Basra Körfezi ndeki Arap Baharı

Transkript

1 Basra Körfezi ndeki Arap Baharı Emir Sadık Asadollahi RAD* Kuzey Afrika da başlayan ve Ortadoğu ya uzanan değişim rüzgarı dünya kamuoyunda yakından takip edilmiş ve özellikle Batılı devletlerden açık destek görmüştür. 1 Bu rüzgarın tüm Ortadoğu coğrafyasında etkisini göstermesi ve kritik öneme sahip Arap Yarımadası nda yankı bulması, Basra Körfezi üzerinde belli çıkar hesapları olan ülkeleri karşı karşıya getirmiştir. 2 Basra Körfezi ne kıyısı olan Arap ülkelerini Tahran a karşı stratejik müttefik olarak gören başta Washington olmak üzere tüm Batı dünyası, bu devletlerdeki yönetimlere muhalif olan halk hareketlerine ve protestolara sessiz kalmayı tercih etmiştir. 3 Suriye de en önemli müttefikini kaybetmek istemeyen ve gösterileri Batı nın bir oyunu olarak gören İran da 4 konu Basra Körfezi Bölgesi ndeki halk hareketlerini ise İslami Uyanış adı altında destekleyerek Arap Yönetimleri nin karşısında bir duruş sergilemekten kaçınmamıştır. 5 Arap Körfezi mi Fars Körfezi mi? İran ve S.Arabistan arasında kalan, Kuveyt, Katar, Bahreyn, BAE, Umman ve Irak ın kıyı olduğu bu körfez, 6 dünya petrol rezervinin yüzde 55 ini ve dünya gaz rezervinin yüzde 41 ini tuttuğu gibi 7 Hürmüz Boğazı ile dünya petrollerinin de yüzde 40 ının geçiş kapısı durumundadır. 8 Arap Yarımadası yla İran ı ayıran bu deniz yolu, tarih boyunca Fars (Pers) Körfezi olarak adlandırılmış ancak özellikle 1960 larda artan Arap milliyetçiliği ve Arap İran rekabeti nedeniyle Araplar tarafından Arap Körfezi olarak isimlendirilmiştir. 9 Bu adlandırma sorunu İran tarafından çok ciddiye alınmaktadır ve tarihsel kavramın kaybolmaması için körfeze kıyısı olan şehirlerinde özel etkinliklerle her Nisan ayında Ulusal Fars Körfezi Günü kutlanılmaktadır. 10 Ayrıca Fars Körfezi adını * 21.Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Ortadoğu Araştırmaları Merkezi, Araştırmacı, emir_rad@yahoo.com 1 US to Work with Arab Spring s İslamist Parties, ww.hurriyetdailynews.com, 8 Kasım The U.S.-Saudi Dilemma: Iran s Reshaping of Persian Gulf Politics, 19 Haziran Why US Silence on Bahrain s Crackdown Could Backfire, 14 Nisan Iran Support Assad, www. mideast.foreignpolicy.com, 9 Kasım New Iranian Naval Base at Port of Jask to Control World Oil and Natural Gas Supply, 31 Ekim [26] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

2 Basra Körfezi ndeki Arap Baharı kullanmayan yabancı havayolu ve deniz şirketlerinin İran hava ve deniz sahasına girmeleri yasaklanmıştır. 11 Batı dünyası tarafından tarihsel süreçte Fars (Pers) Körfezi olarak tanımlanan bölge, son yıllarda artan Batı İran çekişmesi nedeniyle Arap görüşünün desteklenmesine sebebiyet vermiştir. Özellikle ABD kamuoyunda Arap Körfezi kavramı sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Bu şekilde İran a psikolojik bir baskı da kurulmak istenmiştir. 12 Osmanlı Devleti ise daha Fars Körfezi veya Arap Körfezi denilmeden önce körfezin kıyısında kalan ve önemli bir liman olan Basra şehrine atıfla Basra Körfezi adını kullanmıştır. İran ın Basra Körfezi Politikası Tarih boyunca bu önemli geçiş yolunun hakimiyetini elinde bulundurmaya çalışmış İran ın sadece adlandırma sorununa bile bu kadar ehemmiyet gösterdiği bu körfezde hayati çıkarlarının bulunduğu inkar edilemez bir gerçektir. Arap Baharı ile başlayan halk hareketleri geçmişten beri bölgede nüfuzunu artırma çabasında olan İran için fırsat olmuştur. 13 Şah Dönemi Körfez Politikası nda enerji, ekonomi ve güvenlik kavramlarını ayrılmaz bir üçlü olarak gören İran, İslam Devrimi sonrasında bölge ülkeleriyle olan ortak din ve çıkar kavramlarını da bu politikasına eklemiştir. Her ne kadar Körfez deki Arap ülkeleri Şah tan hazzetmeseler de, O nun bölgedeki dengeleri koruyan politikasını kabul 11 Name Game Stokes U.S.-Iranian Tensions, 24 Ocak Aralık 11 Sayı: YÜZYIL [27]

3 Emir Sadık Asadollahi Rad etmişlerdi. Devrim sonrasında ise İslami rejimin özgürlük söylemi, kendi Şii azınlıklarından dolayı krallıkları tedirgin etmiştir. 14 ABD nin bölgede artan askeri gücüne karşılık İran, Basra Körfezi ülkeleriyle ilişkilerini iyileştirmenin ABD yle pazarlıklarda elini güçlendireceğini düşünmüştür. Tahran, körfezdeki herhangi bir dış gücün varlığını kendi çıkarına ters görmüş ve sadece kıyıdaş ülkelerin varlığını kabul etmiştir. Suudi Arabistan: İran la Derin Mücadele Basra Körfezi nin iki büyük gücü olarak ortaya çıkan S.Arabistan ve İran, bölgede Sunni ve Şii İslam ın sembol ülkeleri olma iddiasında bulunmuşlardır. Geçmişten bu yana jeopolitik nedenler başta olmak üzere; tarihsel, mezhepsel ve ekonomik rekabet içinde bulunan bu iki devlet Arap Baharı ile başlayan halk hareketleri geçmişten birbirlerine mesafeli bir duruş sergilemişlerdir. 15 beri bölgede nüfuzunu Mücadele, Riyad ın Tahran ı bölgede Arap Baharı etkisiyle yaşanılan halk hareketlerini desteklediği ve belli ülke- artırma çabasındaki İran için fırsat olmuştur. lerde karışıklıklara sebebiyet verdiği suçlamasıyla açıkça ortaya çıkmıştır. 16 İran ın, S.Arabistan da petrol ve yeraltı kaynakları açısından en zengin bölgede yaşayan yüzde 15 lik Şii azınlığı himayesi altına alarak S.Arabistan ın elini zayıflatmak istediği iddia edilmiştir. 17 İran ın Şii dünyasını etkileme tehdidi, Suudi dış politikasını şekillendiren bir unsur olmuş ve Basra Körfezi nde yaşanan muhalif hareketlere karşı sert tavır göstermekle kendi içindeki Şiilere de mesaj vermiştir. S.Arabistan, İran ın Şii Hilali oluşturma gayretinde olduğuna inanmış ve anti-irancı bir blok oluşturmaya çabalamıştır. Bu blokun güvenliğinin ABD nin bölgedeki askeri gücüne bağlı olduğunu düşünerek Basra Körfezi ndeki ABD varlığını desteklemiştir. Washington, her ne kadar Riyad ı desteklemişse de Arap Baharı nın S.Arabistan ın kontrolü dışında gerçekleştiğinin farkındadır. ABD nin özellikle Suudiler yüzünden Basra Körfezi Bölgesi nde müdahil olamaması ilişkileri eski düzeyinden oldukça uzaklaştırmıştır. İran ise, bu istikrarsız ortamı kendi nüfuzunun artması için kullanmaktadır. Bahreyn: İran ın Doğal Oyun Alanı İran, tarihsel süreçte kısa süreli kesintiler dışında Bahreyn i hep kendi egemenliği altında tutmuştur. En son İngiliz hakimiyetiyle bu egemenlik son bulmuş ve Şii Al- Madkhur Ailesi nden alınan yönetim şuanki yönetici hanedan olan Sunni Al-Halife Ailesi ne verilmiştir [28] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

4 Basra Körfezi ndeki Arap Baharı Nüfusunun yüzde 8o i Şii olan Bahreyn de halkın neredeyse tamamı köken olarak İranlı dır. Bu sebepten dolayıdır ki, İran hiçbir zaman Bahreyn deki haklarından vazgeçmek istememiştir. Hatta 1957 de İran Şahı, Bahreyn i İran ın bir eyaleti olarak ilan etmiştir. 19 Bu hamle uluslararası kamuoyuna tepki görmüş ve İngiltere bu ilhaka karşı çıkmıştır. İngiltere ve İran ın bu konuda anlaşma sağlayamaması üzerine her iki ülke de BM nin kararına uyacağını açıklamış ve Bahreyn de referanduma gidilmiştir. Bunun sonucunda Bahreyn 1970 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. 20 Bağımsızlığına rağmen İran ın etkisinden çıkmayan Bahreyn de İran daki İslam Devrimi sonrasında Şii muhalifler hareketlenmeye başlamış; hatta 1981 de İran, Bahreyn de Devrim İhracı yoluyla başarısız bir darbe girişiminde bulunmuştur. 21 İran ın Bahreyn üzerindeki hakimiyet planları sürerken Arap Baharı ile başlayan halk hareketleri İran için iyi bir bahane olmuş ve Bahreyn deki muhalif göstericilere yapılan baskıyı açık bir şekilde eleştirmiştir. 22 Bu durum Manama ve Tahran ı karşı karşıya getirmiş ve diplomatik ilişkiler asgari düzeye inmiştir. 23 S.Arabistan ın öncülüğündeki Körfez İşbirliği Konseyi nin kontrolünde 24 Bahreyn e askeri güç gönderilmesine İran 25 ve Irak 26 şiddetle karşı çıkmıştır. İran, özellikle bu hareketten sonra Bahreyn deki muhaliflere destek vermiştir Bahrain s journey from kingdom to province, 17 Mart Iran Escalates Diplomatic Row With Bahrain, 20 Mart Shiites Rally Behind Bahrain Protesters, 17 Mart Aralık 11 Sayı: YÜZYIL [29]

5 Emir Sadık Asadollahi Rad Kuveyt: Suudi Arabistan ın Manevi Kardeşi 1961 de bağımsızlığını kazanan ve Al-Sabah Ailesi nin yönetimi altında bulunan Kuveyt, tarihsel süreçte S.Arabistan ve Irak ile çok yakın ilişkiler içine girmiştir. Özellikle İran-Irak Savaşı nda Irak a kesintisiz petrol ve finans desteği vermiş; Şii İran a karşı duruş sergilemiştir. 28 Bunun en büyük nedeni, kendi içindeki yüzde luk Şii nüfusun İran İslam Devrimi nden sonra İran la yakın bağ kurmasını engellemek istemesidir. 29 Her ne kadar Kuveyt te yaşam standardı oldukça yüksek olsa da, Tahran ın Kuveyt teki Şii grupları olası bir İran a saldırı durumunda ayaklandırmaya hazır tuttuğu iddialar arasındadır. 30 İran ın, S.Arabistan da yaşayan yüzde 15 lik Şii azınlığı himayesi altına alarak S.Arabistan ın elini zayıflatmak istediği iddia edilmektedir Irak ın 90 ların başında Kuveyt i işgaliyle, bu ülkenin bölgesel dengelerdeki rolü değişmiş ve bu dönemden sonra ABD nin NATO dışı en önemli müttefiki durumuna gelmiştir. 31 Güçlü bir ABD-S.Arabistan-Kuveyt işbirliğinin farkında olan İran ın, mevcut yönetime karşı muhalif grup oluşturma çabalarında ve casusluk faaliyetlerinde bulunduğu iddia edilmiş ve bazı diplomatları Kuveyt tarafından istenmeyen adam ilan edilmiştir. Bu iddiayı İran, son zamanlarda artan İran-Kuveyt ilişkilerini kıskananların bir oyunu olarak gördüğünü açıklamıştır. 32 Umman: İran a Yakın Bir Duruş Umman ın yaklaşık yüzde 70 i Hariciye Mezhebi nin İbadiyye kolundan gelmektedir. 33 Al-Said Hanedanlığı tarafından yönetilmektedir. Bu hanedanlık, yönetime geldiği günden itibaren Batı ile yakın ilişki içinde olmakla birlikte, İran la ilişkilerini de hep dengede tutmuştur. İran - Irak Savaşı nda da tarafsızlığını ilan etmiştir. 34 İran, bir çok Arap ülkesiyle zaman zaman sorunlu hale gelse de Umman ile ilişkileri hep dostane bir şekilde gelişmiştir. 35 Wikileaks belgelerine göre, nerdeyse tüm Basra Körfezi ülkeleri, ABD yi İran a saldırı için ikna etmeye çalışmışsa da Umman Sultanı Kabus Al-Said, İran ın bölgedeki gücünden bahsetmiş ve İran ın vazgeçilemeyecek bir dost olduğuna vurgu yapmıştır The Limits of What Reparations Can Achieve; Symbolic Claimants, 21 Mart U.S. Planning Troop Buildup in Gulf After Exit From Iraq, 29 Ekim Kuwait, Iran: Iranian diplomats to be expelled over spy ring row in latest spat in Arab Gulf-Iranian relations, www. latimesblogs.latimes.com, 2 Nisan Bu mezhep başlarda Hz.Ali Şia sı ile birlikte hareket etmiş ancak Sıffin Savaşı ve tarihi Hakem Olayı nda Hz.Ali nin günah işlediğini iddia ederek tövbe etmesini istemiş, Hz.Ali yi Nehrevan Savaşı sonrası Küfe de öldürmüşlerdir [30] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

6 Basra Körfezi ndeki Arap Baharı Umman, Batı ile İran arasında denge politikasını devam ettirmiştir. İngiltere nin önemli müttefiki olarak adlandırılmış ve 2010 da askeri antlaşma yapmıştır. 37 Bunun yanı sıra İran la da işbirliğine devam etmiş; 2009 da Basra Körfezi nin güvenliği ve ekonomik işbirliği hakkında anlaşmalar yapmıştır. 38 Bu denge politikası neticesinde, Umman sadece Arap İran anlaşmazlıklarında değil 39 ABD İran çatışmalarında da arabulucu rolü oynamaktadır. 40 Katar: Bir ABD Üssü 1971 de bağımsızlığını kazanan Katar, Al-Thani Ailesi tarafından yönetilmektedir. Coğrafi açıdan doğal bir liman görünümünde olan ülke, ABD nin Irak ve Afganistan a olan sevkiyatında en önemli üssü konumundadır. Basra Körfezi nin iki büyük gücü olan S.Arabistan ve İran, bölgede Sunni ve Şii İslam ın sembol ülkeleri olma iddiasındadırlar. İran, Katar ve Batı nın yakın ilişkisinin farkında olup, Katar la ilişkileri geliştirmenin yollarını aramaktadır. 41 İran Cumhurbaşkanı nın Katar ziyareti, 42 S.Arabistan la yaşanan krizde Katar ın arabulucu rol oynamasıyla 43 ilişkiler canlı tutulmuştur. Özellikle petrol ve gaz anlaşmaları Tahran ve Doha diyalogunu sürdürmüştür. 44 Ayrıca iki ülke arasında artan uçuş seferleri 45 ve İran iç hatlarında Katar Havayolları na ait uçakların kullanılacak olması 46 siyasi açıdan farklı duruş sergileyen iki ülkeyi ekonomik açıdan yan yana getirmiştir. Son dönemde ise Wikileaks belgelerinde çıkan, Katar Emiri nin İran da ortak kullanımda olan petrol sahalarına zarar verilmemesi garantisiyle, ABD nin olası İran saldırısında lojistik destek vereceği ifadesi, 47 İran ın iyi ilişkilerde olduğu Emir le arasının açılmasını sağlamıştır. 48 İran, ABD nin bölgede S.Arabistan yerine bundan sonraki planlarında Katar ı bir üs olarak kullanacağının farkındadır. Bu nedenle Katar la ilişkilerini belli bir mesafeden fazla açmayacaktır. 49 BAE: Batı nın Siyasi, İran ın Ticari Müttefiki Yedi emirliğin birleşmesinden oluşan Birleşik Arap Emirlikleri, 1971 de bağımsızlı Oman in honest broker role again as U.S. seeks freedom of Iran hikers, 15 Eylül Iran President to Attend Qatar Gas Summit, 11 Kasım Qatar Suggests Saudi İran Meet over Murder Plot, 30 Ekim WikiLeaks cables: Qatar okays use of airbase for U.S. attack on Iran, 30 Kasım Iran project Qatar opposition video on television and name the Sheikh of Qatar as Israeli friend, 13 Kasım Aralık 11 Sayı: YÜZYIL [31]

7 Emir Sadık Asadollahi Rad ğını ilan ettikten sonra ekonomi ve siyasi anlamda tam bir ABD müttefik olarak bölge coğrafyasında yerini almıştır. Barındırdığı büyük iş imkanları nedeniyle bölgedeki en büyük göçmen nüfusa sahip BAE de en kalabalık göçmen gruplardan birini İranlılar teşkil etmektedir. 50 Ülke nüfusunun yüzde 15 ni oluşturan Şiiler, siyasi nedenlerden çok BAE nin son dönemde yaşadığı ekonomik krizden etkilenmişlerdir. 51 ABD nin iyi bir müttefiki olan BAE, İran ile her ne kadar adalar sorunu nedeniyle karşı karşıya gelse de 52 iki ülke arasındaki önemli ticaret hacmi bunun öncelikli sorun haline gelmesini engellemiştir. Ancak İran a karşı ABD ye lojistik destek vermekten de çekinmemiştir. 53 Çok Taraflı ilişkiler: Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi 1960 lı-70 li yıllarda İngiliz hakimiyetinin bölgeden çekilmesiyle kurulan bu emirlikler, Basra Körfezi nin büyük gücü İran a karşı güç kazanma amacıyla biraraya gelmişlerdir. Bu emirliklerin en önemli özelliği yönetimde bulunan ailelerin ABD ile olan yakın ilişkisidir de Basra Körfezi ne kıyısı bulunan 6 Arap ülkesinin html [32] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

8 Basra Körfezi ndeki Arap Baharı (S.Arabistan, Kuveyt, Umman, BAE, Katar, Bahreyn) bir araya gelerek oluşturduğu bu konseyin hedefleri ekonomik ve sosyal birliktelik olarak açıklanmışsa da asıl hedefin İran da İslam Devrimi ile oluşan aşırı Şii mezhepçiliği tehdidi ve İran ın bunu ihraç etme politikasına karşı ortak bir duruş sergilenmek istenmesidir. Ayrıca İran-Irak Savaşı da bu konseyin oluşumunun sebepleri arasındadır. 55 Konsey in İran-Irak Savaşı nda Irak tan yana tavır alması, bölge ülkelerinin İran la olan ilişkilerini kesintiye uğratmışsa da Irak ın Kuveyt işgali sonrası İran ın körfezdeki önemi nedeniyle ilişkiler tekrar canlılık kazanmıştır. Günümüze kadar inişli çıkışlı seyreden İran-Arap ilişkileri, konsey üyesi Bahreyn de yaşanan olaylara müdahale ettiği ve bölgedeki ülkelerin içişlerine karıştığı iddiasıyla tekrar gerilmiştir. 56 Konsey, İran ın kendi iç siyasi yapılarına yönelik saldırgan tutumunu eleştirmekte 57 ve bölge üzerindeki hedeflerinden 58 dolayı İran ı kınamaktadır. 59 Yayınlanan kınama bildirisine İran sert tepki vermiş 60 ve konseyin hiçbir kanun dinlemeden Bahreyn e askeri güç sevk etmesini eleştirmiştir. 61 İran, ABD nin S.Arabistan yerine artık Katar ı üs olarak kullanacağının farkındadır ve bu nedenle de Katar la ilişkilerini belli bir mesafeden fazla açmayacaktır. İran-Arap ilişkilerinin kötü bir süreçten geçtiğinin iddia edildiği bir dönemde, 62 ABD nin İran tehdidini Körfez İşbirliği Konseyi üzerinden çözümleme amacı 63 ve Körfez ülkelerini güçlendirmek için silahlandırma projesi 64 İran ve diğer Arap ülkeleri arasındaki çatışmanın devam edeceğini göstermiştir. ABD, Arap dünyası ile İran a karşı işbirliğini daha sağlam bir zemine oturtmak için Körfez İşbirliği Konseyi ni desteklemiş ve kendine muhalif ülkelerin varlığını en aza indirmek için Arap Birliği yerine ağırlık merkezini Körfez İşbirliği Konseyi ne kaydırmak istemiştir. 65 Bu doğrultuda Konsey ilk defa kendi coğrafyası dışından iki ülkeyi Fas ve Ürdün ü üye yapmak için çalışmalara başlamıştır. Bu iki ülke aynı zamanda İran a karşı siyasi duruşun temsilcileri olarak bilinmektedir. 66 Sonuç İran, tarihsel, ekonomik ve jeopolitik nedenlerden dolayı Basra Körfezi Bölgesi ne büyük önem vermekte ve buradaki hakimiyetini artırmak için tüm gücünü kullanmaktadır. Arap Yarımadası ndaki mevcut yönetimler Tahran ın agresif politikasını kendileri Aralık 11 Sayı: YÜZYIL [33]

9 Emir Sadık Asadollahi Rad için bir tehdit olarak algılasalar da İran ın bölgedeki siyasi ve ticari rolünün farkındadırlar. ABD nin Irak tan çekilmesi sonrası bölgede İran la yalnız kalmak da istememektedirler. Bu yüzden, Basra Körfezi nde Amerikan varlığının devam etmesi için çabalamaktadırlar. Basra Körfezi ne kıyısı olan hiçbir devlet, İran ı tek başına karşısına almak istememiştir. Bu nedenle ortak bir çıkar ittifakının ürünü olan Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi kurulmuş ve bu konsey, bölgesel bir güç olarak İran a karşı denge unsuru olmayı hedeflemiştir. İran-Arap ilişkileri kötü bir süreçten geçerken ABD nin yürürlüğe soktuğu Körfez ülkelerini güçlendirmek için silahlandırma projesi, İran ve diğer Arap ülkeleri arasındaki çatışmanın devam edeceğini göstermektedir. Bölgede bir çok çıkarı olan ABD ise Körfez deki yönetimleri özellikle silahlanma alanında desteklemiştir. 67 İran a karşı olası bir saldırı durumunda mevcut ülkeleri yanında tutarak gerekli lojistiği sağlamayı hedeflemiştir. Ayrıca, 2011 sonu itibariyle Irak tan çekilirken herhangi bir İran tehdidi yaşamadan güvenli bir geçiş yapmayı düşünen Washington, Basra Körfezi nde belirli üsleri kendi kontrolünde tutmak istemektedir. 68 İran, ABD nin Irak tan çekilmesini Tarihte altın bir sayfa olarak nitelemiştir. 69 ABD sonrası bölgede Arap Yönetimlere kendisinin bir tehlike olmadığını gösterek iyi ilişkiler kurmak isteyen Tahran, bu konuda mevcut yönetimlerden temkinli ve mesafeli bir tepki almıştır. Yeri geldiğinde ikili ilişkilerde agresif bir politika izleyen İran, bölge ülkelerine gerekirse iç işlerinize kadar karışacak gücüm var derken, diğer taraftan özellikle ekonomik boyutu olan çok taraflı ilişkilerde sizin bölgedeki ortağınız ABD değil, benim mesajı vermektedir. 21. YÜZ YIL [34] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36