Devlet Sulama Şebeketerinde Ayl ık Su Temini Oran ı n ın Belirlenmesi

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 1997, 3 (2) Devlet Sulama Şebeketerinde Ayl ık Su Temini Oran ı n ın Belirlenmesi Mevlüt BEYRiBEY 1 F. Kemal SÖNMEZ' Belgin ÇAKMAK 1 Mehmet OĞUZ 1 Geli ş Tarihi : Özet: Su kaynaklar ı projelerinin geliştirilmesindeki ana amaç, suyun yeterli miktar ve kalitede, istenilen yer ve zamanda teminini güvence alt ına almak, insan ya şam ve faaliyetlerini suyun zararl ı etkilerinden korumakt ır. Bu nedenle, son y ıllarda sulama şebekelerinin etkin yönetimine ilişkin araşt ırmalara önem verilmi ştir. Çünkü, sulama şebekelerinin planlama, tasar ım uygulama ve izleme-değerlendirme a şamalar ı ile uyum göstermeyen bir su yönetimi, birçok sorunun ortaya ç ıkmas ına neden olman ın yan ında, tar ı m ı n sürdorülebilirli ğini de tehdit etmektedir. Su yönetimi performans düzeyini belirlemeye yönelik birbiri ile ili şkili olan göstergeler; su kullan ım, tar ımsal, ekonomik, sosyal ve çevresel etkinlik göstergeleridir. Su kullan ım göstergelerinden birisi de ayl ık su temini orantd ır. Bu çal ışmada, DSI taraf ından işletilen sulama alan ının %85' ini temsil eden 119 sulama şebekesine ilişkin ayl ık su temini oranlar ı, sulaman ın en yoğun olduğu haziran, temmuz ve a ğustos aylar ı için s ıras ıyla net su ihtiyac ına göre ortalama 1.73 ( ), 1.86 ( ) ve 2.02 ( ), toplam sulama ihtiyac ına göre ise ortalama 0.89 ( ), 0.95 ( ) ve 1.03 ( ) olarak belirlenmi ştir. Anahtar kelimeler: Sulama şebekesi, performans, su temini oran ı, su kullan ım etkinliği. Determination of the Monthly Water Supply Ratio in State Irrigation Schemes Abstract: The aim in development of water resource projects, is not only to supply the water in desired quantities, when and where we need it, and in acceptable quality, but also to protect the human life and his activities against to the disasters affects of water. For this reason, more attention has been paid on the research studies related to the efficient management of irrigation schemes, recently. Since, the water management, which is not in accord with irrigation system planning, design and construction, applicatlon and monitoring- evaluation phases, results in many problems and makas the sustainable agriculture difficult. The indicators which are related with each others determine the level of water management performance. These indicators can be grouped in terms of water use, agricultural, economical, social and environmental efficiency. One of the water use efficiency indicators is known as the water supply ratio. In this study, 119 irrigation schemes are investigated which is representing 85% of the irrigation area operated by DSI water supply ratios belonging the irrigation schemes have been calculated for June, July and August which is peak period, average respectively as to net irrigation requirement 1.73 ( ), 1.86 ( ) and 2.02 (0.79,3.34), however as to gross irrigation requirement 0.89 ( ), 0.95 ( ) and 1.03 ( ). Key words: Irrigation scheme, performance, water supply ratio, water use efficiency. Giriş Türkiye' de tar ımsal üretimin çe şitlendirilmesine ve verimlili ğin artt ı r ılmas ına yönelik çabalarda, sulama önemli rol oynamaktad ı r. Sulama ayn ı zamanda, k ı rsal alanda ya şayanlar ın gelirlerinin yükseltilmesi ve ülkenin özellikle az geli şmi ş bölgelerinde ekonomik etkinliklerin artt ı r ılmas ı için olanaklar sa ğlamaktad ır. Tüm bunlara karşı l ık Türkiye' de bugüne kadar mevcut sulama teknolojilerine ve sulamaya ayr ılabilir su kaynaklar ı potansiyeline göre, 1996 y ı l ı itibariyle, sulamaya aç ı lan brüt 4.47 milyon hektar arazi, ekonomik sulanabilir olarak nitelenen 8.50 milyon hektar arazinin %53' ünü oluşturmaktad ır (Anonim, 1996). Ayr ıca su kaynaklar ı n ı n ancak %30' unun developman ı gerçekle ştirilmi ştir. 40 y ı ldan beri developman ı n ı tamamlayamam ış sulama şebekeleri bulunmaktad ır. Büyük şebekelerde sulama oran ı ortalama %66 olup küçük şebekeler için ise sa ğ l ı kl ı bir istatistiki veri bulunmamaktad ı r (Anonim, 1994). Görüldü ğü gibi sulanabilir arazilerimizin varl ığı ve potansiyel kaynaklar ı m ız dikkate al ı nd ığında, bugüne kadar yap ılan yat ı r ımlardan optimum kaynak kullan ı m ı na ula şı l ıp ula şılamad ığı sorusu kar şı m ıza ç ı kmaktad ı r. Olumsuz yakla şımlardan uzakla şı rsak sulama alt sektörüne yap ı lan yat ı r ı mlar ın ülkemiz tar ı m ına büyük katk ı lar yapm ış oldu ğunu söyleyebiliriz. Ancak sonuçlar ı n var ı lmas ı gereken noktadan uzak oldu ğu da bir ba şka gerçektir. Türkiye' de tar ımsal üretimin artt ı r ılmas ında önemli bir yeri olan sulama geli ştirme projelerinin planlamas ında öngörülen hedeflere ula şılabilmesi için, yürütülen çal ışmalar ı n ve halk ın görü şlerinin belli aral ı klarla izlenip değerlendirilmesi gerekmektedir. Özellikle ülkemizde toplam kullan ılan su miktar ı n ın %76's ı n ın sulama amaçl ı oldu ğu dü şünülürse, bu tür bir izleme-de ğerlendirme sisteminin önemi daha da artrnaktad ı r. Çok de ğ işik alanlarda ve sürekli de ğ işebilen toplum ihtiyaçlar ı n ı n karşılanmas ı için geli şmiş ve geli şmekte olan ülkeler milli gelirlerinden do ğal kaynaklar ın geli ştirilmesine yönelik önemli paylar ay ırmaktad ırlar. Her konuda uzman kadrolar ın olu şturuldu ğu ve parasal kayna ğı n gerekli oldu ğu tüm geli ştirme a şamalar ında, toplumsal kat ı l ı m ın sa ğ lanabildiği gelişmi ş ülkelerde sorunun çözümü daha kolay olmakta, insan gücü, Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ımsal Yap ılar ve Sulama Bölümü - Ankara

2 34 TARIM BILIMLERI DERGISI 1997, Cilt 3, Say ı 2 parasal kaynak ve kat ı l ı m ı n k ı s ıtl ı oldu ğ u ülkelerde ise sorunun çözümü daha da karma şı k hale gelmektedir. Geli şmi ş ülkeler tar ı mla u ğ ra şan nüfuslar ı n ı h ızla a şa ğı ya çekerken, tar ı m ı n GSMH içindeki oran ı n ı ve ekonomiye katt ığı değeri de çarp ı c ı bir şekilde artt ı rm ışlard ı r. Bu sadece çok yüksek girdi kullan ı m ı sonucu değ ildir. Burada geli ş mi ş ülkelerin su ve toprak kaynaklar ı n ı geli ştirmede izledikleri ve sürekli güncelle ştirdikleri tutarl ı politikalar belirleyici olmu ştur. Ülkemizde sulama 1954 y ı l ı ndan beri baz ı kamu kurulu ş lar ı taraf ı ndan belirli fiziki su tutma yap ı lar ı ve su da ğıtım ünitelerinin in şas ı ndan ibaret olan bir mühendislik yakla şı m ı olarak görülmü ştür. Ancak son y ı llarda, günümüzde geçerli olan kat ı l ı mc ı yönetim kavram boyutunu yakalamak için çaba gösterildi ğ i gözlenmektedir. Bir sulama sistemi teknik ve ekonomik olarak arzu edilen ihtiyaçlara cevap verecek şekilde kurulduktan sonra, sistemin ekonomik ömrü boyunca en rantab ı l şekilde i ş letimi, bak ı m ı ve yönetimi önem kazanmaktad ı r. İşte bu a şamada sulama şebekelerinin iyi organize olmu ş bir izleme ve De ğ erlendirme Sistemi alt ı nda performans göstergeleri ile sorgulan ı p daha iyi i ş letimi, bak ı m ı ve yönetilmesi ön plana ç ı kmaktad ı r. Sulama sistem performans ı n ı n belirlenmesine yönelik birbiri ile ili şkili olan göstergeler, suyun kaynaktan bitki kök bölgesine kadar olan iletim, da ğıt ı m ve uygulama i ş lemlerini içeren su kullan ı m etkinli ğ i, tar ı msal faaliyetleri kapsayan tar ı msal etkinlik ve sulu tar ı m ı n sürdürülebilirli ğ i uygulamalar ı n ı içeren ekonomik, sosyal ve çevresel etkinlik göstergeleri olarak grupland ı r ı labilir (Beyribey ve Ark. 1995). Bu çal ışmada, DS İ taraf ı ndan in ş a edilen ve i ş letilen 21 bölgeye ait 119 sulama ş ebekesinde, y ı llar ı itibariyle sulaman ı n en yo ğ un oldu ğ u haziran, temmuz ve a ğ ustos aylar ı dikkate al ı narak, su kullan ı m etkinli ğ i göstergelerinden biri olan ayl ık su temini oran ı belirlenmi ştir. Materyal ve Yöntem Sulama şebekeleri Bu çal ış mada DS İ taraf ı ndan in şa edilen ve i ş letilen toplam sulama alan ı n ı n %85' ine kar şı l ı k gelen 119 sulama şebekesi materyal olarak al ı nm ışt ı r (Çizelge 1). Veri toplama Sulama şebekelerine ili ş kin y ı llar ı na ait şebekeye sapt ı r ı lan su, bitki da ğı l ı m ı, sulanan alan, planlamada önerilen rand ı man de ğ erleri DS İ ' ce i ş letilen sulama tesisleri de ğ erlendirme raporlar ı ndan al ı nm ışt ı r (Anonim, ). Bitki su tüketimi hesaplamalar ı nda yararlan ı lan ve her proje alan ı için planlamada önerilen meteoroloji istasyonlar ı na ait ortalama s ı cakl ı k, nisbi nem, rüzgar h ız ı, güneşlenme ve ya ğış de ğ erleri Meteoroloji Genel Müdürlü ğ ü kay ıtlar ı ndan al ı nm ışt ı r. Ayr ı ca her sulama şebekesi için bitki geli şme dönemi uzunlu ğ u, ekim ve hasat tarihleri DS İ Bitki Su Tüketimi Rehberinden (Özgenç ve Erdo ğan 1988), bitki katsay ı lar ı ise Güngör ve Y ı ld ı r ı m (1989), Doorenbos ve Pruitt (1977), Doorenbos ve Kassam (1979y dan al ı nm ışt ı r. Yöntem Sulama ş ebekelerinde su kullan ı m etkinli ğ i göstergelerinden birisi olan ayl ı k su temini oran ı (STOa) a ş a ğı daki şekilde hesaplanm ışt ı r. STO a Şebekeye Sapt ı r ı lan Su (m 3/ha/ay) Şebeke Su İ htiyaci (m 3/ha/ay) Bitki su tüketimi FAO taraf ı ndan önerilen (Smith, 1992) Penman-Monteith yöntemine göre, sulama suyu ihtiyac ı ve ayl ı k su temini oran ı ise olu şturulan EXCEL hesap tablolar ı yard ı m ı yla hesaplanm ışt ı r. Ayl ı k su temini oran ı n ı n hesaplanmas ı nda izlenen a şamalar Ş ekil 1' de verilmi ştir. Bulgular ve Tart ış ma DS İ taraf ı ndan i şletilen sulama şebekelerine ili şkin net ve rand ı manla düzeltilmi ş toplam sulama suyu ihtiyaçlar ı na göre hesaplanan su temini oran ı n ı n, sulaman ı n en yo ğ un oldu ğ u haziran, temmuz ve a ğ ustos aylar ı itibariyle on y ı ll ı k süreçte ( ) elde edildi ğ i en yüksek, en dü şük ve ortalama de ğerlerin, on y ı ll ı k sulanan alan dikkate al ı narak hesaplanm ış a ğı rl ı kl ı ortalama değ erleri Çizelge 2' de verilmi ştir. Toplam sulama suyu ihtiyac ı na göre, su temini oran ı n ı n l' e e ş it olmas ı ihtiyac ı karşı layacak düzeyde su sapt ı r ı ld ığı n ı, küçük olmas ı ihtiyaçtan daha az su sapt ı r ı ld ığı n ı ve büyük olmas ı ise ihtiyaçtan fazla su verildi ğ ini göstermektedir. Çizelge 2' de görüldü ğü gibi tüm bölgeler dikkate al ı nd ığı nda elde edilen ortalama de ğ erlere göre, sadece a ğustos ay ında toplam sulama suyu ihtiyac ı n ı kar şı layacak düzeyde su sapt ı r ı lmas ı na ra ğ men, haziran ay ı nda ihtiyac ı n %89' u ve temmuz ay ı nda ise %95' i kar şı lanabilmi ştir. Net sulama suyu ihtiyac ı göz önüne al ı nd ığı nda ise Türkiye' de haziran ay ı nda ihtiyac ı n 1.73 kat ı, temmuz ay ı nda 1.86 kat ı ve a ğ ustos ay ı nda 2.02 kat ı su harcand ığı izlenmektedir. Su temini oran ı n ı n elde edildi ği en yüksek ve en dü şük değerleri de geni ş bir aral ı k olu şturmaktad ı r. Örneğin tüm bölgeler gözönüne al ı nd ığı nda, toplam sulama suyu ihtiyac ı na göre elde edilen su temini oran ı n ı n en dü ş ük ve en yüksek de ğ erleri haziran ay ı için s ı ras ı yla , temmuz ay ı için ve a ğ ustos ay ı için olarak belirlenmi ştir. Net sulama suyu ihtiyac ı dikkate al ı nd ığı nda da durum de ğ i ş memekte ve bu değ erler haziran ay ı için , temmuz ay ı için ve a ğ ustos ay ı için olarak elde edilmi ş lerdir.

3 BEYRIBEY, M. ve ark. "Devlet sulama şebekelerin& ayl ık su temini oran ın ın beklenmesi' 35 Çizelge 1. Sulama şebekelerine ili şkin Özellikler Adı Degerlendirilen Şebeke Say ısı Sulama Alan ı (ha) Ad ı Değerlendirilen şebeke Say ısı Sulama Alanı (ha) BURSA KAYSERI IZMIR ANTALYA ESKIŞ EHIR Ş. URFA KONYA VAN ANKARA ISPARTA ADANA SIVAS SAMSUN K MARAŞ ERZURUM AYDIN ELAZIĞ KASTAMONU DIYARBAKIR BALIKESIR EDIRNE TOPLAM Tüm bölgeler ayr ı ayr ı ele al ı nd ığında, hesaplanan su temini oranlar ı n ı n yine geni ş bir aral ı kta değ iştiğ i gözlenmektedir. Ayr ıca net sulama suyu ihtiyac ı göz önüne al ı nd ığında, tüm bölgelerde sulaman ı n en yoğun olduğu haziran, temmuz ve a ğustos aylar ında ihtiyaçtan fazla su verildi ği anla şı lmaktad ı r. Bunun yan ı nda özellikle Izmir ve Ayd ın bölgelerinde son y ıllarda ya şanan kurakl ı k nedeniyle toplam sulama suyu ihtiyac ı n ı n diğer bölgelere göre daha az bir k ısm ı karşı lanabilmiştir. Suyun k ı s ıtl ı oldu ğu Diyarbak ı r, Ş.Urfa ve K.Mara ş gibi Güneydoğ u Anadolu bölgelerinde ise toplam sulama suyu ihtiyac ı na göre hesaplanan su temini oran ı değerlerinin dü şük oldu ğ u dikkati çekmektedir. Sonuç olarak tüm bölgeler göz önüne al ı nd ığı nda DSI taraf ından i şletilen sulama şebekelerinin haziran ay ında % 38'inde, temmuz ay ında %43'ünde ve a ğustos ay ında %62'sinde sulanan alana toplam sulama suyu ihtiyac ından daha fazla su sapt ı r ı ld ığı belirlenmi ştir. Net sulama suyu ihtiyaçlar ı dikkate al ı nd ığında ise tüm şebekelerin haziran ay ında %38'inde, temmuz ay ı nda %48'inde ve a ğustos ay ında %52'sinde net sulama suyu ihtiyac ın ı n iki kat ından fazla su verildi ği görülmektedir. Bunun sebebinin de yeterli ve uyumlu bir su yönetiminin oluşturulamamas ından kaynakland ığı n ı söylemek mümkündür. Çünkü, Levine (1982) taraf ından da belirtildiğ i gibi, net sulama suyu ihtiyac ı n ı n 2.5 kat ı n ı aşan bir su arz ı, uygun olmayan bir su yönetiminin göstergelerinden birisidir. Sulama şebekelerinde fazla su kullan ı m ı, sorunlu topraklar ı n oluşturdu ğu alanlar ın ortaya ç ıkmas ına neden olmaktad ır. Bu tür alanlarda kar şı la şılan yüksek tabansuyu, tuzluluk ve çorakla şma ilerleyen y ıllar içinde verimi h ızla dü şürmektedir. Bunun yan ında tahliyeye giden suyun artmas ı ve böylece depolanan suyun etkin kullan ılmamas ı sonucu ile karşı la şı lmaktad ı r. Su temininde amaç; istenilen zamanda, istenilen miktarda ve kalitede suyun sapt ı r ılmas ı olduğuna göre, kat ı l ı mc ı su yönetiminin geli ştirilmesine yönelik çal ışmalara gerek vard ır. Bu gereksinim dikkate al ı narak ülkemizde de 1993 y ı l ından itibaren Dünya Bankas ı n ın desteğiyle DSI taraf ından in şa edilerek i şletmeye aç ılan sulama şebekelerinin 1996 y ı l ı itibariyle %51' i kullan ıc ılara devredilmi ştir. Devredilen şebekelerde DSI taraf ından i şletilen şebekelere göre sulama oran ı daha yüksek, kullan ılan su ise yakla şı k 1000 m3/ha daha azd ı r (Anonim, ).

4 36 TARiM BILIMLERI DERGISI 1997, Cilt 3, Sayan SU KULLANIM ETKINLIĞ I Meteoroloji Veri Dosyas ı * S ı cakl ı k ( C) * Nisbi nem (%) * Rüzgar h ız ı (m/s) * Güneşlenme (h) * Yağış (mm) Bitki Veri Dosyas ı * Büyüme dönemi (gün) * Bitki katsay ısı (kc) * Ekim tarihi * Hasat tarihi Sulama Alan ı Veri Dosyas ı * Sulama alan ı (ha) * Sulanan alan (ha) * Sapt ı r ılan su (m 3fha/ay) SU YÖNETIM MODELI \N,...:120PWAT (FAO 46) Referans Bitki Su Tüketimi (mm) Bitki Su Tüketimi (mm) Sulama Suyu Ihtiyac ı (mm) HESAP TABLOSU (MS EXCEL) Ayl ı k Su Temini Oran ı Şekil 1. Ayl ı k su temini oran ı n ın hesaplanmas ında izlenen aşamalar Ara şt ı rma sonuçlar ı ve devredilen şebekelerde yap ı lan de ğerlendirmeler dikkate al ı nd ığı nda, sulama i şletmeleri yönetiminin modellenmesi üzerinde yap ı lan ara şt ı rmalara h ız vererek her bölge ve i ş letme için uygun yönetim organizasyonu seçimine yard ı mc ı olunabilir. Bununla birlikte yönetimin teknik, ve ekonomik konularda beceri ve bilgisini artt ı rmak amac ı yla eğ itim konular ı na önem verilmesi gerekmektedir. Aksi halde, tar ı m ı n sürdürülebilirli ği ve etkin su kullan ı m ı konusunda ya ş an ı lan sorunlara çözüm getirmek güçle şecektir.

5 BEYR!BEY, M. ve ark. "Devlet sulama şebekelerinde ap ı< su temini oran ı n ı n 37 Çizelge 2. Devlet sulama şebekelerinde su temini oran ı Su Temini Oran ı Sulanan Net Toplam Ad ı Alan Haziran Temmuz Ağustos Haziran Temmuz Ağustos (ha) EY ED ORT EY ED ORT EY ED ORT EY ED ORT EY ED ORT EY ED ORT Bursa İzmir , Eski şehir Konya nkara , , dana Samsun Erzurum ' Elaz ığ Diyarbak ı r Edirne Kayseri ntalya , Urfa Van , Isparta , ,11 Sivas Maraş O yd ı n astamonu , Bal ı kesir TOPLAM EY: En yüksek değer ; ED : En dü şük değer ; ORT : Ortalama değer Kaynaklar Anonim, Türkiye' de Tarla içi Geli ştirme Yat ırımlar ı ve Yönetimini inceleme Raporu. DAPTA, SU-YAPI, TEMELSU, NEDECO, Yöneticiler Için Özet, Ankara. Anonim, Devlet Su İşleri Genel Müdürlü ğü Harita!, istatistik Bülteni. DSI Genel Müdürlü ğü APK Dairesi Başkanl ığı Yay ınlar ı, Ankara. Anonim, Dsi' ce İşletilen Sulama Tesisleri Değerlendirme Raporu. DSI Genel Müdürlü ğü I şletme ve Bak ım Dairesi Ba şkanl ığı Yay ınlar ı, Ankara. Beyribey, M., I. Girgin, T. Aküzüm, A. Balaban, B. Çakmak, 1995, Sulama Sistemlerinde Performans Değerlendirmede Bir Yaklaşım. 5. Ulusal KOltürteknik Kongresi, s , Antalya. Doorenbos, J., W.O. Pruitt, Crop Water Requirements. FAO Irrigation and Drainage Paper 24, Rome. Doorenbos, J., A.H. Kassam, Yield Response to Water. FAO Irrigation and Drainage Paper 33, Rome. Güngör, Y., O. Y ı ld ır ım, Tarla Sulama Sistemleri. A.O. Ziraat Fakültesi Yay ınlar ı, 1115, Ankara. Levine, G Relative Water Supply: An Explantory Yariable For Irrigation System. Technical Report No:6, Cornell University, Ithaca, New York, USA. Özgenç, N., F.C. Erdoğan, DSi Sulamalar ında Bitki Su Tüketimleri ve Sulama Suyu ihtiyaçlar ı. DSI Genel Müdürlüğü I şletme ve Bak ım Dairesi Başkanl ığı Yay ınlar ı, Ankara Smith, M CROPWAT A Computer Program For Irrigation Planning and Management. FAO Irrigation and Drainage Paper 46, Rome.