R NC BÖLÜM 1. VERG N N TANIMI VE AMAÇLARI

Transkript

1 B R NC BÖLÜM ÇALIfiMANIN KURAMSAL ALTYAPISINA YÖNEL K AÇIKLAMALAR 1. VERG N N TANIMI VE AMAÇLARI Devlet üstlendi i görevlerini gerçeklefltirirken ihtiyac olan geliri, bir tüzel kifli olarak baz piyasa faaliyetlerinde bulunarak ve tafl nmaz mallar ndan elde edebilir, ancak elde etti i gelir yeterli olmaz. Günümüzde çeflitlenen kamunun fonksiyonlar n n etkisiyle artan gelir ihtiyac, özellikle toplumu oluflturan ve ödeme gücü olan gerçek ve tüzel kifliler aras nda ve hukuki cebir kullan larak bölüfltürülmektedir. Vergi, devletin veya devletten ald yetkiye dayanan kamu tüzel kiflilerinin faaliyetlerinin gerektirdi i harcamalar karfl lamak üzere, gerçek ve tüzel kiflilerden ödeme güçleriyle orant l olarak karfl l ks z ve zorunlu bir flekilde, önceden saptanm fl belirli kurallara göre al nan parasal tutarlard r. Vergi, çok çeflitli faktörlerin etkisiyle ve çeflitli aflamalardan geçerek flekillenmifl, tarihi bir olayd r. Tarihi incelemeler göstermektedir ki vergi, kavram ve amaçlar itibariyle de iflik dönemlerde de iflik yorumlara maruz kalm fl mali, ekonomik, sosyal, hukuki, politik hatta ahlaki yönleri olan kompleks bir müessesedir (Nadaro lu, 1996: 212). Kamu harcamalar n n yükünü topluma yayan vergileme ile ulafl lacak amaçlanan ilk amaç mali, yani kamu hizmetlerinin finansman için kaynaklar n sa lanmas amac d r. Ancak bu amaca ulafl l rken birtak m koflullar n da gerçekleflmesi gerekmektedir. lk olarak vergileme dolay s yla katlan lan fedakarl n mümkün olan en düflük düzeyde olmas, bu çerçevede yüksek gelirlilerden düflük gelirlilere oranla daha fazla vergi al narak dikey adaletin, ayn durumda olanlar n da ayn vergisel iflleme tabi tutulmas ile yatay adaletin sa lanmas d r. Di er bir koflul, veri bir vergi has lat n n sa lanmas için katlan lan objektif ya da reel vergi yükünün en düflük düzeye inmesi, bir baflka deyiflle verginin tarh ve tahsil masraflar n n mümkün oldu unca düflük olmas n n yan nda, vergilemenin emek, tasarruf ve yat r m kararlar n sapt rmamas arzulanmaktad r. Ayr ca vergileme ile piyasa mekanizmas n n iflleyiflinin aksamamas ve istenmeyen ikame etkilerini önlemek suretiyle veri bir vergi has lat sa lamak amaçlanmaktad r (Turhan, 1987: 37-39). Vergilemeye, ayr ca mali nitelikte olmayan amaçlar da atfedilmektedir. Mali olmayan amaçlar aras nda bir yandan gelir ve servet farkl l klar n azaltmak, di er 15

2 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo yandan konjonktürel dalgalanmalar n iktisadi ve mali istikrar bozucu etkilerinden kurtulmak, öte yandan da üretim potansiyelini ve kifli milli gelir düzeyini yükselterek iktisadi büyümeyi gerçeklefltirmek yer almaktad r (Turhan, 1987: ). 2. VERG N N VARLI INI AÇIKLAYAN TEOR LER Vergiye iliflkin tart flmalar, ilk olarak vergi alman n hakl ve meflru olup-olmad noktas nda bafllam fl, kamu yükünün adil da t labilmesi için verginin devlet hizmetlerinden sa lanan faydaya göre mi, yoksa ekonomik birimlerin ödeme güçlerine göre mi al nmas gerekti i, teorik zeminde tart fl lan konulardan biri olmufltur. Bunlardan birincisi faydalanma teorisi, di eri iktidar teorisi ad alt nda gelifltirilmifltir. Do al hukuk anlay fl n n ortaya ç kmas yla beraber, iktisadi ve siyasi güçler aras nda do al bir iliflkinin mevcut oldu u ve bu güçlerin vergi toplanmas nedeniyle mümkün oldu u kadar az etkilenmesi gerekti i yönünde görüfller ortaya at lm fl ve bu bireyci yaklafl m tarz sonucunda verginin meflruiyeti hakk ndaki doktrin de yeni itici güçler kazanm flt r (Schmölders, 1976: 41). Rasyonalist-Bireyci devlet görüflünde devlet, kiflilerin tek tek gerçeklefltiremeyecekleri ortak amaçlar n gerçeklefltirmek amac yla kurmufl olduklar bir ç kar birli i olarak, bireyler de do al hukuk anlay fl na göre sadece teb a de il, ayn zamanda devletin hizmetlerini talep edebilen kifli olarak tan mlanm flt r. Bu flekilde vergiyi, devletçe yap lan hizmetler için ödenmesi zorunlu olan bir çeflit fiyat, bir baflka deyiflle hizmet ve bedel mübadelesi olarak kabul eden faydalanma teorisi gelifltirilmifltir. Organik devlet teorisine göre ise devlet, bireylerin oluflturdu u topluluktan ayr ve üstün, adeta ilahi bir varl kt r. Toplulukla devlet aras nda da sadece organik ya da biyolojik bir iliflki vard r (Nadaro lu, 1996: 229). Vergilemede ödeme gücünü esas alan iktidar teorisine göre, kamu hizmetleri için yap lan ödemeler ile elde edilen fayda aras nda bir iliflki aranmamakta, vergiler zorunlu ödemeler olarak düflünülmekte ve gelir harcama süreci, piyasan n otomatik iflleyifline ba l olmayan bir çeflit planlama sorunu olarak ele al nmaktad r (Musgrave, 1959: 76). Vergi almak devlet için bir hak, vergiyi ödemek kifliler için bir ödev olarak kabul edilmekte ve devletle iliflkiler karfl l kl baz haklar ve ödevler fleklinde belirlenmektedir. Kamu harcamalar n finanse edecek fonlar, hukuki bir cebirle ve toplam kamu yükünün kifliler aras nda bölüfltürülmesi suretiyle sa lanabildi ine göre, bu bölüflüm adil esaslara dayanmal d r De er yarg lar na dayal sübjektif bir kavram olarak adalet çerçevesinde kamu yükünün adil bölüfltürülmesi için herkesin ödeme güçleriyle orant l olarak vergi vermesi gerekecektir. Bunun için de ver- 16

3 Birinci Bölüm - Çal flman n Altyap s na Yönelik Aç klamalar gi mükellefleri vergi ödemekten dolay katland klar fedakarl eflitleyecek flekilde, bir baflka deyiflle yatay ve dikey adaleti sa layacak flekilde vergi ödeyeceklerdir. 3. DEVLET N VERG LEME YETK S VE SINIRI Bireylerin baflta devlet olmak üzere bütün kamu tüzel kiflilerinden haklar n istemeleri kadar, bunlara karfl görevlerini yerine getirmeleri de do ald r. Aksi halde baflta devlet olmak üzere kamu tüzel kiflilerinin varl klar n sürdürmeleri mümkün olmaz. Ancak yine de vergi ile ilgili sorulacak çok fazla soru vard r. Verginin dayana ve meflruiyeti nedir ve hangi gerekçe devletin vergi yolu ile özel kesimden kamu kesimine hukuki cebirle milli gelirin bir bölümünü aktarmas n aç klamaktad r? Bu sorular n cevab, devletin egemenli i teorisinde yatmaktad r (Nadaro lu, 1996). Öyle ki yönetenlerin bir bütünü olan devlet, temsil etti i toplumun ortak ihtiyaçlar n karfl lamak için, savunma, asayifl, diplomasi gibi hizmetleri üstlenmifltir. Bunun için temsil etti i toplumu oluflturan bireylere kendi egemenli ine dayanarak yasal ve objektif esaslara dayanan, bireyler yönünden eflitlik ilkesine uygun yükümlülükler yerine getirebilmek yetkisine sahiptir. Hukuki cebir alt nda da olsa, karfl l ks z ve zorunlu bir yükümlülük, ancak bir güce dayand r larak sürdürülebilir. Bu da devletin egemenli idir (hükümranl d r). flte verginin varl n n nedeni ve meflruiyetinin dayana, devletin bu niteli i, yani egemenli i olmaktad r (Nadaro lu, 1996: 230). Devletin egemenli i ve yasadan kaynaklanan emretme ve yapt r m gücünün varl yla, vergileme yetkisinin bir s n r n n olup-olmayaca n n araflt r lmas ve varsa düzeyinin tespit edilmesi, vergiye iliflkin al nacak kararlarda önemli rol oynayacakt r. Devletin sözkonusu yetkisini s n rs zca kullanmad bilinmektedir. John Marshall n dedi i gibi, s n rs z vergileme gücü neticede tahrip etme gücüne sahiptir. Verginin bu flartlarda al nmas na ra men bu yetkinin kullan lmas nda hukuki, ekonomik, mali, siyasal ve psikolojik bir tak m s n rlar vard r (User, 1992). Vergilemenin mükelleflerin davran fllar nda mali verimlili i azaltan ya da istenmeyen etkiler meydana getirmeyece i nokta olarak karfl m za ç kan psikolojik s n r, yükümlülerin tahammül edebilece i seviyede kamu sektörü için bir üst s - n r çizmektedir (fienyüz, 1995: 21-22). Ekonomik, sosyal, politik ve hukuki boyutlar bulunan verginin, insan unsurunu ele almas, onun sosyo-psikolojik boyutunu ifade etmektedir. Amac toplum refah n maksimize etmek olan devletin, vergilendirme yetkisini kullan rken bu boyutu gözard etmemesi gerekmektedir (fienyüz, 1995). 17

4 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo 4. VERG YE KARfiI MÜKELLEF DAVRANIfiLARI Vergi, bireyin iktisadi gücünde azalmaya neden oldu u için, vergi kaç rma ya da vergiden kaç nma gibi davran fllara yönelten hissetti i vergi yükü, dolay s yla subjektif vergi yüküdür. Ancak önemli olan bu yükün birey taraf ndan vergi ödeyenin psikolojik yap s na ba l olarak nas l ve ne ölçüde hissedildi idir. Genel olarak ele al nd nda insan davran fllar, yaflanan olaylardan sa lanan alg ve bu alg ile oluflan tutuma göre oluflmaktad r. Dolay s yla vergi ödemekle yükümlü olan bireylerin vergiye gösterdi i tepki, bir sonuç özelli i tafl maktad r. Oysa bu sonucu yaratan psikolojik nedenlerin öncelikle incelenmesi, olaya sistematik ve bütünsel aç dan yaklaflmak ad na önemlidir (Aktan, 2002: 117). Mükelleflerin vergiye karfl tepkileri, birbirleriyle iç içe ve hiç biri di erinden ba ms z olarak ele al namayan bir çok faktör taraf ndan belirlenmektedir. Bu faktörler; vergi sisteminden, vergi mevzuat ndan, vergi idaresinden, ekonomik konjonktürden ve sosyal ve psikolojik durumdan kaynaklanan faktörlerdir (Öncel, 1974: 60). Vergiden kaç nma, mükelleflerin vergi kanunlar na muhalefet etmeden, ödemeleri gereken verginin yükünü azaltabilme çabalar n kapsamaktad r. Vergiden kaç nma, mükelleflerin vergi karfl s nda vergilerin ikame etkisi nedeniyle tercihlerini de ifltirme fleklinde olabilece i gibi, bazen de ödeyece i vergiden çok beraberinde getirece i flekli yükümlülükler ve sonuçlar itibariyle de vergiden kaç nmaya e ilim gösterme fleklinde olabilmektedir (Öncel, 1974: 45). Dolay s yla vergiden kaç nma temel olarak iki flekilde ortaya ç kmaktad r. Birincisi, bireylerin ortaya ç kmas olas bir vergi konusu ile iliflki kurmamas yolunu tercih etmesi, ikincisi bireylerin vergi yasalar ndaki boflluklardan yararlanarak ödeyecekleri vergileri minimize etmesi ya da hiç ödememesi fleklinde ortaya ç kmaktad r. Vergiye karfl tepkilerin en yayg n görüleni, vergi kaç rmad r. Vergi kaçakç l - nda mükellef vergi kanunlar n aç k bir flekilde ihlal ederek vergi yükünden kurtulmaya çal fl r. Burada vergi kanunlar n n vergi borcunun do umunu ba lad klar olay, vergi ödemeyi gerektirecek biçimde oluflmas na ra men, vergi dairesinin bilgi alan na ç kar lmas na yönelik faaliyetlerle ödenmesi gereken verginin bir k sm n n ya da tamam n n ödenmemesidir. Görüldü ü üzere vergi, al nd kaynak ne olursa olsun mükellefin sat nalma gücünü azalt c bir yük ya da mali bask yarat r. Mükellefler bu bask ya, vergi cennetlerine göç, vergi grevi, karar birimlerini yönlendirme gibi tepki gösterebilece i gibi en yayg n olarak vergi kaç rma ya da vergiden kaç nma fleklinde davran fllar gösterirler. flte bu davran fllar, mükelleflerin mali durumlar ndan, toplumda vergi kaç rman n yayg nl na, kamu hizmetlerinden umdu u fayday bulamamalar na, vergi idaresindeki gerginli e kadar pek çok iç ve d fl faktörün etkisi ile oluflur. 18

5 Birinci Bölüm - Çal flman n Altyap s na Yönelik Aç klamalar Vergilemenin yol açt etkiler çerçevesinde vergide yükü tafl yan taraf n esas itibariyle mükellef oldu u ve mükelleflerin bireysel vergi planlamas yapacak düzeyde kendi aç s ndan analiz ve de erlendirmelerde bulundu u, kamu kaynaklar n n kullan m ve de erlendirme biçimleri ile ilgili gözlemlerini de dikkate alarak davran fllar na yön verebildi i gerçe inin göz önünde tutularak vergilendirme politikas n n belirlenmesi büyük yarar sa layacakt r (Akdo an, 1999: 5). Dolay s yla vergi kanunlar n n haz rlan fl nda mükellef psikolojisi göz önüne al nmam flsa, haz rlanan kanunlardan istenen verimi almak mümkün olmayacakt r. 19

6 20

7 K NC BÖLÜM VERG YE KARfiI MÜKELLEF DAVRANIfiLARI LE LG L ALAN ARAfiTIRMASI VE ANAL Z K NC BÖLÜM

8 22