Yafll larda Çoklu laç Kullan m : Polifarmasi

Transkript

1 DERLEME/REVIEW Akad Geriatri 2011; 3: Gelifl Tarihi/Received: 28/01/ Kabul Edilifl Tarihi/Accepted: 05/02/2010 Esin Onar, Sevgisun Kapucu Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi, Hemflirelik Bölümü, ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, Ankara, Türkiye Division of Internal Medicine Nursing, Department of Nursing, Faculty of Health Sciences, Hacettepe University, Ankara, Turkey ÖZET Polifarmasi çoklu reçete ya da fazla say da ilaç kullan m olarak tan mlanabilir. Çoklu ilaç kullan m dünyada giderek artan bir sorun olarak karfl m za ç kmaktad r. Polifarmasi tüm gruplarda görülebilmesine ra men özellikle yafll larda daha yayg nd r. Çünkü yafllanmayla birlikte bireyde görülen kronik hastal klar artmaktad r. Kronik hastal klar ise bireyin ilaç kullanma say s n ve oran n art rmaktad r. Çoklu ilaç kullan m yafll larda görülen fizyolojik, farmokinetik ve farmodinamik de iflimler nedeniyle önemle ele al nmas gereken bir durumdur. Yafllanmayla birlikte kalp, renal, karaci er ve mide gibi organ ve sistemlerin fonksiyonlar nda bozulma ve ilaç metabolizmas nda olumsuz etkilenme durumu ortaya ç kmaktad r. Ayr ca yafllanmaya ba l olarak metabolizmada ve ilaçlar n at l m nda ortaya ç kan de ifliklikler yafll larda görülen ilaç yan etki riskini art rmaktad r. Uygunsuz çoklu ilaç reçeteleme ve kullan m al flkanl klar, ilaçlara ba l morbidite ve mortalite riskini art rmaktad r. Yafll larda çoklu ilaç kullan m tedaviyi karmafl k hale getirmekte, maliyeti art rmakta ve sa l k-sosyal güvenlik sistemleri aç s ndan da sorun oluflturmaktad r. laç etkileflimlerinin ve yan etkilerinin görülme oran çoklu ilaç kullan m ile daha da artmaktad r. Polifarmasi yafll l k döneminde s k karfl lafl lan bir sorundur. Yap lan çal flmalara göre yafll lar n günlük ilaç kullan m say lar üç ve üzerindedir. Bu sorun, hekimlerin d fl nda hemflireleri ve di er sa l k çal flanlar n da ilgilendirmektedir. Bu makalenin amac ; çoklu ilaç kullan - m n n yafll l k döneminde artt n ve yafll lar üzerinde olumsuz etkileri oldu unu vurgulamak, sa l k personelinin özellikle hastan n tedavi ve bak m ndan sorumlu olan hemflirelerin dikkatini bu alana çekmektir. Anahtar Kelimeler: Yafll l k, polifarmasi, hemflirelik. ABSTRACT Polypharmacy, the concurrent use of multiple prescription or over-the-counter medications, is a growing problem in the world. Although polypharmacy may be seen in all age groups, it is a common occurrence in the elderly since chronic illnesses in this group increase in conjunction with an increase in age. In addition, an increase in chronic illnesses also increases the drug number and ratio. Polypharmacy is of greater importance because of the physiological, pharmacokinetic and pharmacodynamic changes in the elderly. With aging, organs and systems such as the heart, kidney and liver, digestive function and drug metabolism are negatively affected. Age-related alterations in metabolism and the excretion of medications increase the risk of adverse drug events in the elderly. Inappropriate polypharmacy and prescription practice entails increased burdens of impaired quality of life and drugrelated morbidity and mortality. Polypharmacy in the elderly also complicates therapy, increases cost, and is a challenge for healthcare agencies. The incidence of drug interactions and adverse reactions increases exponentially with the increase in polypharmacy. Polypharmacy is a problem that is seen frequently in the elderly, and according to studies, the drug use in the elderly is up 22 Yaz flma Adresi/Address for Correspondence Yrd. Doç. Dr. Sevgisun Kapucu Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü, ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, S hhiye Ankara/Türkiye e-posta: sevgisun@hacettepe.edu.tr

2 to three medications on average. This problem is related not only to doctors but also nurses and other health professionals. The aim of this report is to emphasize the negative effects on the elderly of increasing polypharmacy and to attract the attention of the health professionals responsible for the treatment and care of patients, especially nurses, to this important subject. Key Words: Aging, polypharmacy, nursing. Beklenen yaflam süresinin uzamas ve fertilite h z - n n azalmas ile dünya nüfusu geçen 50 y la göre daha h zl yafllanm flt r. Yap lan nüfus say m nda ülkemizde 1990 y l nda bireyin 60 yafl ve üzerinde oldu u bildirilmifltir. Türkiye nüfusu 2008 y l ndaki nüfus say m nda y ll k ortalama binde nüfus art fl ile dür ve bunun %6.8 ini 65 yafl ve üzeri nüfus oluflturmaktad r (1). Dünyadaki geliflmifl ülkelerde 65 yafl ve üzerinde 146 milyon insan oldu u tahmin edilmektedir ve bu yafl grubunun 2020 y l nda 232 milyon civar nda olaca, 2030 y l nda ise 1.4 milyara ulaflaca öngörülmektedir. Amerika Birleflik Devletleri (ABD) nde 2030 y l nda her befl kifliden birinin 65 yafl üzerinde olaca ifade edilmektedir (2). Yafll l k, yaflam sürecinin; çocukluk, gençlik, eriflkinlik gibi do al ve zorunlu bir ça d r. Beklenen yaflam süresinin uzamas, 20. yüzy lda mortalite h zlar n n azalmas ve t bbi bak mda kaydedilen yeniliklerin bir sonucudur. Toplumun bir parças olan yafll bireyin, yaflam n n bu döneminde kaliteli ve aktif bir yaflam sürmesi sa lanmal d r (3). Kronik hastal klar n prevalans n n artmas sonucunda yafll birey giderek daha fazla say da ilaç kullanmak durumunda kalmaktad r. laçlar n farmakokinetik özellikleri yaflla birlikte de iflmektedir. laçlar n emilimi, vücutta da l mlar, metabolizmalar, at l mlar ve reseptör seviyesindeki de iflikliklere ba l olarak ilaçlara verilen yan t yafll bireylerde farkl l klar göstermektedir (3). Yafllanma ile birlikte insan vücudunda meydana gelen de ifliklikler sonucunda sistem fonksiyonlar nda yavafllama ve bozulma görülebilir. Gastrointestinal sistemde yafllanma ile birlikte emilim yüzeyi, motilite ve sifinkter aktivitesi, kan ak m, bazal ve uyar lm fl mide asidi sal n m ve aktif transport azalmaktad r. Yine yafll da pek çok ilac n beraber kullan m na ba l olarak emilim etkilenebilir. Örne in; 65 ve üstü yafl grubunda s k görülen hastal klardan biri olan konjestif kalp yetmezli i, splanik kan ak m n azaltarak emilimi olumsuz yönde etkiler. Yaflla beraber derideki keratinize hücrelerin artmas ve deri hidratasyonundaki azalma cilt üzerine uygulanan ilaçlar n emiliminde de- iflikliklere yol açabilir. Genel bir kural olarak emilim miktar n n de iflmedi i ancak emilim h z n n yavafllad belirtilmektedir. Ayr ca, toplam su miktar, ya s z vücut a rl azalmakta ve vücut ya oran özellikle 75 yafl n üzerindeki bireylerde artmaktad r. Bu nedenle ya daki çözünürlü ü yüksek olan ilaçlar n da l m hacimleri artarken; hidrofilik ilaçlar n da l m hacimleri genç bireylere göre azal r (4,5). Yafllanma ile toplam plazma proteini de iflmezken albumin fraksiyonunda azalma gözlenmektedir. laçlar n ço u albumine ba land ndan, yafll kiflilerde azalm fl albumin konsantrasyonundan dolay plazmada daha çok serbest ilaç bulunur. Azalan albumin konsantrasyonu ile beraber, yafll da çok say da ilac n beraber kullan m sonucu yan etki görülme olas l artar. Bu durum özellikle yüksek oranda proteine ba lanan ve yafll da s k olarak kullan lan salisilatlar, antikoagülanlar ve oral hipoglisemikler için geçerlidir. Kronik hastal klar gibi plazma proteinlerinin düfltü ü veya malnütrisyonu bulunan yafll larda çoklu ilaç kullan m konusunda dikkatli olunmal d r (5,6). Yaflla birlikte kas kitlesinde ve vücut su miktar nda azalma ile birlikte ya kitlesinde art fl görülmektedir. Suda eriyen ilaçlar n da l m hacmi azal r ve ya da eriyen ilaçlar n etki süreleri artar. Bu nedenle ya da eriyen sedatiflerin yafll da kullan m tehlike oluflturabilir. Yine suda çözünen ilaçlar düflük dozda bafllanmal ve gerekli durumlarda ilaç plazma düzeyleri kontrol edilmelidir. Yafll larda reseptör say s nda ve afinitesinde de ifliklikler olmaktad r. Buna ba l olarak ikincil mesaj sistemleri ve hücre yan t da de iflmektedir (5,6). YAfiLILARDA GÖRÜLEN KRON K HASTALIKLAR ve LAÇ KULLANIMI Yap lan araflt rmalar incelendi inde yafll larda en s k görülen kronik hastal klar; Hipertansiyon, Osteoartrit, Kalp yetmezli i, Diabetes mellitus, Akad Geriatri 2011; 3:

3 Koroner arter hastal, Osteoporoz, Serebrovasküler olayd r. Bu hastal klar n cinsiyete göre görülme s kl na bak ld nda; diyabet, hipertansiyon, osteoartrit ve osteoporozun kad nlarda daha s k, koroner arter hastal - n n ise erkeklerde daha s k görüldü ü bildirilmifltir (3). Kronik hastal klar n yaflla artmas, ilaç gereksinimini de art rmaktad r. Bu durum yan etki ve ilaç etkileflimi risklerini de beraberinde getirmektedir. Polifarmasi nedeniyle görülen bu zararl etkiler sonucu yafll larda hastaneye yatma oran da artmaktad r. Çoklu ilaç kullan m yafll l k döneminde s k görülen bir sa l k sorunudur ve tedavide en az bir gereksiz ilac n bulunmas ya da gerekli olandan daha fazla ilaç kullan lmas ya da befl veya daha fazla ilac n bir arada kullan lmas olarak tan mlan r (7). Nguyen ve arkadafllar n n 2006 y l nda yapt klar araflt rmaya göre ngiltere de bütün ilaçlar n %45 ini, ABD de ise %33 ünü yafll lar tüketmektedir. Bak mevlerinde kalan yafll lar n toplumda yaflayanlara göre daha fazla ilaç kulland klar ve ilaç yan etkilerine daha s k rastland saptanm flt r (8). Arslan, Atalay ve Kutsal n Türkiye de 23 ildeki huzurevlerinde yap lan araflt rmas nda; huzurevi sakinleri taraf ndan en s k kullan lan ilaçlar n kardiyovasküler sistem ilaçlar ve analjezikler oldu u, çoklu ilaç kullan - m ile ilaç yan etkileri aras nda da pozitif korelasyonlar bulundu u saptanm flt r. Baflka bir çal flmada; yafll larda en s k görülen kronik hastal n hipertansiyon (%30.7) oldu u, bunu s ras ile osteoartrit, kalp yetmezli i, diabetes mellitus ve koroner arter hastal n n izledi i belirlenmifltir. Ayr ca, bu çal flmada kat l mc lar n %11.7 sinin dört ilaç, %17.3 ünün ise befl veya daha fazla say da ilaç kulland saptanm fl olup, en s k kullan lan ilaçlar n; kardiyovasküler sistem ilaçlar (%26.7), analjezik ve antiinflamatuvar ilaçlar (%20.8) ve hematopoietik sistem ilaçlar (%4.8) oldu u görülmüfltür. Polifarmasi ve bildirilen ilaç yan etkileri aras nda pozitif korelasyon saptanan çal flmada (r=0.146, p<0.05), reçetesiz ilaç kullan m oran n n kad nlarda %7.0, erkeklerde ise %6.0 oldu u belirlenmifltir (3). Çal flmalarda da gösterildi i gibi kronik hastal k say s n n artmas yla ilaç kullan m say s artmakta olup, yafll larda polifarmasi görülmesi durumunu art rmaktad r. Esengen ve arkadafllar n n 2000 y l nda ülkemizde huzurevinde yaflayan bir grup yafll da fonksiyonel-kognitif de erlendirme ve ilaç kullan m ile ilgili olarak yapt klar araflt rmada büyük ço unlu un (erkeklerin %94.4 ü ve kad nlar n %80.4 ü) en az bir ilaç kulland -, ortalama olarak kullan lan ilaç say s n n kad nlarda 3.59, erkeklerde ise 2.39 oldu u, reçetesiz olarak kullan lan ilaç oran n n oldukça yüksek oldu u ve bu grupta en fazla nonsteroid antiinflamatuvar ilaçlar n yer ald - (%72.5) görülmektedir. Mini mental durum de erlendirmesi ve fonksiyonel ba ms zl k de erlendirmesi ölçeklerinin kullan ld bu çal flmada; ölçütler ile reçetesiz ilaç kullan m aras nda pozitif korelasyon bulunarak, huzurevindeki yafll larda kognitif ve fonksiyonel durumu bozan faktörlerden biri olarak reçetesiz ilaç kullan m sorumlu tutulmufltur (6). Kutsal ve arkadafllar n n 2006 y l nda Türkiye nin 12 farkl flehrinde 65 yafl ve üzeri 1433 yafll ile görüflerek yapt klar çoklu ilaç kullan m n n araflt r ld çal flmada; 12 ildeki üniversitelerin t p fakültesi hastanelerine de iflik yak nmalarla baflvuran yafll lar ile doktorlar taraf ndan yüz yüze görüflmeler yap lm flt r. Araflt rmaya kat lan yafll lar n %84.7 sinin sürekli kulland bir ilac varken, %15.3 ü olmad n belirtmifl, çal flmaya kat lanlar n %23.2 si sadece bir ilaç kulland n ; %17 si iki ilaç; %19.2 si üç ilaç; %38.2 si ise dört veya daha fazla ilaç kulland n ifade etmifltir (6). fiahin ve Baydar n 2006 y l nda 65 yafl ve üzeri 1300 kifli ile yapt klar görüflmelerde, yafll lar n yar s ndan fazlas n n sürekli ilaç kulland, çoklu ilaç kullan - m n n kad nlarda daha fazla oldu u, ayr ca yap lan karfl laflt rmalarda bir doktor önerisi veya reçetesi do rultusunda ilaç kullan m n n kad nlarda daha yayg n oldu u saptanm flt r. Ayr ca, dört ve daha fazla ilac n bir arada kullan m n n en fazla yafl grubunda oldu- u belirlenmifltir (6). Diflcigil ve arkadafllar n n 2006 y l nda yapt klar toplum içinde ve bak mevinde kalan yafll larda çoklu ilaç kullan m n n araflt r ld çal flmada; 58 i toplum içinde yaflayan ve 69 u huzurevinde kalan 127 yafll ile görüflmeler yap lm fl, ortalama ilaç kullan m 4.5 olarak bulunmufltur. Günlük yaflam aktivitelerinde ba ml l k ile kullan lan ilaç say s aras nda do rudan bir iliflki saptanan bu araflt rmada huzurevinde kalan yafll larda çoklu ilaç kullan m oran n n daha yüksek oldu u görülmüfltür. Günlük yaflam aktiviteleri puan bak mevinde kalan yafll larda daha düflük bulunmufltur, bu da beraberinde daha fazla ilaç kullan m n getirmektedir. Ayr ca, kullan lan ilaç say s n n artmas ile günlük yaflam 24 Akad Geriatri 2011; 3: 22-28

4 aktiviteleri puan n n daha da düfltü ü saptanm flt r (7). Günlük yaflam aktivitelerinde ba ml olmak aktivite k - s tl l ve buna ba l geliflebilecek komplikasyonlar nedeniyle ilaç kullan m say s n art rabilece i düflünülmektedir. ABD de huzurevinde kalan, reçeteli olarak dokuz veya daha fazla ilaç alan 65 yafl ve üzerindeki 335 yafll da ilaç yan etkilerinin araflt r ld 12 ay süren bir çal flmada; toplam 207 ilaç yan etkisi saptanm flt r. Çoklu ilaç kullan m n n mortalite üzerine etkisinin araflt r lmas amac yla yap lan randomize kontrollü di er çal flmada ise; hastalara bir eczac taraf ndan telefon ile dan flmanl k verilmesinin sonuçlar araflt r lm fl ve 1011 hastadan befl ve üzeri ilaç kullanan 502 hasta iki gruba ayr larak; 219 kifliye telefon ile dan flmanl k verilmifltir. Çoklu ilaç kullan m olan hastalarda tedaviye uyumun az, mortalite oran n n yüksek oldu u, verilen dan flmanl n tedaviye uyumu art rd, mortaliteyi ise azaltt saptanm flt r (8). Hastalarda kullan lan ilaç say s n n, uygunsuz ilaç yazma ve uygunsuz ilaç kullan - m ile iliflkisinin araflt r ld bir baflka araflt rmada 65 yafl ve üzerindeki befl veya daha fazla ilaç kullanan 196 kifli ile çal fl lm fl, ortalama yafl n 74.6 oldu u bu çal flmada, 82 (%42) yafll n n ilaçlar n uygun olmayan flekilde ald klar, 112 (%57) yafll n n ise etkinli i ve endikasyonu olmayan ilaçlar kulland klar saptanm flt r (9). Yafll larda en s k yan etki oluflturan ilaç grubu santral sinir sistemi depresyonu yapan ilaçlard r, bunlar antibiyotikler, analjezikler, antikoagülanlar, antihipertansifler, bronkodilatatörler, diüretikler ve oral hipoglisemik ajanlar izlemektedir. laç yan etkisi olabilece ini düflündüren bulgular ise flöyle s ralanabilir; depresyon, konfüzyon, huzursuzluk, düflme, haf za kayb, ekstrapiramidal sistem bulgular (Parkinsonizm, geç diskinezi), konstipasyon ve inkontinanst r (8,9). ABD de nüfusun %13 ünü yafll lar oluflturmakta, ancak tüm reçetelerin %34 ünü almakta ve reçetesiz ilaçlar n %40 n tüketmektedirler. Altm fl befl yafl ve üzerindekilerin %95 inin haftada en az bir ilaç kulland saptanm flt r. %40 tan fazlas haftada befl veya daha fazla, %12 si 10 veya daha fazla ilaç kullanmaktad r. Çoklu ilaç kullan m n da içeren uygunsuz ilaç yazma yafll larda ilaç yan etkilerinin ortaya ç kmas nda önemli bir etmendir. Ayr ca yafll lardaki ilaç kullan m - na yönelik çal flmalarda reçetesiz olarak kullan lan ilaçlar n oran n n yüksek oldu u ve bunlar n %40-60 n n analjezikler, laksatifler ve vitaminler oldu u belirlenmifltir (10,11). YAfiLILARDA ÇOKLU LAÇ KULLANIMININ NEDENLER Yafll larda çoklu ilaç kullan m nedenleri aras nda (6,9,12); Hastan n farkl doktorlara giderek çok say da reçete almas, Reçetelere çok say da ilaç yaz lmas, doktorlar n fazla say da ilaç yazmaya e ilimli olmalar, Hastalar n fazla ilaç beklentileri, Yafll larda tan dan ziyade semptoma yönelik olarak ilaç kullan lmas, Doktorlar n eski ilac kesip yeni ilaca bafllama e ilimi, Hastan n veya doktorun tercihi olarak kullan lan ilaçlar n otomatik olarak tekrar yaz lmas, Çok say da reçetesiz ilaç sat lmas, Yafll hastalar n aile bireylerinden veya çevreden ilaç alarak kullanma e ilimi say labilir. Ayr ca son alt ay içinde hastaneye yatarak tedavi olmufl olmak, kad n olmak, depresyonda olmak, e itim düzeyinin düflük olmas ve hasta memnuniyeti de di er önemli faktörler olarak s ralanabilir (6,9,12). ÇOKLU LAÇ KULLANIMINDA ALINACAK ÖNLEMLER Hastalar n ilaçlar n do ru kullanabilmesi için, güvenilir bir tedavinin seçilmesi, sonra da uygun format ve içerikte reçete yaz larak, tedavi süreci ile ilgili bilgiler ve talimatlar hastaya aç k flekilde verilerek tedaviye bafllanmas, tedavinin sonuçlar n n izlenmesi ve de- erlendirilmesi gerekmektedir (12-14). Bu anlamda dikkat edilmesi gerekenler flunlard r (12): 1. Yafll hastaya ilaç önerilirken tedavi bireye özgü olmal, o hastaya en uygun ilaç seçilmelidir. 2. Tedaviye bafllamadan önce tan konmufl olmal, sadece hastal k belirtileri için ilaç önerilmemelidir. 3. T bbi sorunlar olanaklar elverdi ince ilaçs z olarak tedavi edilmeye çal fl lmal d r. 4. Baflka doktorlar taraf ndan ilaç yaz l p yaz lmad sorulup araflt r lmal d r. 5. laca mümkün olan en düflük dozda bafllanmal - d r. 6. E er gerekiyorsa ilac n dozu kontrollü olarak art r lmal d r. Akad Geriatri 2011; 3:

5 7. Sedasyon yapan, sakinlefltirici özelli i olan ilaçlar kiflinin günlük yaflam ndaki faaliyetlerini etkileyebilece i için dikkatle önerilmeli ve kullan lmal d r. 8. Doz ayarlamas dikkatle yap lmal d r. 9. Yan etkisi olabilecek ilaçlar mümkün oldu unca k sa sürede kullan l p, kesilmelidir. 10. laçlar gerekli laboratuvar incelemeleri yap ld ktan sonra reçete edilmelidir. 11. laç tedavisi basitlefltirilmelidir. 12. Hastan n tedaviye uyumunu art rmak için kullan m takvimi haz rlanmal, ilaç kutular belirgin olarak etiketlenmelidir. 13. Tedavi düzenli olarak gözden geçirilmeli ve gereksiz ilaçlar tedaviden ç kar lmal, tekrar yaz mlar önlenmelidir. Yafll larda çoklu ilaç kullan m n azaltmaya yönelik öneriler afla da s ralanm flt r (9,14): Uygunsuz reçeteleme ve ilaç yan etkilerinin azalt lmas için eczac lar n önerilerinin al nmas ve yafll hasta bak m ndan sorumlu ekipte bir klinik eczac n n yer almas, Bilgisayarl tedavi girifl sistemlerinin kullan larak doktorlar n uyar lmas, ilaç döküm formlar n n haz rlanmas, Hastan n ilaçlar n n düzenli olarak gözden geçirilmesi (hastadan halen kullanmakta oldu u reçeteli ve reçetesiz ilaçlar getirmesi istenmelidir; reçetesiz olarak tüketilen vitaminler, laksatifler, mineraller, analjezikler ve bitkisel, do al ilaçlar da çoklu ilaç kullan m ba lam nda önem arz ederler). Sa l k çal flanlar ve hastalar aras ndaki iletiflimin art r lmas, hastalar n ilaçlar n olas yan etkileri konusunda e itilmesi ve gerekirse hastalara verilen ilaçlar n azalt lmas. YAfiLILARIN LAÇ KULLANIMINA UYUMUNDA HEMfi REN N ROLÜ laç tedavisinin baflar ya ulaflmas, hastan n tedaviye uyumu ile do rudan iliflkilidir. Bunun sa lanmas da hasta ve yak nlar ile hekim ve hemflire aras nda iyi bir iletiflimi gerektirir (15). laçlar n uygulanmas hemflirelikte temel ifllevlerden biridir. Genellikle ilac doktor reçete eder, hemflire de hastaya verir veya nas l kullan - laca n ö retir. Hastay en iyi tan yan ve ilac n gerekli etkiyi sa lay p sa lamad n gözleyen kifli ço unlukla hemfliredir. Hemflireler, hastalar için temel bilgi kayna ve rehber kiflilerdir. Yafll bireylerin kulland ilaçlar bilmek, kullanmay ö retmek ve evde gereksiz ilaç bulundurulmas n önlemek yafll bak m nda hemflirenin temel sorumluluklar ndand r. Özellikle birinci basamakta; yafll - lar n ilaç kullan m yeterliliklerini de erlendirmeye yönelik olarak, ev ziyaretleri ile yafll bireyi ve yaflland çevreyi tan ma olana olan hemflirenin yafll bireylerde ilaç kullan m na iliflkin yap lan hatalar önleme, erken dönemde fark etme ve gerekli önlemleri alma f rsat vard r. Böylece yafll bireylerde yanl fl ilaç kullan m na ba l sorunlar önleme ve azaltma sa lanabilece i düflünülmektedir (16). Yafll lar n ilaca uyumunun sa lanmas nda evde yaflayan yafll lar n ilaç uyumunda toplum sa l hemflirelerine, kurumda kalan yafll lar için kurum hemflirelerine ve yatakl tedavi kurumlar ndaki yafll lar için ise hastanede çal flan hemflirelere önemli görevler düflmektedir. Hemflire ilac n etkilerini ve hangi belirtilerin istenilmeyen etkileri gösterebilece ini bilmelidir. Hastan n kendi sa l k durumunu ve ilac n etkilerini anlayabilmesi için, hemflirenin hastaya ilaç hakk nda bilgi vermesi gerekmektedir (17). Hemflireler, hastalar için temel bilgi kayna ve rehber kiflilerdir. Uluslararas Hemflireler Birli i (ICN) 1992 y l temas n Sa l kl Yafllanma olarak belirlemifltir. Bu bak fl aç s na göre hemflirelik yafll bireyin ba ms zl n sürdürmesinde yard mc olma, kendi kendine bak m n destekleme ve yafll lar n yaflam kalitesini yükseltmeyi amaçlamaktad r (18). Hemflire, hastalar n gereksinimlerini tan mlarken, hastalar n ilaçlar n do ru uygulamalar ve baz problemlerin anlafl lmas ndan sorumludur. Potansiyel hatalar, ilaçlar n ne zaman al naca veya hangi ilaçlar oldu unu hat rlamada baz zorluklar veya yetersizlikler, kas tl veya kas ts z olarak ilac kullanmama, hekimlerden kaynaklanan baz zorluklar, hasta tan lamas n n sürekli yap lmas n zorunlu hale getirebilir (18). Hastalar n kendi tedavilerini yürütmeleri hastaya bütüncül yaklafl mda bak m destekleyici önemli bir unsurdur. Bunun için, hastalar n gereksinimlerinin tan mlanarak, kendi kendine ilaç kullan m n gelifltirecek programlar n kontrollü olarak yap lmas na gereksinim vard r. Yafll lar n durumlar n n saptanmas, sa l kl yafllanma ve bak m aç s ndan örgütlü ve sistemli çal flmalar n art r lmas gerekmektedir (19). 26 Akad Geriatri 2011; 3: 22-28

6 Yafll larda ilaç kullan m na iliflkin yap lacak sa l k e itimi yafll birey ile karfl lafl labilecek her tür sa l k kurulufllar nda gerçeklefltirilmeli, sa l k ekibinin her üyesi bu konuda bilinçli ve duyarl olmal d r. Hastalara yönelik e itim programlar nda en aktif e itmenlerden biri de o konuda uzmanlaflm fl dan flman hemflirelerdir. Yafll lar n tedaviye uyumlar n n art r lmas ve ilaç kullan m na ba l geliflebilecek ciddi problemlerin önlenmesi için yetiflkin e itimine uygun olarak gelifltirilecek e itim program nda; 1. Yafll bireye kulland ilaçlar n adlar, kullan m amaçlar, kullan m flekli, dozlar, etkileri ve yan etkileri konular nda yafll n n bireysel özellikleri dikkate al narak sözlü ve yaz l olarak basit, anlafl l r ve net bilgiler içeren e itim verilmeli, 2. Yafll kulland ilaçlar n yararlar ve kullan m gerekliliklerine inanmas için ikna edilmeli, 3. laç tedavisine do ru ilaç, do ru zaman, do ru doz, do ru yol ve do ru etki ilkelerini sa layabilmek için yafll bireye yard mc teknikler ö retilmeli, 4. Yafll için ilac n ad, dozu, al naca saatlerin yafll n n okuyabilece i büyüklükte harflerle belirtildi i çizelge haz rlanmal, 5. laçlar n kendi haz rlayan ya da yaln z yaflayan yafll lar n görme bozuklu u sorunlar dikkate al narak ilaç ve fl k kayna n n yafll n n oturdu u/yatt yere uygun uzakl kta olmas sa lanmal, 6. Yafll bireyin kulland ilaçlar n adlar, dozlar ve almas gereken zamanla ilgili bilgiler içeren bir kart tafl mas sa lanmal, 7. laçlar n do ru yerde depolama ve saklama konusunda bilgilendirilmeli, 8. Yafll birey, arkadafl veya yak nlar n n önerisi ile ilaç kullanmamas gerekti i konusunda bilgilendirilmeli, özellikle halk sa l hemflireleri ya da evde bak m hemflireleri taraf ndan yafll n n ilaç kullan m durumu periyodik olarak de erlendirilmeli, 9. Yafll ya her yeni ilaç verildi inde gerek polifarmasiyi gerekse ilaç etkileflimlerinden do acak olumsuzluklar önlemek için kullanmakta oldu u di er ilaçlar da incelenmeli ve ilaçlar n tümü hakk nda bilgilendirilmelidir (16,20). Yafll lar n ilaca uyumu belirli aral klarla kontrol edilmeli ve gerekirse e itim tekrarlanmal d r. Hemflireler e itici ve uygulay c olarak hasta e itim programlar n n vazgeçilmez eleman olmal, klinikte sürdürülen tüm bilimsel programlara aktif olarak kat lmal d rlar (21). KAYNAKLAR 1. TÜ K Haber Bülteni (Turkish Statistical Institute press relaese) 2009; 14: Clark GS, Siebens HC. Geriatric rehabilitation. In: De Lisa J (ed). Physical Medicine and Rehabilitation. 2 nd ed. Philadelphia: Lippincott Williams Wilkins, 2005: Arslan fi, Atalay A, Gökçe Kutsal Y. Yafll larda ilaç tüketimi (Drug use in elderly) Turk J Geriatr 2000; 3: Akan P, Erdinçler D, Tezcan V, Be er T. Yafll da ilaç kullan m (Drug use in elderly). Turk J Geriatr 1999; 2: Güç MO. laç Tedavisinin Temel lkeleri (The basic principles in drug treatment, Geriatric 1, The physicians Broadcasting Union). Gökçe Kutsal Y, Çakmakç M, Ünal S (editörler). Geriatri 1. cilt. 1. Ankara, Hekimler Yay n Birli i; 1997: Gökçe Kutsal Y. Yafll larda çoklu ilaç kullan m (Polypharmacy in elderly). Turk J Geriatr 2006; Özel Say : Diflcigil G, Tekinç N, Anadol Z, Bozkaya AO. Toplum içinde yaflayan ve bak mevinde kalan yafll larda polifarmasi (Polypharmacy in elderly who live in society and nursing home). Turk J Geriatr 2006; 9: Nguyen J, Fouts M, Kotabe SE, Lo E. Polypharmacy as a risk factor for adverse drug reactions in geriatric nursing home residents. Am J Geriat Pharmacother 2006; 4: Linjakumpu T, Hartikainen S, Klaukka T, Veijola J, Kivela SL, Isoaho R. Use of medications and polypharmacy are increasing among the elderly. J Clin Epidemiol 2002; 55: Larsen P, Martin J. Polypharmacy and elderly patients. Association of operating room nurses. AORN J 1999; 69: Frazier S. Health outcomes and polypharmacy in elderly ndividuals. J Gerontol Nurs 2005; 31: Ak c A. Ak lc ilaç kullan m ilkeleri do rultusunda yafll larda reçete yazma ve Türkiye de yafll larda ilaç kullan m n n boyutlar (Prescribing in elderly according to the principles of rational drug use and the dimentions of drug utilization in elderly in Turkey). Turk J Geriatr 2006; Özel Say : Good CB. Polypharmacy in elderly patients with diabetes. Diabetes Spectrum 2002; 15: Fillit H, Futterman R, Orland B. Polypharmacy management in medicare managed care: changes in prescribing by primary care physicians resulting from a program promoting medication reviews. Am J Manag Care 1999; 5: Ak c A, Kalaça S, U urlu MÜ, Çal fi, Oktay fi. Pratisyen hekimlerin yafll larda ak lc ilaç kullan m al flkanl klar n n de erlendirilmesi (Evaluation of rational drug use of general practitioners' in management of elderly patients). Turk J Geriatr 2001; 4: Solmaz, T. Evde yaflayan yafll larda ilaç kullan m ve ilaç kullan m yetisi. Turk J Geriatr 2009; 12: Arslan GG, Efler. Yafll lar n kendi kendine ilaç kullan m na uyumu ve hemflirelerin rolü (Self-medication compliance in elderly and nurses role). Ege Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu Dergisi 2005; 21: Akad Geriatri 2011; 3:

7 18. fiavl H. Kronik hastal klarda hasta e itim programlar ve dan flman e itim hemflirelerinin önemi (The program of patients training in chronic illness and the importance of mentor nurses). nönü Üniversitesi Sa l k Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Dergisi 1996; 2: Evcik D, K z lay B. Geriatrik hastalarda el kavrama gücü ve günlük yaflam aktivitelerindeki yetersizlik düzeyi ile iliflkisi (Correlation of hand grip strength and disability in daily living activities in geriatric patients). Turk J Geriatr 2001; 4: Arslan GG, Efler. Yafll lara verilen e itimin ilaç kullan m uyumuna etkisinin ince-lenmesi (The effect of education given on drug usage adaptation in the elderly). Turk J Geriatr 2005; 8: Kaya H. Sa l k hizmetlerinde hasta e itimi ve hemflirenin sorumluluklar (The patient s education in health services and the duty of nurses). Türkiye Klinikleri J Nurs Sci 2009; 1: Akad Geriatri 2011; 3: 22-28