TÜRKYE DE DÜNDEN BUGÜNE ÖZEL OKULLARA BR BAKI (GELM VE ETKLER)

Transkript

1 ! "#$#%$#%&$#' #$$ TÜRKYE DE DÜNDEN BUGÜNE ÖZEL OKULLARA BR BAKI (GELM VE ETKLER) Dr. Selçuk UYGUN Ankara Üniversitesi Eitim Bilimleri Fakültesi Eitim Programları ve Öretim (ESTT) Anabilim Dalı Aratırma Görevlisi ÖZET Bu çalımada, Türkiye de Tanzimat döneminden günümüze özel okulların geliimi ve etkileri incelenmitir. Özel okullar, geleneksel okul anlayıından farklı olarak, Batılılamanın balangıcı sayılan Tanzimat dönemiyle birlikte yabancı ve azınlıkların öncülüünde gelimitir. Yabancı ve azınlık özel okullarının, Türk eitiminde yenileme ve niteliin artmasında olumlu etkileri olmutur. Ancak bu okullar, dinî, siyasî, ekonomik, kültürel vb. yönlerden devletin politikasına aykırı etkinliklerde bulunduklarından zararlı sonuçlar dourmulardır. Cumhuriyet öncesinde bu okulların olumsuz etkilerine karı devlet, ekonomik ve siyasî iktidarsızlıı yüzünden, köklü bir çözüm bulamamıtır. Bu çözüme Türk halkının ulusal bir Kurtulu Savaı verip tam baımsız bir Cumhuriyet kurulduktan sonra ulaılabilmitir. Cumhuriyet sonrasında, özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında, yabancı ve azınlıkların okulları, devletin gözetim ve denetimine alınmı ve bunların faaliyet alanları sınırlanmıtır. Cumhuriyetin kuruluundan 1960 lı yıllara kadar özel okulların geliimi duraandır lı yıllardan sonra özel okullar konusunda yeni hareketlenmeler balamı ve bu hareketlenme, özellikle 1980 lerden sonra, özel okullar lehine hızlanmıtır. Günümüzde, anaokulundan üniversiteye kadar, her düzeyde eitimöretim veren özel okulların sayısı, her geçen gün artmakta ve devlet bu okulları tevik etmektedir. Bugün, büyük çounluu Türkler tarafından açılan özel okullarda örencilerin hemen hemen tümü Türk tür. Bu okullar, eitimde bir rekabet ortamı oluturarak, nitelikli eitim ortamları salayabilmekte ve bu yüzden de buralara rabet eskisi gibi- çok olabilmektedir. Anahtar sözcükler: Özel öretim, özel öretim kurumları, özel okullar, özel okulların tarihi. ABSTRACT In this research, the development of private schools, and its effects since Tanzimat (Reorganization) period in Turkey has been examined. Private schools, which are different from traditional school comprehension, developed after Tanzimat period, which is considered as becoming westernization, through leadership of foreign and minority groups. Private schools of foreign and minority groups had positive effects on feature improvement and modernization of Turkish education system. However, these schools have also harmful consequences because of their religious, political, economical, cultural, etc. structures, and their contrary activities to politics of goverment. Before Republic period, towards adverse consequences of these schools, goverment could not find any fundamental solution because its economic and political weakness. This fundamental solution is being reached after Turkish people national liberation war and complete its independent republic establishment. After Republicanism, especially first years of Republicanism, the schools of foreign and minority groups had been under supervision and inspection of goverment and

2 their activity fields had been restrictive. From the foundation of Repuplic until 1960 s the development of private schools was steady. After 1960 s, there are proceedings at private schools activities and these proceedings, especially after 1980 s, accelerated in favor of private schools. Nowadays, from kindergarten to university, number of private schools that provide education-instruction in every level, increases every day and goverment is supporting these schools. Today, the students at private schools, that have been opened by the Turkish, are almost all Turkish. These schools are creating competitions in education, they are acquiring qualified education environments therefore the demands, and the popularity of these schools are getting higher as in the past. Key words: Private education, private education institutions, private schools, history of private schools. GR Genel olarak giderleri devlet bütçesinden karılanmayan eitim-öretim kurumları, özel okul olarak adlandırılır. Devlet okulları dıında kalan, anaokulundan üniversiteye kadar eitim-öretim veren bu okulların sahipleri, gerçek kiiler veya yardım kuruluları olabilir. Günümüzde yerli ve yabancı, gerçek ve tüzel kiiler tarafından kurulmu olup Millî Eitim Bakanlıı nın denetim ve gözetimi altında bir ücret karılıında örgün eitim-öretim veren tüm özel okullar, esas olarak aynı yasal düzenlemeler içinde yer aldıından bunların birlikte incelenmesi gerekmektedir. Türk eitim tarihinde özel okulların geliimi nasıl olmutur? Bu tür okullar daha çok kimler tarafından, hangi amaçlarla açılmıtır ve bunların etkileri konusunda neler söylenebilir? Bu vb. sorular çerçevesinde özel okullar, neden-sonuç ilikisi balamında yorumlanacaktır. Konu, iki balıkta incelenecektir: 1- Cumhuriyetten Önce Özel Okullar 2- Cumhuriyetten Günümüze Özel Okullar. 1- CUMHURYETTEN ÖNCE ÖZEL OKULLAR Türk eitim tarihinde ilk örgün eitim-öretim kurumu olan sıbyan mektepleri ve medreseler, geni ölçüde vakıf statüsüne dayanması nedeniyle, devletin gözetim ve denetiminde olmasına karın, resmî okul (devlet okulu) olmaktan çok, özel nitelikteki okullardır yılına dek ayakta kalan bu kurumlar, özel durumlarından kaynaklanan nedenlerden dolayı bu aratırma kapsamı dıında bırakılmıtır. Bunun nedeni ise, özel okul kavramının, bu aratırmada, daha çok kamu eitimi * ile birlikte ele alınmasıdır. Her ne kadar bazı padiahlar veya devlet adamları, okulların açılmasına dorudan katkıda bulunmularsa da bunu bir kamu eitimi sorumluluundan uzak, hayır ii veya dinsel-vicdani bir sorumluluk olarak görmülerdir. Cumhuriyetten önce, Osmanlı mparatorluu nda, genel eitimin bir kamu görevi olarak görülmeye balanması 19. yüzyılın ortalarına rastlar. ** Önceleri devlet yalnızca küçük bir zümrenin, askeri sınıfın ve yöneticilerin bir kısmının eitimini üstlenmi, bunun dıında kalan geni halk kesiminin eitimi, vakıf vb. eklinde dier özel ve tüzel kiilerin kurduu kurum ve kurululara veya kiilere bırakılmıtır. Bu anlamda özel öretimin tarihi oldukça geriye götürülebilir. Ancak amaç ve ileyi bakımından, bugünkü anlamda, özel okulların tarihini Tanzimat dönemiyle balatmak yanıltıcı deildir. Özel okulların, geçmite varlıklı kiilerin, çocuklarına özel hocalardan ders aldırma geleneinden hareketle ortaya çıktıı söylenebilir. Bunda dinî, kültürel, ekonomik vb. baka etkenler de dikkate alınmalıdır. Örnein Batıda, okul reformunda önemli bir yeri olan özel okul * Kamu eitimi, genel olarak devletlerin, ulusların, ilk ve ortaöretim örencileri için yetitirme sorumluluunu yüklendikleri eitimdir (Öncül, 2000, 656). ** II. Mahmut un 1824 te bir fermanla ilköretimi zorunlu kılması, genel olarak yasal anlamda kamu eitimi anlayıının bir sonucu olarak görülebilir. fade biçiminden yalnızca stanbul için ilköretimi zorunlu gördüü kesin olan bu fermanın illere de bildirildii anlaılmıtır. Ne var ki, stanbul da bile ferman 1939 yıllarına kadar yeterince uygulanamamıtır (Akyüz, 2001, 140). 108

3 niteliindeki Cizvit Okullarının açılıı, dinsel kaygılar nedeniyle olmutur (Kanad,1948, 259). Batıda bugünkü anlamda kamu ve özel okul kavramlarının gelimesinde, Sanayi Devriminin tetikleyici bir rolü vardır. Sanayi Devrimiyle birlikte burjuvazinin yükseliine kout olarak özel öretimin önemli bir gelime gösterdii görülür (Tan,1987,245). Burjuvazinin gelimesiyle üst ve orta sınıf ailelerin çocukları, özel okullar aracılııyla daha seçkin bir eitim-öretim alırken, genel olarak ihtiyaç duyulan i gücünün yetitirilmesi için de devlet eliyle kamu okulları oluturulmutur. Toplumsal kaynaklarla oluturulan ve tüm çocuklara düzenli okuma fırsatı salayan kamu okullarının yanında, zaman zaman devlet bütçesinin de desteini alan özel okullar, toplumsal seçkinlerin yetitirilmesinde çou zaman öncülük etmitir. Türkiye de özel okullar, Batılılama hareketinin balangıcı sayılan Tanzimat la (1839) birlikte yaygınlamaya balamıtır. Türk eitim tarihinde, bugünkü anlamda çerçevesi çizilen özel öretimin resmî belgelerde yer almaya balaması, 1856 Islahat Fermanına dayanmaktadır. Bu fermana göre azınlıklar, cemaat olarak, okul açma ve gelitirmeye izinli sayılmıtır. Daha önceleri, geleneksel eitim anlayıına uygun olarak her camiîn yanında bir sıbyan mektebi veya medrese bulunabildii gibi, dier dinlere ait mâbetlerin yanında da o cemaatlere ait okulların varlıına dokunulmamıtır. 19. yüzyılın ortalarında genel eitimin öneminin anlaılmaya balanmasıyla her cemaat ya da toplum, kendilerine ait okulları geniletmeye çalımılardır. Eitim-öretim ya da okul açma serbestlii öncelikle Rumlara, daha sonra sırası ile Ermenilere ve Yahudilere verilmitir (Vahapolu, 1990, 51). Gerek 1856 Islahat Fermanı, gerek Türk eitiminin ilk yasası olan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, gerekse ilk Türk Anayasası olarak kabul edilen 1876 tarihli Kanûn-ı Esâsî, eitim-öretim iini serbest bırakmakla birlikte bunda devletin gözetim ve denetimini esas almıtır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. maddesi öyledir: Özel okullar, toplumlar ya da Osmanlı veya yabancı devletlerin uyruundaki kiiler tarafından ücretli veya ücretsiz olarak kurulan okullardır. Masraflarını kurucuları ya da balı oldukları vakıfları karılar. Kurulmalarının artları unlardır: a) Bu okulların öretmenlerinin elinde Maarif Nezareti tarafından ya da mahallî eitim idareleri tarafından verilmi diplomaların bulunması, b) Bu okullarda terbiye ve ahlâk kurallarına ve politikaya (Devletin Politikası) aykırı ders okutturulmaması ve ders programları ve kitaplarının Maarif Nezareti ya da mahallî eitim idaresi ve vali tarafından onaylanması, c) Maarif Nezareti ya da mahallî eitim idareleri ve vali tarafından izin verilmesi (Mahmut C., 2002, 425) tarihli Kanûn-ı Esâsî de ise, eitimöretim serbestlii öyle ifade edilmitir (Md:15-16): Öretim ii serbesttir. Belirlenmi olan kanuna uymak artıyla her Osmanlı genel ve özel öretime izinlidir ve bütün okullar devletin kontrol ve denetimi altındadır (Tanilli, 1962, 15). Türk eitim tarihinde özel okulların geliim ve etkilerini, Osmanlı okul sistemi içinde ele almak gerekmektedir. Geleneksel Osmanlı okul sistemi içinde Tanzimat Fermanının ilanı (1839) bir dönüm noktasıdır. Bu yeni dönemde, daha önceden askeri okullarla balayan eitime yönelik iyiletirmeler ve düzenlemeler de yaygınlatırılmaya çalıılmıtır. Bu anlamda Batı örneine uygun yeni tip okullar kurulmutur. Ancak eskiye de dokunulmamıtır. Eski ve yeni okullar yan yana yaatılmaya çalıılmıtır. Bu durum, eitimde, dar anlamda okul sisteminde, çeitlilie neden olmutur. Tanzimat sonrası Osmanlı Devletinde okul sistemi üç ana balık altında toplanabilir. Bunlar; a) Geleneksel okullar (medrese, mektep vb.), b) Yenileme döneminde açılan ve devlete balı okullar (rüdiyeler, idadiler, askeri okullar vb.), c) Müslüman olmayan cemaat tekilatları ile yabancı misyon ve yabancı hükümetlere balı okullardır. Tanzimat sonrası Osmanlı döneminde okul yapılanmasında görülen bu çeitliliin sayısını daha da arttırmak mümkündür. Bu tür bir yapılanmada eitimde birliin olmadıı açıkça görülmektedir. Okulların balı oldukları kurum ve kurululara göre çok balılık, daınıklık ve tam bir düzensizlik söz konusudur. Buna paralel olarak okulların amaçları ve buralarda izlenen eitim-öretim, birbirinden farklıdır. Kukusuz bu daınıklıın bir çok nedenleri vardır. Bunlardan en önemlisi, kamu eitimi anlayıının tam kavranamamı olmasıdır. Devlet, eitim verme sorumluluunu yöneticimemur ve asker yetitirmekle sınırlandırmıtır. 109

4 Bunun doal sonucu olarak, çeitli dinî guruplar ve topluluklar, eitimlerini kendileri salama yoluna gitmilerdir. Bu durum, özel okulların yaygınlamasını pekitirmitir. Özellikle azınlıklar ve yabancı devletler, Osmanlı sınırları içinde, kapitülasyonlar yoluyla verilen ayrıcalıklar nedeniyle, kısa zamanda ve çok sayıda özel okullar açmılardır. Batı örnei esas alınarak, gelimi okul sistemi anlayıına uygun olarak açılan bu özel okullar karısında, devletin açtıı yeni okulların sayısı ve etkisi ise oldukça sınırlı kalmıtır. Tanzimat ın ilanıyla birlikte Osmanlı Devleti sınırları içinde, en hızlı gelien ve yaygınlaan okullar, yabancı ve azınlık okullarıdır. Batılı devletler, çaın gerisinde kalan Osmanlı mparatorluunun geni topraklara sahip olması ve buralarda yaayan farklı ulusların varlıını göz önünde tutarak, açmı oldukları özel okulları vasıtasıyla, bundan yararlanma ve nüfuz sahibi olma politikasını izlemilerdir. Özellikle bu devletlerin Hıristiyan ulusları kendilerine yakın hissetmelerinden dolayı, siyasî, dinî, kültürel, sosyal ve ekonomik çıkarları dorultusunda kendilerine yarar salayacak özel okul açma ve açtırma giriiminde bulunmulardır. Bu yolla, Osmanlı ülkesinin her yanında yabancı ve azınlık özel okulları açılmıtır. Osmanlı Devletinin aldırmazlık ve güçsüzlüünden ya da hogörüsünden yararlanan yabancı devletler ve azınlıklar, özel okul açma ve açtırma konusunda âdetâ birbirleriyle yarıa girimilerdir. Türk eitim tarihinde Yabancı Okullar, Misyoner Okulları, Protestan Okulları, Azınlık Okulları vb. adlar adı altında tarihsel ve eitsel yönleriyle ilgili yapılan çalımalarda varılan ortak sonuç, özel okul statüsündeki bu okulların devletin eitim politikası ya da amacından saptıkları ve devlet aleyhinde çeitli etkinliklerde bulundukları yönündedir. Bu okulların, genel eitim verme amacından çok, kültür emperyalizminin taıyıcıları (araçları) oldukları yönündeki düünce de dier bir ortak noktadır (Sevinç, 1975; Vahapolu, 1990; Tozlu, 1991). Yahya Akyüz tarafından yayınlanan (1970, ) iki ariv belgesinde, Abdülhamid dönemindeki Protestan okulları konusunda ilginç bilgilere yer verilmitir. Bu belgelerden ilki, Eitim Bakanı Zühtü Paa tarafından Padiahlık Makamı Ba Kâtipliine gönderilen bir mektup ve iliiinde bazı rakamsal bilgileri içeren bir defterdir. Bu belgede Zühtü Paa, o tarihte (1890 lı yıllar) mparatorluk sınırları içinde 392 Protestan ve Amerikan okulu bulunduunu; bunlardan 108 inin Abdülhamid döneminde, 284 ünün ise daha önce açıldıını belirtmitir. Bu okulların hemen hepsinin kuruluunda Amerikan Board Misyoner Örgütü vardır. Devlet adamlarının açılmasına göz yumdukları bu okullar, özellikle Dou Anadolu da köylere kadar yayılmı ve her türlü devlet denetimine karı çıkmılardır. Bu okulların örencilerinin çounluu, Müslüman ailelerin çocuklarıdır. Müslüman halkın, çocuklarını bu okullara vermesinin nedeni öyle açıklanmıtır: slâm okullarında okutulan derslerin sayısı çoktur, oysa yabancı okulların programları hem sade hem de çocuklar için daha yararlıdır. Zühtü Paa ya göre bu okulların üç amacı vardır: Türkiye de Protestanlıı yaymak, halkın merkezi yönetime olan balılıını sarsmak ve öteki yabancı, özellikle Fransız okullarının kültürel etkisi ile mücadele etmek. Akyüz (1970, ), aynı yerde yayınladıı ikinci belgede ise, Anadolu Genel Müfettii akir Paa nın 4 Aralık 1314 (1898) tarihinde Amasya dan Padiahlık Makamı Ba Katipliine gönderdii bir rapordan söz etmektedir. Bu rapor da, Müslüman Türk ailelerinin çocuklarını niçin yabancı özel okullara gönderdiini açıklar niteliktedir. akir Paa, bu raporda Protestan okulları ile dier yabancı okulların zararlı etkinliklerine karı nasıl mücadele edilmesi gerektiini açıklarken u öneride bulunmutur: Anadolu da Türk sanat okulları açılmalıdır. akir Paa nın bu önerisinden de anlaılıyor ki, Anadolu da yeterli sayıda Türk okulu yok, olanlar da bireyleri hayata hazırlamamaktadır. Oysa yabancılara ait özel okullar, sade ve yararlı bilgileri örettikleri için, Türkler tarafından da tercih edilmektedir. Mutlakıyet dönemi balarında zmir Rüdiyesinde okuyan H. Ziya Uaklıgil in azınlık ve yabancıların okulları ile Türk okullarını karılatırdıı u anısı, bu okullara olan ilginin nedenlerini daha da açıklayıcı niteliktedir: O dönemde zmir de Ermenilerin ve Rumların bir çok bilgi kurumlarından baka lise derecesinde birer çok büyük, mükemmel okulları vardı ki her türlü öretim araçları ile tamamlanmı oldukları gibi, her birinin iktidarları, liyakatları ile tanınmı öretmenleri vardı. (...) Musevîlerin okulu ise, hepsinden çok dikkate deer olanıydı. Bu Alliance Israelite Mektebi garip bir rastlantı ile tam Rüdiye mektebinin karısında idi. Böyle biri yüksek, büyük yüzü ile, öteki bodrum katı yarım bırakılmı tek 110

5 katlı küçük ve utangaç görünüüyle karı karıya dururken, birinden tatil saatinden alay alay yüzlerce Musevî çocuu dalgaları tatıı sırada, ötekinden mevcudu nihayet yüze zor varan Türk çocuklarının seyrek kafileleri etrafa daılırdı. Bu zıtlık, pek açı bir dille hali anlatırdı. Sonraları, burada öretmen olan sekiz on kiiyi tanıdım. Rahiplerin (öretmenlerin) arasında Kimyada, Fizikte, Kozmografyada, Matematikte geni iktidar sahipleri vardı ki, okulun mükemmel laboratuvarlarında ve rasathanelerinde bir yandan örencilerine bilimin aydınlıını verirken, bir yandan kendileri incelemelerine devam ederlerdi. Alliance sraelite in bir çok öretmenleri Paris merkezinde örenimlerini bitirince gönderilmi, mesleklerine âık, zekâlarının ve milletine yararlı olma sevdasının kıvılcımlarıyla gözleri ııldayan gençlerdi (Akyüz, 2001, 224). Uaklıgil in de belirttii gibi azınlık ve yabancıların açtıkları özel okullar, modern ve nitelikli eitim-öretim kurumlarıdır ve buralarda görev alan öretmenler de iyi yetitirilmi idealist insanlardır. Yabancılara ve azınlıklara ait bu özel okullar, örencilerine hayatta baarılı olacakları bilgi ve becerileri vermenin yanında devletin politikasına aykırı olarak devletin bütünlüünü ve baımsızlıını sarsıcı propaganda ve telkinlerde bulunmulardır. Yabancı devletler, köylere kadar yayılan bu okulları ile Osmanlı topraklarında nüfuz sahibi oldukları gibi, buralarda verilen Türk dümanlıı fikrinin yaygınlatırılması yoluyla da yüzyıllarca bir arada yaamı, kültürel yönden pek çok ortak deer gelitirmi toplumları, Türklere düman etmitir. Hatta akraba Türk toplulukları bile, birbirlerine düürülmü; ülke çeitli toplulukların baımsızlık mücadelelerini verdikleri kamplar alanına dönütürülmütür. Arap bölücü hareketinin liderlerinden Refik Rızzık Sellüm un Osmanlı Divan-ı Harbi huzurunda verdii ifadesi, bu okulların olumsuz etkileri konusunda oldukça anlamlıdır: Ben Fransız mekteplerinde okudum. Bugün Suriye, Irak ve Lübnan da eraf ve aaların çocukları Cizvit mekteplerinde okur. Öteki Arap diyarlarında ise ngilizce hakimdir. Onlar ya ngiliz mekteplerinde ya Amerikan kolejlerinde okurlar. Hepsinin gayesi Türkler hakkında benim sahip olduum bilgileri telkin etmektir. (...) Zannediyorum ki, bizim hatamıza bizden sonrakiler de ister istemez düeceklerdir (Vahapolu, 1990, 51). Yabancılar tarafından açılmı bulunan bu özel okullar, daha önce de belirtildii gibi, Türkler arasında da, bütün bu zararlarının bilinmesine karın, büyük rabet görmütür. Çünkü buralardan mezun olanlar, yabancı dil bilmeleri, devletin ihtiyaç duyduu niteliklere uygun ve serbest piyasa gereksinimlerine yönelik olarak üretimci kiilik sahibi olmaları vb. özellikleri yönüyle daha yetkindirler. Dolayısıyla, eitimden yarar salama düüncesinde olan veliler çocuklarını yabancılar tarafından açılmı özel okullara göndermilerdir. Böylece, bu okullar aracılııyla, Müslüman-Türk topluluklarının merkezi idareye balılıı azaltılırken, azınlıkların baımsızlık duyguları arttırılmıtır. Devlet, yabancı okulların olumsuz etkilerinin farkındadır. Ancak hükümetler, bu okulların zararlı etkilerini önleme konusunda güçsüz kalmıtır. Bu okulların nasıl kurulup, eitim-öretim verecei ve öretmenlerinin atanması ve ders programlarının içerii konusunda devletin denetim ve gözetiminde olması gerektii, daha önce de ifade edildii gibi, 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nde belirlenmitir. Ancak bu hükümler, çou zaman, yazılmı olmaktan öteye geçmemi ve yabancılara ait özel okullar, devlet denetiminin dıında kalmıtır. Akyüz ün (1970, ) açıkladıı belgede, Zühtü Paa bu okulların denetimsizliine ilikin çaresizlii öyle betimlemitir: Adı geçen okullarda okutulan kitaplar, programlar hükümetçe bilinmiyor ve tefti yapılamadıından, yabancılar tam bir fırsat ve meydan bularak, ayet bir dereceye kadar meslek ve tuttukları yolun ve davranıların gerçek yüzünü birazcık olsun anlamak amacıyla hükümet memurları ve eitim müfettileri okulun birisine gitmek isterlerse, okula kabul edilmedikten baka, müdür, kurucu ve öretmenlerin balı oldukları konsoloshanelere ve oradan elçiliklere bavurulması gerektiini söyleyerek tefti kapısını kapattıkları ve cevap vermekten kaçındıkları, hergün rastlanan olaydır. Yabancı ve azınlıklara ait bu özel okulların zararlı etkinliklerini önleme konusunda devlet, etkili olmasa da, bazı çalımalarda bulunmutur. Bunlardan biri, devlet eitimini yaygınlatırmak ve Türklerin de özel okul açma giriimlerini tevik etmektir. Tanzimat döneminde Türklerin yaptıı özel öretim ya da Türklerin açtıkları özel okullar hakkında yeterli bilgiye ulaılamamıtır. Türk Maarif Tarihi yazarı Osman Ergin (1977, 508), Tanzimat döneminde özel okulların açılıp açılmadıı, açılmısa da adları ve sayılarının anlaılamadıını belirttikten sonra u deerlendirmeyi yapmıtır: Türk özel okullarının 111

6 açılmamasının ya da sayılarının çok az oluunun sebebi, Türk ve slâm unsurunun her eyi hükümetten beklemesidir. Ergin in bu yorumunu tartımalı bulan Yahya Akyüz (2001, 160) ise, Türk-slâm unsurunun yüzyıllarca özel gelirlerle (vakıf yoluyla) okullar kurduunu ve Türk toplumunun eitiminin geni ölçüde bu ekilde salandıını belirtmitir. Akyüz e göre, Tanzimat döneminde Türklerin, özel okul açma konusunda çekimser kalmalarının asıl sebebi, yeni ortaya çıkan, ticari amaçlı yani para kazanmak için okul açma düüncesini yadırgamaları olabilir. Ergin ve Akyüz ün bu yorumlarına ek olarak öyle bir deerlendirme de yapılabilir: Bu dönemde Türk- slâm unsuru, sosyo-ekonomik yönden geridir; Sanayi Devrimi sonrası, Batıda üretim ilikileri içerisinde gelien yenilik hareketlerinden geç haberdar olmu ve bu yüzden de Türklerin Batı örneine uygun özel okul açma giriimleri gecikmi olabilir. Bu dönemde az sayıda olan varlıklı aileler ise, geleneksel olarak süre gelen mektep ve medreselere verdikleri ekonomik destekle eitim iine katkıda bulunmulardır. Çünkü, o yıllarda Türk-slâm unsurunun modern nitelikteki Batı örneine uygun özel okullar hakkında yeterli bilgi ve görgüsü yeterince gelimemitir. Tanzimat ın eitim yoluyla Osmanlılık politikasına uygun olarak 1868 de açılan Galatasaray Sultanisi, Türklerin açtıı ilk özel okuldur. Okulun, özel giriimci Türkler tarafından açıldıını söylemek güçtür. Çünkü okul, devlet destei ile açılmıtır. Amacı, Osmanlılık bilincine uygun tipte insanlar yetitirmektir. Onun için burada birbirinden din, ırk vb. yönden farklı olan toplulukların çocukları okuyabilecektir (Ergin, 1977, ). Bu yönüyle okulun, laik görünümlü bir yapısı vardır. Okulun bu özellii yüzden, ilk zamanlar, farklı dinlere ait toplumlar tarafından okula fazla ilgi gösterilmemitir. Özellikle Yahudiler, çocuklarını bu okula göndermekten çekinmilerdir. Çünkü onlara göre bu okul, çocukların dinî hislerini azaltıcı nitelikte bir eitim-öretim vermektedir. O yıllarda eitimin hangi toplumda olursa olsun dinsel içerikli olduu gerçei de unutulmamalıdır. Okula fazla rabet gösterilmemesinin bir nedeni de, ücretlerin yüksekliidir. Bu yüzden olsa gerek, Sultani nin ilk açılıında üç yüz örencinin yarısının, buraya ücretsiz alınması kararlatırılmıtır. Azınlıklar içerisinde bu okuldan en çok yararlananlar Bulgarlardır. Türklerden ise, zengin ve seçkin ailelerin çocukları buraya devam etmitir. Özel giriimciler tarafından açılan ilk Türk özel okulu,15 Ocak 1884 te stanbul da Rüdiye düzeyinde açılan emsülmaarif adındaki okuldur (Akyüz, 2001, 220). Okulun kurucusu ve müdürü öretmen Abdi Kâmil, stanbul Süleymaniye deki ta mektepte üç dört sene yeni yöntemi (usûl-i cedîd) tecrübe ettikten sonra halktan, özellikle aristokrat sınıftan çok rabet görmü ve bunun üzerine bu okulu açmıtır (Ergin, 1977, ) yılında stanbul da ilk ve orta düzeyde 28 özel Türk okulu ve buralarda 4500 kadar örenci bulunmaktadır. Türklerin özel okul açma giriimleri stanbul dan önce bata Selanik olmak üzere, bazı Rumeli kentlerinde balamıtır. Çünkü buralarda Bulgar, Rum, Ermeni, Yahudi azınlıkların özel okullarıyla hemen her milletten yabancı özel okulların bulunuu ve onların daha iyi eitimöretim yapmaları, Türk özel okulların gelimesine ve Türk öretmenlerinin uyanmasına ve çocukları uyandırmalarına sebep olmutur (Akyüz, 2001, 220). II. Merutiyetin ilanıyla geni bir özgürlük ortamı olumutur. Bu özgürlük ortamında özel okul açma giriimleri de artmıtır. Merutiyetin ilanından hemen sonra, Türk özel öretimini gelitirmek, yabancı özel okullardan Türk çocuklarını kurtarmak için bazı dernekler kurulmutur (Akyüz, 2001, 252). Örnein 1909 da Osmanlı ttihat Mektepleri Cemiyeti kurulmu, Türk özel okul kurucuları da bir araya gelerek Osmanlı Mektepleri Tevhid-i Mesaî Cemiyeti adında stanbul da bir örgüt kurmulardır. Bu örgütün kurucuları, Türk özel okullarından mezun olanlara idadî (lise) öretimini de özel olarak yaptırmak için Mekâtib-i Hususiye dadîsi adıyla bir okul açmıtır (1911). Birinci Dünya Savaı öncesi ve sonrasında yabancı ve azınlıklara ait özel okulların zararlı etkileri bilindiinden, bu dönemde Türklerin özel okul açma giriimleri, devlet tarafından desteklenmitir. Örnein 1915 tarihli Mekâtib-i Hususiye Talimatnamesi nde (Özel Okullar Genelgesi) Türklerin özel okul açma giriimleri tevik edilirken, yabancı ve azınlık özel okullarının devletin gözetim ve denetimine girmesi yönünde önlemler alınmıtır (Özkaya, 1993, 7). Genel olarak Cumhuriyet öncesi dönemde, özel okullara ilikin bazı deerlendirmeler öyle yapılabilir: Türkiye de, bugünkü anlamda özel okulların öncülüünü yabancı ve azınlıklar yapmıtır. Onların açmı oldukları özel okullarda, 112

7 genelde devlet politikasına aykırı bir eitimöretim verilmi ve bunun sonucu olarak da bazı özel okullar, iyi bir eitim-öretim kurumu olmalarının yanında devletin bütünlüü için zararlı unsurlar haline gelmitir. Ülkede geni ölçüde yayılan bu okulların karısında devlet okulları ve Türklerin açtıı özel okullar, oldukça yetersizdir. Bu kurumların zararlı etkilerine karı hükümetler, gerekli önlemleri alıp uygulamada güçsüz kalmılardır. Bunun nedenlerinden bazıları öyledir: Devlet ekonomik bakımdan güçsüzlemi ve halkın eitim ihtiyacını karılayamamıtır. Bu yüzden devlet, kapitülasyonların da etkisiyle, yabancı ve azınlıklara tanıdıı eitim-öretim hürriyetini gözetim ve denetim altına alamamıtır. Yabancı ve azınlıklara ait özel okulların Türk eitimine önemli katkıları da olmutur. Bunlardan bir kaçı öyle sıralanabilir: Eitimde Usûl-i Cedîd hareketi yaygınlamıtır. Yeni okul sistemleri olumutur. Türkler de özel okul açma giriimlerinde bulunmulardır. 2- CUMHURYETTEN SONRA ÖZEL OKULLAR Osmanlı Devletinin çöküü ve Türk topraklarının igalini gören Türk milleti, Mustafa Kemal Atatürk ün önderliinde, bir Kurtulu Mücadelesi balatmıtır. Bu süreçte yabancı ve azınlıklara ait bazı özel okulların olumsuz etkileri youn tepki toplamıtır. Anadolu nun en ücra köelerinde bile rastlanan bu okullar içinde Millî Mücadele aleyhinde en youn çalıanı Merzifon Amerikan Kolejidir. çileri Bakanı A. Fethi Beyin Mecliste verdii bilgilere göre, yapılan incelemede bu Kolejin, Rum tahrikleri ve planlarının ocaı ve Pontusçuluk için kurulan bir siyasî kulüp olduunu göstermitir. Kolejin Türkçe öretmeni Zeki Bey, Pontus gizli örgütünü hükümete bildirdii için bizzat kendi örencileri ve Kolejin Rum öretmenleri tarafından öldürülmütür (Akyüz, 1978, 218). Yabancı ve azınlıklara ait özel okullar, azınlık milliyetçiliini körüklerken, bir yandan da yabancı devletlerin siyasî nüfuz aracı olmulardır (Vahapolu, 1990; Tozlu, 1991). Bu okullar konusunda yeni devletin kurucuları, salam önlemler alma gereini duymulardır. Zararlı eylemleri nedeniyle sık sık kapatılmaları istenen yabancı okullar hakkında Eitim Bakanı Hamdullah Suphi, ubat 1921 de Mecliste öyle demitir: Bazı sakıncaları olmasa, bütün Türkiye içinde tek bir yabancı okul bırakmam. Fakat bu bir içileri sorunu olduu kadar bir dıileri sorunudur... Amerikan okullarını kapattıımız gün Amerika üzerinde bunun akisleri ne olacaktır, bunu düünmemiz gerekmektedir. talyan okullarını kapattıımız zaman aynı ekilde ortaya çıkacak sonuçları dikkate almalıyız. Demek ki, elimizde bir çare vardır, o da, okullarımızı, ailemizi yabancı okullara ihtiyaç bırakmayacak ekilde yükseltmektir. Kendi okullarımız gerekli bilim ve eitimi saladı mı, emin olunuz bir tek aile, çocuklarını yabancı okullara göndermez (Akyüz, 1978, 219). Millî Mücadeleden zaferle çıkan Türk milleti, 24 Temmuz 1923 te imzalamı olduu Lozan Andlamasıyla tüm dünyaya zaferini ve baımsızlıını ilan etmitir. 21 Kasım 1922 de balayan Lozan görümelerinde en çok tartıma yaratan konulardan biri de yabancı ve azınlık okulları konusu olmu ve bu konularda daha önce yapılmı hatalara düülmemeye çalıılmıtır. Bu antlamada yabancı ve azınlıkların öretim haklarıyla ilgili maddeler Azınlıkların Korunması balıı adı altında toplanmıtır. Bu maddelere göre, yabancı ve azınlıkların okulları, devletin denetim ve kontrolü altına alınmı ve bunlarla ilgili bazı sınırlılıklar getirilmitir (Özbek, 2000, ). Millî Mücadelenin önderi ve Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, baımsızlıın korunması ve Cumhuriyetin gelecei için eitime büyük önem vermitir. Ona göre, eitim millî olmalı ve Türk çocukları Türkiye nin baımsızlıını koruyacak, Cumhuriyeti koruyup yükseltecek biçimde yetitirilmelidir (Millî Eitimle lgili Söylev ve Demeçler, 1946, 4). Atatürk e göre, Cumhuriyetten önce izlenen eitim politikaları ve programlar da belirsizdir. Eitimde birlik ve beraberlik, ortak bir amaç yoktur. Bu olumsuz etki, yabancı ve azınlıklara ait özel okullarda daha belirgindir. Eitimimiz yabancı unsurların etkisi altında kalmıtır. Eitimi, yabancı unsurların etkisinden kurtarmak için birbirini izleyen çeitli düzenlemelere gidilmitir. Cumhuriyetin balarında Atatürk ün görü ve direktifleri dorultusunda yapılan düzenlemelerden en önemlisi, 3 Mart 1924 te Tevhid-i Tedrisat (Öretim Birlii) Kanunun çıkarılmasıdır. Bu kanunla, özel okullar da dahil olmak üzere, tüm okullar Maarif Vekaletine balanmıtır. Bunun yanı sıra Öretim Birlii, yetitirilecek tüm bireylerin aynı amaca yönelik olmasını salamıtır. Bu amaç, milletin fikir ve hissi itibarıyla birliini salamak tır (Ünder, 1999, 79-94). Bu kanundan sonra çıkarılan genelgeler ve yeni düzenlemeler, millî beraberlik 113

8 ve bütünlük fikri gözetilerek hazırlanmıtır. Genelgelerde, Türk devletini yıkıcı, toprak bütünlüünü zedeleyici, Türk tarihini küçük düürücü ve yabancı devlet propagandası yapan faaliyetler yasaklanmı; Türkçe, tarih ve corafya derslerinin, Türk öretmenler tarafından okutulacaı belirtilmitir (Özbek, 2000, 139). Eitimde birlik ilkesi dorultusunda deimez bir politika izleyen Türkiye Cumhuriyeti, yabancı ve azınlıklara ait özel okullar konusunda uzun yıllar hassasiyetini korumutur. Cumhuriyet öncesi açılmı yabancı okulların faaliyetleri kontrol altına alınıp genilemeleri önlenirken, yenilerinin de açılmasına izin verilmemitir. Eitimde birlik ilkesini gerçekletirebilmek için her tür ve düzeydeki eitimi üzerine alan devlet, dolayısıyla eitimin maliyetini de üstlenmitir. Ancak devletin ekonomik yönden yetersizlikleri vardır. Bu yüzden alınan çeitli tedbirlerin yanında özel giriimcilerin de devlete destek salamaları istenmitir. Bizzat Atatürk 1 Kasım 1925 te yaptıı bir konumada öyle demitir: Büyük Millet Meclisinin ve Cumhuriyet Hükümetinin büyük çalıma ve gayret gösterdii bilinmekle birlikte bilim ve örenimin feyiz ve nuruna olan genel ilgiyi karılamaktan henüz uzaktır. Önümüzdeki sene için devletçe yapılabilecek büyük fedakarlıı rica ederken, varlıklı kiilerden olan vatandalarımıza da himayeye muhtaç olan çocuklarımızı özel giriimleriyle okutup yetitirmelerini önemle tavsiye ederim -1 Kasım 1925 TBMM kinci Dönem Üçüncü Toplantı Yılını açarken- (Millî Eitimle lgili Söylev ve Demeçler, 1946, 27). Türkiye Cumhuriyeti ve onun kurucusu Mustafa Kemal Atatürk özel okullara deil, gerçek amacından saptırılmı özel okulculua karıdır. Atatürk ün de iaret ettii gibi, eitim iinde özel giriimcilerin desteini de almak isteyen devlet, hükümet ve özel sektörün ortak giriimi ile 31 Ocak 1928 de Türk Eitim Dernei nin (TED) kurulmasına öncülük etmitir. Bu dernein ilk yönetmelii, dernein amacını ve üstlendii sorumluluun büyüklüünü açıkça yansıtır. Bu yönetmelie göre TED, maddî olarak eitim olanaı bulamayan zeki ve baarılı örencilerin barındırılacaı yurtlar kuracak ve böylece Anadolu nun yoksul çocuklarının, yurtlarında barınma imkanı salayıp çeitli ihtiyaçlarını karılayarak, eitimlerine destek verecektir. Aynı zamanda yüksek eitime devam eden, ancak maddî olanakları bulunmayan örencilere burs olanakları salayacaktır (TED Tarihçesi, 2003). Cumhuriyetin ilk yılları, yabancı okulların bir kısmının kapatıldıı veya tamamının da kontrol altına alındıı ve Türk çocuklarının yabancı dilde eitim-öretim veren modern Türk okulları bulamadıı bir dönemdir. Bu nedenle TED in amaçlarından biri de Türk çocuklarının yabancı okullara bavurmak zorunluluundan kurtaracak okullar açmaktır. Bu amaçla Mayıs 1931 de Ankara Yeniehir de (bugünkü kolejin bulunduu yerde) ilk olarak bir anaokulu açılmı ve ardından, aynı yerde, bugünkü kolejin orta kısmı devreye girmitir. Daha sonra Ankara Koleji olacak olan bu okulun lise kısmının açılması için ise, te bütçeden ödenek ayrılmıtır. Dernein Bursa Kız Lisesi ise, 1931 de açılmıtır. Mart 2003 tarihi itibarıyla bu dernein (TED in), kolej niteliinde 16 okulu bulunmaktadır (TED Tarihçesi, 2003). Türkiye de Türk Eitim Derneinin çalımaları ve dier özel birkaç giriimin dıında özel okulların geliimi 1960 lı yılların ortalarına kadar duraan bir geliim göstermitir. Türkiye de 1961 Anayasası nın yürürlüe girmesiyle özel okullar konusunda yeni hareketlenmeler balamıtır. Anayasanın 21. maddesinde, eitim ve öretimin devletin gözetim ve denetimi altında serbest olduu belirtilerek özel okullar kabul edilmi ve bunların balı oldukları esasların, devlet okulları ile eriilmek istenen seviyeye uygun olarak kanunla düzenlenecei de hükme balanmıtır. Böylece bu kanun, eitim ve öretimin, devletin gözetim ve denetimi altında serbest olması gerektiini, eitim ve öretimin hiçbir ekilde devlet tekeli altına alınamayacaını açıkça vurgulamıtır. Anayasanın özel okullar ile ilgili düzenlenmesini istedii yeni bir kanun çıkmadan 1962 de ilk özel yüksek okulun açılması sonucunu dourmutur. Özel yüksek okulların sayısı 1969 da 44 e yükselmitir (Dikmen, 1971, 9). Anayasanın özel okullar konusunda saladıı hakkın öncelikle özel yüksek okullarla uygulamaya geçilmesinin neden ve sonuçları ilginçtir: Devletin saladıı yüksek örenim olanakları sınırlı olduundan arztalep ilikisi dorultusunda serbest giriimciler, tercihlerini, daha çok, özel yüksek okul açma yönünde kullanmılardır. Ancak yüksek okulların üniversite sayılıp sayılmadıı yönündeki kukular bu okulların meru olup olmadıı yönünde tartımaları da beraberinde getirmitir. Çünkü Anayasada üniversitelerin devlet eliyle ve kanunla 114

9 kurulabilecei hükmü vardır. Bu yasal belirsizliin yanı sıra bu okullarla ilgili siyasî, ahlâki, fırsat eitlii vb. tartımalar da yapılmıtır (Dikmen, 1971). ubat 1971 de özel yüksek okullar, Anayasa Mahkemesi kararı ile kapatılmılardır Anayasası nın öngördüü kanun, 625 Sayılı Özel Öretim Kurumları Kanunu adı altında 8 Haziran 1965 te çıkarılmıtır. Daha önceden açılan özel yüksek okullar, kapatılmalarına kadar bu kanun çerçevesinde hareket etmilerdir. Ancak bu okullar, Anayasa Mahkemesi tarafından üniversite niteliinde görülüp kapatılmıtır. 18 Aralık 1965 te yürürlüe giren Özel Öretim Kurumları Kanunu, oldukça ayrıntılı hazırlanmıtır. Türk, yabancı, azınlık vb. tüm özel okullar bu kanun çerçevesinde ele alınmıtır. Bu okulların uymak zorunda oldukları genel amaçlar, temel ilkeler, sistem içindeki yerlerinin tayini, görevlendirecekleri öretmenlerin nitelikleri, okul binaları ve tesisleri, eitim araç ve gereçleri, eitim ve öretim alanındaki görev ve sorumlulukları ayrıntılı olarak belirlenmitir. 14 Haziran 1973 tarihli 1739 sayılı Millî Eitim Temel Kanunu hükümlerine uygun eitim-öretim vermek zorunda olan bu okullar, yasal olarak tamamen devletin kontrol ve denetimi altındadır. Özel okullarla ilgili ikinci hareketlenme 1980 li yılların ortalarında balar Anayasası da 27. ve 42. madde hükümleri çerçevesinde 1739 ve 222 sayılı kanunlar ile 625 Sayılı Özel Öretim Kurumları Kanunu gereince, özel öretim kurumu açmayı serbest bırakmıtır Anayasası na göre üniversiteler tamamen devletin tekelinde görülürken; 1982 Anayasası, üniversitelerin devlet tarafından kurulacaını belirtmekle birlikte, bazı artlarla vakıflar tarafından da kurulabileceini öngörmütür (Hatipolu, 2000, ). Özellikle 1985 den sonra kanun, genelge vb. niteliindeki düzenlemeler ile özel okullar devletçe de açıkça tevik edilmitir sonrası özel okulları tevik edici nitelikteki bazı önemli düzenlemeler öyle özetlenebilir (625 Sayılı Özel Öretim Kurumları Kanunu, 1994): tarih ve 3236 Sayılı Kanunla yabancı uyruklu örencilerin devam edebilecei milletler arası öretim kurumlarının yabancı uyruklu gerçek ve tüzel kiiler tarafından, dorudan veya Türk vatandalarıyla ortaklık yolu ile 6224 Sayılı Yabancı Sermayeyi Tevik Kanunu çerçevesinde açılmasına imkân salanmıtır. Özel öretim kurumlarının açılı, ileyi, yönetim ve eitim-öretim bakımından balı olacakları esasları belirleyen yönetmelik tarihinde çıkarılmı; daha sonra bu yönetmelik tarihinde deitirilerek iyiletirilmitir. Dorudan özel okullarla ilgili çıkarılan bu yönetmelikler, özel öretim kurumlarının ileyiini düzenlemi ve böylelikle de bu okulların yaygınlaması için kolaylık salamıtır tarih ve 326 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile özel öretim kurumlarının örenci ücretlerinde serbestliin salanmasında önemli bir aama katedilmitir sonrası özel öretim kurumları üzerinde yapılan düzenlemeler, daha önce de belirtildii gibi, hep bu kurumların gelimesi ve yaygınlamasını tevik edici niteliktedir. Bu düzenlemelerle yabancılara ait özel okullara da belli esaslar içinde kapasitelerini arttırabilmeleri, yeni bina yapabilmeleri vb. yönde kolaylıklar salanmıtır. Özel öretim kurumlarını yakından ilgilendiren önemli bir düzenleme de Avrupa Birlii Uyum Yasaları çerçevesinde yapılan deiikliklerdir tarih ve 4771 Sayılı Çeitli Kanunlarda Deiiklik Yapılmasına likin Kanunda, vakıflara ait özel öretim kurumlarına ilikin düzenleme öyledir: Cemaat vakıfları, vakfiyeleri olup olmadıına bakılmaksızın, Bakanlar Kurulu nun izniyle dinî, sosyal, eitsel, sıhhî ve kültürel alanlardaki ihtiyaçlarını karılamak üzere taınmaz mal edinebilirler ve taınmaz malları üzerinde tasarrufta bulunabilirler -m.4,f A- (T. C. Resmî Gazete, 2 Austos 2002, Sayı: 24841,1-10). Lozan Andlaması ndan sonra Cumhuriyetin ilk yıllarında yabancı ve azınlık okullarına mülk edinme ve malları üzerinde tasarrufta bulunma vb. konularda getirilen kısıtlayıcı önlemler, 1985 sonrası yapılan deiiklikler ve en son çıkarılan 4771 sayılı yasa ile kaldırılmıtır. Böylece, devletin gözetim ve denetimi esas olmak üzere yabancı ve azınlıklara ait özel öretim kurumlarının önündeki hemen hemen tüm engellerin kalktıı söylenebilir. Özel okullar, geçmite olduu gibi günümüzde de tartımalı kurumlardır. Bu tartımalara ramen özel okullara ilgi Türk eitim tarihinde her zaman var olan bir olgu olarak deerlendirilebilir. Günümüzde aileler, çocuklarını özel okullarda okutmayı tercih etmektedir. Bu tercihin en önemli nedeni ise bu okulların kamu okullarına göre daha iyi görünmeleridir. Bir aratırmada, veli deerlendirmesine göre en iyi 10 okulun 7 si, 115

10 örenci deerlendirmesine göre en iyi 10 okulun 8 i, sportif ve sosyal tesislere sahip en iyi 10 okulun 9 u, üniversite sonuçlarına göre en iyi 10 okulun 7 si, özel laboratuar olanaklarına göre en iyi 10 okulun 8 i özel okuldur sonucu elde edilmitir (Erdoan, 2002, 4). Baka bir aratırmanın bulgularında Türkiye de en iyi üniversitelerin en iyi fakülte ve bölümlerine Fen Liseleri, Anadolu Liseleri ve Özel Liselerden mezun olan örencilerin yerletii görülmütür. Bu aratırma bulgularına göre, normal devlet liseleri, meslek liseleri ve teknik liselerden mezun olmu ve yüksek nitelikli üniversite, fakülte ve bölümlerine yerlemi örencilerin oranları oldukça düüktür (Köse, 1997, ). Türkiye de üniversiteye youn bir talep vardır. Sınırlı sayıda örenciye okuma fırsatı salayan üniversitelere özel veya özel nitelikteki okulların örenci sokması, eer bir baarı olarak görülürse, bu onların baarısıdır ve buralarda vb. nedenlerden dolayı aileler çocuklarını okutmak istemektedir. Çünkü onlara göre, çocuun baarısı okula balıdır. Özel okullar bu vb. nedenlerden dolayı ilgi görmektedir. Ancak özel okul fiyatlarının yükseklii, bir çok ailenin çocuklarını bu okullarda okutamamasına neden olmaktadır Öretim Yılı için özel okul ücretleri ortalama 7-9 milyar arasında deimektedir. Dördüncü dereceden bir öretmenin aylık maaının 490 milyon olduu düünülürse (Eylül 2002), bu okulların ekonomik düzeyi iyi aile çocuklarına hitap ettii görülür. Halkın ekonomik düzeyine paralel olarak bu okullara ilgi artmaktadır. (Vatan Gazetesi, 4 Eylül 2002, 19 ve aynı gazete 7 Eylül 2002, 17). Türkiye de, özel okullara esas olarak orta ve üst sınıfa mensup ailelerin çocukları gitmektedir. Ancak, özellikle son yıllarda, enflasyon ve ardından gelen ekonomik krizler nedeniyle orta sınıf aileler çocuklarını özel okula gönderemez hale gelmitir (TO, 1997, 14). Bu olumsuzluktan hem veliler hem de özel okullar zarar görmütür lerden sonra sayısal olarak gelien özel okullar (kolejler), 1990 lardan sonra örenci kapasitelerini dolduramaz olmulardır. Çünkü özel okulların, finans sektörüyle olan balantıları kuvvetlidir. Daha önce de belirtildii gibi, halkın gelir seviyesinin dümesi ve ekonomik krizler bu okullara olan talebi, velilerin ilgi ve isteine ramen, düürmütür. Özel okullar tarafından düzenlenen panel (1997,1999), sempozyum (2002) vb. toplantılarda bu okulların devlet tarafından desteklenmesi ve Türk eitim sistemi içinde özel okulların daha üst seviyelere çıkartılması için devletin bu okullardan hizmet satın alması önerilmitir. Özel okulların bu istekleri, 2003 yılında çözüme kavuturulma yoluna gidilmitir; ancak bu konuda kesin bir sonuca ulaılamamıtır. Özel okullardan devletin hizmet satın alması gerektiini vurgulayan isimlerden en önemlisi ve yetkilisi Millî Eitim Bakanı Hüseyin Çelik tir. Gelimi ülkelerde özel okulların millî eitim içindeki payının yüzde 60 lara çıktıını dile getiren Çelik, Türkiye de ise bu oranın yüzde 1,5 olduuna ve ülkemizde özel okulların yüzde 40 kapasite ile çalıtıına dikkat çekerek 10 bin yoksul örencinin devlet bütçesi ile özel okullarda (kolejlerde) okuma imkanı açacaklarını bildirmitir. Bu projesini, gerçekletirmek için giriimlerde bulunan Bakan a olumlu ve olumsuz deerlendirmeler içeren youn eletiriler yöneltilmitir. Yoksul örencilerin özel okullarda okutulmasına ilikin yapılan bu deerlendirmelere Mayıs 2003 te çıkan gazetelerden ulaılabilir. Bu deerlendirmeler, Türkiye de özel okullara yaklaım biçimini ortaya koymaktadır. Kamuoyunda daha çok ideolojik zeminde tartıılan yoksul örencilerin özel okulda okutulması projesi den, 11 Kasım 2003 te iktidar partisinden bir milletvekilinin önerisi ile geri adım atılmıtır. Baka bir deyile, bu projeden vazgeçilmitir de ilk ve ortaöretimde özel öretim kurumlarının tür, örenci ve öretmen sayılarına göre daılımı öyledir: Ortaöretimde Özel Okulların Tür, Örenci ve Öretmen Sayıları Okul Türü Okul Sayısı Örenci Sayısı Öretmen Sayısı Toplam Erkek Kız Özel Türk Okulları Özel Azınlık Okulları Özel Yabancı Okullar Özel Uluslararası Okullar TOPLAM (MEB, 2002, 28) 116

11 1985 de Türkiye genelinde 300 özel Türk okulu bulunurken bu sayı öretim yılında 1780 e yükselmitir. Özel okulların devlet tarafından tevik edilmesiyle çok sayıda gerçek ve tüzel kiiler özel okul açma giriiminde bulunmutur. Ülkede azınlıkların sayısının oldukça az olması nedeniyle, özel okullar daha çok Türkler tarafından açılmıtır ve buralarda okuyan örencilerin tamamına yakını Türk tür. Ancak bazı özel okulların arkasında cemaat ve tarikatların olduu iddiaları, geçmite yabancı ve misyoner okullar üzerinde var olan tartımaların, günümüzde baka bir ekilde yeniden balamasına neden olmaktadır. Bakanlıın 2003 yılında özel okullardan hizmet satın alma yoluyla yoksul örencilerin özel okullarda okutulması projesi daha çok bu balamda tartıılmıtır (Bkz: Mayıs 2003 tarihli gazeteler). Acaba bu okullar, devletin birlik ve düzenine karı bir eitim-öretim mi yapmaktadır? Çalımamızın sınırlılıından dolayı konunun bu boyutunu burada tartımayacaız. Genel anlamda özel okullarla ilgili tartımalar, sadece bununla da sınırlı deildir. Özel okullara ilikin deerlendirmeler * olumlu ve olumsuz olmak üzere ikiye ayrılabilir. Olumlu deerlendirmeler: Bu okullar, Örenci velilerinin ve özel giriimcilerin eitim giderlerini üstlenmeleri yoluyla devletin kamu eitimi giderine destek olmaktadır. Rekabet ortamı oluturduundan eitimöretimde niteliin artmasına yol açmaktadır. Zengin çocuklarının devlete fazla yük olmadan okuyabilmelerini saladıkları gibi, vermi oldukları burslar ile fakir, fakat zeki ve çalıkan çocukların da daha iyi imkanlar içinde okumasına fırsat salamaktadır. Devletin gözetim ve denetiminde millî eitimin temel ilkelerine uygun, yabancı dil bilen, ufku geni, nitelikli elemanlar yetitirmektedir. Olumsuz deerlendirmeler: Bu okullar, Kapitalist düzenin destekleyici uzantıları olarak zengin çocuklarını okutmak için kurulmular ve kâr amacı gütmektedir. * Burada yapılan deerlendirmelere ilikin ayrıntılı bilgilere, çalımada kullanılan kaynakçadan ulaılabilir. Eitimde fırsat eitliini bozmaktadır ve haksız rekabet oluturmaktadır. Devletin istedii insan tipini yetitiremedii gibi yabancı hayranı, tutucu ve hatta gerici elemanlar yetitirmektedir. Öretim Birlii Yasasına aykırıdır. Özel okullara karı yöneltilen bu vb. eletirilerin sayısını daha da çoaltmak mümkündür. Bu eletirilerin bir kısmı siyasî, bir kısmı da bilimsel nitelikteki düüncelerin yansımasıdır. Bunların üzerinde ayrıca durulmalıdır. Ancak burada bu tartımalara girilmeyecektir. Türkiye de, 1982 Anayasası nın tanıdıı hak dorultusunda 1990 lardan sonra vakıflar aracılııyla özel üniversiteler kurulmutur. lk vakıf üniversitesi, özel bir statü ile açılan Bilkent Üniversitesidir (1960). Türkiye de 2002 istatistiklerine göre 76 üniversiteden 23 ü vakıflar kanalıyla açılan özel üniversite statüsündedir. Yeni açılan bu kurumlar, üniversite örencilerinin % 4,5 ine örenim salamaktadır (MEB, 2002, 155). Türk eitiminin her kademesinde, resmî okullar statüsünde eitim-öretim veren özel okulların varlıı, eitim-öretimde tatlı bir rekabeti de beraberinde getirmektedir. Bu rekabet yalnız devlet okullarıyla deil, aynı zamanda kendi aralarında da ortaya çıkmaktadır. Özel okulların tarihine ve eitim anlayıındaki bazı gelimelere bakıldıında, bu okulların günümüzde ve gelecekte vazgeçilemez olduu görülmektedir. Her geçen gün bu okullara, geçici bazı sorunlarına ramen, daha fazla ilgi olmakta ve buna paralel olarak ta özel okulların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Ancak ülkemizde özel okulların payı genel eitim içerisinde % 2 bile deildir. Dünya ölçeinde, özellikle gelimi ülkelerde özel okulların payı genel eitim içerisinde çok daha yüksektir. Örnein, Japonya da özel okullara devam eden örencilerin toplam örenciler içindeki oranı % 10 dur (Cumhuriyet Dergi, 2003, 3). Dünyada ve Türkiye deki bir çok gelime ve deiim, özel okulların yaygınlamasını gerekli kılmaktadır. SONUÇ VE ÖNERLER Türkiye de kamu eitimi düün ve uygulaması, Batının etkisiyle, Tanzimat tan sonra gelimeye balamıtır. Bu gelimeye paralel olarak, çada anlamda, özel okullar da gelimitir. Özel okulların geliimi ve etkilerine ilikin bu 117

12 çalımadan çıkarılabilecek bazı sonuç ve öneriler, maddeler halinde öyle sıralanabilir: 1. Türkiye de özel okulların gelimesine yabancı ve azınlık okulları öncülük etmitir. lk özel okullar, Türklerden çok önce, yabancı ve azınlıklar tarafından açılmıtır. Yabancı ve azınlıkların açmı olduu bazı özel okullar, insanî nitelikte açılmı görünmelerine karın siyasî, dinî, kültürel ve ekonomik amaçlar taımılar ve bu yüzden de, fırsat buldukça, ülkenin politikasına aykırı etkinliklerde bulunmulardır. Ülkenin baımsızlıına, birlik ve bütünlüüne aykırı eylemlerde bulunan bu okullara karı devlet, zaman zaman engel olmaya çalımı; ancak ekonomik ve siyasî iktidarsızlıı yüzünden bunda baarılı olamamıtır. 2. Türklerin Tanzimat döneminde özel okul açıp açmadıkları kesin bilinmemektedir. lk açılan Türk özel okulu Mutlakıyet dönemine rastlar. 3. Türkiye de eitimde yeni düün ve uygulamaların gelimesinde özel okulların önemli etkisi vardır. Bu okullar, genelde nitelikli eitimin verildii kurumlardır. Devlet okulları, nitelikli eitim verme konusunda, çou zaman özel okullarla rekabet edememi ve bu yüzden özel okullar her zaman tercih edilen, gözde eitim kurumları olmutur. 4. Cumhuriyetin ilk yıllarında, yabancı ve azınlıklara ait çou özel okulların zararlı etkileri bilindiinden, özel okullara karı önemli tedbirler alınmıtır. Lozan Andlamasında bu konu üzerinde önemle durulmu, 3 Mart 1924 te çıkarılan Öretim Birlii Yasası ile tüm eitim ileri Eitim Bakanlıı bünyesinde toplanmı ve 1924 ten itibaren azınlık ve yabancı okullarda dinî propaganda yasaklanarak tüm okullar devletin gözetim ve denetimine alınmıtır. Devletin her türlü politikasına aykırı eitim-öretim yasaklanmıtır dan sonra çıkarılan genelgeler ve yeni düzenlemelerle yabancı ve azınlıklara ait özel okulların faaliyet alanları sınırlandırılmı ve gelimeleri dondurulmutur. 5. Yabancı ve azınlıkların özel okullarına sınırlama getiren devlet, kendi kontrolünde özel giriimcilerin de eitime katkı salamasını istemitir. Bu amaçla 31 Ocak 1928 de Türk Eitim Dernei (TED) kurulmutur. Bu Dernein ilk Genel Bakanı dönemin Babakanı smet nönü dür. Mayıs 1931 de ilk özel okulunu açan bu dernein bugün deiik illerde 16 koleji vardır lara kadar devlet kontrolünde sınırlı bir ekilde gelien özel okullarda, bu tarihten sonra yeniden hareketlenmeler balamıtır. lk olarak, özel yüksek okullar ile balayan hareketlenmeler, 1971 de bu okulların kapatılmalarıyla sonuçlanmıtır ten sonran çıkarılan kanun ve yönetmeliklerle özel okullar önünde bulunan engeller bir bir kaldırılmı ve bu okullar devlet tarafından tevik edilmitir te çıkarılan 625 sayılı Özel Öretim Kurumları Kanunu, Türk, yabancı, azınlık tüm özel okullarla ilgili hukukî bir düzenleme getirmitir. Daha sonraki yıllarda kanunun bazı maddelerinde yapılan deiiklikler ve bu kanunla ilgili olarak te çıkarılan yönetmelik ve dier yönetmelikler, özel ve tüzel kiilerin özel okul açma giriimlerini kolaylatırmı ve böylelikle 1985 te ortaöretimde kolej niteliinde açılan özel okulların sayısı hızla artmıtır Anayasası nın vakıflar aracılııyla özel üniversitelerin de açılabileceini öngörmesi sonucu, 1990 lardan sonra bu kurumlar da açılmaya balamıtır. Günümüzde her düzeyde özel eitim-öretim kurumu hizmet vermektedir. Bunların sayısı gün geçtikçe çoalmakta ve buna paralel olarak da özel eitim-öretim kurumlarına ilgi artmaktadır. Bu kurumlar, geçmite olduu gibi, günümüzde de nitelikli eitim-öretim yapan okullar olarak bilinmektedir. 8. Anayasa ve ilgili düzenlemelere göre, düzeyleri ne olursa olsun tüm özel okullar, faaliyetlerini sadece kazanç salamak amacıyla düzenleyemezler. Ancak, Türk millî eitiminin amaç ve ilkeleri dorultusunda kalitesini yükseltmek, gelimelerine fırsat ve imkân verecek yatırımlar ve hizmetler yapmak üzere gelir salayabilirler. 9. Tüm özel okullar, Millî Eitim Bakanlıı nın gözetim ve denetimindedir. Ancak bu okullarla ilgili tartımalar, genelde ideolojik balamda yapılmaktadır. Özel okulların ileyiinden çok, dorudan varlıına dönük yapılan bu tartımalar, eitim hakkı, eitim özgürlüü, eitimde fırsat eitlii, paralı eitim, kamu eitimi, eitimde nitelik arayıı ve rekabet, eitim politikası vb. balıklar altında toplanabilir. Özel okullara en çok yöneltilen eletirilerden birisi, bu okulların eitimde fırsat eitliini bozduu yönündedir. 10. Özel okullar, ülkenin ekonomik ve siyasî istikrarsızlıından kolayca etkilenebilen 118

13 kurumlardır larda ülkenin içinde bulunduu ekonomik bunalımdan olumsuz etkilenen özel okullar, eksik örenci kapasitesi ile eitim-öretim yapmaktadır. Ortalama % 40 eksik kapasite ile çalıan bu kurumlara hükümet, hizmet satın alma yoluyla 2003 yılında destek olmak istemitir. Ancak bazı kaygılar yüzünden, özel okullara verilmek istenen bu destekten vazgeçilmitir. 11. Özel okulların geliimi ve etkileri konusunda Türk eitim tarihinden çıkarılan sonuçlar, bu konuda yapılacak öneriler konusunda az çok bir fikir vermektedir. Bu sonuçlara uygun olarak özet olarak öyle bir öneride bulunulabilir: Özel okullara, devlet destei arttırılmalıdır. Dünya ve Türkiye deki gelimeler ve eitimdeki yönelimler bu destei zorunlu kılmaktadır. Ancak özel okulların, devlet okulları ile eriilmek istenen amaçlara dorultusunda eitim-öretim yapmaları için sıkı kontrol ve denetim altında tutulmaları gerekir. Bu okulların denetim ve kontrolü için yapılan yasal düzenlemelerin, devletin ekonomik ve siyasî yönden zayıf olduu dönemlerde yalnız kaıt üzerinde kaldıı unutulmamalı ve bu okullar üzerinde özenle durulmalı ve bunlara yöneltilen eletiriler bilimsel bir yaklaımla deerlendirilip uygun politikalar gelitirilmelidir. KAYNAKLAR AKYÜZ, Y. (1970). Abdülhamid Devrinde Protestan Okulları le lgili Orijinal ki Belge. Ankara Üniversitesi Eitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. Cilt 3, s AKYÜZ.Y. (1978). Türkiye de Öretmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri ( ). Ankara: Doan Basımevi. AKYÜZ, Y. (1992). Cevdet Paanın Özel Öretim ve Tanzimat Eitimine likin Bir Layihası. Ankara Üniversitesi OTAM Dergisi. Sayı 3, s AKYÜZ, Y. (2001). Türk Eitim Tarihi (Balangıçtan 2001 e). Geniletilmi 8. Baskı. stanbul: Alfa Yayınları. Cumhuriyet Dergi Eitim Özel Sayısı. 2 Haziran ÇFTÇ, A. (1995). Türk Eitim Hukuku. Ankara. DKMEN, O. (1971). Özel Yüksek Okullar Meselesi. stanbul: Cahit Matbaası. ERDOAN,. (Ed.). (2002). Özel Okullar ve Eitimde Kalite (Sempozyum:14-16 ubat 2002). Antalya: Özel Okullar Dernei Yayınları. ERGN, O. (1977). Türk Maarif Tarihi. Cilt 1-2, stanbul: Eser Matbaası. HATPOLU, M. T. (2000). Türkiye Üniversite Tarihi. Ankara: Selvi Yayınları. TO (1997). Özel Okulların Sorunları ve Çözüm Önerileri (Panel:15 Nisan 1997). stanbul: stanbul Ticaret Odası yayınları. TO (1999). Ulusal Eitimde Özel Okulların Yeri ve Sorunları (Panel: 11 Haziran 1999). stanbul: stanbul Ticaret Odası Yayınları. KANAD, H. F. (1948). Pedagoji Tarihi. stanbul: Millî Eitim Basımevi. KÖSE, R. (1997). Üniversiteye Giri ve Liselerimiz. Hacettepe Journal Education. s MAHMUT C. (2002). Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçei Tekilât ve craatı (Yayına Hazırlayan: M. Ergün vd.). Ankara: Millî Eitim Bakanlıı Yayınları. MEB. (2002) Yılında Millî Eitim. Ankara: Millî Eitim Yayınları. MEB Özel Öretim Kurumları Genel Müdürlüü (1994). 625 Sayılı Özel Öretim Kurumları Kanunu. Ankara: Millî Eitim Basımevi. Millî Eitimle lgili Söylev ve Demeçler. (1946). Cilt 1. Ankara: Millî Eitim Basımevi. OKÇABOL, R. (2001). Eitim Hakkı: Gerçekletirilemeyen Bir lke. stanbul: Boaziçi Üniversitesi. ÖNCÜL, R. (2000). Eitim ve Eitim Bilimleri Sözlüü. stanbul: Millî Eitim Bakanlıı Yayınları. ÖZBEK, N. (2000). Türkiye deki Yabancıların Örenim ve Öretim Özgürlüü. Ankara: Mülkiyeliler Birlii Vakfı Yayınları. ÖZKAYA, N. (1993). Özel Eitim Kurumlarının Eitim Sistemimizdeki ve Sosyoekonomik Yapı çindeki Yeri. Türkiye ve Dünyada Özel Eitim Kurumlarının Yeri ve Önemi (14 Ekim Seminer). stanbul: TO Yayınları, s SEVNÇ, N. (1975). Ajan Okulları. stanbul. TAN, M. (1987). Eitimde Fırsat Eitlii. Ankara Üniversitesi Eitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. Cilt 20, sayı 1-2, s TANLL, S. (1962). Anayasalar ve Siyasal Belgeler. Ankara. 119

14 TED Halkla likiler Birimi. (2003).Türk Eitim Dernei Tarihçesi (broür). Ankara. T. C. Resmî Gazete (2 Austos 2002). Sayı: 24841,s TOZLU, N. (1991). Kültür ve Eitim Tarihimizde Yabancı Okullar. Ankara: Akça Yayınları. ÜNDER, H. (1999). Tevhid-i Tedrisat: Gerekçe ve Uygulama. Öretim Birliinin 75. Yılı Eitim Bilimlerinin Dünü, Bugünü ve Yarını Sempozyumu. Ankara: Ankara Üniversitesi Eitim Bilimleri Fakültesi Yayınları. s VAHAPOLU, M. H. (1990). Osmanlı dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar. stanbul. Vatan Gazetesi (4 ve7 Eylül 2002) s.19 ve