T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU Şubat 2004

2 Bu rapor 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 14. Maddesi gereği hazırlanmıştır. Raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Bilgi için: (312) (312) (312) e-posta:

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR... iv GRAFİKLER...v BİLGİ KUTULARI...vii 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER BORÇ YÖNETİMİNİN TEMEL İLKELERİ VE BORÇLANMA LİMİTİ İÇ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER İÇ BORÇLANMA İÇ BORÇ SERVİSİ İÇ BORÇLANMANIN TL/DÖVİZ, FAİZ VE VADE YAPISI İKİNCİL PİYASALAR DIŞ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER DIŞ BORÇLANMA Program Finansmanı Proje Finansmanı Sağlanan Proje Kredileri Proje Kredisi Kullanımları BORÇ SERVİSİ İKİNCİL PİYASALAR TÜRKİYE NİN KREDİ DEĞERLİLİĞİ BORÇ STOKU GAYRİSAFİ BORÇ STOKU i

4 3.1.1 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ DIŞ BORÇ KAMU NET BORÇ STOKU BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU HİBELER VERİLEN HİBELER ALINAN HİBELER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI SAĞLANAN GARANTİLER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER GERİ ÖDEMELER RİSK HESABI GERİ ÖDEME PROJEKSİYONU ALACAK YÖNETİMİ HAZİNE ALACAK STOKUNUN YAPISI VADESİ GEÇMİŞ ALACAK STOKU VADESİ GELECEK ALACAK STOKU ALACAK TAHSİLATLARI RİSK YÖNETİMİ BORCUN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ ÖLÇÜT BORÇLANMA POLİTİKALARI ii

5 8.2.1 RİSKE MARUZ MALİYET ÖLÇÜT (Risk Limiti) MODEL Makroekonomik Değişkenlerin Simulasyonu Modülü Borçlanma Stratejileri Modülü EKLER EK 1: TANIMLAR EK 2: HAZİNE GARANTİLİ KREDİLER KAPSAMINDA MALİ DİSİPLİNİ SAĞLAMAYA YÖNELİK OLARAK GETİRİLEN YASAL DÜZENLEMELER EK 3: KAMU FİNANSMANI VERİLERİ iii

6 TABLOLAR Tablo 1: Bütçe Gerçekleşmeleri... 1 Tablo 2: 2003 Yılı Borçlanma Limiti ve Gerçekleşme... 5 Tablo 3: 2003 Yılında Gerçekleştirilen İç Borçlanma... 6 Tablo 4: 2003 Yılı İç Borç Servisi... 9 Tablo 5: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı Tablo 6: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı Tablo 7: Dış Borçlanma Tablo 8: 2003 Yılında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları Tablo 9: Uluslararası Para Fonu ndan Kaynak Kullanımı ve Geri Ödemeler Tablo 10: Proje Kredilerinin Sektörel Dağılımı Tablo 11: Proje Kredilerinin Kullanıcı Kuruluşlara Göre Dağılımı Tablo 12: Proje Kredilerinin Kreditörlere Göre Dağılımı Tablo 13: Borçlulara Göre Proje Kredi Kullanımları Tablo 14: Alacaklılara Göre Proje Kredi Kullanımları Tablo 15:Dünya Bankası 2003 Yılı Kullanımları Tablo 16: 2003 Yılında Gerçekleşen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Tablo 17: Benzer Ülkelerle Getiri Karşılaştırması Tablo 18: Türkiye nin Kredi Notları Tablo 19: Ülkelerin Kredi Notları Tablo 20: Konsolide Bütçe Borç Stoku Tablo 21: 2003 Yılı Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 22: İç Borç Stokunun Vadeye Kalan Süresi Tablo 23: 2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 24: 2003 Yılı Ekim-Aralık Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 25: 2003 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 26: 2003 Yılı Ekim-Aralık Dönemi Konsolide Bütçe Tablo 27: 2003 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 28:Kamu Net Borç Stoku Tablo 29: 2003 Yılında Hazine Müsteşarlığınca Verilen Hibeler Tablo 30: 2003 Yılında Hazine Müsteşarlığınca Sağlanan Hibeler Tablo 31: 30 Eylül 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 32: Risk Hesabı Hareketleri iv

7 Tablo 33: Hazine Alacak Stoku Tablo 34: Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 35: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 36: Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 37: Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 38: Kaynaklara göre Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 39: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Tablo 40: Tahsilatların Kurumsal Bazda Dağılımı Tablo 41: 2003 Yıl Sonu İtibariyle Gerçekleşen Tahsilatların Kaynaklarına Göre Dağılımı Tablo 42:Kamu Net Borç Stoku Tablo 43: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz-Faiz Yapısı Tablo 44: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Alacaklılara Göre Dağılımı Tablo 45: Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku Tablo 46: Borçluya Göre Dış Borç Stoku Tablo 47: Alacaklıya Göre Dış Borç Stoku Tablo 48: Dış Borç Tahvil Stoku Tablo 49: Dış Borçların Döviz Kompozisyonu ve Kur Etkisi Tablo 50: Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 51: Hazine Garantileri Nedeniyle Üstlenilen Ödemeler Tablo 52: 2003 Yıl Sonu İtibariyle Hazine Alacak Stoku Tablo 53: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 54: Gerçekleşen Tahsilatlar GRAFİKLER Grafik 1: Konsolide Bütçe Gelirlerinin GSMH ye Oranı... 2 Grafik 2: Konsolide Bütçe Harcamalarının GSMH ye Oranı... 2 Grafik 3: 2003 Yılında Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı... 7 Grafik 4: Değişim İhalelerinin Borç Servisine Etkisi... 7 Grafik 5: 2003 Yılında Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri... 9 Grafik 6: 2003 Yılında Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı v

8 Grafik 7: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi Grafik 8: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Grafik 9: Döviz Cinsi/Endeksli İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Grafik 10: İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları Grafik 11: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler Grafik 12: 2003 Yılında Gerçekleşen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 13: Dolar Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 14: Euro Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 15: EMBI+ ve EMBI+ Türkiye Grafik 16: 2003 Yılı İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 17: 2003 Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 18: 2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 19: Kamu Net İç ve Dış Borç Stoku Grafik 20: Yıllar İtibariyle Kamu Net Borç Stoku Grafik 21: Ocak-Aralık 2004 Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemeleri Grafik 22: 2004 Yılında Öngörülen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 23: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 24: Hazine Garantili Dış Borç Stoku Grafik 25: Garantili Borç Stoku İçinde Payı Yüksek Olan Kurumlar Grafik 26: Garantili Borç Stokunun Yerel Yönetimler İçindeki Dağılımı Grafik 27: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 28: Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi Grafik 29: Garantili Kredi Borç Servisleri Grafik 30: Üstlenim Oranları Grafik 31: Ocak-Eylül Dönemi Garantili Kredi Borç Servisleri Grafik 32: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Anapara Faiz Dağılımı Grafik 33: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Bütçe Sınıflarına Göre Dağılımı Grafik 34: Alacak Stokunun Kuruluş Bazında Dağılımı Grafik 35: Hazine Alacak Stokunun Dağılımı vi

9 Grafik 36: Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Grafik 37: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun 2003 Yıl Sonu İtibariyle Kaynak Dağılımı Grafik 38: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 39: Borcun Büyüme Oranına Karşı Duyarlılığı Grafik 40: Borcun TL Cinsinden Borç Reel Faizine Karşı Duyarlılığı Grafik 41: Borcun Faiz Dışı Fazlaya Karşı Duyarlılığı Grafik 42: Borcun Döviz Kurundaki Değişime Karşı Duyarlılığı Grafik 43: Etkin Yüzey...63 BİLGİ KUTULARI Bilgi Kutusu 1: Faiz Dışı Denge... 3 Bilgi Kutusu 2: Risk Hesabı Bilgi Kutusu 3: Sürdürülebilirlik Analizinde Kullanılan Denklik Bilgi Kutusu 4: 2004 Yılı Ölçütleri vii

10

11 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ 2003 yılında konsolide bütçe gelirleri, 2002 yılına göre nominal yüzde 33 oranında artış göstererek 100,2 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe gelirlerininin GSMH ya oranı 2002 ve 2003 yılı için sırasıyla yüzde 27,6 ve yüzde 28,1 olmuştur yılı başında uygulamaya konulan tedbirlerin de katkısıyla vergi gelirleri, özellikle de dolaylı vergiler, 2002 yılına göre önemli ölçüde yükselmiştir. Vergi dışı normal gelirlerdeki azalışın temel nedeni ise, 2002 yılında 3 katrilyon TL olarak bütçeye aktarılan Merkez Bankası karının 2003 yılında 12 trilyon TL olarak gerçekleşmesidir. Tablo 1: Bütçe Gerçekleşmeleri Trilyon TL GSMH'ya Oran (%) l (Geçici) l (Geçici) KONSOLİDE BÜTÇE GELİRLERİ ,6 28,1 Vergi Gelirleri ,8 23,6 Dolaysız ,3 7,8 Dolaylı ,5 15,8 Vergi Dışı Normal Gelirler ,0 2,9 Özel Gelir ve Fonlar ,5 1,1 Katma Bütçe Gelirleri ,4 0,5 KONSOLİDE BÜTÇE GİDERLERİ ,3 39,2 KONSOLİDE BÜTÇE FAİZ DIŞI GİDERLERİ ,3 22,8 Personel ,4 8,5 Diğer Cari ,9 2,3 Yatırım ,5 2,0 Transferler ,4 26,5 Faiz Ödemeleri ,0 16,4 İç Borç ,1 14,8 Dış Borç ,9 1,6 Sosyal Güvenlik Kuruluşları ,1 4,5 KİT Transferleri ,8 0,5 Vergi İadeleri ,1 2,3 Tarımsal Destekleme ,7 0,8 Diğer ,8 1,9 FAİZ DIŞI DENGE ,3 5,3 GSMH Kaynak: Kamu Hesapları Bülteni, Maliye Bakanlığı 1

12 2003 yılında toplam konsolide bütçe harcamaları, 2002 yılına göre nominal olarak yüzde 21 oranında artış göstermiş ve 140 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe harcamalarının GSMH ya oranı 2002 ve 2003 yılı için sırasıyla yüzde 42,3 ve yüzde 39,2 olmuştur (Tablo 1). Toplam bütçe harcamalarının GSMH ya oranındaki düşüşte 2003 yılında faiz giderlerinin GSMH ya oranının bir önceki yıla göre 2,6 puan azalması belirleyici olmuştur yılında diğer cari ve yatırım harcamalarının GSMH ya oranı azalırken, sosyal güvenlik transferleri, tarımsal destekleme ödemeleri ve vergi iadelerinin payı artış göstermiştir (Grafik 1, Grafik 2). Grafik 1: Konsolide Bütçe Gelirlerinin GSMH ye Oranı Grafik 2: Konsolide Bütçe Harcamalarının GSMH ye Oranı 20,00% 25,00% 20,00% 15,00% 15,00% 10,00% 10,00% 5,00% 5,00% 0,00% Vergi Gelirleri Vergi Dışı Gelirler 0,00% Cari Yatırım Faiz Dışı Harcamalar Harcamaları Transfer Harcamaları Faiz Harcamaları Konsolide bütçe gelirleri ve harcamalarındaki söz konusu gelişmeler sonucu, 2002 yılında GSMH nın yüzde 4,3 ü olan faiz dışı fazlanın GSMH ya oranı, 2003 yılında yüzde 5,3 e yükselmiştir. (Program tanımlı faiz dışı fazla için bknz. Bilgi Kutusu 1: Faiz Dışı Denge) 2

13 Bilgi Kutusu 1: Faiz Dışı Denge Uygulanmakta olan ekonomik programın temel göstergelerinden birisi Faiz Dışı Fazladır (FDF). Program kapsamında hesaplanan FDF ile Maliye Bakanlığı kamu hesapları bülteninde yayınlanan FDF arasında farklılıklar bulunmaktadır. Program tanımlı FDF nin hesaplanma yöntemi aşağıda yer almaktadır Trilyon TL 1. Konsolide Bütçe Gelirleri (Kamu Hesapları Bülteni) a. (-) Faiz Gelirleri b. (-) Merkez Bankası karı 12 c. (-) Yeniden Değerleme 27 d. (-) 2004 Yılına Devreden Özel Gelirler Program Tanımlı Konsolide Bütçe Gelirleri (1-a-b-c-d) (1) Konsolide Bütçe Faiz Dışı Harcamaları (Kamu Hesapları Bülteni) e. (-) Risk Hesabı 925 f. (+) Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Yapılan Nakit Transfer Farkı (2) Program Tanımlı Konsolide Bütçe Faiz Dışı Harcamaları (3-e+f) (1) Faiz Dışı Denge (Kamu Hesapları Bülteni) (1-3) Program Tanımlı Faiz Dışı Denge (2-4) Program Tanımlı Faiz Dışı Denge / GSMH 5,03% (1) Kamu hesapları bülteninde yer alan FDF'den program tanımlı FDF'ye geçişteki ayarlama kalemleri, gelirlerde faiz gelirleri, Merkez Bankası karı ve yeniden değerleme tutarı; harcamalarda ise risk hesabından oluşmaktadır yılındaki diğer ayarlama kalemleri sadece bu yıla mahsustur. (2) 4776 Sayılı 2003 Yılı Geçici Bütçe Kanununun 4. maddesinin (b) bendine göre 2002 yılına ödenek kaydı yapılmış olup, nakit çıkışı 2003 yılında gerçekleştirilmiştir. 3

14 2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 2.1 BORÇ YÖNETİMİNİN TEMEL İLKELERİ VE BORÇLANMA LİMİTİ 28 Mart 2002 tarihli ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlemesi Hakkında Kanun çerçevesinde hazırlanmış ve 1 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete de yayımlanmış olan Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik ile kamu borç ve risk yönetiminin temel ilkeleri; a) Makroekonomik dengeleri gözeterek para ve maliye politikaları ile uyumlu, sürdürülebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borçlanma politikası izlenmesi, b) Finansman ihtiyaçlarının, iç ve dış piyasa koşulları ve maliyet unsurları göz önüne alınarak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyetle karşılanması, olarak belirlenmiştir. Hazine Müsteşarlığı borç yönetimini 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 5 nci maddesi uyarınca belirlenen borçlanma limiti çerçevesinde yürütmektedir. Borçlanma limiti, mali yıl içinde yılı bütçe kanununda belirtilen başlangıç ödenekleri toplamı ile tahmin edilen gelirler arasındaki fark miktarı olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede, 2003 Mali Yılı Bütçesi gelir, gider ve iptal edilen ödenek miktarları dikkate alındığında net borçlanma limiti 45,2 katrilyon TL olarak tespit edilmiştir. Söz konusu Kanun un aynı maddesi çerçevesinde borç yönetiminin ihtiyaçları ve gelişimi dikkate alınarak net borçlanma limiti yıl içinde yüzde 5 e kadar artırılabilmektedir yılında 42,9 katrilyon TL net iç borçlanma, 2,7 katrilyon TL net dış borçlanma olmak üzere toplam 45,6 katrilyon TL net borçlanma gerçekleştirilmiş bulunmaktadır. Net iç borç kullanımı tutarına 2003 yılı Aralık ayı içinde görev zararı alacaklarına karşılık T.C. Ziraat Bankası ve T.Halk Bankası na ihraç edilmiş olan toplam 789,3 trilyon TL tutarındaki özel tertip Devlet İç Borçlanma Senedi ile T. İmar 4

15 Bankası T.A.Ş. bünyesindeki ticari mevduatların ödenmesi amacıyla Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na (TMSF) ihraç edilmiş olan 7 trilyon TL tutarındaki senet de dahildir yılında TMSF ye ikrazen ihraç edilmiş olan 7,3 katrilyon TL tutarındaki özel tertip senet ise (6,8 kartrilyon TL si İmar Bankası için verilmiştir) 4749 sayılı Kanun un ikrazen ihraç edilen senetlere ilişkin hükmü çerçevesinde değerlendirildiğinden borçlanma limitinin hesabında yer almamaktadır. Tablo 2: 2003 Yılı Borçlanma Limiti ve Gerçekleşme 1 (Katrilyon TL) Bütçe G elir Tahm ini 100,8 Bütçe Baş langıç Ödenekleri 146,0 Borçlanm a Lim iti 45,2 Lim itin % 5 Fazlası 47,4 Net Borçlanma 45,6 Net İç Borçlanm a 42,9 K ullanım 148,8 Ö dem e 105,9 Net Dış Borçlanma 2,7 K ullanım 11,9 D evirli+g arantili Borç G eri D önüş ü 1,3 Ö dem e 10, yılında, borçlanma faiz oranlarında görülen gerileme, borçlanma vadelerinin uzaması ve döviz kurlarının düşük seviyelerde seyretmesi nakden ödenen borç faizlerinin beklenenin altında olmasını sağlamıştır. Söz konusu gelişmelerin net borçlanma limiti ve faiz ödenekleri kapsamında sağladığı esneklik çerçevesinde, 2004 yılının ilk dönemlerinde yoğunlaşmış olan iç borç itfalarının hafifletilmesi amacıyla, Ekim-Aralık 2003 döneminde senet değişim ihaleleri düzenlenmiştir. Bu ihalelerde geri alınan senetlerin faizleri yerine yaklaşık 2 katrilyon TL tutarında yeni senet ihraç edilmiş olup, söz konusu tutar da 2003 yılı net borç kullanımına dahildir. Diğer taraftan, 2004 yılında borçlanmadaki likidite riskinin hafifletilmesine yönelik olarak 2003 yılı içinde 2002 yılı sonuna göre Hazine nakit rezervlerine yaklaşık 1,6 katrilyon TL eklenmiş olup, söz konusu tutar için gerçekleştirilen borçlanmalar da net borç kullanımını artırmıştır. 1 Net borçlanma rakamları, nakit borçlanmalar yanında, ikrazen olanlar hariç nakit dışı senet ihraçları, senet değişimleri gibi bütçeleştirilen diğer borçlanma kalemlerini de içermektedir. 5

16 Böylelikle, 2003 yılında piyasalarda meydana gelen gelişmelerin net borç kullanımı açısından sağladığı imkanlar, borç yönetiminin etkinleştirilmesi ve özellikle 2004 yılında borçlanmanın rahatlatılması amacıyla kullanılmış bulunmaktadır. 2.2 İÇ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER İÇ BORÇLANMA 2003 yılı Ekim Aralık döneminde toplam 44 katrilyon TL tutarında borçlanma gerçekleştirilmiştir. Söz konusu borçlanmanın 29,8 katrilyon TL si ihale yoluyla, 506,4 trilyon TL si ise doğrudan satış yoluyla borçlanmalardan oluşmaktadır. Yılın son çeyreğinde, değişim ihaleleri ve ihale sonrası değişim işlemleri ile 6,1 katrilyon TL, TMSF ye ikrazen özel tertip DİBS ihracı sonucunda 6,8 katrilyon TL ve özel tertip tahvil ihracı yoluyla 796 trilyon TL tutarında iç borçlanma gerçekleştirilmiştir (Tablo 3). Tablo 3: 2003 Yılında Gerçekleştirilen İç Borçlanma (Trilyon TL) (*) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ekim-Aralık Toplam İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , , , ,4 Değişim İhaleleri+ ihale sonrası değişim 543,4 326,2 253, , ,3 Kamu Bank. Yeniden Yapılandırma 3.351, ,1 0,0 0, ,2 İkrazen Özel Tertip 0,0 0,0 250, , ,0 Özel Tertip 0,0 0,0 0,0 796,3 796,3 ÇTTH 2.074, ,8 0,0 0, ,8 TOPLAM İÇ BORÇLANMA (**) , , , , ,0 (*) Geçici (**) Prim/iskonto farkı dahil (61 trilyon TL) 2003 yılının tamamında ise toplam 155,9 katrilyon TL tutarında borçlanma gerçekleştirilmiştir yılında iç borçlanmanın 114,7 katrilyon TL lık kısmı ihale yoluyla, 2,4 katrilyon TL lik kısmı doğrudan satış yoluyla ve 560 trilyon TL lik kısmı TAP yoluyla gerçekleştirilmiştir. İhale yoluyla borçlanılan tutarın 91,2 katrilyon TL si iskontolu TL DİBS ihalelerinden, 6,9 katrilyon TL lik kısmı değişken faizli TL cinsi Devlet tahvili ihalelerinden, 13,6 katrilyon TL lik kısmı döviz cinsi Devlet tahvili ihalelerinden ve 3 katrilyon TL lik kısmı ise sabit kuponlu TL cinsi ihalelerden oluşmaktadır (Grafik 3). 6

17 Grafik 3: 2003 Yılında Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı (*) Sabit Kuponlu TL DİBS İhalesi 2,5% Döviz Cinsinden DİBS İhalesi 11,6% Değişken Faizli DİBS İhalesi 5,9% Doğrudan Satışlar 2,0% TAP Satışları 0,5% İskontolu TL DİBS İhalesi 77,5% (*) İhale sonrası değişim işlemleri ve senet değişim ihaleleri hariç 2003 yılında değişim ihaleleri ve ihale sonrası değişim işlemleri sonucu 7,3 katrilyon TL tutarında iç borçlanma yapılmıştır yılındaki iç borç servisinin dönemler arası dengeli dağılımını sağlamak ve iç borç stokunun vadesini uzatmak amacıyla, 2003 yılı son çeyreğinde yapılan iki adet değişim ihalesi çerçevesinde ve vadeli senetler geri alınmış; yerlerine ve vadeli senetler ihraç edilmiştir. Değişim ihaleleri sonucunda 2004 yılı ilk çeyrek ödemeleri yaklaşık 6,2 katrilyon TL azaltılırken ve vadeli senetlerden ihraç edilen toplam net tutar 5,9 katrilyon TL olmuştur (Grafik 4). Grafik 4: Değişim İhalelerinin Borç Servisine Etkisi (Katrilyon TL) 50 Değişim ihalesi ile aktarılan ödeme Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ekim-Aralık 2005 Ocak-Mart 7

18 Daha önceki dönemlerde olduğu üzere, 2003 yılında kamu bankalarının DİBS stoklarının yeniden yapılandırılması kapsamında 5,9 katrilyon TL tutarında senet değişimi yoluyla ihraç gerçekleştirilmiştir yılında 7,1 katrilyon TL si ikrazen olmak üzere toplam 7,9 katrilyon TL tutarında özel tertip senet ihracı yapılmıştır. İkrazen ihraç edilen özel tertip tahvillerin 6,8 katrilyon TL lik kısmı, Türkiye İmar Bankası T.A.Ş nezdindeki mevduatların ödenmesi amacıyla TMSF ye verilen senetlerden oluşmaktadır. Kamu bankalarına ise görev zararı alacakları karşılığı olarak 789,3 trilyon TL tutarında özel tertip Devlet İç Borçlanma Senedi ihraç edilmiştir yılında Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı (ÇTTH) için ihraç edilen senetlerin tutarı ise 17,1 katrilyon TL olmuştur İÇ BORÇ SERVİSİ 2003 yılı Ekim Aralık döneminde ihale, TAP ve doğrudan satış yöntemleriyle borçlanmalardan oluşan iç borç servisi 21,9 katrilyon TL anapara ve 6,1 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 28 katrilyon TL olarak gerçekleştirilmiştir. Senet değişimi işlemleri, ikrazen özel tertip ve özel tertip borçlanmalar için, 6,3 katrilyon TL anapara ve 4,5 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 10,8 katrilyon TL. ödenmiştir. Böylece, 2003 yılı Ekim-Aralık döneminde gerçekleştirilen toplam iç borç servisi 38,8 katrilyon TL olmuştur yılının tamamında 159,7 katrilyon TL iç borç servisi yapılmıştır. Söz konusu tutarın 107,1 katrilyon TL si anapara ve 52,6 katrilyon TL si faiz ödemelerinden oluşmaktadır (Tablo 4, Grafik 5). 8

19 Tablo 4: 2003 Yılı İç Borç Servisi (Trilyon TL) (*) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ekim-Aralık Toplam İÇ BORÇ ANAPARA ÖDEMESİ İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , , , ,1 Değişim İhaleleri+ ihale sonrası değişim 508,9 293,7 240, , ,4 Kamu Bank. Yeniden Yapılandırma 1.924, ,9 0,0 0, ,4 İkrazen Özel Tertip (**) 1.207,2 0,0 10, , ,3 Özel Tertip 4, ,0 10,6 345, ,1 ÇTTH 52, ,7 233,4 178, ,6 TOPLAM , , , , ,8 İÇ BORÇ FAİZ ÖDEMESİ (***) İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış 6.338, , , , ,1 Değişim İhaleleri+ ihale sonrası değişim 34,5 32,5 12, , ,9 Kamu Bank. Yeniden Yapılandırma 1.426, ,2 0,0 0, ,9 İkrazen Özel Tertip 434,7 250,7 396,9 213, ,5 Özel Tertip 4.491, , , , ,4 ÇTTH 1.276, ,0 6,7 13, ,2 TOPLAM , , , , ,0 TOPLAM BORÇ SERVİSİ , , , , ,8 (*) Geçici (**) Ocak ve Eylül aylarında TMSF tarafından yapılan toplam trilyon TL tutarındaki senet iadesi dahildir. (***) 82,9 trilyon TL. genel gider ve iskonto gideri hariç Grafik 5: 2003 Yılında Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri Anapara 67,0% Faiz 33,0% İÇ BORÇLANMANIN TL/DÖVİZ, FAİZ VE VADE YAPISI 2003 yılının son çeyreğinde ihale, TAP ve doğrudan satış yöntemleriyle borçlanılmış olan tutarın yüzde 87,7 si sabit faizli, yüzde 12,3 ü değişken faizlidir. Söz konusu tutarın borçlanılan para birimine göre dağılımına bakıldığında ise TL cinsi borçlanmaların yüzde 88,3, döviz cinsi/endeksli borçlanmaların ise yüzde 11,7 pay aldığı görülmektedir yılının tamamında ise ihale, TAP ve doğrudan satış yöntemleriyle yüzde 94 oranında sabit faizli, yüzde 6 oranında değişken faizli borçlanma gerçekleştirilmiştir. Söz konusu tutarın yüzde 12,8 si döviz, yüzde 87,2 si TL cinsindendir (Tablo 5 ve Grafik 6). 9

20 Tablo 5: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı (%) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ekim-Aralık Toplam Sabit Faizli 90,3 98,7 95,5 94,6 87,7 94,0 Değişken Faizli 9,7 1,3 4,5 5,4 12,3 6,0 TL Cinsi 82,3 90,9 93,9 75,5 88,3 87,2 Döviz Cinsi 17,7 9,1 6,1 24,5 11,7 12,8 Grafik 6: 2003 Yılında Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı (%) Döviz Cinsi 12,8% Değişken Faizli 6,0% TL Cinsi 87,2% Sabit f aizli 94,0% 2003 yılında özellikle Irak savaşına ilişkin belirsizliklerin ortadan kalktığı Nisan ayı sonrasında piyasalardan yapılan iç borçlanmanın ortalama vadesi belirgin şekilde uzamıştır (Grafik 7). Borçlanma vadesinin uzamasında özellikle 2003 yılı Eylül ayı sonrasında 2 yıl vadeli değişken faizli tahvil ihraçlarının borçlanma içindeki payının artırılması ve Kasım ayından itibaren 2 yıl vadeli sabit kuponlu tahvillerin ihracına başlanılması etkili olmuştur. Nakit bazlı iç borçlanmanın 2002 yılında 9 ay olan ortalama vadesi 2003 yılında 11,5 ay olarak gerçekleşmiştir. 10

21 Grafik 7: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (yıllık ort: 11,5 ay) Ay (yıllık ort: 9,0 ay) 3 Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara ,5 13,1 11,3 9,3 9,1 7,2 6,6 8,8 10,1 10,5 6,2 9, ,5 9,4 9,9 8,6 10,8 12,7 9,5 11,0 18,3 13,3 11,9 15, yılında iç borçlanma maliyetleri de 2002 yılına göre önemli ölçüde azalmıştır. TL cinsi iskontolu senetlerin ortalama ihraç maliyetleri, 2003 yılı Haziran ayı sonrasındaki dönemde bir önceki yılın aynı dönemine göre puan daha aşağıda gerçekleşmiş ve Ekim ayından itibaren yüzde 30 seviyesinin altına inmiştir (Grafik 8). Grafik 8: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti bileşik faiz (%) (Yılık Ort: 62,7) 2003 (Yıllık Ort: 46,0) 20 Oca Sub Mar Nis May Haz Tem Agu Eyl Eki Kas Ara ,4 69,9 68,4 58,7 55,3 72,2 72,5 64,2 62,3 64,5 52,9 49, ,8 55,3 59,9 57,5 51,1 46,0 46,2 38,7 32,2 29,3 28,6 27,9 Döviz cinsi iç borçlanmanın maliyeti de 2003 yılı içinde kademeli olarak azalmıştır. Dolar cinsinden iç borçlanmanın 2002 yılında yüzde 8,3 olan yıllık ortalama maliyeti, 2003 yılında yüzde 5,4 seviyesinde gerçekleşmiştir. Euro cinsinden/endeksli iç borçlanmanın maliyeti de benzer bir seyir izlemiş; söz konusu borçlanmaların 2002 yılında yüzde 8,6 olan ortalama maliyeti, 2003 yılında yüzde 5,1 seviyesine gerilemiştir (Grafik 9). 11

22 Grafik 9: Döviz Cinsi/Endeksli İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Bileşik Faiz (%) ,3 8,6 5,4 5,1 0 Dolar Euro İKİNCİL PİYASALAR 2003 yılında Devlet İç Borçlanma Senetlerinin ikincil piyasalardaki faizleri, Irak savaşı nedeniyle yükselme eğilimine girdiği Mart-Nisan dönemi haricinde, piyasalardaki olumlu beklentiler çerçevesine süreklilik gösteren bir gerileme eğilimi içinde olmuştur. Uygulanan ekonomik program çerçevesinde kaydedilen olumlu gelişmeler ve enflasyon oranlarındaki gerilemeye bağlı olarak Merkez Bankası nın kısa vadeli faiz indirimlerine ilişkin beklentiler faiz oranlarında görülen azalmanın en önemli etkenleri olarak ortaya çıkmıştır. Grafik 10: İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları (*) Bileşik Faiz (%) İkincil Piyasa Faizi TCMB Gecelik Faiz * İkincil piyasalarda en çok işlem gören senetlerin faiz oranını içermektedir. İkinci el piyasalardaki işlem hacimleri de ekonomideki olumlu gelişmeler çerçevesinde artış göstermiştir yılı genelinde günlük ortalama işlem hacmi kesin alım-satım pazarında 852 trilyon TL (578 milyon dolar), repo-ters repo pazarında ise 4,2 katrilyon TL (2,8 milyar dolar) seviyesinde gerçekleşmiştir. Yılın 12

23 son üç aylık döneminde ise günlük ortalama işlem hacminin kesin alım-satım pazarında 1 katrilyon TL nin, repo-ters repo pazarında 5 katrilyon TL nin üzerine çıktığı görülmektedir yılının tamamında İMKB Tahvil Bono Piyasası kesin alım-satım pazarında 213 katrilyon TL, repo-ters repo pazarında ise 1.040,5 katrilyon TL tutarında işlem gerçekleşmiştir. Grafik 11: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde (*) Oluşan Faizler Bileşik Faiz % Savaş dönemi Trilyon TL İMKB TBP Net İşlem Hacmi İkincil Piyasa Faizi İhalede Oluşan Faiz (*) 3 ay vadeli referans bono ihraçları hariç, sabit faizli TL cinsinden senet ihalelerini içermektedir. Piyasalar tarafından tutulan DİBS lerin dağılımına bakıldığında, 2002 yılı sonuna göre bankacılık kesimi tarafından tutulan iç borçlanma senetlerinin payının azaldığı, buna karşılık menkul kıymet yatırım fonlarının payında artış olduğu görülmektedir. Diğer bankacılık dışı kesimlerin elindeki iç borçlanma senetlerinin payı ise 2002 yılı sonuna göre önemli bir değişiklik göstermemiştir (Tablo 6). 13

24 Tablo 6: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı (%)* 2002 Mar.03 Haz.03 Eyl.03 Ara.03 Bankacılık Kesimi 55,3 52,2 48,4 47,0 51,3 Bankacılık Dışı Kesim 1 38,9 41,4 43,5 43,5 39,3 Gerçek Kişi 27,7 30,1 32,0 30,3 27,3 Tüzel Kişi 8,5 9,6 9,0 9,9 8,5 Yurt Dışı Yerleşikler 2 2,8 1,7 2,4 3,2 3,5 Menkul Kıymet Yatırım Fonları 3 5,8 6,4 8,0 9,5 9,4 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Piyasadaki Senetlerin Toplam Piyasa Değeri 4 (Katrilyon TL) 79,1 90,2 98,8 108,8 119,4 Piyasadaki Senetlerin Toplam Anapara Değeri (Katrilyon TL) 70,8 79,3 89,0 93,1 101,8 * Geçici, piyasa tarafından tutulan DİBS payında ilk ihraç verileri esas alınmaktadır. 1) Banka dışı kesim; yurtiçinde yerleşik gerçek kişiler, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ile (Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı ve İşsizlik Sigortası Fonu dışındaki) diğer tüzel kişileri kapsamakta olup, DİBS bilgileri bankalar, İMKB Tahvil Bono Piyasası'nda en fazla işlem yapan 40 aracı kurum ve Takasbank'tan alınan cari piyasa değerlerini içermektedir. 2) Yurtdışı yerleşiklere saklama hizmeti veren bankaların raporlarından hesaplanmaktadır. 3) Sermaye Piyasası Kurulu verilerinden derlenmektedir. 4) Piyasadaki senetlerin Resmi Gazete fiyatlarıyla piyasa değerini göstermektedir. 2.3 DIŞ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER DIŞ BORÇLANMA 2003 yılında toplam kamu kesiminde 9,6 milyar ABD Dolar tutarında dış borçlanma gerçekleştirilmiştir. Dış borçlanmanın 8,9 milyar ABD Doları konsolide bütçe kapsamında yapılmıştır. Konsolide bütçe kapsamındaki dış borçlanmanın, yüzde 60 ı (5.273 milyon ABD Doları) tahvil ihracı, yüzde 18 i IMF (1.669 milyon ABD Doları) ve yüzde 22 si (1.926 milyon ABD Doları) proje kredileri yoluyla sağlanmıştır (Tablo 7). Tablo 7: Dış Borçlanma (Milyon ABD Doları) 2003 Toplam Konsolide Bütçe Tahvil İhracı IMF Proje Kredileri Diğer Kamu (Proje Kredileri)

25 Program Finansmanı 2003 yılında uluslararası sermaye piyasalarından tahvil ihracı yoluyla 5,3 milyar ABD Doları tutarında dış borçlanma gerçekleştirilmiştir. Söz konusu borçlanma, yılın ilk dokuz ayında yapılmış ve bu durum yılın son çeyreğine dış borçlanma stratejisi açısından oldukça esnek girilmesini sağlamıştır. Nitekim, piyasalar uygun olmasına rağmen yılın son çeyreğinde yeni borçlanma yapılmaması, faizlerdeki düşüş eğiliminin artarak sürmesine ve böylece daha az maliyetle borçlanma ortamının oluşmasına imkan sağlamıştır yılında gerçekleştirilen tahvil ihraçlarının yüzde 27 si Euro, yüzde 73 ü ise ABD Doları piyasasında gerçekleştirilirken; bu ihraçların ortalama vadeleri 2002 yılında 7 yıl ve 5 yıl olarak, 2003 yılında ise 8,6 yıl ve 6,6 yıl olarak gerçekleşmiştir (Tablo 8). Tablo 8: 2003 Yılında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları İhraç Tarihi Vade (yıl) Miktar (milyon) Döviz Cinsi Kupon (%) Yatırımcıya Getirisi (spread) yıl USD 11,000 UST bp yıl EUR 9,875 Bund bp yıl + 2 ay USD 10,500 UST bp USD 11,000 UST bp yıl + 7 ay EUR 9,5 Bund bp yıl USD 9,875 UST bp yıl + 4 ay USD 9,5 UST bp 2003 toplam (*) ABD Doları UST: ABD Hazine Tahvili getirisi Bund: Alman Hazine Tahvili getirisi bp: baz puan (100 baz puan= %1) (*) İhraç tarihlerindeki kurlar itibariyle 2003 yılında Uluslararası Para Fonu ndan 1,669 milyon ABD Doları tutarında kullanım yapılırken, 1,715 milyon ABD Doları anapara, 895 milyon ABD doları faiz olmak üzere toplam 2,610 milyon ABD Doları ödenmiştir. Böylece Uluslararası Para Fonu na net olarak faiz hariç 46 milyon ABD Doları, faiz dahil 942 milyon ABD Doları tutarında geri ödeme gerçekleştirilmiştir. 15

26 Tablo 9: Uluslararası Para Fonu ndan Kaynak Kullanımı ve Geri Ödemeler (Milyon ABD Doları) TOPLAM Kullanım Borç Servisi Geri Ödeme Faiz Net Kullanım Faiz Hariç Net Kullanım yılında Dünya Bankası ndan program amaçlı kredi kullanımı gerçekleştirilmemiştir Proje Finansmanı Sağlanan Proje Kredileri yılında sağlanan proje finansmanı 2,1 milyar ABD Dolarıdır. Proje finansmanının yüzde 56,2 si ulaştırma, yüzde 12,3 ü enerji sektörüne aittir. Sözkonusu finansmanın sektörler itibariyle dağılımı aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 2 Bu kısımda, ilgili dönemde anlaşması imzalanan proje kredilerinin anlaşmalarında taahhüt edilen tutarlardaki gelişmeler değerlendirilmektedir. 16

27 Tablo 10: Proje Kredilerinin Sektörel Dağılımı Miktar (Milyon ABD Doları*) Yüzde Dağılım (%) Altyapı 1.152,4 450,1 180,3 236,5 33,7 14,9 4,9 11,1 Eğitim 47,7 15,7 364,8 13,3 1,4 0,5 9,9 0,6 Enerji 517,6 573, ,4 262,6 15,1 19,0 31,2 12,3 Sağlık 60,4 64,5 35,8 0 1,8 2,1 1,0 0 Sanayi 398,8 176,2 57,5 252,3 11,7 5,8 1,6 11,8 Savunma ve Güvenlik 90,2 6,0 25,8 89,1 2,6 0,2 0,7 4,2 Sosyal 0 500, ,6 0 0 Tarım-Orman 114,2 747,5 560,2 81,3 3,3 24,8 15,2 3,8 Ulaştırma 1.036,1 484, , ,9 30,3 16,1 35,7 56,2 Proje Kredileri Toplamı 3.417, , , , * Kredi tutarları tarihli TCMB kurları kullanılarak ABD Dolarına çevrilmiştir. Avrupa Yatırım Bankası ndan Hazine garantisi ile TSKB ve Vakıfbank tarafından sanayi sektörüne kullandırılmak üzere alınan 252,2 milyon ABD Doları tutarındaki III. Global Kredi 2003 yılında sağlanan en yüksek tutarlı proje kredisidir. Enerji sektörüne 2003 yılında sağlanan 240 milyon ABD Doları tutarındaki en büyük proje finansmanı, DSİ tarafından Deriner Barajı ve Hidroelektrik Santralinde kullanılmak üzere alınan ek finansman kredisidir. Ulaştırma sektörüne sağlanan en büyük proje kredisi ise, Ankara-Istanbul Demiryolu Rehabilitasyon Projesi nin Ankara Eskişehir Kesimi için alınan ve TCDD tarafından kullanılacak olan 217,7 milyon ABD Doları tutarındaki kredidir. Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ve ilgili diğer mevzuatın yürürlüğe konmasıyla birlikte, son yıllarda yerel yönetimlerin proje finansmanı içindeki payı belirgin bir düşüş göstermiştir (Tablo 11). 17

28 Tablo 11: Proje Kredilerinin Kullanıcı Kuruluşlara Göre Dağılımı Miktar (Milyon ABD Doları) Yüzde Dağılım (%) Genel ve Katma Bütçeli İdareler 1.114,5 599, ,9 913,5 32,6 19,9 45,0 42,7 KİT'ler 1.193,6 795, ,8 941,4 34,9 26,3 46,5 44,1 Yerel Yönetimler 223,5 335,2 108,2 29,8 6,5 11,1 2,9 1,4 Bankalar 408,8 188,8 125,0 252,3 12,0 6,3 3,4 11,8 Özerk Bütçeli Kuruluşlar 250,0 0 59,6 0 7,3 0 1,6 0 Diğer 226, ,0 20,0 0 6,6 36,4 0,5 0 Toplam 3.417, , , , Proje finansmanının kullanıcı kuruluş yapısı incelendiğinde, genel ve katma bütçeli idareler ile KİT lerin toplam içindeki ağırlıklarını korudukları gözlenmektedir yılında Bankaların payındaki artış esas itibarı ile Avrupa Yatırım Bankası ndan Hazine garantisi altında TSKB ve Vakıfbank a sağlanan 252,2 milyon ABD Doları tutarındaki III. Global Kredi den kaynaklanmaktadır. Proje finansmanı kreditör bazında incelendiğinde, ticari bankaların, uluslararası finans kuruluşlarının ve hükümetlerin toplam proje finansmanı içindeki payının dönem ortalamasının sırasıyla yüzde 59,8, yüzde 35,4 ve yüzde 4,7 olarak gerçekleştiği gözlenmektedir yılıyla kıyaslandığında Hükümetlerden sağlanan kredilerin payının yüzde 4,3 ten yüzde 10,2 ye çıktığı, ticari bankaların payının ise yüzde 66,9 dan 64,9 a düştüğü görülmektedir. Hükümet kredilerinin payındaki artış esas itibarı ile İspanya Hükümeti nden Ankara-Istanbul Demiryolu Rehabilitasyon Projesi nin Ankara Eskişehir Kesimi için alınan 217,7 milyon ABD Doları tutarındaki krediden kaynaklanmaktadır (Tablo 12). Tablo 12: Proje Kredilerinin Kreditörlere Göre Dağılımı Miktar ( Milyon ABD Doları) Yüzde Dağılım (%) Ticari Bankalar 2.456, , , ,4 71,9 35,6 66,9 64,9 Uluslararası Finans Kuruluşları 956, , ,4 532,8 28,0 60,0 28,8 24,9 Hükümet Kredileri 0 135,1 156,9 217,7 0,1 4,5 4,3 10,2 Toplam 3.417, , , ,

29 Proje Kredisi Kullanımları yılında kamu sektöründe toplam 2,6 milyar ABD Doları dış borç proje kredisi kullanılmıştır. Sözkonusu kullanımların 2 milyar ABD Doları konsolide bütçe kapsamındaki kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Aynı dönemde, KİT ler tarafından yapılan kullanım miktarı bir önceki yıla göre yüzde 50 azalarak 335 milyon ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Kalkınma ve Yatırım Bankaları tarafından kullanılan dış proje kredilerinin ise 2002 yılına göre artarak, 2003 yılında 214 milyon ABD Dolarına ulaştığı görülmektedir (Tablo 13). Tablo 13: Borçlulara Göre Proje Kredi Kullanımları (Milyon USD) TOPLAM KAMU 3,776 3,920 2,623 GENEL HÜKÜMET 3,042 3,081 2,074 Konsolide Bütçe 2,750 2,713 1,926 Yerel Yönetimler Bütçe Dışı Fonlar Üniversiteler DİĞER KAMU SEKTÖRÜ (1) KİTLER Finansal KİTler Finansal Olmayan KİTler (1) T.Kalkınma Bankası, T.İhracat Kredi Bankası Geçici, istatistiki amaçlıdır yılında yapılan kullanımlar kreditör bazında incelendiğinde proje finansmanının 1,2 milyar ABD Doları resmi kreditörlerden sağlanmıştır. Özel kreditörlerden sağlanan kredilerden 1,5 milyar ABD Doları kullanım yapılmış olup, bunun 1,4 milyar ABD Doları ticari bankalardan yapılan kullanımlardır (Tablo 14). 3 Bu kısımda, ilgili dönemde ve/veya daha önceki dönemlerde alınan proje kredilerinden o dönem içinde yapılan fiili nakit çekişlerinin toplam tutarındaki gelişmeler değerlendirilmektedir. 19

30 Tablo 14: Alacaklılara Göre Proje Kredi Kullanımları (Milyon USD) TOPLAM ALACAKLI RESMİ ALACAKLILAR Hükümet Kuruluşları Uluslararası Kuruluşlar ÖZEL ALACAKLILAR Parasal Kuruluşlar Ticari Bankalar Bankacılık Dışı Finansman Kuruluşları Parasal Olmayan Kuruluşlar Geçici, istatistiki amaçlıdır. Uluslararası kuruluşlar kapsamında Dünya Bankası ndan yapılan kullanımlar incelendiğinde, yıllık kullanım tutarının; aktif portföyden 166,7 milyon dolar, yıl içinde kullanımı sona eren kredilerden de 109,1 milyon dolar olmak üzere, toplam 276 milyon dolar olduğu görülmektedir. 20

31 tarihi itibariyle Tablo 15:Dünya Bankası 2003 Yılı Kullanımları (A) AKTİF KREDİ PORTFÖYÜ (Milyon ABD doları) Proje No. Proje Adı Yürürlük Tarihi Son Kul. Tarihi Kredi Miktarı Toplam Kullanım İptal Edilen Bakiye 2003 yılı Kullanım Tarım 420,0 106,8 0,0 313,2 24, TU Katılımcı Sulama Yönetimi Nis.98 Haz.04 20,0 18,1 0,0 1,9 2, TU Tarım Reformu Uygulama Projesi * Tem.01 Ara ,0 88,7 0,0 311,3 21,5 Enerji 270,0 56,2 27,8 186,0 24, TU Ulusal İletim Şebekesi Eyl.98 Ara ,0 55,8 20,8 173,4 24, TU Ulusal İletim Şebekesi-Enerji Sektörü Yen. Yap. Nis.02 Ara.05 20,0 0,4 7,0 12,60 0,10 Eğitim ve Sağlık 436,0 97,5 20,0 318,5 22, TU II.Sağlık Oca.95 Ara ,0 94,5 20,0 21,5 22, TU II. Temel Eğitim Ağu.02 Şub ,0 3,0 0,0 297,0 0,0 Alt Yapı 4315-TU Çeşme-Alaçatı Su ve Kan. Eyl.98 Ara.04 13,1 4,8 0,0 8,3 0,9 Doğal Afet Yardımı 4517-TU Marmara Deprem Acil Yard. * Ara.99 May ,0 204,9 0,0 300,1 7,2 Sosyal Sektör 650,0 106,2 0,0 543,8 50, TU Özelleştirme Sosyal Destek Ara.00 Ara ,0 90,7 0,0 159,3 44, TU Sosyal Riskin Azaltılması Kas.01 Tem ,0 15,5 0,0 384,5 5,5 Diğer 4495-TU Endüstriyel Teknoloji Eki.99 Ara ,0 99,0 0,0 56,0 37,3 Genel Toplam 2.449,1 675,4 47, ,9 166,7 (B) 2003 YILI İÇERİSİNDE VE ÖNCESİNDE KAPANAN KREDİLERDEN KULLANIMLAR tarihi itibariyle (Milyon ABD doları) Proje No. Proje Adı Yürürlük Tarihi Son Kul. Tarihi Kredi Miktarı Toplam Kullanım İptal Edilen Bakiye 2003 yılı Kullanım Tarım 4376-TU Ürün Borsaları Geliştirme Projesi Tem.98 Mar ,4 2,3 0,3 0,6 Eğitim 4355-TU Temel Eğitim Ağu.98 Ara ,0 257,3 6,0 36,7 67,0 Altyapı 4048-TU Karayolu İyi.ve Trafik.Güv. Eki.96 Mar ,0 102,3 0,0 47,7 6, TU Antalya Su Temini ve Çevre Sağlığı Projesi Ara.95 Nis ,0 72,6 27,4 0,0 0,0 Doğal Afet Yardım 4388-TU Sel ve Deprem Acil Yard. Eki.98 Eyl ,0 240,6 120,0 8,4 9,8 Diğer 4506-TU İhracat Finansmanı (EFİL) Eki.99 Ağu ,5 249,7 0,0 2,8 24, TU Kamu Mali Yönetimi May.96 Ara.02 62,0 44,1 5,0 12,9 1,2 Genel Toplam 1237,5 968,0 160,7 108,8 109,1 (A) AKTİF KREDİ PORTFÖYÜ (B) 2003 ve öncesinde kapanan krediler 2003 YILI TOPLAM KULLANIM 166,7 109,1 275,8 * Yeniden yapılandırılması ( kategoriler arası aktarım, yeni bileşenler eklenmesi veya iptal v.s.) devam eden krediler BORÇ SERVİSİ Konsolide bütçe kapsamında, 2003 yılının Ekim-Aralık döneminde toplam 3,7 katrilyon TL (2,6 milyar ABD Doları) dış borç geri ödemesi yapılmış olup, bu tutarın 2,3 katrilyon TL sı (1,6 milyar dolar) anapara ve 1,4 katrilyon TL sı (1 milyar ABD Doları) faiz ödemesinden oluşmaktadır yılının tamamında toplam 16,4 katrilyon TL (11 milyar ABD Doları) ödeme gerçekleştirilmiştir. Bu ödemenin 10,5 katrilyon TL sı (7 milyar ABD Doları) 21

32 anapara ve 5,9 katrilyon TL sı (4 milyar ABD Doları) faiz ödemesi olarak yapılmıştır (Tablo 16). Tablo 16: 2003 Yılında Gerçekleşen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri (Trilyon TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ekim-Aralık Ocak-Aralık Krediler Anapara Faiz Tahvil Anapara Faiz TOPLAM Anapara Faiz yılında gerçekleştirilen toplam ödemelerin yüzde 44 ü kredi, yüzde 56 sı ise tahvillere ait ödemelerdir. Aynı dönemde, anapara ödemelerinin payı yüzde 64, faiz ödemelerinin payı ise yüzde 36 dır (Grafik 12). Grafik 12: 2003 Yılında Gerçekleşen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Kredi 44% Faiz 36% Tahvil 56% Anapara 64% İKİNCİL PİYASALAR Uluslararası piyasalarda ihraç edilmiş olan tahvillerimizin ikincil piyasa faizleri, Irak savaşının yarattığı belirsizliğin ortadan kalkması ve ekonomide yaşanan olumlu gelişmelere paralel olarak düşüş eğilimine girmiştir. Ekonomik programın 5. Gözden Geçirme çalışmalarının tamamlanması, 2004 ve 2005 yıllarında IMF ye yapılacak geri ödemelerin zamana yayılması ve programın uygulanmasındaki kararlılığın net bir biçimde ortaya konması ile birlikte yurtdışı tahvillerin ikincil 22

33 piyasa faiz oranlarındaki düşüş eğilimi, Ağustos ayından itibaren hız ve süreklilik kazanmıştır. Grafik 13: Dolar Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı % , $ 12, $ 11, $ 12/03 11/03 10/03 09/03 08/03 07/03 06/03 05/03 04/03 03/03 02/03 01/03 Grafik 14: Euro Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı % , Euro 9, Euro 9, Euro Tahvillerimizin ikincil piyasa performansının, benzer ülkelerin performansları ile karşılaştırılması amacıyla gelişmekte olan ülke tahvilleri endeksi olan Emerging Market Bond Index-EMBI nin ve bu endeks içindeki Türkiye sektörünün 2003 yılı seyri incelendiğinde, Irak savaşına kadar ülkemiz tahvillerinin ikinci piyasalarda diğer gelişmekte olan ülke tahvillerine benzer bir performans gösterdiği gözlenmektedir (Grafik 15). Irak savaşı ile birlikte tahvillerimizin risk primleri EMBI nin üzerinde seyretmeye başlamıştır. Ancak, Irak savaşını takiben tahvillerimizin risk primleri ile EMBI arasındaki farkın giderek azaldığı gözlenmektedir. Yılın son çeyreğinde ise 23

34 risk primleri EMBI nin altına inmiş ve ülkemiz tahvilleri benzer gelişmekte olan ülke tahvillerinden daha iyi bir performans göstermeye başlamıştır. Grafik 15: EMBI+ ve EMBI+ Türkiye (bp) 1200 Irak Savaşı S&P not artırımı S&P not artırımı Terörist saldırılar FED açıklaması O.03 Ş.03 M.03 N.03 M.03 H.03 T.03 A.03 E.03 E.03 K.03 A.03 O.04 Ş (EMBI+)-(EMBI+ Türkiye) EMBI+ EMBI+ Türkiye Bu çerçevede, tahvillerimizin 2003 yılı sonu itibariyle ikincil piyasa getiri seviyeleri, benzer ve daha iyi kredi değerliliğine haiz ülkeler ile karşılaştırıldığında daha düşük seviyelerde bulunmaktadır (Tablo 17). Tablo 17: Benzer Ülkelerle Getiri Karşılaştırması USD Tahvilleri Ülke Kredi Notu Vade Kupon (%) Getiri (%) Türkiye (B1/B+) Brezilya (B2/B+) Filipinler (Ba1/BB) Kolombiya (Ba2/BB) Venezuela (Caa1/B-) EURO Tahvilleri Ülke Kredi Notu Vade Kupon (%) Getiri (%) Türkiye (B1/B+) Filipinler (Ba1/BB) Brezilya (B2/B+) Kolombiya (Ba2/BB) Venezuela (Caa1/B-) TÜRKİYE NİN KREDİ DEĞERLİLİĞİ Türkiye nin döviz ve TL cinsinden kısa ve uzun vadeli borçlanmalarına ilişkin kredi derecelendirme kuruluşları tarafından belirlenen kredi notları Tablo 18 de yer almaktadır. 24

35 Tablo 18: Türkiye nin Kredi Notları Moody s S&P Fitch JCR Tarih Not Görünüm Tarih Not Görünüm Tarih Not Görünüm Tarih Not Görünüm B1 D B+ D B+ D B+ D B1 N B D B P B+ N B1 D B- D B- P B+ D B1 N B- N B- N B+ N B1 D B- D B D BB- N B1 P B- P B N BB B1 P B- D B+ NGİ BB B1 P B- N BB- NGİ BB İ B B- D BB BB Ba B- NGİ B+ PGİ BB+ İ Ba B NGİ B BB Ba B+ NGİ BB BB Ba B+ D B BBB Baa B+ P Baa B P B D B P B D B+ NGİ B+ D B+ P B+ D B+ NGİ BB NGİ BBB- N BBB N BBB D D: Durağan P: Pozitif N: Negatif NGİ: NEGATİF GÖRÜNÜMLE İZLEME PGİ: POZİTİF GÖRÜNÜMLE İZLEME İ: İZLEME Japon kredi derecelendirme kuruluşu JCR, 2 Eylül 2003 tarihinde kredi notunu aynı tutarak ülke görünümü negatif ten durağan a çevirmiştir. Fitch kredi derecelendirme kuruluşu, B- olan döviz ve TL cinsi uzun vadeli borcun kredi notunu 25 Eylül 2003 tarihinde B ye, 9 Şubat 2004 tarihinde de B+ ya yükseltmiş ve ülke görünümü durağan olarak açıklamıştır. S&P kredi derecelendirme kuruluşu, 16 Ekim 2003 tarihinde, B olan döviz ve TL cinsi uzun vadeli borcun kredi notunu B+ ya yükseltmiştir. 21 Ekim 2003 tarihinde ise Moody s kredi 25

36 derecelendirme kuruluşu, TL cinsinden uzun vadeli borcun görünümünü pozitif olarak, döviz cinsinden uzun vadeli borçlanmanın görünümünü ise durağan olarak açıklamıştır. Tablo 19: Ülkelerin Kredi Notları Moody's Standard & Poor's Fitch A2 BAE, İsrail, Kuveyt A Malta, S. Arabistan A G. Kore, Malta Letonya, Polonya, Çin Şili A3 G. Kore, Katar, Litvanya A- Bahreyn, Çek Cum., Estonya A- Bahreyn, Çek Cum., Çin, Estonya Malta, Slovakya G. Kore, İsrail, Macaristan, Malezya İsrail, Macaristan, Şili Baa1 Bahreyn, Malezya BBB+ Letonya, Litvanya BBB+ Letonya, Litvanya, Malezya Şili, Tayland Polonya Slovakya, Mısır, Polonya Baa2 G. Afrika, Meksika BBB Çin, G. Afrika, Slovakya BBB G. Afrika, Tayland S. Arabistan, Tunus Tayland, Tunus Tunus Baa3 Hırvatistan, Hindistan BBB- Hırvatistan, Meksika BBB- Hırvatistan, Meksika Kazakistan, Rusya Ba1 Fas, Mısır BB+ Bulgaristan, Kazakistan BB+ Bulgaristan, Hindistan, Kazakistan Mısır, Rusya Rusya, Mısır Ba2 Bulgaristan, Filipinler BB Fas, Filipinler, Hindistan, Romanya BB Filipinler, Kolombiya Kolombiya, Ürdün Kolombiya, Ürdün Romanya Ba3 Peru, Romanya BB- Peru BB- Azerbeycan, Peru Ukrayna B1 Türkiye (durağan), Ukrayna B+ Türkiye (durağan), Brezilya B+ Türkiye, Brezilya, Endonezya İran, Ukrayna B2 Brezilya, Endonezya, Lübnan B Endonezya, Pakistan B Pakistan, Türkmenistan Ukrayna B3 Uruguay, Bolivya B- Lübnan, Uruguay B- Lübnan, Moldovya Bolivya, Venezuela Uruguay, Venezuela Caa1 Arjantin, Küba, Moldovya CCC+ Ekvator CCC+ Ekvator Paraguay, Venezuela CCC CCC Caa2 Ekvator CC CCC- Türkmenistan Ca DDD Arjantin SD Arjantin, Paraguay DD Not:2002 yılı sonu itibariyle, Türkiye nin Moody s, S&P ve Fitch kredi derecelendirme kuruluşları tarafından belirlenen kredi notları sırasıyla B1 (görünüm negatif), B- (görünüm durağan) ve B (görünüm durağan) seviyesinde idi. Tablo 19 de görüldüğü üzere, Türkiye üç farklı kredi değerleme kuruluşunun değerlendirmelerine göre B1/B+ kredi notuna sahiptir. Bir önceki yıla göre Standard and Poor s ve Fitch tarafından belirlenen kredi değerliliği sıralamasında ülkemizin kredi değerliliği ikişer basamak yükselmiş bulunmaktadır( 4 ) yılsonu itibariyle kredi notu sıralaması için bakınız Kamu Borç Yönetimi Raporu, Nisan 2003 sf