olanı su noksanlığıdır. Çünkü yaprak büyümesi, stomaların açılıp kapanması ve fotosentez gibi birçok önemli fizyolojik olaylar su potansiyelindeki

Transkript

1 1 1. GİRİŞ Günümüzde var olan sınırlı üretim kaynaklarına rağmen, tüketim ihtiyaçları gün geçtikçe artmakta ve insanoğlunun talebinin karşılanması zorlaşmaktadır. Bu problemi ortadan kaldırabilmek için insanlar ellerindeki kıt kaynaklarla artan tüketimi karşılayabilmek amacıyla, daha fazla üretim yapabilmenin yollarını aramaktadırlar. Günümüz koşullarında ülkemiz tarım arazilerinin genişletilmesi söz konusu olamayacağından, kaliteli tohumluk kullanılması, bilinçli tarımsal mücadele, gübreleme ve etkili toprak işleme yanı sıra, bilinçli ve tekniğine uygun sulama yapılarak tarımsal üretimin arttırılması mümkün olacaktır. Ülkemizde sulamaya ayrılabilecek yer altı ve yerüstü su kaynakları potansiyeli toplam 105x10 6 m 3 /yıl dır. Mevcut tarım alanının 28x10 6 ha olmasına karşın, yaklaşık 4,5x10 6 ha alan sulanabilmektedir. Ayrıca Türkiye de %6 eğimi aşamayan 13,6x10 6 ha alanın, günümüz koşullarında ekonomik olarak sulanabileceği yaklaşımı yapılmakta, ancak kullanılan sulama teknolojileri göz önüne alındığında mevcut su kaynakları ile 8,5x10 6 ha alanın sulanabileceği hesaplanmaktadır (Yüksel,1993). Mevcut su kaynakları ile daha geniş alanların sulanabilmesi için, en önemli koşullardan ilki mevcut sulama teknolojilerinin geliştirilmesi, toprak, bitki, su kaynağı, ekonomi gibi faktörler göz önüne alınarak en uygun sulama yönteminin seçilmesi, yöntemin gerektirdiği sulama sisteminin kurulması ve uygun biçimde işletilmesidir (Tekinel, 1973). Bunun yanında özellikle su kaynaklarının kısıtlı olduğu bölgelerde, su kaynaklarından optimum biçimde yararlanmak için bitki büyüme mevsimi boyunca ya da topraktaki nem eksikliğine dayanıklı olduğu periyotlarda su ihtiyacını tam karşılama yerine eksik karşılayarak sulama suyundan tasarruf sağlanabilir. Bu koşulda, verimde azalma olmasına karşın mevcut su kaynağı ile daha geniş alanlar sulanabilir ve toplam sulanan alandan daha fazla ürün elde edilebilir. Ancak bunun için yetiştirilen bitkinin suverim ilişkilerinin, başka bir deyişle su ihtiyacının tam ve eksik karşılandığı koşullarda bitki su tüketimine bağlı verim değerlerinin bilinmesi gerekir (Doorenbos ve Kassam, 1979). Bitki gelişimini olumsuz yönde etkileyen başlıca faktörler, yüksek sıcaklık, su noksanlığı, donma, hava kirliliği, oksijen noksanlığı ve tuz zararı olarak kabul edilmektedir. Bu faktörler içersinde verimi belki de en fazla etkileyen ve en önemli

2 2 olanı su noksanlığıdır. Çünkü yaprak büyümesi, stomaların açılıp kapanması ve fotosentez gibi birçok önemli fizyolojik olaylar su potansiyelindeki değişimle doğrudan etkilenebilmektedirler (Özer ve ark.,1997). Halihazırda dünya topraklarının %43 ünde, tarım alanlarının büyük bir kısmında yağışın az olması nedeni ile kuraklık problemi yaşanmaktadır. Kuraklık bu alanlarla sınırlı değildir. Yağışlı yerlerde dahi yağışın yıl içerisindeki dağılışının düzensizliğinden dolayı da bitki gelişmesi engellenebilmektedir. Sulama ile kuraklık problemi bir dereceye kadar azaltılabilmektedir (Özer ve ark., 1997). Ülkemizin kurak ve yarı kurak iklim kuşağı içersinde yer alması, sulamanın önemini bir kat daha artırmaktadır. Özellikle Trakya Bölgesi gibi su kaynakları sınırlı bölgelerde suyun ekonomik olarak kullanılması gerekmektedir. Herhangi bir nedenle kök bölgesindeki nem düzeyi, optimum gelişme için istenenden az olursa üretimde bir azalma beklenebilir. Bu durumda sulama programı yapılırken su ve tarımsal alana göre karar vermek en önemli yaklaşımdır. Suyun pahalı olduğu yerlerde birim sudan, tarımsal alanın sınırlı olduğu yerlerde ise birim alandan en çok ürün alınmasını amaçlayan programlar yapılmalıdır (Korukçu ve Kanber, 1981). Sulama, yalnız kurak bölgelerde değil, yağışlı bölgelerde de tarımsal üretimde diğer üretim girdilerinin de etkinliğini artırarak karlılık sağlayan önemli bir üretim unsurudur (Güngör ve Yıldırım, 1989). Sulama, modern tarımın ayrılmaz bir parçasıdır ve bitkisel üretimde en önemli tarımsal girdilerden birini oluşturmaktadır. Ancak, sulamadan beklenen yararın elde edilebilmesi için, koşullara en uygun sulama yöntemlerinin seçilmesi, bu yöntemlerin gerektirdiği sulama sisteminin kurulması ve bitkinin ihtiyaç duyduğu su miktarının zamanında uygulanması gerekmektedir (Yıldırım, 1993). Su kaynağının, sulanması düşünülen alan için yeterli olmadığında veya su artırımı yoluyla daha fazla alanın sulamaya açılmasının planlandığı durumlarda, kısıntılı sulama işletmeciliği söz konusu olabilir ve sulama programları değiştirilerek bitki su tüketimlerinde azalmalar sağlanabilir (Kara, 1995). Şöyle ki, bitki gelişme dönemi süresince veya suya karşı hassas olmadığı dönemler boyunca su eksikliği ile karşı karşıya bırakılabilir ve verimde önemli düşüşler olmaksızın, sulama suyu tasarrufu sağlanabilir. Ancak, değinilen uygulamanın başarısı, uygulanan su ile verim arasındaki

3 3 ilişkileri ortaya koyan suüretim fonksiyonlarının tam ve doğru olarak belirlenmesine dayanır (Kanber ve ark., 1990). Sulanmayan alanlarda yetiştirilen bitki türlerinin oldukça sınırlı kalması, bu bitkilerin sulanması ile verim artışı sağlanması, bunun yanında sulanmayan alanlarda diğer tarımsal girdilerin de kısıtlanması sulamanın önemini vurgulayan konulardır (Güngör ve Yıldırım, 1989). Tüm dünyada kültür bitkileri içerisinde en çok üretimi yapılan sebzelerin başında domates gelmektedir. Anavatanı Güney Amerika veya Peru olarak bilinir. Avrupa da ilk kez İtalya ya getirilen domates meyveleri buradan Kuzey Avrupa ya ve öteki ülkelere yayılmıştır. Avrupa da uzun süre zehirlidir diye çekinilen domates daha sonra kültür bitkisi olarak benimsenmiştir. (Kütevin ve Türkeş, 1987). Domates bol miktarda çeşitli vitamin, niacin, protein, yağ, karbonhidrat, kalsiyum, fosfor ve demir içermektedir. Yemeklerin çeşnisi ve renk kaynağı, sofraların birincil salatası, çerezi ve garnitürü olan domatesin salça, domates suyu, ketçap, turşu ve daha birçok şekilde bütün yıl boyunca bol miktarda kullanılması, bu değerli sebzenin tarımının günden güne değer kazanıp gelişmesine neden olmaktadır (İstanbulluoğlu ve Kocaman, 1996). Domates bitkisi, yetiştirme ortamına (açıktaserada), boylanmasına (bodursırık), değerlendirme şekline (sofralıksanayi) ve mahalline (yerliyabancı) göre çok geniş çeşitlilik içerir. Bugün dünyada 1500 ü aşkın domates çeşidi bulunmakta ve son yıllarda yapılan ıslah çalışmaları sonucu elde edilen melez çeşitlerle bu rakam sürekli artmaktadır (İstanbulluoğlu ve Kocaman, 1996). Bir çok ülkede yetiştirilen domatesin 2005 yılı FAO istatistiklerine göre dünyada ekim alanı yaklaşık 4,6 milyon ha dır. Bu alandan elde edilen ürün miktarı ise 125 milyon tonun üzerindedir. Yine aynı istatistiklere göre Türkiye de 0,26 milyon ha alandan 9,7 milyon ton ürün elde edilmektedir ( Domates üretimi ayçiçeğibuğday tarımının yoğun olduğu Trakya bölgesinde yeni alternatif olarak günden güne artış göstermektedir. Domates topraktaki nem eksikliğine duyarlı bir bitkidir. Özellikle sofralık çeşitlerde uygun bir sulama programı ile verimde önemli düzeyde artış sağlanabilir. Yüksek bağıl nem koşullarında yaygınlaşan hastalıklara duyarlı olduğundan karık ve damla sulama sistemlerinin uygulanması önerilir.

4 4 Bitkiler yetişme devreleri boyunca normal gelişme gösterebilmeleri için gerekli olan su ve besin maddelerini kökleri ile topraktan alırlar. Topraktaki su miktarının azalması, bitkinin suyu almasını güçleştirir ve gelişmesine olumsuz yönde etki yapar. Bitkilerin normal gelişmelerini sağlamak için, toprakta sürekli olarak gelişmeyi engellemeyecek düzeyde suyun bulundurulması gerekmektedir. Bitki kök bölgesinde bitkinin normal gelişmesi için gerekli olan suyun doğal yağışlarla karşılanmaması durumunda sulama yapılmaktadır (Kodal, 1982). Bu araştırmada, Trakya bölgesinde özellikle Tekirdağ koşullarında damla sulama yöntemiyle sulanan domates (Lycopersicon esculentum L.) bitkisinin suüretim fonksiyonları belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca domates tarımı yapılan ve özellikle su kaynağının kısıtlı olduğu işletmelerde optimum su kullanımının belirlenmesi ve bu yolla planlayıcı ve üreticilere karar vermede yardımcı olabilecek verilerin elde edilmesi, kısıtlı sulama uygulamasında verim azalmasını en az düzeyde tutabilecek sulama programlarının oluşturulmasında gerekli bilgilerin elde edilmesi amaçlanmıştır. Yapılan arazi çalışmalarıyla domatesin toplam büyüme mevsimi boyunca bitki su ihtiyacı tam, fazla ya da bitki su tüketimi açığı oluşturacak biçimde karşılanmış ve bu koşullarda verim ile bitki su tüketimi değerleri elde edilerek suüretim fonksiyonları belirlenmiştir. Bunun yanında dikkate alınan sulama uygulamalarının meyve verimi, meyve sayıları, kuru madde miktarı, asitlik değerlerine etkisi araştırılmıştır.

5 5 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Toprakta tutulan suyun bitkiye yararlılığı konusu iki değişik kuram ile açıklanmıştır. Bunlardan birincisi, Weihmayer ve Hendrickson un savunduğu bitkilerin kullanılabilir suyun her düzeyinden eşit olarak yararlanmalarıdır. Buna karşın birçok araştırmacı, bunun fiziksel ve fizyolojik yönden olanaksız olduğunu gösteren çalışmalar yapmışlardır. İkinci kuram ise, Stewart ve arkadaşları tarafından ortaya atılan, bitkilerin kullanılabilir suyun değişik düzeylerinden farklı biçimde yararlandıkları ve büyüme hızı ile verimin nem düzeyine bağlı olarak değiştiğidir (Korukçu ve Kanber, 1981). Bu ikinci kuramın sonucunda suya karşı verimi ölçecek, iklim, su, toprak ve bitkiye ilişkin bilgileri gerektiren, belirli hata sınırları içerisinde geniş bir uygulama alanı bulan ve uygulanabilir araştırmalara olanak sağlayan bir su verim ilişkisi yöntemi ortaya çıkmıştır (Doorenbos ve Kassam, 1979). Bitkilerde su yetersizliği ve bunun sebep olduğu su stresi, bitki su tüketimi ve verimi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bitkideki su stresi, maksimum bitki su tüketimi (ET m ) ile gerçek bitki su tüketimi (ET a ) arasındaki ilişki ile belirlenebilir. Mevcut su kaynağının bitki su ihtiyacını tamamen karşıladığı koşulda gerçek bitki su tüketimi maksimum bitki su tüketimine eşit olmaktadır (ET a =ET m veya ET a /ET m =1). Kısıtlı su koşullarında ise bitkinin gerçek bitki su tüketimi (ETa), maksimum bitki su tüketiminin altına düşmektedir (ET a <ET m veya ET a /ET m <1). Bu durumda bitkide su açığı, bitki gelişimini ve verimini etkileyecek bir noktayı geçmiş bulunmaktadır. Ekonomik koşulların bitkisel üretimi etkilemediği, çevre koşullarının sınırlayıcı etki göstermediği ve bitkinin su ihtiyacının tamamının karşılanmadığı durumda (ET a <ET m ) bitkinin gerçek verimi (Y a ), aynı koşullarda ve bitki su ihtiyacının tamamının karşılandığı durumda elde edilecek olan maksimum verim (Y m ) değerinin altına düşmektedir(y a <Y m ). Bitki su açığının, bitki gelişmesi ve verimini etkilemediği nokta, bitki türüne ve bitki gelişme aşamalarına göre değişir. Bitkide ortaya çıkan su açığının verim üzerine etkisinin belirlenebilmesi için farklı su uygulamalarına karşılık gelen verim değerlerinin tarla koşullarında belirlenmesi gerekir (Doorenbos ve Kassam, 1979).

6 6 Bu nedenle, domates bitkisinin suverim ilişkileri, bitki su tüketimi, sulama suyu ihtiyacı ve sulama zamanı planlaması konularında yapılan çalışmalar gözden geçirilmiş ve bazıları aşağıda özetlenmiştir. Doorenbos ve Kassam (1979), domates bitkisinin toplam su ihtiyacının mm arasında değiştiğini ve etkili kök bölgesinde kullanılabilir su tutma kapasitesinin %30 40 ı tüketildiğinde sulamaya başlanırsa yüksek verim elde edilebileceğini ve damla sulama yönteminin domates yetiştiriciliği için en uygun sulama yöntemi olduğunu belirtmişlerdir. Güçer (1985), Ankara koşullarında, domates sulama aralıklarının iklim koşullarına bağlı olarak 1015 gün olabileceğini, mevsimlik sulama suyu gereksinimin 1220 mm, bir sulamada ortalama 100 mm su verilebileceğini, su tüketiminin ise 1376 mm ve günlük su tüketiminin Temmuz ayında 15.5 mm olduğunu belirtmiştir. Selenay (1986), damla sulama yöntemi ile sulanan domates bitkisinin uygun sulama aralığı ve uygulanacak su miktarının belirlenmesi amacıyla yürüttüğü çalışmada, deneme konularını; 1, 2 ve 4 gün sulama aralığı ve A sınıfı buharlaşma kabından ölçülen buharlaşma miktarının %60, 80 ve 100 ü kadar sulama suyu uygulanması şeklinde oluşturmuşdur. Sonuçta, Ankara koşullarında, domates yetiştiriciliğinde damla sulama yönteminin uygulanması durumunda, sulama zamanı planlaması amacıyla A sınıfı kaptan ölçülen buharlaşma miktarının %60 ı kadar sulama suyu miktarının 4 gün ara ile uygulanması önerilmiştir. Judah (1987), damla sulama yöntemi ile sulanan domateste gelişme döneminin ilk üç ayında sabit, bundan sonraki dönemde ise 2, 4, ve 7 günlük sulama aralıklarına göre uygulanan sulama suyu miktarını sırasıyla 980 mm, 1000 mm ve 976 mm olarak belirlemiştir. Sonuçta, sulama aralığındaki değişimin gerek uygulanan toplam sulama suyunda, gerekse verimde önemli farklılıklar yaratmadığını açıklamıştır. Sipahi (1987), Harran ovası koşullarında domates bitkisini dört farklı sulama programı altında yetiştirmişdir. Araştırma sonucunda, 90 cm toprak derinliğindeki kullanılabilir su tutma kapasitesinin %30 u tüketildiğinde mevcut nemi tarla kapasitesine getirecek sulama konusu önerilmiştir. Adı geçen sulama konusuna, tüm yetiştirme sezonu boyunca 1670 mm sulama suyu uygulanmış ve 1670 mm su tüketimi ölçülmüştür.

7 7 Kadam (1993), yıllarında yürüttüğü araştırmada, domates bitkisi, damla, yağmurlama ve karık sulama olmak üzere üç farklı sulama yöntemi altında yetiştirilmiştir. Araştırma sonucunda en yüksek verimin damla sulama yöntemi ile elde edildiği belirlenmiştir. Özkara (1993), Balıkesir yöresinde yürüttüğü bir araştırmada, 6, 10, 14 ve 18 gün sulama aralığında, kök bölgesindeki mevcut nemi tarla kapasitesine getirecek kadar sulama suyu uygulamış ve en yüksek verimi kg/da ile 10 gün sulama aralığındaki uygulamadan elde etmiştir. Evren ve İstanbulluoğlu (1995), Iğdır Ovası koşullarında U.C.156 domates çeşidini kullanarak yaptıkları araştırmada, dört farklı sulama konusunu gözönüne almışlardır. Sonuçta, 090 cm toprak derinliğinde kullanılabilir su tutma kapasitesinin %30 u tüketildiğinde mevcut nemi tarla kapasitesine getiren deneme konusunu önermişlerdir. Ayrıca, önerilen deneme konusuna 628 mm sulama suyu uygulanmış ve 802 mm bitki su tüketimi ölçülmüştür. Kodal ve ark. (1995), farklı sulama uygulamalarının domates verimine etkilerini belirlemek amacıyla Ankara da iki yıl süren bir çalışma yapmışlardır. Araştırmada dört sulama konusu ele alınmış ve her iki yılda da; IRSIS bilgisayar paket programı yardımıyla, bitki yetiştirme dönemi boyunca günlük olarak ölçülen iklim faktörleri ve günlük ölçülen yağış değerlerinden yararlanılarak Penman (FAO) Modifikasyonu yöntemiyle hesaplanan bitki su tüketimi ve sabit sulama suyu miktarına göre bulunan sulama tarihlerine göre sulama yapılan konuya diğer konulara nazaran daha az su uygulanmıştır. Konular arasında domates verimi farklılığı önemsiz bulunmuştur. Araştırma sonucuna göre, domates bitkisi sulama zamanı planlaması yapılırken, bitki su tüketimi tahmininde Penman (FAO) Modifikasyonu yönteminin seçilmesi ve gerçek zamanlı planlama uygulaması durumunda IRSIS bilgisayar paket programının kullanılması önerilmektedir. Mendez (1995), İspanya da yürüttüğü araştırmada, domates bitkisini karık sulama yöntemi altında 4, 8, 12 ve 16 gün aralıklarla sulamıştır. Araştırma sonucunda en yüksek domates veriminin 8 gün sulama aralığı ile Roma V.D. çeşidinden t/ha ve Caribe çeşidinden t/ha olarak elde edildiği belirtilmişdir. İstanbulluoğlu ve Kocaman (1996), 1994 ve 1995 yıllarında Tekirdağ da yürüttükleri tarla denemesinde, domatesi 14, 21 ve 28 gün aralıklar ile sulamışlardır.

8 8 Araştırma sonucunda, domatesin Tekirdağ koşullarında mevsimlik bitki su tüketimini 668 mm olarak belirlemişlerdir. Ayrıca, en yüksek domates veriminin 28 gün ara sulanan deneme konusundan 7.6 t/ha ile elde edildiği belirtilmiştir. Locassio ve Smajstrla (1996), Amerika Florida da, domates bitkisini, damla sulama yöntemi ile A sınıfı buharlşam kabından ölçülen buharlaşma miktarının % 0, 25, 50, 75 ve 1.00 kadar sulama suyu uygulanması koşulunda yetiştirmişlerdir. Araştırma sonucunda, en yüksek domates verimi 87 t/ha ile 1.00 pan katsayısından ve 79.3 t/ha ile 0.75 pan katsayısından, en düşük domates verimi ise 30.7 t/ha ile susuz konudan elde edildiği belirtilmiştir. Orta ve ark. (1996), Trakya koşullarında serada yetiştirilen domatesin sulama zamanı belirlemesine yönelik yaptıkları çalışmada, 2 ve 4 gün ara ile A sınıfı buharlaşma kabından ölçülen buharlaşma miktarının %50, %100 ve %150 sini uygulamışlar, sonuçlara göre sulama aralıkları ve sulama suyu miktarlarının verim üzerindeki etkisinin %1 düzeyinde önemli olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca, deneme konularının meyve ağırlığı ve çapı üzerine istatistiksel açıdan önemli bir etkisinin bulunmadığını, en yüksek verimin ölçülen buharlaşma miktarının %50 si kadar sulama suyunun 2 gün ara ile uygulandığı konudan elde etmişlerdir. Yohannes ve Tadesse (1998), Etopya da yürüttükleri çalışmada, farklı bitki sıra aralığının (35, 50 ve 70 cm) ve farklı sulama yönteminin (damla ve karık sulama) domates verimine olan etkilerini araştırmışlardır. Araştırmanın yürütüldüğü her iki yılda da en yüksek domates verimi ve su kullanım randımanı damla sulama yöntemi altında elde edilmiştir. Ayrıca, bitki sıra aralığının istatistiksel açıdan domates verimi üzerinde etkisi olmadığı belirtilmiştir. Yazgan ve ark. (2000), Bursa koşullarında sanayi domatesinin su verim ilişkilerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada en yüksek verimi hiç su kısıdının oluşturulmadığı konuda elde etmişler ve mevsimlik sulama suyu gereksinimi ise mm mm arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Ayrıca, tüm konularda sulama suyu ile verim arasındaki doğrusal bir ilişki elde edilmiştir. Alizadeh ve ark. (2001), damla ve karık sulama yöntemlerinin domatesin su kullanım özelliklerine olan etkisini belirlemek amacıyla İran da yürüttükleri araştırmada, deneme konuları her iki sulama yöntemi altında A sınıfı buharlaşma kabından ölçülen buharlaşma miktarının %50, 75 ve 100 ün uygulanması şeklinde

9 9 oluşturmuşlardır. Araştırma sonunda, en yüksek domates verimi 51 t/ha damla sulama yöntemi ile A sınıfı buharlaşma kabından ölçülen buharlaşma miktarının %100 ün uygulandığı deneme konusundan elde edildiği belirtilmiştir. Ayrıca, damla sulama yöntemi ile su kullanım randımları ise karık sulama yöntemi göre iki kat daha fazla hesaplanmıştır. Çetin ve ark. (2002), 1998 ve 2000 yıllarında Eskişehir de yürütülen araştırmada, domates damla sulama yöntemi altında dört farklı A sınıfı kap buharlaşması katsayısı (kpc= 0.50, 0.75, 1.00 ve 1.25) ve üç farklı sulama aralığı (2, 4 ve 6 gün) koşullarında yetiştirilmiştir. Araştırma sonunda, en yüksek domates verimi 4 gün sulama aralığı ile A sınıfı kabından ölçülen buharlaşma miktarının %100 ün uygulandığı deneme konusundan elde edildiği açıklanmıştır. Ayrıca, adı geçen deneme konusuna tüm yetiştirme sezonu boyunca 602 mm sulama suyu uygulanmış, 710 mm bitki su tüketimi ölçülmüş ve su kullanım randımanı 23.8 kg/m 3 olarak hesaplanmıştır. Singandhupe ve ark. (2003), Hindistan da 1995 ve 1996 yıllarında yürüttükleri çalışmada, domates bitkisi damla ve karık sulama yöntemleri altında farklı azot düzeylerinde yetiştirmişlerdir. Araştırma sonucunda, damla sulama yöntemi ile birlikte karık sulamaya göre %3137 arasında su tasarrufu ve %3.7 ile 12.5 arasında ise verim artışı elde ettiklerini belirtmişlerdir. Hanson ve May (2004), Kalifornia da yaptıkları araştırmada damla ve yağmurlama sulama yönteminin domates verimi ve gelişimine olan etkilerini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda; damla sulama yöntemi ile yağmurlama sulama yöntemine göre ile t/ha arasında verim artışı olduğu belirtilmiştir. Bahadur ve Singh (2005), 2002 ve 2003 yıllarında Hindistan da yürüttükleri araştırmada, damla sulama yöntemi altında yetiştirilen domates bitkisinin farklı dikim ve sulama aralıklarına karşı gösterdiği tepkiyi belirlemeye çalışmışlardır. Araştırmada, 60x40, 60x50 ve 60x60 cm dikim aralıkları ile, 1, 2 ve 3 gün olmak üzere üç farklı sulama aralığı dikkate alınmıştır. Ayrıca, karşılaştırma amacıyla bir deneme konusuda yüzey sulama yöntemi ile sulanmıştır. Araştırma sonucunda, en yüksek domates verimi 60x30 cm sıra aralığında ve 1 günlük sulama aralığındaki deneme konusundan t/ha ile elde edildiği, ayrıca, verim ve gelişim açısından da damla sulama yöntemi ile yüzey sulama yöntemine göre önemli farklar elde edildiği belirtilmiştir.

10 10 Qinli ve ark. (2005), 2003 yılında Ligeer85 domates çeşidini, beş farklı sulama programı altında (1, 2, 3, 4 ve 5 kez sulama) Çin koşullarında yetiştirmişlerdir. Araştırma sonucunda, uygulanan sulama suyu ile birlikte verimde önemli artışlar elde etmişler ve tüm sezon boyunca 4 ve 5 kez sulama yapılmasını önermişlerdir. Rana ve Nandal (2006), Hindistan da 2002 ve 2003 yıllarında domatesin su kullanım özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri araştırma sonucunda, en yüksek verimin 10 gün sulama aralığında ve her sulamada 50 mm sulama uygulanan deneme konusundan elde edildiğini bildirmişlerdir. Sezen ve ark. (2006), Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsünde plastik serada domateste farklı yetiştirme ortamlarında (volkanik tüf, torf ve volkanik tüf +torf (1:1) ) en uygun sulama programını belirlemek amacıyla yürütükleri araştırmada, damla sulama yöntemi altında deneme konularını, iki farklı sulama aralığında (günde bir kez ve iki kez sulama), 4 farklı sulama düzeyi (yığışımlı buharlaşma değerinin WL 1 =%75 i, WL 2 = %100 ü, WL 3 = %125 i ve WL 4 = %150 si) şeklinde oluşturmuşlardır. Araştırma sonunda, en yüksek verim ve meyve sayısı volkanik tüf+torf (1:1) ortamından günde bir sulama ve WL 4 konusundan alınırken, günde iki sulama aralığında da volkanik tüf+torf (1:1) ortamından WL 3 ve WL 4 sulama düzeylerinden benzer sonuçlar alınmıştır. Ayrıca, meyvede çözünebilir kuru madde değerleri artan sulama suyu miktarları ile azalmıştır. En yüksek WUE değeri ise 67.5 kg m 3 ile WL 1 sulama düzeyinden volkanik tüf+torf (1:1) ortamından alınmıştır.

11 11 3. MATERYAL ve YÖNTEM Bu bölümde, araştırmada kullanılan materyal ile arazi, laboratuar ve büro çalışmalarında uygulanan yöntemler açıklanmıştır Materyal Araştırma alanının yeri Bu araştırma, Tekirdağ Merkeze bağlı Köseilyas Köyünde çiftçi arazisinde yürütülmüştür. Araştırma alanının deniz seviyesinden yüksekliği ortalama 5 m olup, kuzey enlemi ile doğu boylamında yer almaktadır İklim özellikleri Yıllık ortalama sıcaklığı 13,8 ºC olan araştırma alanı yarı kurak iklim kuşağı içerisinde yer almaktadır. Aylık sıcaklık ortalaması açısından en soğuk ay 4,5 ºC ile Ocak, en sıcak ay ise 23,3 ºC ile Temmuzdur. Yıllık ortalama yağış miktarı 575,4 mm olmasına karşın, bunun büyük bir kısmı Ekim ile Şubat ayları arasındaki dönemde gerçekleşmektedir. Alanda ortalama son don tarihi 21 Mart, ilk don tarihi ise 7 Aralıktır. Yıllık ortalama bağıl nem %76 olup, bu değer Temmuz ayında %68 e düşmekte ve Aralık ayında %82 ye yükselmektedir. Yıllık ortalama rüzgar hızının 2 m yükseklikteki değeri 3,1 m/s dir (Anonymous, 1974). Araştırmanın yürütüldüğü 2001 yılındaki bazı iklim elemanlarının değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelgedeki yağış ve buharlaşma değerleri deneme alanında bulunan plüviyometre ve A sınıfı buharlaşma kabından, diğer değerler ise Tekirdağ Meteoroloji İstasyonundan alınmıştır Çizelge 3.1. Araştırma alanının 2001 yılına ilişkin bazı iklim değerleri Aylar Maksimum sıcaklık (ºC) Ortalama sıcaklık (ºC) Minimum sıcaklık (ºC) Maksimum bağıl nem (%) Minimum bağıl nem (%) Ortalama rüzgar hızı Güneşlenme süresi (h) Yağış (mm) (m/s) * Nisan 16,80 12,40 6,90 76,50 35,00 2,40 5,60 68,60 Mayıs 25,40 16,90 12,70 67,00 34,00 2,30 8,30 44,00 Haziran 26,50 21,30 17,20 61,50 27,00 2,30 10,00 5,00 Temmuz 29,16 25,65 21,03 75,20 54,66 2,39 10,61 9,50 Ağustos 27,80 25,20 21,70 67,00 38,00 2,70 9,50 8,60 Eylül 23,60 21,10 13,40 71,30 37,00 2,30 8,60 51,10 * : 2 m yükseklikte ölçülen değerlerdir.

12 Toprak özellikleri ve topoğrafya Deneme alanı toprakları killi bünyeye sahip olup organik madde içeriği düşük, potasyumca zengindir. Ayrıca, araştırmanın yürütüldüğü alanda taban suyu, tuzluluk ve sodyumluluk gibi sorunlar bulunmamaktadır. Araştırmanın yürütüldüğü arazinin eğimi %0,5 civarındadır Su kaynağı ve sulama suyunun sağlanması Araştırma alanında, gerekli olan sulama suyu, tarla başında bulunan kaynak suyunun toplandığı 50 m 3 lük depolama havuzundan, 10 L/s debideki suyu 26 m yüksekliğe basabilen ve benzinli motor ile çalışan santrifüj pompa ile alınmış ve deneme parsellerine iletilmiştir Sulama sistemi Deneme parselleri su denetiminin sağlıklı yapılabilmesi için damla sulama yöntemi ile sulanmıştır. Yapılan toprak analizleri ve infiltirasyon testi sonucuna göre damlatıcı debisi ve aralığı seçilmiştir. Kontrol birimi 10 L/s kapasiteli kombine bir elek filtre (filtre+hidrosiklon), sistemde oluşan basıncı kontrol etmek ve düzenlemek amacıyla basınç regülatörü ile birim unsurlarının giriş ve çıkışlarına yerleştirilen manometrelerden oluşturulmuştur. Kontrol biriminden alınan su, 6 atm işletme basınçlı, 63 mm dış çaplı polietilen borulardan oluşan ana boru hattı ile alana iletilmiş ve her deneme parselinin başına laterallerin bağlandığı manifold boru hatları, ana boru ile manifold boru hatları arasına ise 20 mm sert polietilen küresel vanalar yerleştirilmiştir. Manifold boru hatları 4 atm işletme basınçlı, 20 mm dış çaplı yumuşak polietilen borulardan oluşturulmuştur (Şekil 3.1). Deneme parselleri içinde su dağıtımı, üzerinde 4 L/h debili inline tipi damlatıcıların yer aldığı 16 mm dış çaplı, 4 atm işletme basınçlı, yumuşak polietilen borular ile yapılmıştır (Şekil 3.2) Nötronmetre Denemede toprak nemi nötronmetre aracı ile izlenmiştir. Bu amaçla nötron kaynağı olarak Berilyum 241 elementini içeren nötronmetre kullanılmıştır.

13 13 Depolama Havuzu Pompa Birimi Vana Manometreler Kombine Elek Filtre Basınç Regülatörü Manifold boru hattı Ana boru hattı Lateral boru hattı Şekil 3.1. Denemede kullanılan sulama sistemi unsurları.

14 14 Ф20 PE manifold boru hattı Ф20 PE küresel vana 0.20 m Ф20 PE Lateral boru hattı Bitki Sırası 4.00 m 3.20 m Alüminyum ölçüm tüpü Hasat parseli Ф63 Sert PE ana boru hattı Damlatıcı 0.55 m 0.50 m 3.20 m 4.80 m 1.1 m Şekil 3.2. Bir deneme parselinin ayrıntısı Toprak nemini belirleyebilmek için her parsele et kalınlığı 3,54 mm ve dış çapı 55 mm olan alüminyum ölçüm tüpleri çakılmıştır. Çalışmaya başlamadan önce arazi koşullarında aracın kalibrasyonu yapılmış ve her bir 30 cm lik toprak katmanı için kalibrasyon denklemleri elde edilmiştir. (Evett ve ark., 1993). Değişik katmanlar için hazırlanan kalibrasyon eğrilerine ilişkin denklemler Yurtsever (1984) tarafından verilen esaslara göre test edilerek homojen oldukları belirlenmiştir Kullanılan domates çeşidinin özellikleri Araştırmada, ZeraimGedera firması tarafından üretilen Elif 190 hibrit sırık domates çeşidi kullanılmıştır. Kullanılan çeşit, yöre koşullarına iyi adapte olmuş, yüksek verimli ve sofralık kalitesi yüksek, depolama ve nakliyeye dayanıklı, üniform meyveler veren bir çeşittir.

15 Kullanılan bilgisayar paket programları Araştırmada istatistiksel analizlerin yapılmasında ve çeşitli denklemlerin elde edilmesinde TOPRAK (kalibrasyon ve istatistik analizleri bilgisayar programı), MSTAT, TARİST, SPSS ve EXCEL paket programları kullanılmıştır.

16 Yöntem Bu bölümde, deneme düzeni ve konuları hakkında bilgiler verilmiş arazi, laboratuar ve büro çalışmalarında uygulanan yöntemler açıklanmıştır Deneme düzeni ve araştırma konuları Araştırma, tesadüf blokları deneme deseninde üç tekrarlı olarak yürütülmüş ve deneme konuları rastgele dağıtılmıştır (Şekil 3,4) (Yurtsever, 1984). Deneme alanı 20,40 x 28,00 m boyutlarında olup toplam 571 m 2 dir. Her bir blokta 5 parsel yer almaktadır. Bir deneme parseli 4,00 x 4,80 m boyutlarında olup, toplam alanı 19,20 m 2 dir. Her bir parselde 6 adet bitki sırası yeralmaktadır. Bitki yakın sıra aralığı 0,50 m, uzak sıra aralığı ise 1,10 m sıra üzeri ise 0,40 m dir. Tüm kenarlardaki birer bitki sırası, kenar etkisi göz önüne alınarak hasat parseli dışında bırakılmıştır. Böylece hasat parseli boyutları 3,20 x 3,20 m, alanı ise 10,24 m 2 olmuştur. Her bir deneme parselindeki bitki sayısı 60, hasat parselinde ise 32 adettir. Sulama sonrasında sızma yoluyla oluşabilecek yan etkileri önlemek amacıyla parseller arasında 2,00 m, bloklar arasında ise 3,00 m boşluklar bırakılmıştır. Araştırmada deneme konuları, tüm büyüme mevsimi boyunca bitki su ihtiyacının tam, fazla veya eksik karşılanması esasına göre düzenlenmiştir. Buna göre konular; S 0 konusu: S 3 konusuna uygulanan suyun %0 ı kadar sulama suyu uygulanan konu (susuz), konu, konu, S 1 konusu: S 3 konusuna uygulanan suyun 1/3 ü kadar sulama suyu uygulanan S 2 konusu: S 3 konusuna uygulanan suyun 2/3 ü kadar sulama suyu uygulanan S 3 konusu: 90 cm etkili kök derinliğinde toprak neminin yaklaşık %50 si tüketildiğinde, mevcut nemi tarla kapasitesine çıkaracak kadar sulama suyu uygulanan konu, S 4 konusu: S 3 konusuna uygulanan suyun 4/3 ü kadar sulama suyu uygulanan konu biçimindedir.

17 17 Depolama Havuzu Pompa Birimi Küresel Vana Manometreler Kombine Elek Filtre Basınç Regülatörü Ana boru hattı Manifold boru hattı S 3 S 0 S 2 S 4 S 1 S 3 S 2 S 3 S 4 S 1 S 4 S 1 S 0 S 2 S 0 Şekil 3.3. Deneme deseni

18 Arazi çalışmalarında uygulanan yöntemler Toprak ve su örneklerinin alınması Denemelere başlamadan önce, araştırma alanı topraklarının fiziksel özellikleri ve verimlilik değerlerini belirlemek amacıyla 2 farklı noktada 120 cm derinliğe kadar toprak profilleri açılarak 030, 3060, 6090 ve cm toprak katmanlarından bozulmuş ve bozulmamış toprak örnekleri alınmıştır. Bozulmamış toprak örneklerinden hacim ağırlığı ve tarla kapasitesi, bozulmuş toprak örneklerinden ise solma noktası ve bünye sınıfı değerleri belirlenmiştir (Blake 1965, Benami ve Diskin, 1965). Araştırma alanı topraklarının verimlilik analizleri için ise 020 ve 2040 cm derinlikten bozulmuş toprak örnekleri alınmıştır. Araştırmada kullanılan sulama suyu özelliklerini belirlemek amacıyla su örneği alınmıştır (Ayyıldız, 1990) Toprağın su alma hızının ölçülmesi Toprağın su alma hızının saptanmasında, gerek uygulama kolaylığı gerekse kısa sürede sonuç vermesi nedeniyle çift silindirli infiltrometre yöntemi uygulanmıştır. Yöntemin uygulanmasında Yıldırım da (1993) belirtilen ilkelere uygun biçimde ölçmeler yapılmış ve değerlendirilmiştir Tarım tekniği Deneme alanı buğday hasadından sonra pulluk ile derin sürülerek, ilkbaharda da toprak tavda iken çizel pulluk ve yaylı tırmık ile işlenerek fide dikimi için hazırlanmıştır. Fidelerin yetiştirilmesi: Fide harcı 2:2:1 oranı göz önüne alınarak (2 birim yanmış elenmiş hayvan gübresi, 2 birim tarla toprağı, 1 birim elenmiş ince kum) hazırlanıp 12,5 x 15 cm ebadındaki siyah fide yetiştirme torbalarına, üstten 2 cm çanak kalacak şekilde, elle orta sertlikte doldurulmuştur. Fide torbası alt köşelerinden dren deliği açılmıştır. Bu şekilde hazırlanan fide torbalarına parmakla bir boğum olacak şekilde 22,5 cm tohum yatağı açılıp, tohum atılarak normal sıkılıkta kapatılmıştır.

19 19 Daha sonra sulanan fidelerin üzerleri 0,35 mm kalınlığında PE örtü ile 60 cm yüksekliğinde yarım daire oluşturacak şekilde kapatılmıştır. Tohum çıkışı sağlandıktan sonra, örtü gündüzleri iki ucundan açılarak, fazla ısıdan dolayı yanma riski ortadan kaldırılıp, fideler havalandırılmıştır. Fide torbalarında çıkan otlar elle ayıklanıp, sulamaları gerektiği şekilde yapılmış 6 Mayıs 2001 tarihi itibariyle 1215 cm fide boyu elde edilmiştir. Bu tarih itibariyle bölgenin ilkbahar geç donları tehlikesinin tamamen ortadan kalktığı düşünülerek fide dikimi yapılmıştır. Verimlilik analizi sonuçlarına göre, ekim öncesi 20 kg/da ( ) kompoze gübre toprağa karıştırılmıştır. Bitkiler 3035 cm olduğunda sıra araları çapa makinasıyla, sıra üzerleri ise elle çapalanarak yabancı ot mücadelesi yapılmıştır. Daha sonra parsel başlarına 2,20 m uzunluğunda kazıklar çakılarak, üç sıra tel çekilip (yerden 0,601,201,80 m yüksekliklere) gerdirilmiştir. Bitkilerin bağlanacağı PE ipler bitki kökünden itibaren boğmayacak şekilde bağlanıp sırasıyla tellere bağlanmıştır. Bitki büyüdükçe bu ip etrafında döndürülerek dik durması sağlanmıştır. Ayrıca bitki koltukları 57 cm boylarında iken alınıp tek gövde korunmuştur. Hasat işlemi; meyveler hasat olgunluğuna geldikçe yaklaşık haftada bir olmak üzere toplam 16 hasat yapılmıştır. Hasat sırasında her parselden alınana meyve adedi, çapı, ağırlığı ölçülmüştür. Kuru madde oranı tayini ve titre edilebilir asitliğin belirlenmesi 8 Ağustos ta yapılan hasattan elde edilen meyvelerden yapılmıştır Sulama Deneme parsellerine sulama suyu, damla sulama sistemi ile uygulanmıştır. Lateraller her bir bitki sırasına bir adet gelecek biçimde yerleştirilmiştir. Sistemde, infiltrasyon ve toprak bünye sınıfına göre seçilen 4 L/h debili inline damlatıcılar 0,40 m ara ile kullanılmıştır. Her sulamada uygulanacak sulama suyunun belirlenmesi için, toplam büyüme mevsimi boyunca bitki su ihtiyacının tam olarak karşılandığı S 3 konusundaki mevcut nem devamlı olarak izlenmiştir. Bu konuda, kullanılabilir su tutma kapasitesinin yaklaşık olarak %50 si tüketildiğinde sulamalara başlanmış ve 90 cm toprak derinliğindeki nemi tarla kapasitesine çıkaracak kadar sulama suyu uygulanmıştır (Doorenbos ve Pruitt, 1977). Diğer parsellerdeki sulamalar, deneme konularının

20 20 gerektirdiği biçimde yürütülmüş ve uygulanacak sulama suyunun belirlenmesinde ise S 3 konusundaki ölçümler dikkate alınmıştır Topraktaki nem miktarının belirlenmesi Toprak nemini belirlemek amacıyla nötronmetre kullanılmıştır. Denemelere başlamadan önce aletin kalibrasyon eğrileri hazırlanmıştır. Bu amaçla, deneme alanında 2 x 2 m boyutlarında kenarı seddelerle çevrilmiş, tabanı eğimsiz bir havuz oluşturulmuştur (Şekil 3.5). Havuzun içerisine iki adet alüminyum tüp 120 cm derinliğe kadar çakılmıştır. Havuza doygun hale gelinceye kadar su uygulanmış ve yüzey buharlaşmasını engellemek için üzeri naylon örtü ile kaplanmıştır. Üç gün sonra toprak yaklaşık tarla kapasitesi civarında iken havuzdan toprak burgusu ile her bir 30 cm lik katmandan örnekler alınırken aynı anda örneklerin alındığı derinliklerde nötronmetre okumaları yapılmıştır. Bu okumalar 20 gün süreyle havuz içerisindeki toprak yaklaşık olarak solma noktası değerine yaklaşıncaya kadar devam etmiştir. Alınan örneklerden gravimetrik yöntemle belirlenen nem değerleri ve nötronmetre okumalarından yararlanarak kalibrasyon eğrileri hazırlanmıştır (Şekil 3.6, 3.7, 3.8). Topraktaki mevcut nem miktarı, cm derinlikte her bir 30 cm toprak katmanı için nötronmetre ile belirlenmiştir. Bunun için her bir deneme parseline 120 cm derinliğe kadar alüminyum ölçüm tüpleri çakılmış ve alet bu tüplerin üzerine yerleştirilerek her bir 30 cm lik toprak katmanı için okumalar yapılmış, kalibrasyon eğrilerinden yararlanarak nem değerleri elde edilmiştir. Ancak, 030 cm lik üst toprak katmanında toprak yüzeyine olan radyoaktif sızıntı nedeniyle sağlıklı sonuçlar alınamadığından, bu katmandaki nem değerleri gravimetrik yöntemle belirlenmiştir. 1m 0,75m 0,50m 0,75m 1m Şekil 3.4. Nötronmetre kalibrasyon havuzu

21 21 Kuru ağırlık yüzdesi cinsinden nem değeri (%) 28,00 26,00 24,00 22,00 20,00 18,00 PW = 75,58CR 22,24 R 2 = 0,55* 16,00 14,00 12,00 10,00 0,56 0,58 0,60 0,62 0,64 0,66 Gerçek okuma/standart okuma Şekil 3.5. Nötronmetrenin 3060 cm toprak derinliği için elde edilen kalibrasyon eğrisi ve eşitliği Kuru ağırlık yüzdesi cinsinden nem değeri (%) 28,00 26,00 24,00 22,00 20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 PW = 66,676CR 17,213 R 2 = 0,48** 10,00 0,56 0,57 0,58 0,59 0,60 0,61 0,62 0,63 0,64 0,65 Gerçek okuma/standart okuma Şekil 3.6. Nötronmetrenin 6090 cm toprak derinliği için elde edilen kalibrasyon eğrisi ve eşitliği

22 22 Kuru ağırlık yüzdesi cinsinden nem değeri (%) 28,00 26,00 24,00 22,00 20,00 18,00 16,00 14,00 PW = 77,127CR 24,231 R 2 = 0,58* 12,00 10,00 0,57 0,58 0,59 0,60 0,61 0,62 0,63 0,64 0,65 Gerçek okuma /standart okuma Şekil 3.7. Nötronmetrenin cm toprak derinliği için elde edilen kalibrasyon eğrisi ve eşitliği Farklı katmanlar için elde edilen kalibrasyon eğrileri homojen olmadığı için her bir katman için farklı eğri kullanılmıştır. Elde edilen toprak nem değerlerinin 0 90 cm deki değerleri uygulanacak sulama suyu miktarının belirlenmesinde, 0120 cm deki değerleri ise bitki su tüketiminin belirlenmesinde kullanılmıştır Laboratuar çalışmalarında uygulanan yöntemler Toprağın sulama uygulamalarında kullanılacak fiziksel özelliklerini saptamak amacıyla 0 30, 30 60, 60 90, cm toprak derinliklerinden alınan bozulmuş toprak örneklerinde, toprak bünyesi, hidrometre metodu ile bünye sınıflandırma üçgeninden yararlanılarak belirlenmiştir (Bouyoucous, 1951, Millar ve ark., 1966). Solma noktası değerleri ise membranlı basınç aleti kullanılarak saptanmıştır. Bozulmamış toprak örneklerinden toprağın hacim ağırlığı ve tarla kapasitesi değerleri belirlenmiştir (Sönmez ve Ayyıldız,1964). Toprağın verimlilik analizlerini saptamak amacıyla 0 20 ve cm toprak katmanlarından alınan bozulmuş toprak örnekleri analiz edilmiştir (Sönmez ve Ayyıldız 1964, Güngör ve Yıldırım, 1989).

23 23 Sulama suyu kalite analizleri ise Ayyıldız (1990) da ayrıntıları ile verilen esaslara göre yapılmıştır. Nötronmetre kalibrasyon havuzundan toprak burgusuyla alınan toprak örneklerinin nem değerleri gravimetrik yöntemle belirlenmiş ve aynı derinliklerde yapılan nötronmetre okumaları ile elde edilen nem değerleri kullanılarak, 30 cm lik toprak katmanları için nötronmetre kalibrasyon eğrileri hazırlanmıştır Verim ve verim öğelerinin belirlenmesi Her bir deneme parselinde kenar etkileri bırakılarak hasat parseli içerisinde kalan meyveler hasat olgunluğunda toplanmıştır. Meyveler Anonymous (1969) da belirtildiği şekilde çaplarına göre ayrılmış ve hangi çapta kaç meyve hasat edildiği tesbit edilmiştir. Meyve suyunda eriyebilir kuru madde miktarı refraktometre aracı ile Anonymous (1989) da belirtilen esaslara göre, titre edilebilir asitlik miktarı ise Karaçalı (1990) da belirtilen esaslara göre saptanmıştır Büro çalışmalarında uygulanan yöntemler Damla sulama sisteminde damlatıcı aralığının saptanması Lateral boru hattı boyunca damlatıcı aralığı; q S d = 0,9 (3.1) I eşitliği ile belirlenmiştir (Papazafiriou, 1980). Eşitlikte; S d : Damlatıcı Aralığı, m, q: Damlatıcı debisi, L/h, I: Toprağın su alma hızı, mm/h tir Sulama zamanı, uygulanacak sulama suyu miktarı ve sulama süresinin saptanması Sulama zamanın belirlenmesinde topraktaki nem miktarı değişimi esas alınmıştır. S 3 konusunda sulamada ıslatılacak toprak derinliği olarak, domates bitkisinin etkili kök derinliği olan 90 cm lik katman alınmıştır. Anılan konuda etkili kök

24 24 derinliğinde kullanılabilir su tutma kapasitesinin yaklaşık %50 si tüketildiğinde sulamalara başlanmıştır. Toprak nemi ölçmeleri ekim ile başlamış ve tüm büyüme periyodunca devam etmiştir. Her sulamada uygulanacak net sulama suyu miktarı ; d n = (TK MN). 100 γ t.d. P (3.2) eşitliği ile hesaplanmıştır (Güngör ve Yıldırım, 1989). Eşitlikte; d n : Her sulamada uygulanacak net sulama suyu miktarı, mm, TK: Tarla kapasitesi, %, MN: Mevcut nem, %, γ t : Toprağın hacim ağırlığı, g/cm 3, D: Etkili kök derinliği, mm, P: Islatılan alan yüzdesi, % değerlerini göstermektedir. Eşitlikte yer alan ıslatılan alan yüzdesi ise; 2S d P =. 100 S + S sd sg (3.3) biçiminde hesaplanmıştır (Güngör ve Yıldırım, 1989). Eşitlikte; P: Islatılan alan yüzdesi, %, S d : Damlatıcı Aralığı, m, S sd : Dar lateral aralığı, m, S sg : Geniş lateral aralığı, m, değerlerini göstermektedir. Damlatıcı aralığı (S d ), damlatıcı debisi (q = 4 L/h) ve toprağın su alma hızı (I = 20 mm/h) değerlerinin 3.1 no lu eşitlikte kullanılmasıyla 0.40 m olarak hesaplanmıştır. Bu koşullarda, Güngör ve Yıldırım (1989) ın belirttiği üzere bitki sıra aralığı (0.50 m), damlatıcı aralığından (0.40 m) büyük olduğundan her bitki sırasına bir

25 25 lateral döşenmiş ve yakın sıra lateral aralığı (0.50 m), uzak sıra lateral aralığı (1.10 m) olmuştur. Bu koşullarda ıslatılan alan yüzdesi 3.3 nolu eşitlik yardımıyla P = %50 olarak bulunmuştur. Damla sulama yöntemi ile sulanan parsellerde mm cinsinden hesaplanan net sulama suyu miktarı sulama süresine çevrilmiştir. Sulama süresinin hesaplanmasında; T = A.d n (3.4) q.n eşitliği kullanılmıştır. Eşitlikte; T: Sulama süresi, h, d n : Her sulamada uygulanacak net sulama suyu miktarı, mm, A: Sulanacak parselin alanı, m 2, q: Damlatıcı debisi, L/h, N: Parseldeki damlatıcı sayısı, adet değerlerini göstermektedir. Bitki su tüketimi 120 cm toprak derinliğindeki su dengesi esasına göre; ET = d 1 +P+Id 2 (3.5) eşitliği ile hesaplanmıştır. Eşitlikte; ET: Bitki su tüketimi (mm), d 1 : Periyot başlangıcındaki toprak nemi (mm/120 cm), P: Periyot boyunca düşen yağış miktarı (mm), I : Periyot boyunca uygulanan sulama suyu miktarı (mm), d 2 : Periyot sonundaki toprak nemi (mm/120cm) değerlerini göstermektedir. Elde edilen bu değerler, dikkate alınan periyodun gün sayısına bölünerek günlük ortalama bitki su tüketimi değerleri bulunmuştur.

26 Su verim ilişkileri Araştırmada deneme konularından elde edilen verim ve su tüketimleri arasındaki ilişkiler, ikinci bölümde ayrıntısı ile açıklanan Stewart modeli esas alınarak belirlenmiştir. Su stresinin verim üzerindeki etkisini belirleyebilmek için, oransal su tüketimi açığı ile oransal verim azalması arasındaki ilişkiyi gösteren suverim ilişkisi yöntemi, aşağıdaki eşitlik ile açıklanabilir (Doorenbos ve Kassam 1979, Korukçu ve Kanber 1981, Delibaş 1994). Y a ET = a 1 k y. 1 (3.6) Ym ETm Eşitlikte; Ya: Gerçek verim (kg/da), Ym: Maksimum verim (kg/da), Y Y a m : Oransal verim, Y a 1 : oransal verim azalması, Ym k y : Su verim ilişkisi faktörü, ET a : Gerçek bitki su tüketimi (mm), ET m : Maksimum bitki su tüketimi (mm), ET ET a m : Oransal bitki su tüketimi, ET a 1 : Oransal bitki su tüketimi açığı ETm değerlerini göstermektedir.

27 Su kullanım randımanlarının saptanması Deneme konularına göre sulama suyu kullanım ve su kullanım randımanları aşağıdaki eşitlikler yardımıyla saptanmıştır (Orta ve ark.,2002). IWUE = Y i Y I ni (3.7) WUE = ET Y (3.8) Eşitliklerde ; IWUE : Sulama suyu kullanım randımanı ( kg/m 3 ), WUE : Su kullanım randımanı ( kg/m 3 ), Y i : Sulanan konudan elde edilen meyve verimi (kg/da), Y ni : Sulama suyu uygulanmayan konudan elde edilen meyve verimi (kg/da), I : Uygulanan toplam sulama suyu miktarı (mm), Y : Meyve verimi (kg/da), ET : Ölçülen mevsimlik bitki su tüketimi (mm) dir İstatistiksel analizler Deneme konularında elde edilen, meyve verimi, meyve çapı, meyve adedi, kuru madde oranı, asitlik değerleri arasıdaki farklılıklar varyans analizi ile, konuların sınıflandırılması LSD testiyle, sulama suyu ve bitki su tüketimi ile meyve verimi arasındaki ilişkiler regresyon eşitlikleri ile belirlenmeye çalışılmıştır (Yurtsever 1984, Düzgüneş ve ark., 1987).

28 28 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Bu bölümde, araştırma alanı topraklarının fiziksel ve kimyasal özelliklerine ilişkin sonuçlar, sulama suyu kalite analiz sonuçları, uygulanan sulama suyu miktarları ve ölçülen bitki su tüketimi sonuçları, deneme konularından elde edilen verim ve verim öğelerine ilişkin sonuçlar ile k y su verim ilişkisi faktörüne ilişkin sonuçlar verilmiş ve değerlendirilmiştir Toprak ve Su Örnekleri Analiz Sonuçları Toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri Deneme alanı toprağına ilişkin bünye sınıfı, hacim ağırlığı, tarla kapasitesi, solma noktası ve kullanılabilir su tutma kapasitesi değerleri Çizelge 4.1 de, kimyasal özelliklere ilişkin su ile doygunluk, toplam tuz, ph, kireç yüzdesi, fosfor ve potasyum miktarı ile organik madde sonuçları Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Deneme alanı topraklarının fiziksel özellikleri Profil Bünye Hacim Tarla Kapasitesi Solma Noktası KSTK Derinliği (cm) Sınıfı Ağırlığı (g/cm 3 ) (%) (mm) (%) (mm) (%) (mm) 030 C 1,47 28,69 126,52 16,91 74,57 11,78 51, C 1,57 28,16 132,63 17,41 82,00 10,75 50, C 1,59 28,72 136,99 18,26 87,10 10,46 49, C 1,60 28,49 136,75 18,46 88,61 10,03 48, ,14 243,67 152, ,89 332,28 200,61

29 29 Çizelge 4.2. Deneme alanı topraklarının kimyasal özellikleri Profil Su ile Toplam Kireç Fosfor Potasyum Organik Derinliği (cm) Doygunluk (%) Tuz (%) ph CaCO 3 (%) P 2 O 5 (kg/da) K 2 O (kg/da) Madde (%) ,081 7,7 3,30 4,50 78,4 1, ,090 7,7 3,40 3,68 60,8 1,26 Çizelge 4.1 den izleneceği gibi tüm katmanlardaki toprak bünye sınıfı kildir. Deneme alanında 120 cm toprak derinliğinde tarla kapasitesi değerleri %28,16 %28,72 solma noktası değerleri %16,91 %18,46 arasında değişmiştir. Kullanılabilir su tutma kapasitesi 152,47 mm/90 cm olarak hesaplanmıştır. Toprakların verimlilik analizi sonucunda, deneme alanında 40 cm toprak derinliğinde toplam tuz %0,081 0,090, ph 7,7, kireç %3,3 3,4 olarak bulunmuştur. Elde edilen sonuçlardan da anlaşılacağı gibi, deneme alanındaki topraklar fiziksel ve kimyasal özellikleri açısından sorunsuz topraklardır Sulama suyu analizi Yapılan analizler sonucunca denemede kullanılan sulama suyuna ilişkin kalite sınıfı T 3 S 1 olarak elde edilmiş ve fizyolojik kuraklık oluşturabilecek düzeyde bir sorun görülmemiştir Uygulanan sulama suyu miktarları ve ölçülen bitki su tüketimi sonuçları Deneme konularına uygulanacak sulama suyu miktarının belirlenmesinde, yöntem kısmında açıklandığı gibi bitki su ihtiyacının tam olarak karşılandığı S 3 konusunda mevcut nem devamlı olarak izlenmiş ve kullanılabilir su tutma kapasitesinin yaklaşık olarak %50 si tüketildiği zaman sulamalara başlanmıştır. Sulamalar 90 cm etkili kök derinliğindeki nem değerini tarla kapasitesine çıkaracak biçimde yapılmıştır.

30 30 Diğer konulara verilen sulama suyu miktarları S 3 konusuna uygulanan sulama suyu miktarı dikkate alınarak hesaplanmış ve parsellere uygulanmıştır. Bitki su ihtiyacının tam olarak karşılandığı S 3 konusunda 90 cm toprak katmanında ölçülen mevcut nem değerleri ve bu değerlere göre uygulanan sulama suyu miktarları Çizelge 4.4 te verilmiştir. Çizelgeden de izlenebileceği gibi, adı geçen deneme konusuna mm arasında değişen 13 adet sulama ile toplam mm, S 1, S 2 ve S 4 deneme konularına ise sırasıyla toplam , ve mm sulama suyu uygulanmıştır. Ayrıca, her bir deneme konusu için sulama öncesi ölçülen nem değerleri, uygulanan sulama zamanını gösteren grafikler Şekil 4.1, 4.2, 4.3, 4.4 ve 4.5 te verilmiştir. Şekiller incelendiğinde; adı geçen konularda, istenilen büyüme periyotlarında bitkinin su stresine girdiği görülebilir. Bitkinin büyüme periyodunun son aşamalarında, toprak neminin solma noktasının altına düşmesine karşın yaşam fonksiyonlarını devam ettirmesi, bitkinin derin köklü olmasına ve su stresine dayanıklılığına bağlanabilir.

31 31 Çizelge 4.3. S 3 konusunda uygulanan sulama suyu miktarları (mm) Sulama no Sulama tarihi Sulama öncesindeki toprak nemi (mm/90cm) Uygulanan sulama suyu miktarı (mm) Islatılan alan yüzdesine göre uygulanan sulama suyu miktarı (mm) Toplam

32 Sulamalar 32 Mevcut nem (mm/90cm) Mayıs 28 Mayıs 8 Haziran 15 Haziran 25 Haziran 1 Temmuz 9 Temmuz 16 Temmuz 23 Temmuz Mevcut nem TK SN Ry=0,50 Şekil 4.1. Tüm büyüme mevsimi boyunca su kısıdı yapılmayan S 3 konusunda sulama başlangıcındaki nem değişimleri 30 Temmuz 5 Ağustos 14 Ağustos 20 Ağustos 29 Ağustos 11 Eylül 24 Eylül 2 Ekim 15 Ekim 23 Ekim Mevcut nem (mm/90cm) Mevcut nem 75 TK 50 SN Ry=0, Mayıs 28 Mayıs 8 Haziran 15 Haziran 25 Haziran 1 Temmuz 9 Temmuz 16 Temmuz 23 Temmuz 30 Temmuz 5 Ağustos 14 Ağustos 20 Ağustos 29 Ağustos 11 Eylül 24 Eylül 2 Ekim 15 Ekim 23 Ekim Şekil 4.2. Tüm büyüme mevsimi boyunca sulama yapılmayan S 0 konusunda nem değişimleri

33 Mevcut nem (mm/90cm) Mevcut nem (mm/90cm) Şekil 4.4. S2 konusundaki nem değişimleri 17 Mayıs 28 Mayıs 8 Haziran 15 Haziran 25 Haziran 1 Temmuz 9 Temmuz 16 Temmuz 23 Temmuz 30 Temmuz 5 Ağustos Ry=0,50 SN TK Mevcut nem Şekil 4.3. S1 konusundaki nem değişimleri 17 Mayıs 28 Mayıs 8 Haziran 15 Haziran 25 Haziran 1 Temmuz 9 Temmuz 16 Temmuz 23 Temmuz 30 Temmuz 5 Ağustos Ry=0,50 SN TK Mevcut nem Ağustos 14 Ağustos 20 Ağustos 20 Ağustos 29 Ağustos 29 Ağustos 11 Eylül 11 Eylül 24 Eylül 24 Eylül 2 Ekim 2 Ekim 15 Ekim 15 Ekim 23 Ekim 23 Ekim

34 34 Mevcut nem (mm/90cm) Mevcut nem TK SN Ry=0,50 17 Mayıs 28 Mayıs 8 Haziran 15 Haziran 25 Haziran 1 Temmuz 9 Temmuz 16 Temmuz 23 Temmuz 30 Temmuz 5 Ağustos 14 Ağustos 20 Ağustos 29 Ağustos 11 Eylül 24 Eylül 2 Ekim 15 Ekim 23 Ekim Şekil 4.5. S 4 konusundaki nem değişimleri Deneme konularından; tüm büyüme mevsimi boyunca 120 cm toprak derinliğinde ölçülen nem değerleri, ölçülen yağış değerleri, uygulanan sulama suyu miktarları ve bu değerlere göre hesaplanan bitki su tüketimi değerleri Çizelge 4.5, 4.6, 4.7, 4.8 ve 4.9 da verilmiştir. Bitki su tüketimi hesaplarında etkili kök bölgesi altına sızabilecek su miktarını da değerlendirebilmek için 120 cm toprak katmanında ölçülen nem değerleri dikkate alınmıştır. Ayrıca, deneme süresince düşen yağışın tamamı etkili yağış olarak alınmıştır. Çizelgeler incelendiğinde, bitki su ihtiyacının tamamının karşılandığı S 3 deneme konusunda bitki tüm büyüme mevsimi boyunca toplam mm su tüketmiştir. Bu değer, Trakya Bölgesinde ve ülkemizde daha önce yapılmış olan çalışmalar ile paralellik göstermektedir. İstanbulluoğlu ve Kocaman(1996), Tekirdağ koşullarında yürüttüğü çalışmada, domatesin mevsimlik bitki su tüketimini mm arasında ölçmüştür.