DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ

Transkript

1 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR 0 ÖZET Müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki faiz sözleşmesinin hükmü İslâm hukukçularının üzerinde önemle durduğu konulardan biridir. Fukahanm bir kfsmı yer ve kişi farkı gözetmeksizin faizi her durumda haranı, diğer bir kısmı ise muslümanla gayrimüslim arasında yapıldığında bazı şartlarla caiz görürler. Bu görüşlerde fukahanın Kur'an, Sünnet ve diğer delillere yaklaşım tarzı ile "ötekine" atfettikleri hukukî konumun etkisi görülür. Bu makalede din, uyruk ve ülke ayrılığının faizin hükmüne etkisi konusunda fıkıh mezheplerince ileri sürülen görüşler incelenecektir. Faizin kapsamına yaklaşım tarzlarına göre mezheplerin durumu tespit edilerek ileri sürülen deliller ve bu delillerin değerlendirilmesi yapılacaktır. Aynca mevcut görüşler günümüzün siyasi ve ekonomik şartlarıyla mukayese edilecektir. Anahtar Kelimeler: Dârulislâm, Dârussulh, Faiz, Harbî, M üste'men, Ziıntnî ABSRACT REFLECTION OF THE RELIGIOUS AND TERRITORIAL DIVERSITY ON RIBA'S (INTEREST) RULES One of the most important subjects which preoccupy the Muslim jurists is the legal rule (Hokum) of interests' contracts between Muslim and non-muslims. While some of jurists declare that this contract is illicit without any distinction between persons or territories, some others find them licit if they are contracted under some conditions. In these opinions it can be seen the approach method of Islamic Jurist's to Quran, Sunna, and the other arguments in addition to appreciated legal position for "the other". This article examines the opinions which are presented in the framework of juridical schools (Madhabs) dealing with interests rules by discerning between religions, races and territories. In the same time it will be made the comparison between these opinions and contemporaneous political and economic conditions. Key Words: Dar al-lslam, Daral-sulh, Riba, Harbî, Zimmt ' İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Hukuku Anabİlim Dalı

2 208 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR I- GİRİŞ Faiz; tanımı, çeşitleri, ona konu malların tür ve özellikleri, fıkıh sistemi içerisindeki yeri, yasaklanma süreci vb. yönlerden fıkhın tartışmalı konulan arasında yer almaktadır. Konuyla ilgili tartışmalardan bir diğeri de din, uyruk ve ülke farklılığının faizin hükmüne etkisidir. Fıkıhta ülke kavramı, genelde hâkim otoritenin İslâm dinine yaklaşım tarzına göre dârulislam ve dârulharb şeklinde başlıca iki blok halinde incelenir. İslâm hukukunun yürürlükte olduğu, müslümanlar ve orada yaşayan başka din mensuplarının emniyette bulundukları ülkeler dârulislâm, bunun dışındaki ülkeler ise dârulharb şeklinde adlandırılır. Dârulislâm vatandaşları müsiüman ve zimmî, dârulharb vatandaşları ise harbî olarak isimlendirilir 1. Dârulislâm vatandaşı müslümanların kendi aralarında faizli muamele yapmalarının haram olduğu konusunda bütün mezheplerin ittifakı vardır. Dârulislâm vatandaşı bir müslümanm dârulharbde, harbînin dârulislâmda veya her birinin kendi ülkesinde bulundukları halde, birbirleri ile faiz sözleşmesi yapmalarının hükmü ise ihtilaflıdır. Konu fıkıh kitaplarında daha çok "Kitâbu's-sarf \ "Kitâbu's-siyer", "Kitâbu'l-cihâd" ve "Bâbu'r-ribâ" bölümleri ile devletler hukukuna yönelik yazılan "Siyer" kitaplarında ele alınmıştır. Araştırmalarımız sırasında bu konuyu inceleyen biri Nezih Hammad'a 2 diğeri Muhammed Tâhir Mansûrî'ye 3 ait iki makaleye rastladık. Ayrıca Samî Hamûd 4, Abdülaziz el-mütrek 5, Fudayl İlâhî 6, Serahsî, Şerhti kitâbi's-siyeri'l-kebîr (nşr. Muhammed Hasen İsmail eş-şâfü"), Beyrut 1997, III, 8!; Abdulvahhab Hallâf, es~siyâsetü'ş-şer'iyye=nizâmu'd-devleti'l-islâmiyye, Beyrut 1987, s. 69; Abdulkerim Zeydan, Ahkâma'z-zimmiyyîn ve'l-miiste'menîn Jî dâri'l-islâm, Beyrut 1982, s ; ez-zuhaylî, Vehbe, el-a'lâkâtü'd-devliyye fî'l-islâm mıtkâraneten bi'lkânûni'd-devliyyi'l-hadîs, Beyrut 1989, s. 93; Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1998, "Dâr-ı İslâm" md., s. 69; "Harbî" md., s. 140; "Zimmî" md., s. 495; Özel, Ahmet, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı Dârulislâm Dârulharb, İstanbul 1998, s ; a.mlf., "Dârülharp", Dİ A, VIII, 536; a.mlf., "Dârulislâm", a.g.e., VIII, Mecelletii'ş- Nezih Hammâd, "et-teâmülu bi'r-ribâ beyne'l-müslimîne ve gayri'l-muslimîn", şertati ve'd-dirâsâti'l-islâmiyye, Yıl: 1987, Sayı: 9, s Mansûrî, Muhammed Tâhir, "Kadıyyetü'r-ribâ fî dâri'l-harb: Takvîmu'r-m'yetü'l-Hanefıyyc", ed-dirâsâtü'l-islâmiyye, Yıl: 2002, C. 37, Sayı: 1, 2, s Samî Hamûd, Tatvîru'l-a'mâli'l-marsifiyye bimâ yettefiku ve'ş-şertati'l-islâıniyye, Amman 1982, s Abdülaziz el-mütrek, er-ribâ ve'l-muâmelâtü'l-masrifıyye fi nazari'ş-şerîati'l-isîâmiyye, Riyad 1414/1993, s Fudayl İlâhî, et-tedâbtru'l-vâkiyetü mine'r-ribâ fi'l-islâm, Riyad 1986, s

3 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 209 Abdülaziz Bayındır 7, Hamdi Döndüren 8, Ahmet Özel 9, İsmail Özsoy 10 ve Celal Yeniçeri'nin 11 çalışmalarında da konuya temas edilmiştir. Ancak, konunun hem hukukî hem de sürekli değişim ve gelişime uğrayan siyasî ve iktisadî yönlerinin mevcudiyeti bu alanda yeni çalışmaları gerekli kılmaktadır. Günümüzde ülkeler daha çok siyasî ve ekonomik tercihlerine göre konumlandı rıl makta; AB (Avrupa Birliği) ve NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) örneğinde olduğu gibi, birçok ülke bir araya gelerek siyasî ve ekonomik birlikler oluşturmaktadır. Sınırlar kalkmakta, insanlar din ve uyruklarına bakılmaksızın ülkeler arasında rahatlıkla dolaşıp mal ve hizmetlerini pazarlayabilinektedir. Hatta, iletişim teknolojisindeki gelişmeler sayesinde kişi, internet ağı vasıtasıyla dünya borsalarında dolaşıp para ve mal değişimi yapabilmektedir. Fukahanın tanımına göre, dârulharb sınıfına giren birçok ülkede müslümanların can, mal ve din emniyetleri, dârulislâm sınıfına giren ülkelerdekinden ileri düzeyde sağlanmaktadır. Harbî sınıfına girenlerin banka ve diğer şirketleri, İslâm ülkelerinin en ücra köşelerine kadar yerleşmiştir. Aynı şekilde müslümanlara ait olan yahut onların ortaklıkları bulunan kurumlar da, dârulharb kabul edilen ülkelerde faaliyet gösterebilmektedir. Bu durum faiz konusunda duyarlı fakat mezheplerin görüşlerine de itibar eden müslümanlar arasında çeşitli suallere neden olmuştur. Günümüzde faiz işlemleri doğrudan bireyler arasında değil, bireylerle kredi kuruluşları arasında yapılmaktadır. Dolayısıyla İslâm ülkesi vatandaşı bir müslüman veya gayrimüslim, o ülkedeki gayrimüslimlere ait yerli veya yabancı bir bankaya faiz karşılığı mevduat yatırabilir mi? Dârulharb sayılan bir ülkede yaşayan müslüman, o ülkedeki bankalarla gireceği finansal ilişkide faiz yasağına dikkat etmeli mi? Müslümanlara ait fınans kuruluşları gayrimüslimlerin ülkelerinde faiz karşılığında mevduat toplayıp kredi verebilir mi? Hindistan örneğinde olduğu gibi, yönetiminde müslümanların tek başına söz sahibi olmadığı ancak, nüfusun ö nemli bir oranını oluşturduğu ülkelerde, müslümanlar birbirleri veya gayrimüs- Bayındır, Abdülaziz, "Dâru'l-harpte faiz", /index.php?op=viewarticle&artid=58. Döndüren, Hamdi, Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihâli, İstanbul 1993, s Özel, Ahmet, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı, s Özsoy, İsmail, Faiz ve Problemleri, İzmir 1994, s Yeniçeri, Celal, İslâm İktisadında Usul ve Meşruluk İlkesi (basılmamış ders notlan), İstanbul 2006, s

4 210 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR limlerle faizli işleme girebilirler mi? Bu ve benzeri sorular günümüzde sıklıkla gündeme gelmekte, çeşitli ortamlarda tartışılmaktadır. Kur'an-ı Kerim'de faiz yasağıyla ilgili olarak diri, uyruk ve ülke farklılığına temas edilmemiştir. Hanefî mezhebi başta olmak üzere çeşitli mezheplerin temel kaynaklarında ise, bazı durumlarda müslümanın gayrimüslimle faiz sözleşmesi yapabileceği şeklinde görüşler vardır. Bu aşamada öncelikle, faizli işleme taraf olma bakımından farklı din ve ülke vatandaşı kişinin konumunu ele alacağız. Daha sonra din ve uyruk bakımından faizin kapsamına yaklaşım tarzlarına göre mezheplerin görüşlerini inceleyeceğiz. II. FAİZ SÖZLEŞMESİNDE DİN UYRUK VE ÜLKE BAKIMINDAN TARAFLARIN KONUMU Çağdaş çalışmalarda konu genellikle dârulislâm vatandaşı bir müslümanın dâruiharbde o ülke vatandaşı bir gayrimüslimle faiz sözleşmesi yapıp yapamayacağı temelinde ele alınır. Bu eserlerde Ebû Hanife (ö. 150/767) ve İmam Muhammed'in (ö. 189/805) böyle bir işleme cevaz verdiği, Hanefilerden Ebû Yusuf (ö. 182/798) dâhil diğer mezheplere mensup fukahanın ise, aksi görüşte olduğu belirtilerek konu "Dâruiharbde faizin hükmü" başlığı altında İncelenir. Oysa fıkıhta mesele din, uyruk ve ülke farklılığı bakımından çeşitli ihtimaller üzerinden işlenmiştir. Faiz sözleşmesinin meydana gelmesinde mekân bakımından üç, tarafların konumu bakımından İse sekiz ayrı ihtimal üzerinde durulmuştur. Mekân bakımından, akit ya dârulislâmda ya dâruiharbde ya da taraflardan biri dârulislâm diğeri dâruiharbde olmak üzere üç farklı mecliste gerçekleştirilebilmektedir. Akdin tarafları açısından ise aşağıdaki ihtimaller söz konusu olabilmektedir. Akit ya (1) dârulislâmda, dârulislâm vatandaşı müslümanla zimmî, ya (2) dârulislâmda iki zimmî, yahut (3) dârulislâmda, dârulharb vatandaşı iki müslüman veya (4) dârulislâmda, dârulharb vatandaşı iki gayrimüslim (müste'men) arasında olur. Aynı şekilde bu akil, (5) dârulislâmda müslümanla (izinsiz olarak dârulislama giren) harbî arasında yapılabileceği gibi (6) dâruiharbde her ikisi de dârulharb vatandaşı olan harbî ile müslüman arasında da yapılabilir. Ayrıca (7) dârulharbdeki harbî ile oraya izinli yahut (8) izinsiz giren müslüman arasında da böyle bir akit gerçekleşebilmektedir. Fakihlerin görüşleri bu ihtimallere göre değişiklik arz eder. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 14, Yıl: 2000

5 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 211 III- MEZHEPLERİN GÖRÜŞLERİ Konuya yaklaşımları bakımından mezhepleri iki grupta sınıflandırmak mümkündür: Birincisi, faiz yasağının kapsamını dar tutanlar; ikincisi, geniş tutanlar. Birinci gruba sırasıyla Hanefî, Ca'ferî, Hanbelî ve Mâliki mezhepleri, i kinciye ise Şafiî, Zâhirî ve Zeydiyye mezhepleri girer. A. Faiz Yasağının Kapsamını Dar Tutan Mezhepler ve Görüşleri 1. Haneli Mezhebi Hanefî mezhebinin bu konudaki görüşü İbrahim en-nehaf (ö. 95/ 714) ve Ebû Hanife'ye atıfla, İmam Muhammed, Tahâvî (ö. 321/ 933), Kudûrî (ö. 428/ 1307), Serahsî (ö. 483/ 1090), Kâsânî (ö. 587/ 1191) ve İbnü'i-Hümâm (ö. 861/ 1457) tarafından şekillendirilmiştir. Konu asıl itibariyle müslüman açısından harbînin malının hukukî durumu temelinde tartışılmış; buradan da müslümanın, fâsit akit kabul edilen faiz aracılığıyla harbînin malına sahip olması konusuna geçilmiştir. Ebû Yusuf dışındaki Hanefî müctehidlerin çoğunluğuna göre, ülkeler ve tarafların dinî ve hukukî durumlarındaki farklılık, faizin hükmünü etkiler. Buna göre, dârulislâm vatandaşı bir müslüman dârulharbe vizesiz girdiğinde rızasına bakılmaksızın, vize ile girdiğinde ise rızasını almak kaydıyla harbinin malını kumar, leş satımı ve faiz de dahil olmak üzere her türlü yolla alabilir. Dolayısıyla bir dirhem karşılığında iki dirhem almak üzere onlarla faiz sözleşmesi yapabilir 12. Dârulharbde müslüman olup dârulislâma göç etmemiş kişilerin kendi aralarında veya oraya vize üe girmiş bir müsiümanla böyle bir işlemi yapmaları Ebu Hanife'ye göre mekruh fakat caiz, İmam Muhammed'e göre ise haramdır 13. Her biri kendi ülke sınırları içerisinde bulundukları halde, harbî ile müslüman karşıet-tahâvî, EbÛ Ca'fer Ahmed b. Muhammed el-ezdî, Müşkilü'l-âsâr, Beyrut 1333/1915, IV, 244; el-cassâs, Ebubekr er-râzî, Muhtasarı* İlıtilâfi'l-ulemâ li Ebî Ca'fer Ahmed Muhammed Selâme et-tahâvt (nşr. Abdullah Nezir Ahmed), Beyrut 1995; s. 491, 492; el-kudûri, Muhammed b. Ca'fer, Mevsûa'tü'l-kavâ'diÎ-ftkhıyyeti'l-mukârane=et-Tecrtd (nşr. Muhammed Ahmed Sirâc, Ali Cum'a Muhammed), Kahire 2004, V, ; Serahsî, Şerhu Siyeri'lkebtr, IV.184; a.mlf., el-mebsût, İstanbul 1983, X, 138; XIV, 56-59; Kâsânî, Bedâyi'u'ssanâyi', Beyrut 1982, V, 192; VII, 132; İbn Maze, Abdülazîz Ömer, el-muhîtu'l-burhânt fı'lfıkhi'n-nu'mânî (nşr. Ahmed Azzevı'nâye), Beyrut 2003, VIII, 376, 377; İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-kadîr, Beyrut ts., Daru'l-Fikr, VII, 38, 39; İbn Âbidîn, Haşiye, Mısır 1966, V, 185, 186. Serahsî, Şerhu Siyeri'l-kebîr, IV, 236; a.mlf., el-mebsût, XIV, 58; Kâsânî, BedâyV, V, 192.

6 212 Yard. Doç. Dr. Serve! BAYINDIR lıklı konuşarak faiz sözleşmesi yapsalar, İmam Muhammed'e göre bu akid bâtıl, Hanefîlerin çoğunluğuna göre ise sahihtir 14. Dârulislâmla sulh (muvâa'de) halindeki bir yabancı ülkeye giren müslüman onlarla faizli işlem yapabilir. İmam Muhammed'e göre böyle bir ülke vatandaşı ile müslüman "indirimde bulunayım peşin Öde" şeklinde bir anlaşma da yapabilir 15. Dârulharbe vize ile giren yahut esir olarak orada bulunan müslümanlar kendi aralarında faizcilik yapamazlar. Dârulislamda ise ne müslümania zimmî, ne zimmî ile zimmî ne de bu iki gruptan biriyle oraya vize ile giren dârulharb vatandaşı müste'men arasında faiz akdi yapılabilir 16. Hanefî mezhebi'nin delillerine gelince, İmam Muhammed başta olmak Üzere hemen tüm Hanefî fukahası konuyla ilgili görüşlerini, harbînin malının müslümana esasen mubah olduğu anlayışına dayandırırlar 17. Bunun İçin de Hz. Peygamber'in İbn Rukâne isimli müşrikle güreş tutması, Hz. Ebubekir'in (ö. 13/634) müşriklerle bahse girmesi, Benî Nadir'le ilgili "indirim yap peşin tahsil i?/ 18 " uygulaması, Hz. Peygamber'in amcası Abbas'ın (ö. 32/653) Mekke'de faizcilik yaptığına dair rivayetler, Mekhul (ö. 113/731) hadisi ve faizde bedellerin dokunulmaz ve mutekavvim mal olması gerektiği şeklindeki delilleri ileri sürerler. İbnü'l-Hümâm bu delillere, faizi alanın (kazananın) müslüman taraf olması kuralını eklemiştir. İmam Muhammed ayrıca, her biri kendi ülke sınırları içerisinde olan harbî ile müslümanın yaptıkları faiz akdinin caiz olmadığı konusunda, Hendek savaşında Hendeğe düşen bir müşriğin cesedi ile ilgili uygulamayı delil getirir. Hanefîler delillerini şu şekilde izah ederler: 1) Hz. Peygamber'in İbn Rükâne ile güreş tutması: Rivayete göre, Hz. Peygamber bir gün Mekke'de İbn Rükâne isimli bir müşrikle karşılaşır. İbn Rükâne, o güne kadar kendisini kimsenin yenemediğinden bahisle, sürüsünün üçte biri karşılığında Hz. Peygamber'e güreş teklifinde bulunur; Hz. Peygamber bu teklifi kabul eder ve üç karşılaşmanın üçünde de galip gelerek sürüsünün tümünü alır. İbn Rükâne: "Bu güne kadar benim sırtımı yere getiren olmadı; as Serahsî, Şerhu Siyeri'l-kebîr, IV, Serahsî, a.g.e, IV, Serahsî, el-mebsiit, XIV, 58; Kâsânî, BedùyV, Vll, 132. Serahsî, Şerhu Siyeri'l-kebîr, IV, 183, J

7 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 213 lında beni yenen sen değilsin..." der 19 ' Bunun üzerine Hz. Peygamber ona koyunlarını iade eder. Hanefîlere göre eğer harbînin malını almak mekruh olsaydı Hz. Peygamber böyle bir iddiaya girmez ve dolayısıyla koyunlarını almazdı 20. 2) Bizans'ın Pers'i yeneceği konusunda Hz. Ebubekir'in bahse girmesi: Bi'setin onbirinci yılında meydana gelen savaşta Persler Rumları (Bizans'ı) yenince, Rumlar ehl-i kitap oldukları için Müslümanlar üzülmüş, Persler putperest olduğundan Mekke müşrikleri sevinmişlerdi. Bu olaydan sonra, "Birkaç yıl i çinde" Rumlar'ın tekrar galip geleceğini bildiren Rum suresi'nin ilgili ayetleri 21 nazil oldu. Bunun üzerine müşriklerden Ubey b. Halef, Kur'an- Kerim'de geçen bu bilginin doğruluğu konusunda Hz. Ebubekir v e bahis teklifinde bulunur, o da kabul eder. Hz. Peygamber (s.a.) durum kendisine bildirilince, Hz. Hz. Ebubekir'e bahse konan malın miktarını artırıp süreyi de uzatmasını söyler. O da öyle yapar. Hicî 2. yılda Rumlar Persleri mağlub edince, Hz. Ebubekir bahse konan malı alır; Hz. Peygamber de ona bu malı tasadduk etmesini emreder. Bu bir kumar olmasına rağmen, Hz. Peygamber böyle bir uygulamaya izin vermiştir. Çünkü Ebubekir Müslüman, Ubey b. Halef müşrik, Mekke ise o tarihte dârü'ş-şirk idi 22. 3) Hz. Peygamber'in Benî Nadîr yahudilerine "İndirim yap peşin tahsil et" uygulaması: Benî Nadîr yahudileri ile yapılan savaştan sonra (4/626), onlara mallarını alarak Medine'deki yurtlarından çıkmalarına izin verilmişti. Yahudiler, Medîne'lilerde henüz vadesi gelmemiş alacakları olduğunu söyleyince Hz. Peygamber (s.a.): "İndirim yapın peşin tahsil edin 73 " buyurdu. Halbuki böyle bir uygulama müslümanlar arasında caiz değildir. Zira birisinde belli bir vadeye bağlı alacağı olan kişinin, bunu peşin tahsil edebilme karşılığında alacağının bir kısmından vazgeçmesi caiz değildir. Hz. Ömer (ö. 23/644), Zeyd b. Sabit (ö. 45/665) ve İbn Ömer de (ö. 73/693) bu tür uygulamayı mekruh görmüşlerdir Ebû Dâvud, "Libâs", 24; Tirmİzî "Libâs", 42. Tirmizî, seneddeki Ebu'l-IIasen el-askalânî ve İbn Rükâne isimli şahıslar tanınmadığından, bu hadisin hasen ve garip olduğunu bildirir. Serahsî, Şerha Siyeri'l-kebîr, IV,183; a.mif., el-mebsât, XIV, 57. er-rûm, 30/ 1-4. Serahsî, Şerha Siyeri'l-kebîr, IV, ; a.mll'., el-mebsût, XIV, 57; İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-kadtr, VII, 39. "IjLuöj I

8 214 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR Hz. Peygamber'in Benî Nadîr Yahudileri için böyle bir uygulamaya izin vermesi, onların dârulharb vatandaşı olmalarından dolayıdır 24. 4) Hz. Peygamber'in amcası Abbas'ın müslüman olduğu halde Mekke'de faizcilik yaptığı rivayeti: Hz. Peygamber vedâ hutbesinde (10/632), "Câhiliye faizi kaldırılmıştır. Kaldırdığım ilk faiz, bizim faizimiz; Abdülmuttalib'in oğlu Abbas'ın faizidir. Onun tamamı kaldırılmıştır" buyurdu 25. Abbas ise daha önceden müslümanlığı kabul ettiği halde Mekke'de ikâmet ediyor ve orada faizcilik yapıyordu. Hz. Peygamber'in ise bu durumdan haberi vardı. Ancak Mekke, fethedilinceye kadar dârulharb olduğundan, Abbas'ın bu uygulamasına göz yumulmuştur. Bu da göstermektedir ki, dârulharbde müslümanm harbî ile faizcilik yapması caizdir 26. 5) Mekhul hadisi: Kııdûrî ve SerahsVrim rivayetine göre Mekhul, Hz. Peygamber'den; "Dârulharbde müsümanlarla dârulharb vatandaşı arasında faiz cereyan etmez" 27 şeklinde bir hadis nakletmiştir. Her ne kadar mürsel de olsa, Hanefi'lerde delil kabul edildiğinden, onlara göre bu hadis müslümanın dârulharbde faizcilik yapabileceğim gösterir. Serahsî, Şerhu Siyeri'l-kebîr, IV, 185. Ebû Dâvud, "Menâsik", 57; İbn Mâce, "Menâsik", 84. Serahsî, Şerhu Siyeri'l-kebîr, IV, ; A.mlf., el-mebsût, XIV, 57. Not: Hanefî fukahasmm dârulharbde faizin cevazı hakkındaki en önemli delillerinden biri olan Abbas'la ilgili rivayet, Mebsût'un mevcut basılı nüshaları (İstanbul 1983, Beyrut 1998 ve Mısır ts.: Matbaatü's-Saâde) ile CD kopyalarında (Türâs, Câmiu'l-fıkhi'l-İslâmî ve el-mu'cem 3.00) önemli bir hata mevcuttur. Zikredilen nüshalarda konuya İlişkin ibare şu şekildedir: Nitekim bu durum İsmail Özsoy'un şöyle bir yorum yapmasına sebep olmuştur: "Serahsî, Hz. Abbas'la ilgili rivayetin dârulharbde faizin caiz olduğuna delâlet ettiğini ifade etmekle birlikte, aynı zamanda Hz. Abbas'ın bu işini Hz. Peygamber'den gizlediğini de söylüyor. E ğer bu doğruysa ve Hz. Peygamber'e Allah tarafından bildiriimediyse bu durum Ebû Hanîfe ve Muhammed'in ictihadlarını teyid değil, cerheder." (Özsoy, İsmail, Faiz ve Problemleri, s ). Mebsût'un Süleymaniye kütüphanesi'ndeki yazma nüshalarında yaptığımız incelemede, İbrâhip Paşa, Nr. 649'da da aynı hataya rastladık. Çorlulu Ali Paşa Nr. 244, vr. 8 l/b de ise " LI^J " yerine " V ilavesiyle ibare şu şekildedir: "^4 ". Serahsî'nin konuya ilişkin görüşlerinin tümü dikkate alındığında, ibarenin bu son şeklinin doğru olduğu anlaşılmaktadır. KudÛrî, et-tecrîd, V, 2370; Serahsî, el-mebsût, XIV, 56.

9 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 215 6) Bedellerden her ikisinin de dokunulmaz ve mütekavvim mal olması: KâsânVyt göre, faizden söz edilebilmesi için bedellerden her ikisinin de dokunulmaz ve mütekavvim mal olması gerekir. Harbînin malı müslüman için dokunulmaz olmayıp mubahdır. Dolayısıyla bir müslüman, dârulharbde harbî ile faiz sözleşmesi yapabilir. Dârulharbde müslüman olup dârulislâma göç etmeyen bir müslümanm malı ise dokunulmaz olmasına rağmen, mütekavvim (hukuken korunmuş) değildir. İtlâfı durumunda tazmini gerekmez. Dolayısıyla dârulislâm vatandaşı bir müslüman dârulharbde, orada müslüman olup dârulislâma göç etmemiş biri ile faiz sözleşmesi yapabilir. Çünkü onun malı mütekavvim değildir. Faizin cereyan etmesi için tarafların müslüman olması gibi bir kural da söz konusu olmadığından, dârulislâmda iki zimmî veya bir zimmî ile müslüman arasında faiz akdi yapılamaz 29. 7) Müslümanın faizi alan taraf olması kuralı: İbnü'l-Niimâm kendinden Önceki Hanefî kaynaklarında yer alan Hz. Ebubekir kıssası, Mekhul hadisi ve harbînin malının mubah olduğu şeklindeki delillere temas ettikten sonra şöyle der: "Faizin haramlığı hakkındaki nasslar her ne kadar mutlak ise de, dârulharbde müslümanla harbî arasında faize cevaz vermek, nasslarm mutlakhğı ile çelişmez; çünkü harbînin malı müslümana mubahdır. Ancak Mekhul hadisinin delil olma özelliği ispatlanırsa bu durumda bir çelişkiden söz edilebilir. Zira "faiz yemeyin" ve benzeri mutlak hükümlerin haberi vâhidle sınırlandırılması, Kur'an'ın hükmüne ilavede bulunma anlamına gelir. Haberi vahide dayanarak böyle bir ilavede bulunmak ise caiz değildir. Ancak bu çelişki şu şekilde giderilebilir: Ayetlerde yenilmesi yasaklanan, masum, dokunulmaz olan maldır. Bahse konu olayda ise, böyle bir durum sözkonusu değildir. Zira harbînin malı dârulharbe vizeyle giren müslümana, onlara ihanette bulunmamak kaydıyla mubahdır. Dolayısıyla bu hadis varid olmasaydı dahi, dârulharbde faiz işlemi caiz olurdu. Ancak, bu tür bir akid fazlayı (faizi) müslümanın alması dumunda caizdir. Kumarda da aynı durum söz konusudur; kazanan müslüman ise caiz, aksi halde değildir 30. 8) Hendeğe düşen müşrik cesedi ile ilgili uygulama: Rivayete göre, Hendek savaşı sırasında öldürülen Nevfel b. Abdullah adlı bir müşriğin cesedi Hendeğe düşer. Müşrikler cesedin teslim edilmesi karşılığında müslümanlara para Kâsânî, BedâyV, V, ; VII, Îbnü'l-Hümâm, Feihu'l-kadtr, VII,

10 216 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR teklifinde bulunurlar. Durum Hz. Peygamber'e iletilir. Hz. Peygamber bu teklifi hoş karşılamaz ve: "Parası da cesedi de pistir, verin gitsin" buyurur. İmam Muhamed bu rivayeti delil göstererek, her biri kendi sınırları içinde olan müslümanla harbînin faiz sözleşmesi yapmasının caiz olmayacağına hükmeder. Zira ona göre, bu olayda müşrikler dârulharb, müslümanlar ise dârulislâm sınırları içerisindeydiler. İmam Muhammed'e göre, Hz. Peygamber'in teklif edilen paranın alınmasını hoş görmemesinin nedeni, Hendeğin dârulislâm sınırları içerisinde olmasıdır. Dolayısıyla faiz içerdiğinden, özünde fâsit unsur bulunan bu tür bir akid, taraflardan biri dârulislâmda olduğunda tamamen bâtıl hale dönüşür. Ancak bu olay dârulharbde yaşansaydı caiz olurdu. Çünkü onların malları Müslümana mubahtır. Hanefî fakihlerin çoğunluğu ise, böyle bir akdi caiz görür. Bu düşüncede olanlar, harbîlere ait mallarının Müslümanlara mubah olduğu kuralından yola çıkarlar. Onlara göre Hz. Peygamber'in bu tavrı, Hendek dârulislâmda olduğu için alınacak paranın haramlığından değil, müşriklere karşı duyduğu kin ve nefretin bir sonucu idi. İmam Muhammed'den bu konu ile alakalı nakledilen diğer bir delil de, Sa'd b. Ubâde'nin (ö. 14/635) Hayber savaşı sırasında işlenmiş altın karşılığında külçe altın satın alması ve Hz. Peygamber cevaz vermeyince külçe altını iade etmesi ile ilgili rivayettir. İmam Muhammed'e göre, Hz. Peygamber'in bunu caiz görmemesinin nedeni, o bölgenin müslümanlarm hâkimiyetinde olması, yani dârulharb olmamasıdır. Süfyân Sevrî'ye (ö. 161/778) göre, Hz. Peygamber "bedeller arasında eşitlik olmadığı için" bu işlemi iptal ettirmiştir. Serahsî'ye göre ise, bu işlem müslümanlarm karargâhında yapılmıştı; dolayısıyla mekânın dârulislâm olması nedeniyle cevaz verilmemiştir. Serahsî bu rivayeti dârulislâma vize ile giren harbînin orada faizcilik yapamayacağının delili olarak da zikreder 32. b) Ca'ferî Mezhebi Ca'ferî mezhebi fakihleri de müslümanla harbî arasında faizin haram olmadığı kanaatindedirler. Onların Hanelilerden farkı, bu konuda dârulharble dârulislâm arasında bir ayırım yapmamalarıdır. Tek şart, faizi alanın müslüman taraf olmasıdır. Ca'ferî mezhebi fukahası görüşlerini Hz. Ali'nin, Hz. Peygamber'den, "Bizimle, düşmanımız olan ülke vatandaşı arasında faizli işlem olmaz. Serahsî, Şerhu Siyari'l-kebîr, IV, 185. Serahsî, a.g.e., IV, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 14, Yd: 2006

11 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 217 Bir dirhem verip bin dirhem alırız, onlardan alırız ama vermeyiz"" şeklindeki rivayeti ile harbînin malının mubah olduğu temeline dayandırırlar. Onlara göre, harbînin elindeki mal aslında müslümanlarındır. Fakat o güçlü, müslümanlar zayıf durumda olduğundan, bu mal geçici olarak onun tasarrufu altında bulunmaktadır 34. Dolayısıyla müslüman bir yolunu bulup alırsa bu mal kendisine helâl olur. c) Hanbelî Mezhebi Hanbelî mezhebinde hâkim görüş, dârulislâmdaki gibi dârulharbde de faizin haram olduğudur. Bu görüşe, Keşşâfu'l-kınâ'da "aralarında eman bulunmasa dahi" 35, Şerh'u Zâdi'l-müstakni'de ise "faizi müslüman alsa dahi" 30 şeklinde ilave kayıtlar yer alır. Müslümanla harbî arasında faizin haram olduğunu savunan Hanbelî fakihlerinin görüşleri şu delillere dayanır: 1) Kur'an-ı Kerim'de faiz yer, zaman ve kişi ayırımı yapılmaksızın kesin olarak haram kılınmıştır. 2) Hz. Peygamber'den nakledilen, "Kim artırır veya arttırmayı isterse, muhakkak faizcilik yapmıştır 37 " hadisi başta olmak üzere, birçok hadis faizi her çeşidiyle yasaklar. 3) Mekhul hadîsinin sıhhati konusunda kesin bilgi yoktur. Ayet; hadis ve icma ile haramlığı kesinleşmiş bir işlem, ne sahih, ne müsned olan, ne de dikkate alınacak muteber bir kaynakta yer alan meçhul bir rivayete dayanılarak terk edilemez. 4) Hanefilerİn delil getirdiği, "Müslümanla harbî arasında dâru'lharbde faiz olmaz" şeklindeki mürsel hadis, kabul edilse dahi, farklı şekilde anlaştlma- "^ıkaj Vj fçia iilij JJJ j.ı tjji f^i* -öh Uji Uj lija. JAI üiu QA" (et-tûsî, Muhammed b. el-hasen, el-istıbsârjîmâ uhtulife mine'l-ahbâr (nşr, Muhammed Ca'fer Şemsüddîn), Beyrut 1991, III, 78-79; el-hıllî, Ebu'l-Kâsım Necmuddîn Ca'fer, et-muhtasaru'n-nâfi' fı'l-fıkhi'l- İmâmiyye, Tahran 1402/ 1982, s. 128). el-kuleynî, Muhammed b. Yakub, Furu'u'l-kâfi (nşr. Muhammed Ca'fer Şemsüddîn), Beyrut 1993, V, ; et-tûsî, el-lstıbsâr, III, 78-79; el-hıllî, el-muhtasar, s el-behûtî, Mansur b. Yûnus, Keşşâfıt'l-ktnâ' (nşr. Hilâl Muslihî Mustafa Hilâl), Beyrut 1982, III, 271. Ebu'n-Necâ, Ahmed b. Sâlim el-makdisî el-hanbelî, Zâdii'l-mtıstakni' Hindî), Mekke ts., Mektebetü'n-Nahdati'l-hadîse, s Ebû Dâvud, Bııyû', 12. (nşr. Abdülazîz el-

12 218 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR ya da müsaittir. Zira, "Kim o aylarda hacca niyet ederse {ihrama girerse), hac esnasında kadına yaklaşmak, günah davranışlarda bulunmak ve kavga etmek yoktur" anlamındaki ayette 38 "V" (lâ) edatı, nehy (yasaklama) anlamı taşıdığı gibi, bu hadiste de (lâ) edatı aynı anlamda kabul edilip hadise "dârulharbde faizcilik yapmayınız" şeklinde bir anlam verilebilir 39. Ancak bu genel görüşün aksine, bazı Hanbelî kaynaklarında müslümanla harbî arasında ya mutlak surette ya da aralarında eman bulunmadığında faizin cereyan etmeyeceği şeklinde görüşler de vardır. Merdâvî'nin (ö. 885/1480) bildirdiğine göre, el-mûciz adlı eserde "dâru'lharbde faiz haram değildir" ifadesi yer alır ve Şeyh Takiyyuddîn de bunu benimser 40. el-furu' adlı eserde ise şöyle denir: "Mûciz'de., dârulharbde faizin cereyan etmeyeceği bildirilir. Intısar'dâ, rakahe bahsinde; "Kendisiyle sulh yapılmış olan kâfirin malı, onun rızasıyla, harbininki ise bütün yollarla alınabilir" denir 41. el-muharrer'de, dârulharbe izinsiz giren müslümanla harbî arasında faizin haram olmadığı bildirilir 42. el-furu', Şerhu'l-muknV ve el-însâf müellifleri, el-müstevı'b, Veciz, Muciz, el-münevvir, Tecrîdü'l-i'nâye ve İdrâkü'l-ğâye adlı kitaplarda, aralarında eman bulunmayan müslümanla harbî arasında faizin cereyan etmeyeceğine dair görüşlerin mevcut olduğunu bildirirler. Bu görüşlerin el-* Meymûnı (ö. 274/887) tarafında da nakledildiği ve İbn Abdus'un (ö. 559/164) Tezkire's'mde de benimsendiği belirtilir 43. Merdâvî, el-hırakî'den (ö. 334/946) şöyle bir görüş nakleder: "Düşman yurduna izin alarak giren kişi, onların mallarına ihanet edemez, faiz akdi yapamaz". Buradan izinsiz girenin ribâ muamelesi yapabileceği sonucu çıkarılmıştır 44. Dârulharbde faizin cereyan etmeyeceği görüşünde olan Hanbelî fukahasının delilleri ise şunlardır: el-bakara, 2/197. İbn Kudâme el-makdisî, el-muğnî, VI, 98-99; İbn Muflih, Burhâneddîn Ebî İshâk İbrâhim b. Muhammed, el-mubdi' şerhu'l-mukni', Riyad 2003, IV, 49; el-merdâvî, Alâuddîn Ebu'I- Hasen, el-huâf (nşr. Muhammed Hasen İsmail eş-şâfiî'), Beyrut 1997, V, 41. Merdâvî, el-insâf V, 42. el-makdisî, Muhammed b. Muflİh, el-furu' (nşr. Ebu'z-Zehrâ Hâzim el-kâdî), Beyrut 1998, IV, 110. el-harrânî, Abdusselâmb. Abdullah b. Teymiyye, el-muharer fi'l-fıkh, Riyad 1984,1, 318. cl-makdisî, el-furu', IV, 110; İbn Muflih, el-mubdi', IV, 49; Merdâvî, el-insâf, V, Merdâvî, el-insâf, V, 42.

13 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 219 1) Mekhul tarafından rivayet edilen merfu hadis böyle bir akdin caiz olduğunu göstermektedir. 2) Harbînin malı müslümana mubahdır. Onun rızasının bulunduğu böyle bir akitle alınmasında ise hiçbir sakınca yoktur. 3) Harbî dârulislâma emanla girdiğinde malı dokunulmazlık kazanır. Eman bulunmadığında ise dokunulmazlık kalkacağından, faiz akdiyle onun malını almak caizdir 45. d) Mâliki Mezhebi: Sahnûn (ö. 240/854), müslümanla gayrimüslim arasındaki faiz işlemi hakkında İmam Mâlik'ten (ö. 179/795) herhangi bir görüşün nakledil med iğin i belirttikten sonra, müslümanın böyle bir uygulamaya teşebbüs edeceğini sanmadığını belirtir 45. İbnü'l Arabi (ö. 543/1148) ve Karâfî (ö. 570/1175) başta olmak üzere, Mâliki fakihlerin büyük çoğunluğu Sahnûn'Ia aynı görüştedir 47. Gayrimüslimlerin dârulislâmda kendi aralarında yaptıkları faiz sözleşmesine gelince, Mâlikîlerin bu konudaki bakış açısını, taraflardan biri veya her ikisinin henüz bedeller kabzedilmeden müslüman olmaları durumunda takip edilecek yönteme dair görüşlerinden çıkarmak mümkündür. el-müdevvene'de, İmam Mâlik'in bu konudaki görüşü şöyle verilir: İkisi de Müslüman olursa faiz akdi feshedilir. Faiz alacaklı müslüman olursa, ona sadece ana sermayesi ödenir. Borçlunun müslüman olması durumunda uygulanacak yöntem konusunda ise bir şey söyleyemem. Çünkü 'zimmînin sadece ana sermayesi ödenir' dersem o takdirde bu zimmîye zulmetmiş olmaktan korkarım". Diğer bir Mâliki fakihi İbnü'l Kasım'a. (ö. 191/ 807) göre ise; onlardan hangisi müslümanlığt kabul ederse etsin akit feshedilir ve alacaklıya sadece ana sermayesi ödenir. Çünkü müslümanla hıristiyan arasında İslam'ın hükümleri geçerlidir 48. Bu ifadelerden İmam Mâ- İik'in dârulislâmda dolayısıyla dârulharbde, gayrimüslimler arasında -zimmî İbn Muflih, el-mubdv, IV, 49 Sahnûn b. Abdİsselam b. Saî'd, el-müdevvenetü'l-kübrâ li'l-imâm Mâlik b. Enes, Beyrut ts., Dâru Sadr, X, 43. İbnu'l-Arabî, Ahkâmu'l-Kur'ân, Beyrut 1988, I, ; el-karâtî, el-furûk (nşr. Halil el- Mansûr), Beyrut 1998, III, 363; el-mâlikî, Muhammed Abdulvehhab b. Alî b. Nasr, el-işrâf alâ nüket-i mesâili'l-hilâf (nşr. el-ceyb b. Tâhir), Beyrut 1999, II, 541; el-abderî, Muhammed b. Yûsuf, et-tâc ve'l-ıklîl, Beyrut 1398/ 1978, VI, 444. Sahnûn, el-müdevvene, X, 43.

14 220 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR dahi olsalar- faiz işlemini caiz gördüğü, İbnü'l-Kâsım'ın ise aksi görüşte olduğu anlaşılır. Müslümanla gayrimüslim arasında faizi kabul etmeyen Mâlikîler'in dayanaklarını şöyle sıralamak mümkündür: 1) Faiz hakkındaki ayetlerin zahirî anlamları bu işlemin her yerde haram olduğunu gösterir. 2) Dârulislâmda sahih olmayan her türlü akit dârulharbde de sahih değildir. Zina yapmak ve içki içmek gibi, dârulislâm'da müslümana yasak olan her şey dârulharbde de yasaktır. 3) Kâfirler de müslümanlar gibi İslâm'ın furu'u ile muhataptır. 4) İslâm'da harbînin malına el konulması sadece savaş durumunda caiz görülmüştür. Müslüman dârulharbe emanla girmişse, onlara ihanette bulunmayacağına söz vermiştir. O toplum faize izin verse dahi, İslâm dini izin vermez. Zira gayrimüslim İslâm'ın furu'u ile muhatap görülmese de müslüman muhataptır. 5) Faizin bizzat kendisi (mefsedet) kötülüğün kaynağıdır. Bu nedenle kişi ve ülke ayırımı yapılmaksızın faiz tümüyle yasaklanmalıdır 49. Mezhebin yukarıda verilen genel görüşünün aksine, kendileri de Mâlikî olan Abdulmelik b. el-habîb (ö. 238/852) ve îbn Rüşd el-cedd'dc (Ö. 520/1126) göre ise dârulharbde müslümanla gayrimüslim arasında faiz sözleşmesi yapılabilir 50. İbn Rüşd delil olarak, Abbas'ın Mekke'de faizcilik yaptığına dair rivayetleri zikreder 51. B. Faiz Yasağının Kapsamım Geniş Tutan Mezhepler ve Görüşleri Faiz yasağının kapsamını geniş tutanlardan kastımız; dârulislâm ve dârulharb gibi üîke veya müslüman, harbî ve zimmî gibi din ve tâbiiyet farkını İbnu'l-Arabî, Ahkâmu'l-Kıtr'ân, 1, 649; Karafî, el-furûk, III, ; el-mâlikî, el-işrâf, II, 541. İbnu'l-Arabî, Ahkâmu'l-Kıır'ân, Beyrut 1988, I, 648; İbn Rüşd, Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed, el-mukaddimâtü'l-mümehhidât (nşr. Saî'd Ahmed A'râb), Beyrut 1998, II, İbn Rüşd, a.g.e., II,

15 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 221 dikkate almaksızın faizi tümüyle haram kabul edenlerdir. Şâfiî, Zahirî ve Zeydiyye mezhebi fakihleri bu grupta yer alır. 1- Şafiî Mezhebi: Şafiî mezhebine mensup hemen tüm fakihlere göre faiz, dârulharbde de dârulislâmda da haramdır. Müslüman dârulharbe ister emanla ister emansız girsin hüküm değişmez 52. el-mecmıı'da Hanefîlerin mekânı, Şâfilerin ise âkideyni dikkate aldıkları belirtilir ve İslâm ülkesinde bir harbî ile zirnmî arasında yapılan faiz akdinin feshedilmeyeceği ifade edilir. Çünkü onlara göre esas olan, akit meclisi değil akdin taraflarıdır 53. Ancak Zemahşerî (ö. 538/1143), Hanefîlerle Şâfiîler arasındaki görüş ayrılığının nedenini, gayrimüslimlerin dinin furu'u ile muhatap görülüp görülmemesi konusundaki yaklaşım farklılığına dayandırır 54. Hanefîler gayri müslimleri İslâm'ın yalnızca usûlü (inanç esasları) Şâfiîler ise, hem usûlü hem de furu'u ile muhatap gördüklerinden, onlara göre faiz gayrimüslim için de haramdır. Bu işlemin dârulislâm veya dârulharbde yapılması hükmü etkilemez. Fakat Zemahşerî'nin bu görüşü el-mecmu'daki bilgilerle çelişmektedir. İmam Şafiî'ye (ö. 150/820) göre, Ebu Hanife'nin dârulharbde faizin helâl olduğuna ilişkin delil getirdiği Mekhul hadisi sabit olmadığından hükme dayanak oluşturmaz. O, Evzâî' (ö. 157/774) ile Ebû Yusuf'un da aynı görüşte olduğunu nakleder. Şâfiî'nin belirttiğine göre Evzaî' bu konuda şöyle der: "Müslümana dârulharbde de başka yerde de faiz haramdır. Çünkü Hz. Peygamber günün mevcut uygulaması olan câhiliyye faizini kaldırmıştır. Onun ilk kaldırdığı faiz ise amcası Abbas'ın faiz alacaklarıdır. Allah'ın kanları ve canlarını haram kıldığı bir toplumun malını faiz yoluyla yemeği bir müslüman helâl göremez. Hz. Peygamber döneminde müslümanlar kâfirlerle ticaret yapıyorlardı, fakat faizi caiz gören yoktu". Ebu Yusuf, bu konuda Evzaî'nin görüşünü destekler. Ona göre, dârulharbde riba müslümana ne helâl ne de caizdir. Ebu Hanife'nin dârulharbde ribayı caiz görmesinin sebebini ise Ebu Yusuf şöyle izah eder: "Hanefî âlimlerimizden bir kısmı Mekhul'dan o da Hz. Peygamber'den eş-şâfiî, Muhammed b. İdris, el-vmnı (nşr. Muhammed Mataracı), Beyrut 1993, VII, 589. es-sübkî, Takiyyuddîn Ali b. Abdulkâfî, Tekmiletii Şerhi'l-Mühezzeb İt'n-Nevevt, (nşr. Muhammed Necib el-mutiî), Cidde is., Mektebetü'i-lrşâd, X, 487. ez-zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Muhammed b. Ömer, RıtCtsu'l-mesâil (nşr. Abdullah Nezir Ahmed), Beyrut 1987, s. 168,

16 222 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR sanı şöyle bir rivayette bulunmuştur: "Dârulharb halkı arasında riba yoktur" 55 yorum hadis "...ve darulislam halkı arasında..." şeklinde olacaktır 56. Şafiî fakihleri konuyla ilgili olarak şu delilleri ileri sürerler: 1) Faizin haramhğını bildiren ayet ve hadislerde dârulharb ve dârulislâm ayırımı yapılmaz. Dolayısıyla bu konuda nasslarm umumu esas alınmalıdır. 2) Faiz akdi, fasit bir akittir. Fasit akitle elde edilen şey helâl görülemez. 3) Hanefî eserlerinde rivayet edilen Mekhul hadisi sahih kabul edilse dahi, mürseldir. Şafiîlere göre ise mürsel hadis hüküme delil olmaz. Ayrıca bu hadis; "Müslümla harbî arasında dârulharbde riba akdi yapılamaz" şeklinde de anlaşılabilir. Nitekim diğer umumî deliller de bu tür bir yorumu desteklemektedir 57. 2) Zahirî ve Zeydiyye Mezhebleri: Zâhirî mezhebine göre faiz akdi ister harbîlerin kendi aralarında, ister harbîlerle zimmîler arasında, ister zimmîlerin kendi aralarında isterse bu üç gruptan biriyle müslümanlar arasında yapılmış olsun, aynen müslümanlar arasında yapılmış gibi olup caiz değildir. İbn Hazm (ö. 456/1046), "Fitne ortadan kalkıncaya ve din tamamen Allah'ın oluncaya kadar onlarla savaşın 58 " ve "Aralarında Allah'ın indirdiği ile hükmet 59 " meâlindeki ayetleri zikrettikten sonra şöyle der: "Şurası bir gerçektir ki, bize haram olan her şey onlara da (gayrimüslimler) haramdır... Onları namaz, zekât, oruç ve hacla yükümlü tutmaya yetkimiz yok fakat, aralarında Allah'ın indirdiği ile hükmetmekle sorumluyuz 60 ". Dolayısıyla İbn Hazm, Şâfiî mezhebinde olduğu gibi gayrimüslimleri İslâm'ın inanç ve ibâdât dışında kalan füru' hükümleri ile de sorumlu kabul ettiğinden, onlarla müslüman arasında faizli muameleyi caiz görmez. 5 5 _ 'Vj-Ji d»l w Wj Şâfiî, el-umm, VII, 589; el-aynî, Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed, el-binâye fi şerhi'l- Hidâye (nşr. el-mevlâ Muhammed Ömer), yy., 1981, Dâru'l-Fikr, VI, 571. Şâfiî, a.g.e., VII, 589; Nevevî, el-mecmu', IX, 398; el-ferrâ, el-hüseyn b. Mesûd b. Muhammed, et-tehztb fifikhi'l-imâm eş-şâfit' (nşr. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed muavvad), Beyrut 1997, VII, 483; el-mâverdî, Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed, el-hâvi'lkebîr (nşr. AH Muhammed Muavvad- Adi! Ahmed Abdulmevcud), Beyrut 1994, V, el-enfâl, 8/ el-mâide, İbn Hazm, el-muhallâ (nşr. Abdulgaffâr Süleyman el-bağdâdî), Beyrut 1988, VII,

17 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 223 Zeydiyye mezhebinde de müslümanla gayrimüslim arasında faiz uygun görülmez. Ahmed el-murtezâ'ya göre, "dârulharb ülkesi, dâru'l-ibâha olduğundan Müslümanlığı kabul ettikten sonra dârulislâma göç etmeyen iki müslüman yahut iki zimmî ya da müslümanla zimmî arasında faizli muamelenin yapılması caizdir" şeklindeki görüşlerin delili açık değildir. Dolayısıyla bu kişiler arasında dârulharbde faizli muamele yapılamaz. Zira harbînin malı ancak savaş yoluyla alınabilir 61. Aynı müellifin diğer bir eserinde ise, ister müslümanlar, ister zimmîler İster harbîler kendi aralarında, isterse müslüman, harbî ve zimmîler birbirleri arasında yapsın, faizli muamelenin helâl ve sahih olmadığı belirtilir 62. Zeydiyye mezhebi mensuplarına göre, bu konuda faizle ilgili ayet ve hadislerin geneli esas alınmalıdır. Hanefîlerin ileri sürdüğü Mekhul hadisine yasaklama anlamı verilip diğer nasslarla uyumlu şekilde anlaşılmalıdır. IV- MEZHEPLERİN GÖRÜŞLERİNİN ÇAĞIMIZDAKİ ETKİSİ Mezheplerin konuya ilişkin görüşleri çağdaş çalışmaları da etkilemiştir. Fudayl İlâhî ve bu konuda müstakil makalesi bulunan Nezih Hammad harbînin malının mubah olduğu anlayışından hareketle, vizesiz olarak dârulharbe giren müslümanın oradaki harbîlerle -faizi kendisi almak kaydıyla- faiz sözleşmesi yapabileceği kanaatindedirle/'l Bir kısım çağdaş müellif de konuyu daha çok müslümanların faizle çalışan bankalara faiz karşılığı mevduat yatırmalarının hükmü bağlamında ele almıştır. Samî Hamûd'ım belirttiğine göre, 1972 yılında Cidde'de yapılan İslâm Ülkeleri Dış İşleri Bakanları Toplantısında dönemin Mısır heyeti, dârulharbde faizin helâl oduğuna ilişkin klasik kaynaklardaki görüşlerden hareketle, müslümanların yurtdışındaki faizli bankalara faiz karşılığı mevduat yatırabileceği görüşünü ileri sürmüştür 64. Muhammed Bakır es-sadr da Hanefî ve Ca'ferî mezhebinin görüşlerine atıfla, müslümanların yabancı ülkelerdeki bankalara mevduat yatırıp faiz alabileceklerini savunmuştur 65. Garip el- CemâV'm konuya ilişkin görüşü ise şöyledir: "Yabancı ülkelerde mevduatlarını Ahmed el-murtezâ, el-bahru'z-zehhâr (nşr. Muhammed Tamir), Beyrut 2001, IV, 545. Ahmed e\-mmtçza,şerhıı'l-ezhâr, San'a 1400/ 1980, III, 187. Fudayl İlâhî, et-tedâbîru'l-vâkiye, s ; Nezih Hammâd, "et-teâmülti bi'r-ribâ beyne'lmüslimîne ve ğayri'l-müslimîn", Mecelletü'ş-şerîati ve'd-dirâsâli'l-islâmiyye, s Sâmî Hamûd, Talvîrıt'l-a'mâli'l-ınasrafıyye, s Muhammed Bakır es-sadr, el~benk el-lâ ribevîfi'l-islâm, Beyrut 1983, s

18 224 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR faizli bankalara yatıran ve hakettikleri faizi almayan yahut, alıp da geri verenlerin durumuna gelince, müslümanların bu faizleri almalarında hüküm bakımından hiçbir tereddüt yoktur. Hatta bu faizleri almaları vaciptir. Çünkü o paraların söz konusu bankalarda bırakılmasının müslümanların zararına olacağı kesindir 66 ". Mısır Baş Müftüsü Ali Cum'a, 2003 yılında bir soru vesilesiyle, Hanefî mezhebi'nin yukarıda zikredilen delillerini sıraladıktan sonra -Hollanda örneğinden hareketle- dârulharb sayılan ülkelerde müslümanların, içki satımı ve faiz akdi gibi caiz görülmeyen akitleri icra edebileceklerine dair fetva yayınlamıştır 67. Garîb el-cemâl, el-a'tnâlu'l-masrafiyyefi'l-îslâm, Kahire: Dara'1-İttihadi'1-Arabî, ts., s Nâzım b. Sultân el-mısbâh, "el-lum'a fı'r-reddi alâ fetvâ ed-doktor Ali Cum'a", Abduh, Hamûd, el-mütrek, el-heytî ve es-sâvî gibi çağdaş İslâm hukukçuları ise, faizin her yerde haram olduğundan bahisle, İslâm ülkesinde de gayrimüslim ülkede de faizli bankalara mevduat yatırmanın haram olduğunu ileri sürerler. Adı geçen bilginler konuya daha çok makâsıd açısından yaklaşırlar. Onlara göre, müslümanın dârulharbde gayrimüslimle faizcilik yapabileceği şeklindeki görüş, Yahudiler arasında olduğu gibi müslümanlıkta da hileli yollarla faizciliğin kurumsallaşmasına yol açar. Yine bu bilginlere göre, dârulharbdeki faiz uygulamasıyla ilgili fetvalar müslümanların hâkim durumda olduğu dönemlerin siyasî ve ekonomik şartlarının etkisiyle verilmiştir. Oysa günümüzde şartlar değişmiştir. Yabancı bankalar müslumanlardan topladıkları mevduatı, daha yüksek faiz geliri karşılığında yine müslüman ve fakat fakir ülkelere verdiklerinden kazançlı çıkan onlar, kaybeden müslümanlardır 68. Muhammed Tâhir Mansûrî'ye göre, günümüzde İsrail ve Filistin dışındaki bütün ülkeler Birleşmiş Milletler çatısı altında birbirleri ile sulh halindedirler. Dolayısıyla, klasik dönem ürünü olan dârulharb ve dârulislâm kavramlarına günümüzde bir de dârussulh veya dâru'l-ahd kavramı eklenmiştir. Artık, fiilî harb hali dışında insanların mal ve canlan mubah görülmemektedir. Bu nedenle dârulharbde faizin cevazına dair fetvalara dayanarak günümüzde hiçbir ülkede hiçbir müslüman faizcilik yapa- Mecelletü'lfurkân, Tarih: , Sayı: 379. Ayrıca bk. ( asp?id =2330 & ino=379 &pg=5). İsa Abduh, Bunûk bilâ fevâid, Beyrut 1970, s. 27; Samî Hamûd, Tatvîru'l-a'mâli'lmarsifıyye, s. 200; Abdülaziz el-mütrek, er-ribâ ve'l-muâmelâtü'l-masrifıyye, s ; Abdurrezzâk el-heytî, el-mesârîfu'l-islâmiyye, s ; Salâh es-sâvî, "Fetvâ beyı'ihamri ve'l-hınzîri li ğari'l-müslimîne hârice bilâdi'l-islâm", amjaonline.com/arabic /headline.asp?headid=91.

19 DİN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 225 maz. Yeniçeri ise, dünyanın tamamı için gelmiş olan bir peygamberin onu hükümler bakımından ikiye bölmeyeceğini ileri sürer. O, Ebû Hanîfe'nin konuya diyâneten değil, hukukî müeyyidenin uygulanıp uygulanmayacağı noktasından yaklaşmış olabileceğini belirtir ve şöyle der: "Allah'ın buyruğunun bir kul olarak kendisine yöneltildiğini düşünen bir mümin, bulunduğu ülkelerdeki hâkimiyetlere göre değil o ilâhî buyruğa göre hareket eder" 70. V- GÖRÜŞLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Dârulharbde faize Hanefî mezhebinden yalnızca Ebû Hanife ve İmam Muhammed'in onay verdiği şeklinde yaygın bir kanaat vardır. Oysa incelememizde dini, tâbiiyeti veya bulundukları ülkeler farklı olan kişiler arasındaki faiz işleminin fıkhî hükmü konusunda mezheplerin görüşlerinin geniş bir yelpaze oluşturduğunu gördük. Ebû Yusuf dışındaki Hanefî ve Ca'ferî mezhebi fakihlerinin tamamına yakını Ebû Hanife ve İmam Muhammed'le aynı görüşü paylaşırken, Hanbelî mezhebinden önemli sayıda, Malikî mezhebinden ise iki fakih, müslümanla gayrimüslim arasında faizi belli şartlarla caiz görüyorlar. Ayrıca Garip el-cemal, Muhammed Bâkır es-sadr, Fudayl İlâhî ve Ali Cum'a gibi çağdaş İslâm bilginleri dârulharbde fâize cevaz verenlerdendir. Şâfiî, Zahirî ve Zeydî mezhebi fakihlerinin büyük çoğunluğu, Mâlikî, Hanbelî fakihlerinin ise çoğunluğu din, tâbiiyet ve ülke ayırımı yapmaksızın hem dârulislâmda hem de dârulharbde faizi haram sayarlar. Çağdaş düşünürlerden Abduh, Hamûd, el- Mütrek, es-sâvî, Mansûrî ve Yeniçeri bu tür bir faizi caiz görmeyenlerdendir. Faiz yasağı kapsamını geniş tuttukları için dârulislâmda da dârulharbde de faize cevaz vermeyenler, Kur'an-ı Kerim ve hadislerdeki faizle ilgili nasslarla, gayrimüslimlerin İslâm'ın furu'u iie de mükellef tutuldukları, harbînin malına ancak savaşla el konulabileceği ve nihayet faizin bizzat kendisinin kötülük kaynağı olduğu gibi gerekçelerden hareket ederler. Ayrıca bu grupta yer a lanlara göre, Mekhul hadisi zayıf olup farklı yorumlara da müsaittir. Yasağın kapsamım dar tutanların başlıca hareket noktası ise, harbînin malının mubah olduğu ön kabulüdür. Diğer delillerin tümü bu görüşü destekleme amaçlıdır. Muhammed Tâhir Mansûrî, "Kadıyye(ü'r-ribâ fi dâri'l-harn", Mecelletü'd-Dirâsâtu'l- İslâmiyye, S.30Î-3I1. Yeniçeri, İslâm İktisadında Usul, s

20 226 Yard. Doç. Dr. Servet BAYINDIR Hz. Peygamber'in İbn Rükâne ile güreş tutması ve Hz. Ebûbekir'in Ubey b. Halef ile bahse girmesi olayı Mekke döneminde gerçekleşmiştir. Kumarı yasaklayan ayetler ise hicretin yedici yılında nazil olduğundan 71 bu dönemde henüz kumar yasak değildi 72. Kaldı ki Tirmizî, Hz. Peygamber'İn güreş tutması ile ilgili hadisin zayıf olduğunu bildirir 73. Benî Nadîr'in indirim yapıp alacaklarını peşin tahsil etmelerine izin verilmesi, dârulharbde faizli işleme izin verilmesi şeklinde değerlendirilmiştir. İmam Muhammed, haram olmasına rağmen Hz. Peygamber'İn böyle bir işleme cevaz vermesini, dârulharbde faizin meşru olduğu gerekçesine dayandırır. Bilindiği gibi faiz, borca yapılan ilaveden elde edilen gelire denir. Borç ise satım, kiralama veya karz gibi sözleşmelerden doğar. Hanefî, Şafiî', Mâlikî, Hanbelî ve Zahirî mezhebi fukahasının çoğunluğu, vadenin kısaltılması karşılığında borçtan yapılan indirimi, vadenin uzatılması karşılığında borca yapılan ilaveye kıyas ve her ikisinde de zamana değer biçme söz konusu olduğundan, böyle bir işlemin caiz olmadığını ileri sürmüşlerdir 74. İbnü'l-Kayyim el-cevziyye (ö. 751/1350) ise, borcu erken ödeme karşılığında yapılan indirimi faizin tam zıddı olarak görmüş ve böyle bir işlemin caiz olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre faiz, vadeyi uzatmaya karşılık borca ilavede bulunmak, sözü edilen işlem İse vadeyi kısaltmaya karşılık borçtan bir kısmını indirmekten ibarettir 75. Bayındır da İbnü'l-Kayyİm'in görüşünün isabetli olduğunu ileri sürerek; ıskonto ile faiz arasında benzerliğin olduğunu, vaktinden bir ay önce ödenen borçtan yapılan %5'Iik indirimle, bir ay sonra ödenecek borca yapılan %5'lik ilavenin zamana değer biçme yönünden aynı şeylermiş gibi gözüktüğünü, oysa hükmün benzerliklerden değil farklılıklardan hareketle verilmesi gerektiğini ileri sürerek şöyle der: "Her iki işlem arasındaki temel farka gelince, faiz borçtan elde edilen gelir, el-kurtubî, Muhammed b. Ebûbekİr, el-câmiu' li ahkâmi'l-kur'ân, Beyrut 1993, VI, el-cassâs, Ebûbekr Ahmed b. Alî, Ahkâmul'l-Kur'ân, Câmiu' li ahkâmi'l-kur'ân, XIV, 4. Tirmizî, Libâs, 42. Beyrut 1993, I, 450; el-kurtubî, el- 7 4 Bk. el-merğînânî, el-hidâye, İstanbul 1986, III, 197; İbn Hacer el-heytemî, Ebu'l-Abbâs Şehâbeddîn, Tuhfetü'l-muhtâc bi şerhi'l-minhâc (birlikte, Abdulhamid Şervânî, Ahmed b. Kâsım Abâdî, Havâşî alâ Tuhfeti'l-muhtâc bi şerhi'l-minhâc), yy., Dâru'l-fıkr, ts., V, ; Muvatta, Buyu', 39; İbn Kudâmc, el-muğnî, VII, 21-22; İbn Hazm, el-muhallâ, VI, İbnü'l-Kayyim el-cevziyye, İ'lâmu'l-muvakkû'n Beyrut 1987, III, 371. (nşr. Muhammed Muhyİddin Abdulhamid),

21 DÎN VE ÜLKE FARKLILIĞININ FAİZİN HÜKMÜNE ETKİSİ 227 ıskonto ise borçtan yapılan indirimdir. Borçtan gelir elde etmeyi yasaklayan nasslar mevcut iken, borçtan indirim yapmayı yasaklayan herhangi bir nass yoktur. Dolayısıyla borcun ıskontosu caizdir" 76. Bizce de İbnü'l-Kayyim ve Bayındır'ın görüşleri isabetlidir. Ayrıca İmam Muhammed'in görüşü kabul edilse dahi, Benî Nadîr'in indirim yapıp alacaklarını peşin tahsil etmelerine izin verilmesi olayı dârulislâmda cereyan ettiğinden, onun diğer görüşleri ile çelişir. Hendek savaşı sırasında cereyan eden olaya gelince, öncelikle Hendek dârulislâm sınırları içerisinde idi. Ayrıca Hz. Peygamber, cesed karşılığında para alınmasını da uygun görmemiştir. Dolayısıyla bu rivayet de delil olamaz. Mekhul hadisi bizzat Hanefî kaynaklarında zayıf olarak nitelendirilir: Aynı (ö. 855/1451) ve ZeylaV (ö. 762/1360) bu hadisin garip olduğunu 77, İbn Hacer (ö. 852/1449) ise onu kaynaklarda bulamadığını belirtir 72. Ayrıca bir kısım fukahanm da belirttiği gibi, bu hadis hacla ilgili ayette olduğu gibi, olumsuz anlamda, yani müslümanla harbî arasında dârulharbde faizcilik yapılamayacağı şeklinde de anlaşılabilir. Nitekim ilk dönem Hanefî fukahasından İmam Muhammed ve Tahâvî konuyla ilgili deliller arasında bu hadise yer vermemişlerdir. Bu hadisi Hanefîlere atfeden ilk fakih İmam Şafiî'dir 79. Dolayısıyla yukarıdaki delillere dayanarak harbînin malının mubah olduğuna hükmetmek ve bu hükme dayanarak harbî ile müslüman arasında faize onay vermek mümkün gözükmemektedir. Dârulharbde faize cevaz verenlerin üzerinde en fazla durdukları bir diğer delil, faiz yasağının ilk kez Hayber'de uygulandığı ve Abbas'ın müslüman olduğu halde Mekke'de faizcilik yaptığına ilişkin rivayetlerdir. Tahâvî'nin bildirdiğine göre, Hayber savaşı sırasında, içerisinde altın ve elmas bulunan bir gerdanlığın alım satımı ile ilgili olarak Hz. Peygamber, önce altının gerdanlıktan ayrılmasını emretmiş ve daha sonra "altın ile altın eşit ağırlıkta değiştirilir" buyurmuştur. Başka bir rivayete göre ise, Hayber savaşı sırasında altın, gümüş ve mücevherden oluşan bir gerdanlığın satımıyla ilgili bilgi Bayındır, Abdulaziz, Ticaret ve Faiz, İstanbul 2002, s. 64. el-aynî, et-binâye, VI, 571; ez-zeylaî', Cemâluddîn Ebû Muhammed, Nasbu'r-râye li ehâdîsi'l-hidâye, y. ve ts. f Dâru'l-Hadîs, IV, 44. İbn Hacer el-askalânî, ed-dirâye fî ehâdîsi'l-hidâye (nşr. es-seyyid Medenî), Beyrut ts., Dâru'l-Ma'rife, II, 158. Şafiî, el-umm,w\\, 589.