ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ II Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN

Transkript

1 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ( ) Ünite 8 5İ Ortak Dersler ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ II Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN 1

2 Ünite 8 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI ( ) Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN İçindekiler 8.1. MILLI MÜCADELE DÖNEMINDE DIŞ POLITIKA DÖNEMINDE TÜRK DIŞ POLITIKASI Türk-Yunan İlişkileri Türk-İngiliz İlişkileri Türk-Sovyet İlişkileri Türk-Fransız İlişkileri Türk-İtalyan İlişkileri Türk-Bulgar İlişkileri Müslüman Ülkelerle İlişkiler BİBLİYOGRAFYA

3 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ( ) Ünite 8 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasını üç bölümde ele almak doğru olacaktır: 8.1. MILLI MÜCADELE DÖNEMINDE DIŞ POLITIKA Heyet-i Temsiliye ve TBMM olmak üzere iki dönemden oluşan dış politikayı Mustafa Kemal Paşa düzenlemiş ve yürütmüştür. Paris Barış Konferansının devam ettiği günlerde 13 Eylül 1919 da Rus Dışişleri Bakını Çiçerin Türk halkına hitaben yayınladığı bildiride, İstanbul u Rusya ya bırakan gizli anlaşmanın geçersiz sayıldığını bir kere daha ilan etti. Rusya nın bu yaklaşımı Türkiye de sempati ile karşılandı. 15 Eylül 1919 da İngiltere ile Fransa arasında imzalanan Suriye İtilafnamesi, güneyin üç sancağın (Maraş, Urfa, Antep) el değiştirmesini, İngilizlerden Fransızlara geçmesini içerdiğinden toplumsal tepkiye sebep oldu. Öte yandan Mustafa Kemal Paşa 22 Eylül 1919 da Sivas ta görüştüğü General Harbord a Milli Mücadelenin amaç ve yönteminden bahsetti. Aynı zamanda Ali Rıza Paşa Hükümetiyle iyi ilişkiler kurmak suretiyle ortak politika belirlemek isteyen Mustafa Kemal Paşa Ekim 1919 tarihlerinde Amasya da Salih Paşa heyetiyle görüşmeler yaptı. TBMM nin açıldığı günlerde Nisan 1920 tarihlerinde İtilaf devletleri San Remo da Türkiye barışının esaslarını belirlediler ve Türkiye nin paylaşılmasına yönelik kararlar aldılar. Bu kararlar doğrultusunda barış anlaşmasının imzalanması ihtimaline binaen Mustafa Kemal Paşa harekete geçti ve barışın onay yerinin Ankara olduğunu İtilaf devletlerine resmen bildirdi. Güneyin üç sancağında Fransızlara karşı yürütülen Milli Mücadele başarılı oldu, Maraş ve Urfa kurtarıldı, düşman Pozantı cephesinde bozguna uğratıldı. Bu sıkışık durum karşısında Fransızlar Suriye den Ankara ya heyet gönderdiler ve 29/30 Mayıs gece yarısından geçerli olmak üzere Ankara Hükümetiyle yirmi günlük mütareke yaptılar. TBMM yönetimini zımnen tanımış olan Fransızların ülkemizi bütünüyle boşaltmaları talebine fiili bir karşılık olmak üzere 2 Haziran da Kozan dan, 19 Haziran da Karadeniz Ereğlisi nden çekildiler. 24 Temmuz-24 Ağustos 1920 de Ruslarda Moskova görüşmeleri yapıldı. Osmanlı Hükümetinin imzaladığı Sevr projesinin karanlık gölgesi altında gerçekleştirilen görüşmeler sırasında Çiçerin in Ermeniler adına Türkiye den toprak talebi, Ankara da Misak-ı Milli duvarlarına çarptı ve talep, sahibine geri döndü. Bununla birlikte hemen hemen imzalanmaya hazır bir anlaşma metni ortaya çıkarıldı. Paris Barış Konferansınca bağımsızlığı tanınmış bulunan Ermenistan a karşı yürütülen askeri harekât 1920 yılının sonlarında zaferle tamamlandı. Ankara Hükümeti, Ermeni hükümetiyle ilk uluslararası anlaşmasını 2/3 Aralık 1920 de gerçekleştirdi yılının başlarında batıda Yunan saldırıları başladı. Birinci İnönü zaferinin kazanılması, Ankara Hükümetine ilgiyi birden bire arttırdı. Bir yandan Ruslar anlaşma imzalamak üzere bir Ankara heyetinin Moskova ya gönderilmesini isterlerken, İtilaf devletleri İstanbul un yanında Ankara Hükümetini de Londra da gerçekleştirilecek konferansa davet ettiler. 16 Mart 1921 de Moskova Anlaşması imzalandı, Londra Konferansından sonuç alınamadı, Yunanlılar tekrar saldırıya geçirildi. Sakarya zaferinin kazanılması, dostluk konusunda Rusları, barış konusunda Fransızları yüreklendirdi. Kafkas ülkeleriyle (Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan) 13 Ekim 1921 de Kars, Fransızlarla 20 Ekim 1921 de Ankara Antlaşmaları imzalandı. Artık TBMM Hükümeti uluslararası politikanın vaz geçilemez aktörlerinden biri olmuştu. Büyük zaferden sonra Mudanya Mütarekesi imzalandı, üç yıldan beri devam etmekte olan savaş sona erdirildi. Lozan da toplanacak barış 3

4 Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi II konferansı öncesi 1 Kasım 1922 de saltanat kaldırıldı, 4 Kasım 1922 de son Osmanlı hükümeti istifa etti ve Ankara Hükümeti Türkiye yi temsile yetkili yegâne makam oldu. Birinci dönemi iki buçuk ayı bulan, kesintiye uğraması üç aya yaklaşan, nihayet üç aylık ikinci döneminin sonunda 24 Temmuz 1923 te imzalanan Lozan Anlaşması ile Türkiye sadece üç yıllık değil, on yıllık savaştan çıkmış oldu DÖNEMINDE TÜRK DIŞ POLITIKASI Türkiye I. Dünya Savaşından mağlup ayrılmakla birlikte, Milli Mücadelenin zaferle sonuçlanması üzerine İtilaf devletleriyle eşit şartlarda barış anlaşması yapmayı başarabilmiş, ancak bir anda kendini Avrupalı devletlerle komşu olarak bulmuştur. Doğuda Rusya, güneyde manda yönetimleri gereği İngiltere ve Fransa, batıda adalara yerleşmiş İtalya ile çevrilmiş görünüyordu. Bununla birlikte Türkiye, Atatürk ün belirlediği ilkeler doğrultusunda komşularıyla ve diğer dünya devletleriyle barışçı, eşitlik ve karşılıklı saygı prensibine dayanan bir politika izlemeyi hedef aldı. Batılı devletlerin Osmanlı döneminde olduğu gibi yeni Türk Devletine müdahale etme alışkanlıkları direnişle karşılık buldu, masa başı oyunları çoğu zaman sonuçsuz bırakıldı. Onlar ise bu oyunlardan hiç vaz geçmediler Türk-Yunan İlişkileri Yunanistan, kurulduğu andan itibaren Osmanlı Devletinden toprak elde ederek genişleyen bir ülke görünümünde idi. Lozan Konferansının birinci aşamasında Türkiye deki Rumlarla Yunanistan daki Müslümanların değişimi, ivedilikle ele alınan konulardan biri oldu. Netice itibariyle 30 Ocak 1923 te Türkiye ile Yunanistan arasında bir değişim (mübadele) anlaşması imzalandı. Anlaşmanın birinci maddesine göre, zorunlu mübadele 1 Mayıs 1923 te başlayacaktı. Ancak 4 Şubat 1923 te Lozan görüşmeleri kesildi. 23 Nisan da tekrar başladı ve nihai ana anlaşmanın imzalanması uzun zaman aldığından birinci madde hükümleri işletilemedi ya da uygulanamadı sonbaharında Türkiye deki Rumlarla Yunanistan daki Müslümanlar karşılıklı ve zorunlu yer değiştirmeye başlayınca anlaşmanın uygulamasından kaynaklanan problemler çıktı ki buna etabli sorunu deniliyordu. Etabli, oturuyor olma yerleşiklik hali demekti. Anlaşmanın ikinci maddesine göre 30 Ekim 1918 tarihinden önce İstanbul belediye sınırları içerisinde oturalar etabli sayılacaklar, mübadeleye tabi tutulmayacaklar yani yerlerinde kalacaklardı. Yunanistan mümkün olduğu kadar az sayıda mübadil almak istiyor, etabli sayısını arttırmaya çalışıyordu. Ayrıca, mübadeleye tabi olmayan Batı Trakya Türklerine baskı uyguluyor, Türkiye den gelen Rumları anlaşmaya aykırı biçimde Batı Trakya ya yerleştiriyordu. Bu konular milletler Cemiyeti Meclisine taşındı, oradan Milletlerarası Daimi Adalet Divanı nın görüşüne sunuldu. Divan, 21 Şubat 1925 görüşünü bildirdi ise de anlaşmazlığın çözümüne yetmedi. Etabli Sorunu sürerken bir de Patrik Krizi baş gösterdi. Milli Mücadele yıllarında Ortodoks Rum Patrikliğinin Türkiye aleyhindeki faaliyetleri bilinmekte olduğundan Lozan Konferansı sırasında patrikliğin İstanbul dan çıkarılması Türk yetkililer tarafından savunuldu. Yunanistan dan çok İtilaf devletlerini karşı çıkmaları sonucunda siyasi işlere karışmamak şartıyla patrikliğin İstanbul da kalması kabul edildi yılı sonlarında Rum Patrikliğine Arapoğlu Konstantin atandı. Konstantin mübadeleye tabi bir Rum olduğundan ve 4

5 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ( ) Ünite 8 Yunanistan ın anlaşmayı delme girişimi biçiminde görüldüğünden Türk Hükümeti bunu kabul etmedi, meselenin Milletler Cemiyeti Meclisine götürülmesini de rıza göstermedi. Neticede Arapoğlu Konstantin 19 Mayıs 1925 te istifa etti. Yeni bir patrik atandı ve sorun çözüldü. Bundan sonra Türkiye ile Yunanistan arasında diplomatik ilişkiler kurulabildi. Nisan 1925 te Türk büyükelçisi Atina ya, Ağustos 1925 te Yunan büyükelçisi Ankara ya gönderildiler. 1 Aralık 1926 da Atina Anlaşması imzalandı, fakat hukuki sorunlar 1930 lara kadar çözümlenemedi. Venizelos 10 Şubat 1930 tarihli konuşmasında Yunanistan ın yaptığı anlaşmalara bağlı kalacağını, Türkiye nin de barıştan yana devlet olduğuna inandığını ve Yunanistan a saldıracağına ihtimal vermediğini söyledi. Her iki ülke adına olumlu yaklaşımlar oldu. Taraflar arasında 10 Haziran 1930 da Ankara Anlaşması imzalandı. İsmet Paşa Venizelos u Türkiye ye davet etti. Bu davete bağlı olarak Yunan başbakanı Ekim 1930 da Türkiye yi ziyaret etti, 27 Ekim de Ankara da Atatürk le görüştü. 30 Ekim de Ankara da Ankara Anlaşmasını tamamlayıcı mahiyette üç ayrı belge daha imzalandı. Mustafa Kemal Paşa, 1 Kasım 1930 da TBMM yi açış konuşmasında, Türkiye ve Yunanistan ın yüksek menfaatlerinin zıt olmaktan tamamen çıktığını söyledi. Bir yıl sonra, 1931 yılı Ekim ayında İsmet Paşa ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Bey Venizelos un Yunanistan a iade-i ziyarette bulundular. İlişkiler Kıbrıs olaylarına kadar dostane bir tarzda devam etti Türk-İngiliz İlişkileri dönemi Türk-İngiliz ilişkilerinin odağında yer alan Musul Sorunu, Lozan Anlaşmasından bir yıl sonra ele alınmak üzere konferansın kapsamından çıkarıldı. Bu doğrultuda 19 Mayıs-5 Haziran 1924 tarihlerinde toplanan İstanbul Konferansından sonuç alınamadı. Lozan Anlaşmasının üçüncü maddesinin ikinci fıkrasına göre, uyuşma sağlanamadığı takdirde mesele Milletler Cemiyeti Meclisine götürülecekti. İngiltere de öyle yaptı. 6 Ağustos 1924 te Milletler Cemiyeti Meclisine başvurdu. Meclis, konuyu 20 Eylül de ele aldı ve 30 Eylülde kararını verdi. Bir komisyon kurulup bölgeye gönderilecek, komisyonun hazırlayacağı rapor doğrultusun işlem yapılacaktı. Bu arada sınırda hareketlilik devam ediyordu. İngilizler bölgedeki Nasturileri silahlandırıp ayaklandırdılar. 9 Ekim de bir nota ile Türk birliklerinin 48 saat içerisinde kendi belirledikleri hattın kuzeyine çekilmelerini istediler. İngiliz oldubittisi karşısında Türkiye Milletler Cemiyeti Meclisine müracaatla geçici sınır hattının belirlenmesini istedi. 29 Ekim de Brüksel Hattı geçici sınır hattı olarak belirlendi. Bölgeye gönderilen komisyon, 19 Temmuz 1925 te raporunu Milletler Cemiyeti Meclisine sundu. Buna göre halk taraflardan hiç birini istememekteydi. Komisyonun kanaati şu olmuştu ki bu durumda bölgenin idaresi 25 yıl süre ile İngiliz manda yönetimine bırakılmalıydı. İşler bu noktaya geldikten, bir yandan Fransa nın öbür yandan İtalya nın baskıları sürerken Türkiye nin yapabileceği fazla bir şey yoktu. 5 Haziran 1926 tarihli Ankara Anlaşması ile bu sorun çözümlenmiş, Türkiye bölgedeki petrol gelirlerinden elde edilen hakkını beş yüz bin İngiliz sterlini karşılığında İngiltere ye devretmiştir. Musul öncesi ve sonrası İngiliz yaklaşımlarında olumluluk aramak mümkün değildir. Ankara nın başkent ilan edilmesi İngiltere yi memnun etmediği gibi etrafına topladığı devletlerin Ankara da diplomatik temsilcilik açmamaları hususunda gayret göstermesi, Milletler Cemiyeti meselesinde Türkiye ye baskı uygulamaya kalkışması Türkiye yi dış politika hedefi haline getirmek istemesindendi. Fakat bunlar işe yaramadı, Türkiye yoluna devam etti. Dolayısıyla arasında Türk-İngiliz ilişkileri sessizliğe bürünmüştür da İngiliz Akdeniz donanmasına bağlı gemiler İstanbul a geldiler. Donanma komutanı ile İngiliz büyükelçisi 1 Haziran 1929 da Ankara ya geldiler ve Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edildiler. Bu durum iki ülke arasında ilişkilerin gelişmesine katkı sağlarken Rusları endişeye sevk etti. Ruslar, dışişleri bakan yardımcısı Karahan ı Ankara ya yolladılar. 17 Aralık 1925 tarihli An- 5

6 Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi II kara Anlaşmasını iki yıl daha uzatılmak suretiyle Türkiye yi yanlarında tutma ihtiyaçlarını temin etmiş oldular. 1 Mart 1930 da Türkiye ile İngiltere arasında Ankara da bir Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması imzalandı Türk-Sovyet İlişkileri Ekim devriminden sonra İtilaf devletlerinin Bolşeviklerle araları açıldı. İtilaf devletlerinin çarlık Rusyasını diriltme çabaları sonuç vermedi. Bolşevikler 1920 den itibaren duruma hakim oldular. Bununla birlikte İtilaf devletlerinin tavrı değişmedi. Türkiye ile ortak düşmana karşı ortak cephe anlayışını geliştirdiler den itibaren Rusya, etrafına saran kapitalist devletlere karşı harekete geçti. Komşularıyla iyi ilişkiler kurmak suretiyle dış tehditlere karşı sınırlarını güvenceye kavuşturmak istedi de Afganistan, İran ve Türkiye ile ikili anlaşmalar yaptı. Sonra Almanya ya yöneldi. Almanya ile batılı devletlerin arasını açmaya çalıştı. 16 Nisan 1922 de Almanlarla Rapallo Anlaşmasını imzaladı. İtilaf devletleri Almanya yı Rusya ya kaptırmak istemediler, buna 1 Aralık 1925 tarihli Locarno Anlaşması (İngiltere, Fransa, İtalya, Almanya, Polonya, Belçika, Çekoslavakya) ile karşılık verdiler. Bu anlaşma Almanya ya Sovyetlerden uzaklaştırırken Ruslar, bu gruplaşmayı kendine karşı yapılmış bir hareket saydılar. Rusların Locarno Anlaşmasından, Türkiye nin Musul la ilgili görüşmelerden memnun bulunmadıkları bir dönemde iki devlet tekrar birbirlerine yöneldiler ve 17 Aralık 1925 te Paris te bir tarafsızlık ve saldırmazlık anlaşması imzaladılar. Bu anlaşma ile Türkiye, İngiltere nin Milletler Cemiyetine katılma çağrısından ya da baskısından bir derecede kurtuluyor, cemiyetin üyesi olmayan ve onu kendisine karşı girişilen düşmanca hareketin aracı sayan Rusya nın beklentilerini de karşılamış oluyordu. Siyasi bakımdan olumlu sonuçları olan bu anlaşma ekonomik ve ticari bakımdan aynı gelişmeyi gösteremedi. Türk ve Rus dışişleri bakanları arasında 1926 Kasımında Odesa toplantıları yapıldı. Görüşmeler 1927 başlarına kadar sürdürüldü. Görüş ayrılıkları açığa çıktı. Sovyetler Türk mallarını ithal etmek istemiyorlar, buna karşılık Türk şehirlerinde ticari temsilcilik açmak istiyorlardı. İzleyen günlerde 11 Mart 1927 de Ankara da bir Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması imzalandı. Buna göre, Ruslar Türk ihracat ürünlerine değer sınırı koyacak, Kars ve Ardahan dışındaki vilayetlerde ticari temsilcilik açabileceklerdi. Rusya, Milletler Cemiyetinin gözetiminde 1928 de Cenevre de toplanan silahsızlanma konferansına Türkiye nin de katılmasını sağladı ve bu konferansta Türkiye, Rusya nın bütünüyle silahsızlanma tezini destekledi da Türkiye, Sovyetlerin Litvinof protokolüne (1 Nisan 1929) katıldığı gibi, savaşı siyaset aracı olarak kullanmaktan çıkaran, saldırı esaslı savaşı yasaklayan Kellog-Briand misakını (8 Temmuz 1929) imzaladı yılları arasında Türk-Sovyet ilişkileri problemsiz devam etti. Bu arada Türkiye çok boyutlu diplomasisini geliştirdi. Sovyetler, Türkiye nin tek dayanağı olmaktan giderek uzaklaştı lara gelindiğinde Fransa, İtalya, İngiltere ve Yunanistan Türkiye ile olan sorunlarını büyük ölçüde halletmiş bulunuyorlardı. Rusya yine de Türkiye üzerindeki avantajlı konumundan vaz geçmek ve onu kaybetmek istemiyordu yılı sonlarında Ankara Anlaşmasını iki yıl daha uzatan bir düzenleme gerçekleştirildi Türk-Fransız İlişkileri Bu dönemde Türkiye ile Fransa arasında en önemli anlaşmazlık konuları birincisi sınır sorunu, ikincisi de borçlar sorunu olmuştur. Fransız hükümeti bütün dikkatini bu iki noktaya çevirmiş bulunuyordu. 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması ile belirlenen Lozan Anlaşmasının üçüncü maddesi ile doğrulanan sancak sorunu devam ediyordu. Söz konusu anlaşmanın yedinci maddesine göre İskenderun sancağında özel bir yönetim kurulacak, kültürlerinin geliştirilmesi için 6

7 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ( ) Ünite 8 bölgedeki Türkler her türlü kolaylıktan yararlandırılacak ve Türk dili orada resmi niteliğe sahip olacaktı. Fransa kendine göre düzenlemeler yaparken hep bu maddeye takılıyordu. Suriye İtilafnamesinde ve onu izleyen San Remo Konferansında manda bölgelerinin tespitinden sonra Fransız manda yönetimi 20 Eylül 1920 de sancak ile Halep ve Şam Vilayetlerinden oluşan Suriye Devletleri İttihadını kurdu. 4 Mart 1923 te Halep eyaletindeki kanunlar sancak a da teşmil edilince, sancak Halep eyalet meclisinde temsil edilmeye başlandı. Meclisin dili Arapça ve Türkçe oldu. 5 Aralık 1924 te Halep ve Şam eyaletleri birleştirildi, özel statüsü korunarak İskenderun da bunlara ilave edildi ve Suriye Devleti kuruldu. Bir süre sonra, Ocak 1926 da sancak Suriye devletinden ayrıldı, doğrudan doğruya Fransız Yüksek Komiserliğine bağlanmak istedi. Komiserlik bunu kabul etti. Sancak bir adım daha attı ve Mart 1926 da bağımsızlık ilan etti, fakat kabul edilmedi, 1926 Haziranında bağımsızlık kararı geri alındı ve sancak Suriye sınırları içerisinde özerk bölge oldu. Bunlar Türkiye ve Fransa arasında problem yaratmadı. Asıl mesele Suriye sınırının ayrıntılı çizimi idi Anlaşmasının sekizinci maddesinde bir karma komisyon kurularak sınırın belirlenmesi çalışmalarına başlanacağı belirtiliyordu. 30 Mayıs 1925 te bir sınır komisyonu kurularak Eylülde işe başladı ise de anlaşma sağlanamadı. Fransa nın bölgedeki yüksek komiseri 1926 yılı Şubatında Ankara ya gelerek Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Beyle görüştü ve 18 Şubat 1926 da bir protokol parafe edildi. İngiltere ile Musul sorunu devam ettiğinden anlaşmanın imzası bu sorunun çözümüne bağlandı. Musul ile ilgili Türk İngiliz görüşmelerinden olumlu sonuç alınınca İngilizlerle anlaşmadan bir hafta kadar önce Fransızlarla 30 Mayıs 1926 da Ankara Anlaşması imzalandı ve sorun şimdilik kaydıyla çözümlenmiş oldu. Borçlar sorununa, uzun zamandan beri devam eden sadece yeni Türk devletini değil Osmanlı imparatorluğundan ayrılan ulusları da ilgilendiren, Fransa dan başka öteki Avrupa devletlerini kapsayan önemli bir konu idi. Bu sorun Lozan da ele alınmış, halledilemediğinden konferansın kapsamından çıkarılmış, sonraya bırakılmıştı de Türkiye ile Fransa asında görüşmeler yapılarak tekrar ele alındı ve 13 Haziran 1928 tarihli sözleşme imzalandı. 1 Aralık 1928 de TBMM tarafından onaylanan sözleşmede borçların ödenme şekli ve süresi belirleniyordu dünya ekonomik buhranı dolayısıyla borçların ödenmesi zorlaşınca Fransa ile ilişkiler bozuldu. Tekrar uzun görüşmeler yapıldı ve Paris te 22 Nisan 1933 te yeni bir sözleşme imzalandı, Osmanlı borçlarının ödenmesi daha uygun şartlara bağlandı Türk-İtalyan İlişkileri Milli Mücadelede işgalci devletlerden biri olan İtalyanlarla diğerlerine nazaran daha olumlu yaklaşımlarda bulunulmuştu. Çünkü İtalya nın doğu Akdeniz de güç oluşturmak istemesi müttefikleri de olsa İngiltere ve Fransa yı rahatsız etmiş, İtalyanlar da beklentilerini sonraya bırakmışlardı. Fakat 1922 lerde faşist Mussolini yönetimi emperyalist emellere yöneldi. Musul sorununu alabildiğine kullandı, İngiltere ye destek vererek Türkiye yi tehdit etti. Türkiye nin İngiltere ve İtalya tarafından sıkıştırılması onu Sovyetlere yaklaştırdı. Musul sorunu 1926 da halledilince Türk-İtalyan ilişkileri düzelmeye başladı. Nitekim batılı devletler 1927 den itibaren Türkiye ile ilişkilerini düzeltmeye başladılar. İtalya da aynı yolu izledi ve Türkiye ile ilişkilerinde güvene dayanan bir politika izlemeye başladı. İtalya yı buna yönelten sebeplerden biri, Arnavutluk politikasından dolayı Sırp-Hırvat-Sloven Devleti ile ilişkilerinin iyi olmaması, ikincisi bir Doğu Akdeniz ittifakı kurmak istemesi idi. Böyle bir durumda Türkiye ve Yunanistan dan vazgeçilmesi düşünülemezdi. Söz konusu ittifakın Türkiye açısından da olumlu ve önemli yanları bulunmaktaydı. Bir kere İtalya nın saldırı hedefi olmaktan kurtuluyor, ikinci olarak Sovyetlerin siyasi nüfuzundan ko- 7

8 Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi II runuyor ve nihayet Yunanistan ile ilişkilerinin düzeltilmesine zemin hazırlanmış oluyordu. Mussolini 1927 de bu konudaki düşüncelerini Milano da Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Beye söyledi ve Yunanistan dan sonra Bulgaristan ın da ittifaka alınabileceğini işaret etti. Bununla birlikte 1927 lerde Türkiye ile Yunanistan arasında hukuki sorunlar devam ettiğinden, her iki devleti aynı ittifak çatısı altında bulundurmanın zorluğu anlayan İtalya ikili anlaşmalara yöneldi. Önce Türkiye ile 30 Mayıs 1928 de Roma da Tarafsızlık, Uzlaşma, Adli Düzenleme Anlaşması imzalandı. Dört ay kadar sonra 23 Eylül 1928 de Yunanistan ile aynı özde bir anlaşma yapıldı. Bu girişimler Türkiye ile Yunanistan ın sorunları çözümleme isteğini arttırdı ve 1930 Ankara Anlaşmasının gerçekleşmesine katkı sağladı Türk-Bulgar İlişkileri Birinci Dünya Savaşında müttefikimiz olan Bulgaristan la sınır meselemiz yoktu. İkinci Balkan Harbi sonrası İstanbul Anlaşması ile sorun halledilmiş bulunuyordu. Bulgaristan Lozan Konferansında belli konularda hazır bulundu. Lozan Anlaşmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti Devleti ile Bulgaristan Krallığı arasında 18 Ekim 1925 te Dostluk Anlaşması ve buna bağlı olarak protokoller imzalandı. Anlaşmada iki devlet arasında bozulmaz bir dostluğun bulunduğuna vurgu yapılmakta idi. İlave protokoller arasında bir ticaret, bir oturma ve bir de hakem anlaşması imzalandı. Oturma anlaşmasına göre Türkiye deki Bulgar ve Bulgaristan daki Türk azınlığın karşılıklı haklarının korunması kararlaştırılmıştı. Bu durum Türkiye açısından önemli idi. Türkiye de az sayıda Bulgar vatandaşına karşılık, Bulgaristan da çok sayıda Türk anlaşmadan yararlanacaktı de bir ticaret ve 1929 da Bitaraflık, Uzlaşma ve Adli Düzenleme ve Hakem Anlaşması imzalandı Müslüman Ülkelerle İlişkiler Birinci Dünya Savaşının sonunda dünyada üç bağımsız Müslüman devlet bulunuyordu: Türkiye, İran ve Afganistan. Arap ülkeleri Osmanlı İmparatorluğundan koparılmış veya ayrılmış olmakla birlikte henüz bağımsızlıklarını kazanmış değillerdi. Osmanlı Devletinin mirasçısı Türkiye Cumhuriyeti Devleti bunlar üzerinde her hangi bir iddiada ya da tasarrufta bulunmadı. Dolayısıyla Türkiye ile Arap ülkeleri arasında çıkar çatışması yaşanmadı. Irak ve Suriye sınırlarının tespiti İngiltere ve Fransa ile yapıldığından burada da bir olumsuzluk yaşanmadı. İngiltere 1930 da Irak a özerklik verdikten sonra 1931 yılı yazında Irak Kralı Faysal Türkiye yi ziyaret etti ve 6 Temmuz 1931 de Mustafa Kemal Paşa ile Ankara da görüştü. Aynı yılın sonlarında Irak başbakanı Nuri Sait Paşa Ankara ya geldi ve dostça ilişkiler başlatılmış oldu. Büyük zafer Mısır da heyecana sebep oldu Kahire sokaklarında heyecanlı gösteriler yapıldı. Yemen ve Libya halklarının Türkiye sevgisi artarak devam etti. Afganistan ile Ankara Hükümeti arasında 1 Mart 1921 de Moskova da bir dostluk anlaşması imzalandı ve Afganistan la diplomatik ilişki kuruldu. Anlaşmanın imzalanmasından sadece kırk gün sonra Afgan sefiri Ahmet Han 8 Nisan 1921 de Samsun Yolcu İskelesine çıktı, oradan Ankara ya geçti. Bunu Afgan Kralı Amanullah Han ın Türkiye seyahati izledi yılı Mayısında Amanullah Han, yanında eşi Süreyya bulunduğu halde Sivastopol dan İzmir Vapuru ile İstanbul a oradan da Ankara ya geldi, 20 Mayıs ta Mustafa Kemal Paşa ile görüştü ve 25 Mayıs 1928 de Türk- Afgan Dostluk ve İşbirliği Anlaşması imzalandı anlaşmasını andıran bu anlaşmanın birinci maddesinde ebedi dostluğa vurgu yapıldı. 8

9 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ( ) Ünite 8 İran la ilişkiler biraz daha geç gelişti de Moskova da İran la da bir anlaşma zemini arandı ama bu ülke henüz Ankara Hükümetini tanımamış olduğundan gerçekleşmedi. Büyük Taarruz öncesi 22 Nisan 1922 de tanıma vuku buldu ve İran Ankara ya elçi gönderdi. Bundan sonra ilişkiler giderek iyileşti. En önemli sorunu teşkil eden sınır ihlalleri tarafları sık sık bir araya getirdi. 22 Nisan 1926 da bir Dostluk ve Güvenlik Anlaşması imzalandı, 1928 de buna ek protokol düzenlendi de Tahran da sınırla ilgili iki anlaşma daha yapıldı. İlişkiler uluslararası hukuk düzeyinde sürdürüldü BİBLİYOGRAFYA İsmail SOYSAL, Türkiye nin Siyasal Anlaşmaları, c. I ( ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Pro.Dr.Mehmet GÖNLÜBOL-Dr.Cem SAR, Atatürk ve Türkiye nin Dış Politikası ( ), Ankara Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, Ankara 9

10 10 Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi II