının yöntemi belirlenmiştir. Yedinci bölümde, bu ildeki imalat işletmelerinde yapılmış olan anket çalışmasının sonucu muhasebe bilgi sisteminin işletme yönetiminin alacağı kararlardaki yeri ve önemi vurgulanmaya çalışılmıştır. Son bölümde ise, elde edilen bulgulara dayanılarak işletme yönetiminin karar verme sürecinde muhasebe bilgi sisteminden daha etkin ve verimli bir şekilde yararlanabilmeleri için sonuç ve değerlendirme yapılmış ve olası öneriler sıralanmıştır. 1

12 YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET 2. YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET BİLGİLERİ Maliyet muhasebe bilgi sistemi tarafından üretilen bilgiler, işletmelerin karar almalarında önemli bir araçtır. Bu kararların bazıları işletmenin günlük olağan faaliyetleri ile ilgili iken, bazıları ise işletmenin gelecekteki karlılığını etkileyecek olan rutin olmayan kararlardır. İşletmenin indirimli bir siparişi kabul edilip etmemesi, makine veya teçhizatın yenilenip yenilenmemesi, bir mamülün üretilip üretilmeyeceği vb. kavramlar rutin olmayan kararlar olarak değerlendirilir (Kartal vd., 2004: 319) Karar Kavramı ve Yönetim Karar Süreci Karar kavramı; bir bireyin, bir yöneticinin ya da bir örgütün birkaç seçenek arasından bir tanesini tercih edeceği bir seçme eylemidir (Eren, 2001: 257). Genellikle, kişiler yürürlükteki bir gücün, çevrenin veya sınırlı araçların etkisiyle var olan olanaklar arasından belirli birisini seçmek zorundadır (Kartal vd., 2004: 321). Karar Verme İşlemini Gerçekleştiren Bazı Faktörler (Eren, 2001: 320): Ulaşılmak istenen amaç. Amaca ulaştıracak amaçlar. Amaç ve araçların uygunluğunu kontrole yarayan kriterler. Karar vermenin sonucundaki istenecek ve istenmeyecek sonuçları karşılaştırma. Harekete geçmek yada geçmemek konusunda bir iradenin belirtilmesi Karar alanının etkilenebilir kısmı, serbestlik derecesiyle sınırlı bulunan eylem alanıdır. Kontrol edilemez ya da zor kontrol edilebilir kısmı ise ekonomik, sosyal, teknik, kültürel ve siyasal alanda bir dizi olayın devam ettiği ortamdır. Karar alan yönetici, eylem anında kendi amacı ya da değer yargılarına göre en iyi ya da en yararlı sonucu verecek olan belirli bir eylemi ya da alternatifi seçer. Seçenekler bireyi istediği koşullara ulaştırabilecek davranış biçimleri ya da mevcut araçları tamamen eleyen ve karşılıklı olarak ayıklayan eylem olanaklarının bileşimidir (Kartal vd., 2004: 321). İyi karar verebilmek için, karar alma sürecinin nasıl oluştuğunu, hangi evrelerden geçmek yoluyla karar ulaşıldığını bilmek gerekir. Karar süreci aslında bir fikir meydana getirme, yani idrak ve yargılama sürecidir ve bu niteliğiyle de psikolojik yöne sahiptir. Ancak, etkin ve verimli bir davranış biçimi seçebilmek için gerekli araştırmaları yapmak ve bilgileri toplamakta gereklidir (Tosun, 1992: 327). Karar verme bir süreç olarak görülünce bu süreç içinde birtakım aşamaların bulunması da doğaldır. Yalnız, karar vermenin, ussal bir eylem süreci olarak görülmesiyle, başlıca, örgütün içinde oluşan toplumsal bir süreç olarak görülmesi, karar verme aşamalarının ayrı ayrı saptanması sonucunu doğuracaktır. Nitekim bu konuda ayrı görüşte olan yazarlar, kararları ayrı açıdan çözümleyerek, ayrı sonuçlara varmışlardır (Onaran, 1971: 87). 2

13 YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET Karar alma süreci farklı yazarlar tarafından farklı şekillerde sistematize edilmesine rağmen genel kabul gören süreç aşağıdaki gibidir: Sorunun(amacın) tanımlanması, Çeşitli alternatiflerin geliştirilmesi, En uygun alternatifin seçilmesi, Kararın uygulamaya konulması ve sonuçların izlenmesi Karar Sürecinde Muhasebenin Rolü Muhasebeci, yöneticilerin ve çalışanların gereksinim duydukları bilgileri, doğru bir şekilde ve zamanında sağlayarak onların karar almasını kolaylaştırır. Örneğin bir işletme, yöneticilerin satış eğilimlerini daha iyi analiz edebilmeleri amacıyla, günlük müşteri stokları ile ilgili verileri toplar. Böylece işletmeye, satışlardaki değişikliklerinin nedenlerini hızlı bir şekilde belirleme ve uygun eylem planını uygulama olanağı sağlar (Bektöre ve Benligiray, 2005: 4) Maliyet Bilgilerinin Raporlanması İşletmede meydana gelen olayları yansıtan raporlar iki amaç için düzenlenirler; a) Bilgi raporları, b) Kontrol raporları Bilgi raporlarının düzenlenmesindeki amaç yöneticilere ve işletme ile ilgili üçüncü şahıslara işletmede işlerin nasıl gittiğini açıklamaktır. Bu tür raporlara, bu amacı simgelediği için nasıl gidiyor? raporları da denilebilir. Bu tip raporu inceleyen kişinin ana amacı raporun sağladığı bilgiler ışığında işletme faaliyetlerinde herhangi bir aksaklık, ya da hedeften sapmanın var olup olmadığının araştırılmasıdır. İncelemenin sonucunda raporu inceleyen kişi herhangi bir düzeltici davranışta bulunabilir. Bu tip raporun ana kaynağı muhasebe sistemi olabileceği gibi diğer kaynaklar da bu tip raporun hazırlanmasında yararlı olabilir. Bu gibi raporlara Bilanço, Kar ve Zarar Tablosu (Gelir Tablosu), Fon Akışı Tablosu, Nakit Akım Tablosu, Alacakların Akışı Tablosu, Kar Dağıtım Tablosu, Öz kaynaklar Değişim Tablosu örnek olarak verilebilir. Bu raporlarda iç bilgiler (muhasebe bilgilerinin), dış bilgilerle (haber bültenleri, ticari organizasyonların yayınları, istatistik tabloları) tamamlanarak düzenlenirler (Hacırüstemoğlu ve Sevgener, 2000: 431). Kontrol (performans) raporları özellikle işletme yöneticilerinin performanslarının değerlendirilmesi amacı ile hazırlanırlar. Kontrol raporunun ana amacı sorumluluk merkezi yöneticisinin gerçekleşen performansının, öngörülen (planlanan) performansı ile karşılaştırılması ve gerçek ile standartlar arasındaki sapmaların nedenlerinin araştırılmasıdır. Bu tip raporlar üç dizi bilginin birleştirilmesinden oluşurlar (Hacırüstemoğlu ve Sevgener, 2000: 431). a) Gerçekleşen, b) Olması beklenen, c) Gerçek ve beklenen arasındaki farklılıkların (sapmaların) nedenleri Kontrol raporlarına örnek olarak sorumluluk ve istisna raporlarını verebiliriz. İşletme yöneticilerine sunulan raporlarda seçilen şekil ve sunuş tekniği, raporun 3

14 YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET anlaşılmasını ve uygulanmasını sağlayacak en önemli etkenlerdir. Rapor şekli olarak yazılı, sözlü ve göze hitap eden şekil seçilebilir. Yazılı şekil; rakamsal tablolar, şekiller, grafikler, yorumsal ya da bunların karışımından oluşabilir. Sözlü sunuşlar ise hazırlanan tabloların sözle sunuluşu, kişisel tartışma şeklinde olur. Şekil ne olursa olsun her tip raporda göz önünde bulundurulması zorunlu genel özellikler vardır. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz (Hacırüstemoğlu ve Sevgener, 2000: 432). a) Raporun sunulacağı kişinin, kişiliğinin göz önünde bulundurulması, b) Rapor kapsamının (içeriğinin) saptanması, c) Sunuş yönteminin saptanması Giderlerin Sabit ve Değişken Olarak Ayrımı İşletmede oluşan maliyet bilgilerinin belirli amaçlar doğrultusunda rapora bağlanarak sunulması, sorumluluk muhasebesinin ve dolayısıyla gider kontrolünün bir gereğidir. İşletmede belirli bir maliyet döneminde ortaya çıkan giderlerin toplu olarak gösterilmesi, bütçelenen tutarlarla, fiili tutarların karşılaştırılması, giderlerin zamanında kontrol edilmesine olanak verdiğinden, Maliyet Muhasebesinde raporlama tekniği büyük önem taşımaktadır. Her bir gider merkezinin toplam değişken ve sabit giderlerinin ve birim maliyetlerinin bilinmesi, ilgili gider yerinin kontrolü açısından önemlidir. Diğer taraftan üretilen mamüllerin her birinin maliyet unsurların ayrı ayrı belirlenmesi ürün toplam ve birim maliyeti içinde, her bir gider unsurunun değişken ve sabit gider payının ayrı ayrı bilinmesi, fiyat belirleme konularında, stokların değerlendirilmesinde, kara geçiş analizlerinde önem taşımaktadır. Yine geleceğin öngörüsünün yapılmasında, bütçenin hazırlanmasında, her bir gider merkezine ilişkin teknik bilgilerin, fiili tutarların bilinmesi gereklidir (Akdoğan, 2000: 535). Maliyet bilgilerinin raporlanmasında giderlerin sabit ve değişken olarak ayrımı önem taşımaktadır Sabit ve Değişken Giderler Belirli bir zaman aralığı içinde, faaliyet düzeyi ile bağımsız olarak oluşan giderler sabit giderlerdir. Sabit giderlerin toplamı işletmenin uzun dönemli faaliyet düzeyinin (kapasitesinin) ölçüsüdür. Bu nedenle sabit giderler zamana bağlı giderlerdir (Hacırüstemoğlu ve Sevgener, 2000: 73). Sabit giderler kısa dönemde işletmenin üretim seviyesine bağlı olmayan giderlerdir. İşletmenin üretim miktarı azalsa da, artsa da miktarı değişmeyen kaçınılmaz giderlerdir. Bina, makine, teçhizat giderleri sabit maliyetlerin başlıcalarıdır ( ). Değişken giderler, belirli bir faaliyet aralığında, üretim düzeyiyle paralel olarak artan giderlerdir. Bu giderlere, direkt hammadde ile direkt işçilik örnek verilebilir (Küçüksavaş, 2006: 177). Bir takım giderler de, yarı değişken özellik gösterebilir. Bunlar, üretim hacmiyle orantılı olarak değil, fakat üretimdeki değişmelerden etkilenen giderlerdir. Dolaylı işçilik, dolaylı hammadde, malzeme, tamir-bakım gibi giderler yarı değişken giderlerden sayılmaktadır (Akdoğan, 2000: 536). 4

15 YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET Alternatif Raporlama Şekilleri Genellikte üç alternatif format kullanılmaktadır; Toplam maliyetlere göre düzenlenen raporlar: Bu rapor şeklinde bütün alternatiflerde, ilgili ve ilgisiz bütün maliyet ve gelirler gösterilir. Farklılaşan maliyetlere göre düzenlenen raporlar: Burada tüm alternatiflerde sadece mevcut duruma göre artış ya da azalış gösteren maliyetler dikkate alınır. Diğer bir ifadeyle, sadece farklılaşan maliyetler gösterilir. Alternatif maliyetlerin göz önünde bulundurulduğu raporlar: Bu raporlama şeklinde ilgili maliyet ve gelirlerle birlikte, alternatif maliyetlerde dikkate alınırlar (Küçüksavaş, 2006:652) Karar Seçeneklerinin Değerlendirilmesi Açısından Maliyetlerin Sınıflandırılması İşletmelerde muhasebe bilgi sisteminden elde edilen maliyet bilgileri sayesinde alınacak kararları rutin kararlar ve rutin olmayan kararlar şeklinde ikiye ayrılabilir. Rutin kararlar, günlük olağan kararlardır. Yöneticilerin bu tür kararlar için fazla zaman ayırmalarına gerek yoktur. Rutin olmayan kararlar ise, işletmenin gelecekte karlılığını etkileyecek olan özel kararlardır. Yöneticiler bu kararları alırken kalitatif ve kantitatif verilerin tümünü değerlendirmek, çeşitli istatistiksel ve matematiksel tekniklerden yararlanmak durumundadırlar (Kartal vd., 2000: 323) Geçerli Maliyet Alınacak kararlardan etkilenen ve bu nedenle karar alma sırasında mutlaka göz önünde bulundurulması gereken maliyetlerdir (Büyükmirza, 1998: 424). Geçerli maliyet bilgileri yöneticilerin kararlarında karşılaştıkları seçeneklerde kullanılabilir bilgilerdir. Geçerli maliyet bilgilerinin belirgin özelliklerini şöylece sıralayabiliriz: Geleceğe dönüktürler, Çeşitli seçenekler arası farkları belirlerler, Verilecek kararlardan etkilenirler (Hacırüstemoğlu ve Sevgener, 2000: 26) Ek Maliyet Faaliyet hacminde yapılan bir değişmenin maliyetlerde neden olduğu tüm değişmeye ek maliyetler denir. Ya da türlü seçenekler arasında bir tanesinin seçilmesi durumunda, toplam maliyetlerde (sabit, yarı değişken, değişken) ortaya çıkan değişiklik olarak da tanımlanabilir (Akdoğan, 2000: 15). Örneğin, aylık üretim kapasitesi birim olan, bu kapasite düzeyi için öngörülen değişken maliyetleri TL, sabit giderleri TL olan bir işletme düşünelim. Bu işletmenin ürettiği mamulün tahmini maliyeti TL. dir. Bunun TL, sı değişken, TL. sı sabittir. Şimdi varsayalım ki 5

16 YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET firma % 50 kapasitede çalışacak kadar sipariş almıştır ve bir atıl kapasite sorunu ile karşı karşıyadır. Bu sırada bir firma birimi TL den verilmek üzere birim mamul almak istemektedir TL, mamulün birim maliyeti TL. den düşük olduğu için yöneticilerin bu öneriyi kabul etmemesi olasıdır. Oysaki birimin işletmeye ek maliyeti x = TL. den ibarettir. Bu rakam ek siparişin sağlayacağı gelirden, yani TL. den TL, daha azdır. Yani işletme bu siparişi kabul ederse karların da TL. artış meydana gelecektir (Kartal vd., 2000: 325). Ancak bir işletme ek maliyete bakarak karar vermeyi, sürekli bir politika olarak benimseyemez. Bu yöntem ancak kısa dönemli ve atıl kapasite bulunan karar durumlarında kullanılmalıdır (Kartal vd., 2000: 325) Fırsat Maliyeti Reddedilen alternatif, reddedilmemiş olsa idi, kendisinden elde edilecek faydaya fırsat maliyeti denilmektedir. Diğer bir deyişle fırsat (alternatif) maliyet, bir alternatife karar verme nedeniyle, vazgeçilen diğer alternatif in kaybedilen verimine denir (Hacırüstemoğlu ve Sevgener, 2000: 156). Örneğin, biraz daha otomobil üretmek için, buğday üretiminin bir kısmından vazgeçmek gibi. Fırsat maliyeti, bu anlamda daha fazla otomobil üretildiğinde, üretiminden vazgeçilen buğdayın sağlayacağı avantajlardan vazgeçmenin bir bedelidir (Dinler, 2003: 10) Batmış Maliyet Batmış maliyet, alınacak kararlardan etkilenmeyen, bu nedenle karar alma sırasında göz önünde bulundurulması gerekmeyen maliyettir (Büyükmirza, 1998: 432). Geçerli maliyet özelliği taşımayan tüm maliyetler, batmış maliyet olarak nitelendirilebilir. Herhangi bir maliyet unsuru, eğer geçmişte olmuşsa ve aynı zamanda değişik seçeneklere göre bir farklılık göstermiyorsa, bu maliyet batmış maliyettir (Kartal vd., 2000: 330). Bu maliyetler seçilen alternatife göre değişmezler. Daha önce alınmış bir karar sonucu ortaya çıkmış olup, daha sonra alınan kararlardan etkilenmezler. Örneğin: amortisman giderleri (Küçüksavaş, 2006: 55) Maliyet Bilgilerinin Kullanılmasını Gerektiren Karar Türleri En az sayıdan seçenek arasından bir seçim yapılmasını gerektiren bütün yönetim kararları önemlidir. Karar seçeneklerinin değerlendirilmesinde maliyet bilgilerinin kullanımını gerektiren çeşitli karar türleri vardır. Bu karar türlerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Kartal vd., 2000: 331; Uslu, 1999: 464). Yeni makina alımı, Eski makinanın yenilenmesi, En uygun ürün karışımının belirlenmesi, Özel bir siparişin kabul edilip edilmemesi, Üretme veya dışarıdan satın alma, Mamul üretimine son verilmesi, 6

17 YÖNETİM KARAR ARACI OLARAK MALİYET Yeni bir ürünün piyasaya sürülmesi, Bileşik ve yan ürünlerin ayrılma noktasında veya ek işleme alındıktan sonra satılması. Bu örnekleri daha da artırmak olanaklıdır. Ancak, karar ne olursa olsun, yapılacak analiz ek maliyet ile varsa fırsat maliyetinin saptanması ve bu ikisinin toplamının beklenen ek gelirle karşılaştırılması şeklinde yürütülecektir. Sonuçta eğer üzerinde düşünülen seçenek gerçek bir ek kâr bırakabiliyorsa o seçenek, aksi halde diğer seçenek benimsenecektir (Büyükmirza, 1998: 433). 7

18 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI 3. MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASINDA KULLANILMASI Yönetim, üretim hacmini belirlerken; mevcut piyasa koşullarını göz önünde bulundurmak suretiyle tahmin ettiği satış imkanlarına göre hareket eder. Diğer bir deyişle, pazardan alabileceği pay, kadar üretmek yoluna gider. Bu durumda, üretim hacminin saptanmasında ilk hareket noktası satış tahminlerinin yapılmasıdır. Daha sonra söz konusu satış imkanının işletmeye getirisinin ne olacağının tahmini ve analizi gerekir Eğer tahmin edilen satış düzeyinin gerçekleşmesi durumunda işletme arzulanan kar marjını sağlıyorsa, yönetim söz konusu satış düzeyini sağlayacak üretim miktarının üretilmesi konusunda karar verecektir. Bazı durumlarda, işletme, için satış olayı bir: problem olmayabilir, yani firma ürettiği birimlerin tamamını satma imkanına sahip olabilir. Bu durumda da, üretim hacminin belirlenmesinde yine analizlerin yapılıp arzulanan kar marjını sağlayacak satış miktarının ve tutarının dolayısıyla üretim miktarının saptanması gerekir (Akdoğan, 2000: 578). Yönetim, bu konularda karar verirken, büyük ölçüde maliyet hacim kar analizlerinden, yararlanır. Yönetim, karar verirken, işletmenin hangi satış düzeyinde kara geçeceğini, yani başabaş noktasının ne olduğunu, maliyetlerin değişken ve sabit olarak dağılımını, her satış düzeyinin katkı payının ve katkı oranının ne olduğunu, bilmek isteyecektir. İşte bu bilgilerin büyük bir bölümü muhasebeden sağlanır (Akdoğan, 2000: 578) Kâr Fonksiyonunun Belirlenmesi İşletmenin belirli bir döneminin toplam geliri ile toplam maliyeti arasındaki olumlu fark kâr olarak ifade edilmektedir. Kâr fonksiyonu işletmenin yönetim kararlarında oldukça geniş kullanım alanı bulunan bir fonksiyondur (Gürsoy, 1999: 189). İşletmenin toplam gelirinden toplam maliyetlerin çıkarılması ile bulunmaktadır Toplam Kâr= Toplam Gelir Toplam Maliyet şeklinde ifade edilir. Kârı belirleyen temel etkenlere açıkça yer verilmemesi nedeniyle, yukarıdaki eşitlik kâr planlaması için yeterince aydınlatıcı bulunmamaktadır. Bu yetersizliğin giderilmesi, toplam gelir ve toplam maliyetin bir kâr fonksiyonunun türetilmesini gerektirir (Büyükmirza, 1998: 336). Toplam gelir fonksiyonu (TG) birim satış fiyatı (f) ile üretim veya satış miktarı (x) in çarpılması ile bulunmaktadır. Bu açıklamalardan hareketle kâr fonksiyonunu şöyle gösterebiliriz. Toplam Gelir= fx a= birim değişken maliyet b= toplam sabit maliyet Toplam Maliyet= Toplam değişir maliyet + Toplam sabit maliyet = ax + b 8

19 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI Kâr= TG TM = (fx) ( ax + b) = fx ax b K= ( f a )x b (x = satış mik.) Kâr fonksiyonları satış miktarı ve satış tutarı cinsinden ayrı ayrı hesaplanabilmektedir. İşletmeye ait birim satışlardan birim değişken giderlerin çıkarılmasıyla net kazanç ve sabit maliyetleri karşılamak için elde edilen rakam, katkı payını oluşturur (Türksoy, 1998: 67). Bir başka anlatımla katkı payı (KP), satılan her bir birimin, o birime ait değişken gideri karşıladıktan sonra, toplam sabit giderleri karşılamak ve kâr elde etmek için geriye bıraktığı katkıyı ifade etmektedir (Büyükmirza, 1998: 245). Satışların sabit maliyetlere ve kâra katkısını ifade eden katkı payına marjinal kâr da denilmektedir. Katkı payı aşağıda görüldüğü biçimde formüle edilebilir; Birim Katkı Payı = Birim Satış Fiyatı - Birim Değişken Maliyet Toplam Katkı Payı = Toplam Satış Geliri - Toplam Değişken Maliyet KP= f-a Katkı payı ile kullanılan tüm kâr formülleri satış miktarı cinsinden yapılacak analizlerde kullanılmakta olup, katkı payı cinsinden kâr fonksiyonu aşağıdaki gibi ifade edilmektedir; Kâr = ( Katkı payı x Satış miktarı ) Toplam sabit maliyet Kâr = KPx b (x = satış miktarı) Katkı Oranı (KO) birim satışlardan birim değişken giderlerin çıkarılması ve bunun birim satışlara bölünmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Satışlardan sağlanan her bir liranın değişken giderleri karşıladıktan sonra toplam sabit giderlere ve kâra olan katkısını gösteren bir orandır (Büyükmirza, 1998: 247). Fiyatı Birim Katkı Oranı = (Birim Satış Fiyatı - Birim Değişken Maliyet)/Birim Satış Toplam Katkı Oranı(KO) = (Toplam Net Satışlar - Toplam Değişken Maliyet)/Toplam Net Satışlar KO=(f-a)/f Katkı oranı ile kullanılan tüm kâr fonksiyonları satış tutarı cinsinden yapılacak analizlerde kullanılmakta olup, katkı oranı cinsinden kâr fonksiyonu aşağıdaki gibi ifade edilmektedir; Kâr = KOx b Burada x satış tutarını ifade etmektedir. 9

20 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI Kâr fonksiyonları, çeşitli satış hacimlerinde sağlanacak kârların tahmininde veya belirli bir kâra ulaşabilmek için gerekli satış hacminin saptanmasında fayda sağlamaktadır Belirli Bir Kar Marjını Sağlayacak Satış ve Üretim Hacminin Belirlenmesi ve Kar Fonksiyonlarının Bulunması Toplam gelir ve toplam maliyet arasındaki olumlu ya da olumsuz farktan yararlanarak işletmenin kar fonksiyonunu elde edebiliriz: Dönem Karı = Toplam Gelir - Toplam maliyet Toplam Gelir = Fx Toplam Maliyet = ax + b ise, Dönem Karı = (Fx - ax + b) olur. Diğer bir ifade ile Dönem Karı = (Katkı Payı x Satış Miktarı) - Toplam Sabit Giderler veya; Dönem Karı = (Toplam Net Satış Tutarı x Katkı Oranı) - Toplam Sabit Giderler Kar = x. katkı oranı - b. Şeklinde formüle edilir. İşletme herhangi bir ürünün üretimine karar verirken, o ürünün karlılığının yeterli olmasına özen göstermek durumundadır. Dolayısıyla işletme yönetimince hedef alınan belirli bir kar düzeyine ulaşabilmek için, ne kadar satış yapılması gerektiğinin bilinmesi gerekir. Arzulanan kar tutarını verecek satış miktarı ve satış tutarı aşağıdaki formüller yardımı ile bulunabilir (Akdoğan, 2000: 581): Gerekli Satış Miktarı = Arzulanan Kar + Toplam Sabit Giderler / Katkı Payı Gerekli Satış Tutarı = Arzulanan Kar + Toplam Sabit Giderler / Katkı Payı 3.2. Maliyet-Hacim-Kar Analizinin Tanımı Ve Önemi MHK analizleri maliyet ve üretim hacmi arasındaki ilişkilerin kâra olan etkisini araştırır. Analiz, toplam gelir, toplam maliyet ve kâr fonksiyonlarının tespit edilip başabaş ve hacim- kâr grafiklerinin çizilmesine kadar bir dizi işlemi içermektedir (Kartal, 2001: 365). Maliyet-hacim-kar analizi, işletmenin faaliyet hacminde, ürün satış fiyatında, değişken ve sabit maliyetlerindeki değişmelerin işletmenin faaliyetleri üzerindeki etkilerinin belirlenmesi işlemleridir. Maliyet-hacim-kar analizi, planlama sürecine finansal bir bakış açısıdır. Maliyet-hacim-kar analizi; maliyet, hacim ve kör arasındaki karşılıklı ilişkilerin anlaşılabilmesinde yöneticilere yardım ettiğinden; 10

21 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI 1. Hangi ürünlerin üretileceği veya satılacağı, 2. Hangi fiyatlandırma politikasının izleneceği, 3. Hangi pazarlama stratejisinin uygulanacağı, gibi işletme kararlarının alınmasında anahtar faktör niteliğindedir, Şüphesiz ki, hiçbir işletme sınırsız kaynaklara sahip değildir. Üretim hacmi değiştiğinde maliyetlerin nasıl değiştiğine ilişkin bilgi, yöneticilerin maliyetleri nasıl kontrol edebileceklerini anlamalarını sağlar. Maliyet-hacim-kar analizi, işletmelerde kolaylıkla kullanılabilir bir araç olması nedeniyle, bir işletmede kar elde edebilme olanaklarının ortaya çıkarılmasında yöneticilerin yararlandığı en iyi yöntemlerden birini oluşturmaktadır Maliyet-Hacim-Kar Analizinde Kullanılan Kavramlar Maliyet-hacim-kar analizi, gelir tablosu modeline dayanmaktadır. Bu modelde toplam maliyetlerin iki sınıftan oluştuğu kabul edilmektedir: değişken maliyetler (faaliyet hacmiyle orantılı olarak değişim) ve sabit maliyetler (Üstün, 1996: 65). Toplam Maliyetler = Değişken Maliyetler + Sabit Maliyetler Değişken maliyetler; bir maliyet nesnesinin tam değişken maliyetleri ile yarı değişken maliyetlerini içine almaktadır. Sabit maliyetler ise, tam sabit maliyetler ile yarı sabit maliyetleri kapsamaktadır. Faaliyet karı, brüt satış karından faaliyet giderlerinin çıkarılması ile elde edilmektedir. Brüt Satış Karı = Satışlar - Satılan Malın Maliyeti Faaliyet Karı = Brüt Satış Karı - Toplam Faaliyet Giderleri Katkı payı; satış gelirleri ile değişken maliyetler arasındaki farktır. Katkı payı, satılan her bir ürünün, o birime ait değişken maliyeti karşılandıktan sonra geriye bıraktığı satış gelirin gösterir. Katkı Payı = Satışlar Değişken Maliyetler Bir başka bakış açısıyla, sabit maliyeti karşılayan ve dönem karına katkıda bulunan tutardaki satış geliri tutarı, katkı payı olarak tanımlanmaktadır. Katkı oranı, işletmenin katkı payının satışlara oranını gösterir. İşletmelerde katkı oranlarının belirlenmesi, toplam satışlardaki bir liralık değişim karşılığında katkı payının nasıl etkileneceğini göstermesi açısından önemlidir. Katkı oranı, satış gelirlerinin hangi oranda maliyetleri karşılayabildiğinin ve kar sağlama amacına ne ölçüde katkısı olduğunun belirlenmesi amacıyla kullanılır. 11

22 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI 3.4. Başabaş Noktasının Hesaplanması Kâra geçiş noktası olarak da adlandırılan başabaş noktası, toplam gelirin toplam maliyete eşitlendiği noktadır (Mazhin, 1987: 89). Bu satış düzeyinde işletmenin ne kârı ne de zararı vardır, faiz ve vergi öncesi kârı sıfırdır (Bayar ve Aydın, 1994: 122). Başabaş noktası analizi, faaliyet hacmi, satış fiyatları ve kâr arasındaki ilişkilerin incelenmesidir. Bu incelemelerin temel amacı, maliyetleri ve satışları etkileyen çeşitli işletme kararlarının kâr üzerindeki etkilerini ortaya koymaktır ( ). Başabaş noktası hem miktar hem de tutar olarak hesaplanabilir. Başabaş noktası, işletme karının sıfır olduğu nokta olduğuna göre, toplam gelirlerle, toplam giderlerin birbirine eşit olduğu noktadır. Yani; Toplam gelir = Toplam Değişken Giderler + Toplam Sabit Giderler Başabaş noktası, katkı payı ve katkı oranı kavramlarından hareket edilerek formül yoluyla kolayca hesaplanabilir. Başabaş noktası miktar olarak hesaplanmak istendiğinde şu formülden yararlanılır: BBN Miktarı = Toplam Sabit Giderler / Katkı Payı (Birim Satış Fiyatı) Birim Değişken Giderler Formüldeki katkı payı; satış fiyatı ile birim değişken gider arasındaki farkı ifade eder. Satılan her birimin, birim değişken giderleri karşıladıktan sonra, sabit giderleri karşılayan ve kara katkıda da bulunan kısmı gösterir. İşletmenin hangi kapasite kullanımı oranında(kko)başabaş noktasına ulaştığı toplam katkı payı tutarının esas alınması suretiyle hesaplanabilir. Bu durumda formül şöyle olur (Akdoğan, 2000: 579). BBN deki KKO = Toplam Sabit Giderler / Toplam Katkı Payı Başabaş noktası tutar olarak bulunmak istendiğinde ise şu formül kullanılır: 12

23 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI Katkı oranı, satışlardan sağlanan her liranın sabit giderlere ve kara olan katkısını gösterir. Katkı oranını toplamlar üzerinden giderek de göstermek mümkündür. Bu durumda formül şöyle olur (Kartal vd., 2004: 244). Güvenlik Payı ve Güvenlik Oranı Güvenlik Payı (GP), fiili veya planlanmış satış hacmi ile başabaş noktasındaki satış hacmi arasındaki fark olarak tanımlanır ve işletmelerin zarardan ne kadar uzakta olduklarını gösteren bir kavramdır. Aşağıdaki gibi formüle edilebilir: GP = Fiili (planlanmış) satışlar BBN Satışlar Güvenlik Oranı (GO), güvenlik payının fiili veya planlanmış satışların yüzdesi olarak ifadesidir. Oranın mümkün olduğunca büyük olması arzu edilir. Bu oran, başabaş noktasındaki satış tutarına oranla zarar noktasına düşme riskinin göstergesidir (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000: 23). Aşağıdaki gibi formüle edilebilir; GO = GP / Fiili (planlanmış) satışlar Kâr Marjı Kâr marjı (KM), işletmenin sağladığı kârın satışlara oranı olarak tanımlanır ve güvenlik oranı ile katkı oranının çarpımı ile bulunur. Aşağıdaki gibi formüle edilebilir (Büyükmirza 1998: 249); KM = GO x KO Başabaş Noktasının Matematiksel Eşitlik Yöntemi ile Belirlenmesi Matematiksel eşitlik yönteminde kar, satış gelirleri ve maliyet arasındaki farka eşittir. Karın sıfır olduğu noktada, başabaş noktasını ifade etmektedir. Kar=(Birim Satış Fiyatı x Satış Miktarı) - (Birim Değişken Maliyet x Satış Miktarı) - (Sabit Maliyetler) Eğer işletme başabaş noktası satış miktarının altında satış yaparsa, zarar elde edecektir. Bunun tam tersine, eğer işletme başabaş noktası satış miktarından daha fazla satarsa, bu durumda kar elde edecektir. Eğer satış tutarı (lira) olarak ifade edilmesi gerekirse, başabaş noktası satış miktarının birim satış fiyatı ile çarpılması gerekecektir. (Kartal vd., 2004: 245) Başabaş Noktasının Katkı Payı Yöntemi ile Belirlenmesi Başabaş noktasının belirlenmesinde kullanılabilecek, ikinci bir yöntem de, katkı yöntemidir. Başa Baş noktası Satış Miktarı=Sabit Maliyet / Br. Satış Fiyatı Br. Değişken Maliyet 13

24 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI Birim Katkı Payı; Bu yöntem yardımıyla başabaş noktası satış tutarının hesaplanabilmesi için, toplam sabit maliyetlerin katkı oranına bölünmesi gerekmektedir Katkı oranı ise, birim katkı payının birim satış fiyatına bölünmesi yoluyla bulunabilir. BB Noktası Satış Tutarı= Toplam Sabit Maliyetler / Katkı Oranı Katkı oranı şöyle hesaplanacaktır: Katkı Oranı =Br. Satış Fiyatı Br. Değişken Maliyet / Br. Satış Fiyatı Başabaş Noktasının Grafik Yöntemi ile Belirlenmesi Başabaş noktasının elde edilmesinde diğer bir yol da başabaş grafiği çizmektir. Bu grafik, maliyet, hacim ve kârları gösterir. Bu nedenle söz konusu grafik maliyethacim-kar grafiği olarak adlandırılır (Küçüksavaş, 2006: 599). Başabaş noktasının grafiksel ortamda belirlenebilmesi için izlenmesi gereken aşamalar şunlardır (Kartal vd., 2004: 247). 1. Eksenlerin çizilmesi ve isimlendirilmesi 2. Toplam sabit maliyet doğrusunun işaretlenmesi 3. Toplam değişken maliyet doğrusunun işaretlenmesi 4. Toplam maliyet doğrusunun işaretlenmesi 5. Toplam gelir doğrusunun işaretlenmesi 6. Başabaş noktasının işaretlenmesi Şekil 3.1. Maliyet-Hacim-Kar Grafiği ( Başabaş Analizinin Yararları Kar planlamasının temel araçlarından birisi olan başabaş analizi; işletmenin değişik üretim düzeylerinde beklenen gelirleri, giderleri ve karları arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır ( ). 14

25 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI Başabaş analizinin işletme yönetimine ve analizcilere sağladığı başlıca yararlar: 1- Kar hedeflerine ulaşmada gerekli iş hacminin belirlenmesi, 2- Çeşitli üretim düzeylerinde birim maliyetlerin ve en az satış fiyatının belirlenmesi, 3- Değişken giderler, sabit giderler ve/veya birim satış fiyatındaki değişikliklerin, işletmenin kara geçiş noktası ve toplam karına olabilecek etkilerin incelenmesi, 4- En karlı mamül türlerinin seçilmesi ve üretim bileşiminin buna göre düzenlenmesi, 5- Yeni yapılacak yatırımlarda, risk derecesini veya emniyet marjını dikkate alarak asgari üretim kapasitesinin ne olması gerektiğinin belirlenmesi, 6- İşletmenin üretim kapasitesini arttırması halinde, bu tür büyümeyi haklı gösterecek satış hacminin belirlenmesi, 7- İşletmenin kar hedeflerine ulaşması için gereken iş hacminin saptanması, 8- İşletmenin izleyeceği üretim, fiyat, yatırım politikaları konusunda yönetimin alacağı kararlara yardımcı olması, 9- Kara geçiş için önceden tahmin edilen iş hacmi ile işletmenin kara geçiş noktasına fiilen ulaştığı iş hacmi arasında karşılaştırmalar yaparak, faaliyetlerin kontrol edilmesi, işletmenin izlediği politikaların ve işletme yönetiminin değerlendirilmesi ( ) Karı Etkileyen Faktörlerdeki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi İşletmelerin planlama yaparken hesapladığı faaliyet hacmi, birim değişken maliyet ve toplam sabit maliyet gibi değerleri beklenen durumun gerçekleşmemesi halinde değişecektir. Bu da kârın değişmesine sebep olacaktır. Bu değişmelerin ne yönde olacağının belirlenmesi için duyarlılık analizine ihtiyaç vardır. Duyarlılık analizi, beklenen durumun gerçekleşmemesi veya kabul edilen varsayımlarda farklılık olması durumunda maliyet hacim kar analizi sonuçlarının ne yönde değişeceğinin modellenmesidir. Duyarlılık analizi, eğer tekniğine benzemektedir Ürün Satış Fiyatındaki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi İşletmenin maliyet-hacim-kar analizi yaptığı dönemde, daha önce belirlenen birim satış fiyatında bir değişiklik olması durumunda başabaş noktası etkilenecektir. Diğer faktörler değişmeksizin satış fiyatındaki artış, katkı oranını (payını) artıracak ve bu da başabaş noktasının daha düşük satış hacminde gerçekleşmesini sağlayacaktır 15

26 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI (Kartal vd., 2004: 250). Bunun ne deni satış fiyatları arttığında katkı payının da artması nedeni ile aynı tutardaki sabit maliyetlerin daha büyük katkı payına bölünecek olmasıdır (Küçüksavaş, 2006: 602) Birim Değişken Maliyetlerdeki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Bir işletmenin birim değişken maliyetlerinde ortaya çıkan bir değişme, ürünün birim satış fiyatındaki değişikliklerin ortaya çıkardığı sonuçların tam tersi yönde bir etki oluşturur. Birim değişken maliyetlerdeki bir artış, birim katkı payını (oranını) düşürerek, daha yüksek faaliyet hacmi düzeylerinde başabaş noktasına ulaşılmasına ve elde edilen karların da düşmesine yol açmaktadır. Birim değişken maliyetlerdeki bir azalma ise, bunun tam tersine, birim katkı payının (oranının) yükselmesine neden olacaktır. Bu da daha düşük faaliyet hacmi düzeylerinde başabaş noktasına ulaşılmasına yol açacak ve daha yüksek karların elde edilmesini sağlayacaktır ( ) Toplam Sabit Maliyetlerdeki Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Sabit maliyetler arttığında, katkı payı değişmez ise, artan sabit maliyetler yine aynı tutara bölüneceği için, başabaş satış miktarı (tutarı) artar (Küçüksavaş, 2006: 601). Diğer faktörler değişmeksizin, toplam sabit maliyetlerdeki bir azalma, doğrudan doğruya işletmenin net karını etkilemektedir. Birim katkı payının veya katkı oranının değişmemesine karşılık, toplam sabit maliyetler, düştüğü için, işletmenin gelirleri ile giderlerini karşılayabilme gücü yükselmektedir. Bir başka ifadeyle, gelirleri ile giderlerini daha kolaylıkla karşılayabilmektedir ( ) Birden Fazla Faktörde Aynı Anda Oluşan Değişikliklerin Analiz Sonuçlarına Etkisi Gerçek iş dünyasında, yöneticiler birden fazla faktördeki değişikliklerin olası etkilerini düşünerek karar vermek durumunda kalabilirler. Bazen bir faktördeki değişiklik diğer bir faktörü de etkileyebilmektedir. Örneğin; talebi esnek olan bir ürünün birim satış fiyatındaki değişikliklerin satış miktarını değiştirebileceği düşünülür veya yeni satın alınan bir makinenin, amortismanı nedeniyle, toplam sabit maliyetleri artırması ve bununla birlikte direkt işçi sayısını azaltarak birim değişken maliyetleri düşürmesi söz konusu olabilir (Kartal vd., 2004: 255) Maliyet-Hacim-Kar Analizinde Kullanılan Kavramlar Maliyet-hacim-kar analizi, gelir tablosu modeline dayanmaktadır. Bu modelde toplam maliyetlerin iki sınıftan oluştuğu kabul edilmektedir: değişken maliyetler (faaliyet hacmiyle orantılı olarak değişim) ve sabit maliyetler (Üstün, 1996: 65). Toplam Maliyetler = Değişken Maliyetler + Sabit Maliyetler Değişken maliyetler; bir maliyet nesnesinin tam değişken maliyetleri ile yarı değişken maliyetlerini içine almaktadır. Sabit maliyetler ise, tam sabit maliyetler ile yarı sabit maliyetleri kapsamaktadır. 16

27 MALİYET BİLGİLERİNİN KAR PLANLAMASI Faaliyet karı, brüt satış karından faaliyet giderlerinin çıkarılması ile elde edilmektedir. Brüt Satış Karı = Satışlar - Satılan Malın Maliyeti Faaliyet Karı = Brüt Satış Karı - Toplam Faaliyet Giderleri Katkı payı; satış gelirleri ile değişken maliyetler arasındaki farktır.katkı payı, satılan her bir ürünün, o birime ait değişken maliyeti karşılandıktan sonra geriye bıraktığı satış gelirin gösterir. Katkı Payı = Satışlar Değişken Maliyetler Bir başka bakış açısıyla, sabit maliyeti karşılayan ve dönem karına katkıda bulunan tutardaki satış geliri tutarı, katkı payı olarak tanımlanmaktadır. Katkı oranı, işletmenin katkı payının satışlara oranını gösterir. İşletmelerde katkı oranlarının belirlenmesi, toplam satışlardaki bir liralık değişim karşılığında katkı payının nasıl etkileneceğini göstermesi açısından önemlidir. Katkı oranı, satış gelirlerinin hangi oranda maliyetleri karşılayabildiğinin ve kar sağlama amacına ne ölçüde katkısı olduğunun belirlenmesi amacıyla kullanılır Maliyet - Hacim - Kar Analizinin Varsayımları 1.Tüm maliyetlerin tam değişken ve tam sabit olmak üzere iki sınıfta toplanabildiği kabul edilir. Yarı değişken-yarı sabit maliyet davranışı içindeki karma maliyetlerin, yarı değişken kısmının tam değişken maliyet, yarı sabit kısmının da tam sabit maliyetler içinde toplanabildiği varsayılır. 2. Hem gelirlerin hem de maliyetlerin belirli bir faaliyet hacmi aralığında, faaliyet hacmiyle bir davranış biçimi içinde ilişkili olduğu kabul edilir. 3. Satılacak tüm birimlerin aynı satış fiyatıyla satılabileceği ve bu satış fiyatının değişmeyeceği varsayılır. 4. Birim değişken maliyetin, üretilen ve satılan tüm birimler için aynı olacağı varsayılır. 5. Toplam sabit maliyetlerin, maliyet - hacim-kar analizi yapılan faaliyet hacmi aralığında dönem içinde değişmediği kabul edilir. 6. Maliyet hacim kar analizinin uygulanabilmesi için, işletmenin sadece bir tek ürün ürettiği veya birden fazla ürün üreten işletmelerde toplam satışlar içinde ürün karmasının oranının dönem içinde değişmeyeceği kabul edilir. 7. Dönem başı mamul stokları ile dönem sonu mamul stokları arasında bir değişiklik olmadığı ve dolayısıyla üretilen mamul miktarının satılan mamul miktarına eşit olduğu kabul edilir. 17