تۈرك تىلىدىكى بىرقىسىم مۇھىم گىرامماتىكىلىق بىلىملەر

Transkript

1 تۈرك تىلىدىكى بىرقىسىم مۇھىم گىرامماتىكىلىق بىلىملەر تىنىش بەلگىلەر )يېزىش قائىدىلىرى( Noktalama Yazım- İmla Kuralları چېكىت (.) Nokta 1. - Cümlenin sonuna konur Çocuklar bahçede oynuyor. - Kısaltmaların sonuna konur. Dr. Ayhan Bey tanıdığımızdır. (doktor) - Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur. (-ıncı, -inci anlamında) Yarışmada 1. olmuş. (birinci) - Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur. Yazar, tarihinde doğmuş.

2 - Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur. Okulumuz sabah saat da açılıyor. پەش (,) Virgül 2. - Eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur. Rıfkı akıllı, çalışkan, terbiyeli bir öğrencidir. (sıfatların arasına) Çantasına kitabını, defterini, kalemini özenle yerleştirdi. (nesnelerin arasında) - Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur. Ülkemi seviyorum, insanlarımı tanıyorum, kendimi biliyorum. - Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur.

3 Arkadaşları, yarın yazılımız var! - Bir kelimenin kendisinden sonra gelen kelime veya kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek için konur. Genç, doktorlar yardım istedi. - Cümlede ara sözlerin başına ve sonuna konur. Yazar, Ömer Seyfettin, sade bir Türkçe ile yazmıştır. - Özne ile yüklem arasına başka ögeler girmişse özneden sonra kullanılır. Türkçe Noktalama Yazım- İmla Kuralları tarafından yazıldı. Cumartesi, 09 Nisan :04 -

4 Kitap, kültürel birimi nesillerden nesillere aktarmak çok önemli bir köprü görevindedir. - Bir durum, düşünce veya soruya kabul veya reddetmek için kullanılan evet, hayır gibi sözcüklerden sonra kullanılır. Evet, bu kitabı ben yazdım. چىكىتلىك پەش (;) Virgül 3. Noktalı - Cümle içinde virgülle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur. Bu bölgede genellikle erkek çocuklara Ali, Tuğrul, Cem; kız çocuklara ise Fatma, Aynur, Demet adları verilir.

5 - Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur. Eşek ölür, semeri kalır; insan ölür eseri kalır. - Virgülle ayrılmış örnekleri farklı örneklerden ayırmak için konur. Türkiye, Almanya; Ankara, Paris. - Kendilerinden önceki cümleyle ilgi kuran ancak, yalnız, fakat, lâkin, çünkü, yoksa, bundan dolayı, sonuç olarak, bununla birlikte, öyleyse vb. bağlaçlarından önce konur. Dün seni kütüphanede çok bekledim; ama gelmedin. قوش چىكىت (:) Nokta 4. İki - Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur.

6 Anlatılanlardan şunu anladım: Sanat topluma geliştirir. - Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur. - Doğrudan yapılan aktarmalarda, aktarılan söz ya da yazıdan önce konur. Öğretmenimiz: Planlı çalışanlar başarılı olur. dedi. İki noktadan sonraki açıklama bağımsız bir cümle ise, bu cümlenin ilk harfi büyük; iki noktadan sonraki açıklama tek tek örneklerden oluşursa, ilk harf küçük olur. Bahçede tür tür çiçekler vardı; gül, karanfil, lâle, menekşe... Babam: Ödevlerini yapmadan uyumayın. dedi. Türkçe Noktalama Yazım- İmla Kuralları

7 tarafından yazıldı. Cumartesi, 09 Nisan :04 - كۆپ چېكىت (...) ÜçNokta 5. - Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur. Karşımızda yemyeşil bir ova... - Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan kelime ve bölümlerin yerine konur.... Demek ki edebiyat bir toplumun vazgeçilmezlerindendir. - Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümünde okuyucunun hayal gücüne bırakıldığını göstermek ya da ifadeye güçkatmak için konur. Evin bahçesinde yeşil çimenler, büyük gövdeli çınar ağaçları, rengârenk

8 çiçekler... - Örneklerin, durumların anlatılanların devamının olduğunu bildirmek için kullanılır. Bu bölgede her türden ağaç bulunur: kayın, çınar, çam... - Açıklanmak istenmeyen bilgilerin yerine kullanılır. Savcı... hakkında soruşturma açmış. سوئال بەلگىسى (?) İşareti 6. Soru - Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur. Bu şiiri kim yazmış? - Bilinmeyen yer, tarih, vb. durumlar için kullanılır. Yunus Emre (? ) dilimizi çok iyi kullanırdı. (Doğumu bilinmiyor

9 anlamındadır.) - Soru cümlesi veya ifadesi olmadığı hâlde soru anlamını taşıyan ifadelerden sonra da soru işareti konur. Adınız? Doğum yeriniz? - Bir bilginin süpheyle karşılandığı veya kesin olmadığı durumlarda soru işareti parantez (ayraç) içinde kullanılır (?) yılında doğan sanatçı birçok eser vermiştir. Türkçe Noktalama Yazım- İmla Kuralları tarafından yazıldı.

10 Cumartesi, 09 Nisan :04 - ئۈندەش بەلگىسى (!) İşareti 7. Ünlem - Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümlelerin sonuna konur. Yeter, susun artık! Allah Allah! Nerede çocuk? - Hitapların ve seslenmelerin sonuna gelir. Ey Türk Gençliği! - Parantez içindeki ünlem (!) işareti söylenilene inanılmadığı, alay edildiği anlamını verir. Rıfkı, sınıfın en akıllı (!) öğrencisidir. قىسقا سىزىق (-) çizgi 8. Kısa

11 - Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur. Kitap okumanın değerini bilmeyen ulusların ileri gitmesi olanaksızdır. - Cümlede ara sözleri ve ana cümleleri ayırmak için kullanılır. Bu filmi - film seyretmeyi çok severim - geçen yıl izlemiştim. - Dil bilgisinde ve ekleri ayırmadan kullanılır. Fiil köklerinden de sonra kullanılır. Eklerden önce gelir. gitmek git bak - ış - ın -den, -ki, -lık...

12 - İki kelime arasında ve, ile anlamında ya da gruplarına göreviyle kullanılır. Eser arasındaki siyasal yaşamımızı anlatıyor. Türk ile Azerbaycan ilişkileri gelişiyor. ئۇزۇن سىزىق ( ) çizgi 9. Uzun - Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Bu araba senin mi? Türkçe Noktalama Yazım- İmla Kuralları tarafından yazıldı. Cumartesi, 09 Nisan :04 - Evet!

13 Niçin buraya bıraktın? Başka yer bulamadım... تىرناق بەلگىسى ) ( İşareti 10. Tırnak - Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içinde yazılır. Atatürk öğretmenlere: Yeni nesil sizin eseriniz olacaktır. dedi. - Özel olarak belirtilmek istenen (vurgulanan) sözler tırnak içine alınır. Ülkemizde çevre konusunda yetişen duyarlı olan kişi pek az. - Tırnak içine alınan başlıklardan sonra kesme işareti kullanılmaz.

14 Nutuk u okudunuz mu? كەسمە بەلگىسى ( ) işareti 11. Kesme - Özel isimlere getirilen çekim eklerini ayırmak için kullanılır. Atatürk ün Türkiye si çok gelişti. Özel isimlere getirilen yapım ekleri kesme işaretiyle ayrılmaz. İzmirliler bu olaya çok sevinmişti. (İzmirliler yanlış. İzmirliler doğru) - Kısaltmalara getirilen ekler kesme işaretiyle ayrılır. 23 Nisan 1920'de TBMM nin açılışı yapıldı. - Bir harf veya ekten sonra gelen ekleri ayırmada kullanılır. Alfabemizde u dan önce t harfi vardır.

15 m(metre), l(litre), km(kilometre) gibi kısaltmalardan sonra kesme işareti kullanılmaz. Yüz kg. lık yükü taşıdı. - Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur. Şirketimizin 50. yılıncı kutladık. - Özellikle belirtilmek ve gösterilmek istenen harf veya kelimeden sonra kesme işareti Bağlaç olan ile nin yerine ve getirilebilir. Türkçe Noktalama Yazım- İmla Kuralları tarafından yazıldı. Cumartesi, 09 Nisan :04 - تىرناق )) (( işareti 12. Yay parantez (ayraç)

16 - Yazının veya sözün aslında olmayıp, sonradan eklenmiş, açıklayıcı kelimeleri, söz gruplarını, sözün söylendiği anda olup biteni belirtmek için kullanılır. Bu kitabı (Nutuk) herkes okumalı. - Tiyatro eserlerinde konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak için kullanılır. Adam: (Hafif gülümseyerek) Beni duymadın mı? Kadın: (Dikkate almıyormuş gibi davranak) Ne dediniz? - Alıntıların aktarıldığı eseri veya yazarı göstermek için kullanılır. Cumhuriyet fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister. ئەسكەرتىش بەلگىسى (^) İşareti 13. Düzeltme

17 - Yazılışları bir, anlamları ve okunuşları ayrı olan kelimeleri ayırt etmek, inceltmek ve okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine düzeltme işareti konur. adem (yokluk), adet (sayı), alem (bayrak), hal (pazar yeri), Türkçe Noktalama Yazım- İmla Kuralları tarafından yazıldı. Cumartesi, 09 Nisan :04 - âdem (insan) âdet (gelenek, alışkanlık)

18 âlem (evren) hâl (durum) - Yabancı dillerden Türkçe mize giren birtakım kelime ve eklerde g, k, l ünsüzlerinin ince okunduğunu göstermek için bu ünsüzlerden sonra gelen a ve u sesleri üzerine düzeltme işareti konur. Hangi harfin üzerine konursa o harfi ve o harften önceki harfi ince hikâye, dükkân, kâğıt, kâr, ahlâk, hilâl, üslûp, istiklâl, lâle, felâket, rüzgâr...

19 YAZIM (İMLÂ) KURALLARI يېزىش )ئىمال( قائىدىلىرى چوڭ ھەرپلەرنىڭ يېزىلىشىYazımı.1 Büyük Harflerin يېڭى بىز سۆز يازغاندا بىرىنجى ھەرىپىنى چوك ھەرىپ بىلەن يازىمىز. Sanat, toplumun gelişmesine yardımcı olur. Düşünce üretimine katkıda bulunur. İnsanı disipline eder. شىئىردىكى مىسراالردىكى ھەربىر قۇرنىڭ باش ھەرىپى چوڭ يېزىلىدۇ. Uzak çok uzağız şimdi ışıktan Çocuk sesinden gür ve sarmaşıktan Dönmeyen gemiler olduk açıktan Adımızı soran arayan var mı

20 گىزىت ۋە ژورنال ئىسىملىرىنىڭ باش ھەرىپى چوڭ يېزىلىدۇ. cins isim olduğundan küçük yazılır. Hürriyet gazetesi, Analitik dergisi... كىتاپ ئىسىملىرى ۋە يازغۇچى ئىسملىرىنىڭ ھەر بىر سۆزنىڭ باش ھەرىپى جىق ۋاقىتالردا چوڭ ھەرىپ بىلەن يېزىلىدۇ. Bahar ve Kelebekler, Beyan Zambak... ماۋزۇ ۋە تېمىالردىكى سوئال قوشۇمچىسى كىچىك ھەربىلەن يېزىلىدۇ veya ile,. mi ۋە, ve باغلىغۇچىلىرى Leyla ile Mecnun, Mavi ile Siyah, Turfanda mı Turfanda... رەقەملەر بىلەن باشالنغان جۈملىلەردە رەقەملەردىن كىيىن كەلگەن سۆز چوڭ ھەرىپ بىلەن يازمايمىز. Yazar ilk eserini 2001 yılında yayınlamış. جۈملە ئىچىدىكى كۆچۈرمە ۋە ياكى تىرنا ئىچىگە ئىلىنغان جۈملىلەرنى چوڭ ھەرىپ بىلەن باشاليمىز. Öğretmenimiz: Dilini tutmasını bilen, başarının yolunu

21 bulmuştur. dedi. قوش چىكىتتىن كىيىن كەلگەن جۈملىلەرنىڭ باش ھەرىپى چوڭ ھەرىپ بىلەن باشلىنىدۇ ئۈندەش بەلگىسىدىن كېيىن چوڭ ھەرىپ بىلەن باشلىندۇ. Eyvah! Paramı düşürmüşüm. كۆپ چىكىتتىن كىيىن چوڭ ھەرىپ بىلەن باشلىندۇ Karşımızda masmavi bir deniz... Turistler de bu manzarayı سوئال بەلگىسىدىن كىيىن چوڭ ھەرىپ بىلەن باشلىندۇ. çok seviyor. Niçin gülüyorsun? Bana da anlatsana! كىشى ئىسىملىرىنىڭ ئالدى ۋە كەينىدە كەلگەن ھۆرمەت سۆزلىرى دەرىجىسى ۋە كەسىپ ئىسىملىرى چوڭ ھەرىپ بىلەن يېزىلىدۇ. Sayın Ahmet Bey, Dr. Ayşe Hanım

22 ئورگان ئىسىملىرى بىر سۆزدىن جىق بولسا ھەر بىر ھەرىپى چوڭ ھەرىپ بىلەن يىزىلىدۇ. Türk Dil Kurumu, Milli Eğitim Bakanlığı... يەر ئىسىملىرىنىڭ يېىزىلىشىYazımı.2 Yer Adlarının يەر ئىسىملىرى ( قىتە دۆلەت رايۇن شەھەر يىزا كوچا ۋە مۇشۇنىڭغا ئوخشاش (چوڭ ھەرىپ بىلەن باشلىندۇ. Asya, Avrupa, Türkiye, Türkmenistan, Karadeniz, İç Anadolu Bölgesi, Yakın Doğu, Atatürk Bulvarı, Mehmet Akif Ersoy Caddesi, Karanfil Sokak... يەر ئىسىملىرىدا بىرىنجى ئىسىمدىن كىيىن كەلگەن دىڭىز دەريا كۆل تاغ قاتارلىق ئىسىمالر كىچىك ھەرىپ بىلەن يېزىلىدۇ. Marmara denizi, Meriç nehri, Tuz gölü, Erciyes dağı... كوچا ۋە مەھەەلل ئىسىملىرى چوڭ ھەرىپ بىلەن يىزىلىدۇ Çiçekçi Mahallesi, Gülistan Caddesi, Menekşe Sokak.

23 ئىكى ۋە ئۇنىڭدىن جىق سۆزدىن قۇرۇلغان يەر جاي ئىسىملىرى قوشۇلۇپ يىزىلدۇ. Eskişehir, Çanakkale, Boğaziçi تاغ دۆڭلۈك ئاقارسۇ كۆل دىڭىز ئىسىملىرى قوشۇلۇپ يېزىلدۇ. Uludağ, Akdeniz, Yeşilırmak, Acıgöl قىسقارتىلغان سۆزلەرنىڭ يېزىلىشىYazımı.2 Kısaltmaların ئىككى تۈرلۈك قىسقارتىلما سۆز بار: تاق سۆزدىن ياسالغان قىسقارتىلما ئىسىمالر. Sokak-Sk,Mahalla-Mah,Cadde Cad بىردىن جىق سۆزدىن ياسالغان قىسقارتىلغان ئىسىمالر KYK Kredi Yurtlar Kurumu,SGK-Sosyal Güvenlik Kurumu

24 سانالرنىڭ يېزىلىشى 4. Sayıların Yazımı سانالر رەقەم ۋە خەت ئارقىلىق ئىپادىلىندۇ. ئەدەبىي ئەسەرلەردە يېزىق بىلەن يىزىلغان رەقەملەرنىڭ ھەر بىر ھەرىپى ئايرىلىپ Cumhuriyet bin dokuz yüz yirmi üçte ilân edildi. يېزىلىدۇ. سودا سىتىق بىلەن مۇناسۋەتلىك ماتىريالالردا قوشۇلۇپ يېزىلىدۇ Hesabına yalnız beşyüz seksenbeş milyon lira yatırılmış. يۆنىلىش بىلدۈردىغان ئىسمالرنىڭ يېزىلىشى.5 Yön İsimlerinin Yazımı يۆنىلىش بىلدۈردىغان ئىسىمالرنى بىر يەر ئىسمىدا ئۇن ڭى ھالىتىنى بىلدۈرسە چوڭ ھەرىپ بىلەن يىزىلىدۇ. Güney Amerika, Batı Anadolu, Orta Asya يۆنىلىش بىلدۈردىغان ئىسمالر پەقەت ئىسىمنىڭ بىشى ۋە كەينىدە شۇ ئىسىمنىڭ يۆنلىنىشىنى بىلدۈرسە كىچىك ھەرىپ بىلەن يىزىلىدۇ. Soğuk hava kütlesi kuzeyden gelecek. Türkiye nin doğusu, batısından daha dağlıktır.

25 ئوتتۇرا قىسىمدىكى يۆنلىنىشنى بىلدۈردىغان ئىسىمالر قوشۇلۇپ يېزىلدۇ. Rüzgâr kuzeydoğudan esecek. كۈنلەرنىڭ يېزىلىىشى 6. Tarihlerin Yazımı جۈملىدىكى ئاي ۋە كۈن ئىسىملىرى چوڭ ھەرىپ بىلەن يېزىلىدۇ. Arkadaşlarla Haziran ayının ilk pazartesi günü toplanma kararı aldık. ئىنىق بىر ۋاقىتنى بىلدۈردىغان ئاي ۋە كۈن ئىسىملىرى چوڭ ھەرىپ بىلەن يېزىلىدۇ 10 Kasım 1938 Perşembe günü yaşama veda etti. ئايالر ۋە كۈنلەر يىزىق بىلەن ئىپادىلىگىنىگە ئوخشاش سان بىلەنمۇ ئىپادىلىگىلى بولىدۇ 10 Kasım /11/1938 چىسالالردا ئايالرنىڭ ئىسمىنى يازغاندا كۈن ۋە يىلنى ئىپادىلەيدىغان سانالر چىكىت ۋە سىزىق بىلەن ئىپادىلەنمەيدۇ. 23 Nisan 1920 tarihi, 23 Nisan 1920 ve 23/Nisan/1920 şeklinde yazılamaz. 8. De lerin Yazımı لەرنىڭ يېزىلىشى De

26 يۆنلىش قوشۇمچىسى بولغاندا سۆز تومۇرى بىلەن قوشۇلۇپ يېزىلىدۇ. Evde Dört kişi var يۈكلىمە بولۇپ كەلگەندە ئايىرىلىپ يېزىلىدۇ. Ben de okula gittim 9. Soru Ekinin (mi) Yazımı نىڭ يېزىلىشى (mi) سوئال قوشۇمچىسى بولۇپ سوزوق تاۋۇشالرنىڭ ماسلىشىغا ئاساسەن تۆت خىل شەكىلدە ئىپادىلىندۇ. mı, mi, mu i mü بۇ قوشۇمچى ئالدىنقى ئىسىم ۋە پىئىلدىن ئايرىم يىزىلىدۇ. سوئال قوشۇمچىسىدىن كىيىنكى قوشۇمچىالر بىرلەشتۈرۈلۈپ يېزىلىدۇ. Bu kitap senin mi? Sen öğrenci misin? ئىزدەن تىل تەربىيلەش مەركىزى تەرپىدىن تەييارالندى