ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Zekeriya ÖZDEMİR DEREOTU (Anethum graveolens L.) NDA BİTKİ VE TOHUM VERİMİ İÇİN UYGUN HASAT ZAMANLARININ BELİRLENMESİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA- 2005

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DEREOTU (Anethum graveolens L.) NDA BİTKİ VE TOHUM VERİMİ İÇİN UYGUN HASAT ZAMANLARININ BELİRLENMESİ Zekeriya ÖZDEMİR YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez /./ 2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/ Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza İmza. Prof.Dr. Saliha KIRICI Prof.Dr. Menşure ÖZGÜVEN Yrd.Doç.Dr.ABDÜLHABİP ÖZEL Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmesinde kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DEREOTU (Anethum graveolens L.) NDA BİTKİ VE TOHUM VERİMİ İÇİN UYGUN HASAT ZAMANLARININ BELİRLENMESİ Zekeriya ÖZDEMİR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Saliha KIRICI Yıl: 2005, Sayfa :53 Jüri: Prof. Dr. Saliha KIRICI Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Yrd. Doç. Dr. Abdülhabip ÖZEL Bu araştırma dereotunda (Anethum graveolens L.) bitki ve tohum verimi için uygun hasat zamanını belirlemek amacı ile yetiştirme sezonunda Çukurova koşullarında tesadüf blokları deneme desenine göre kurulmuştur. Araştırmada bitki hasadında uygun zamanı belirlemek için dört farklı gelişme döneminde (rozet, sapa kalkma, çiçeklenme ve çiçeklenme sonrası) biçimler yapılmıştır. Farklı gelişme dönemlerinde yapılan biçimlerde bitki boyu, taze herba verimi, kuru herba verimi, taze herbadaki uçucu yağ oranı, taze yapraktaki uçucu yağ oranı ve kuru herbadaki uçucu yağ oranları belirlenmiştir. Tohum verimi için ana şemsiyedeki tohumlar olgunlaşmaya başladıktan sonra, 2 gün arayla on hasat yapılmıştır. Tohum hasadında, bitki boyu, dal sayısı, şemsiye sayısı ile ana şemsiyede çap, şemsiyecik sayısı, tohum sayısı, tohum ağırlığının yanı sıra bin dane ağırlığı, tohum verimi, protein oranı, uçucu yağ oranı ve çimlenme oranları saptanmıştır. Farklı gelişme dönemlerinde en yüksek uçucu yağ oranı (% 0.78) ile taze herba verimi ( kg/da) çiçeklenme sonrası dönemde yapılan hasatlardan alınmıştır. Tohum hasatlarında ise en yüksek uçucu yağ oranı (% 4.31) 5. hasattan, en yüksek tohum verimi ( kg/da) ise 3. hasattan alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Anethum graveolens L., dereotu, hasat zamanı ve uçucu yağ. I

4 ABSTRACT Msc THESIS DETERMINATION ON SUITABLE HARVESTING TIMES FOR PLANT AND SEED YIELD ON DILL (Anethum graveolens L.) Zekeriya ÖZDEMİR DEPARTMAN OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. Saliha KIRICI Year: 2005, Page :53 Jury: Prof. Dr. Saliha KIRICI Prof. Dr.Menşure ÖZGÜVEN Ass. Prof. Dr. Abdülhabip ÖZEL This study was conducted to investigate determination on suitable harvesting times for plant and seed yield on dill (Anethum graveolens L.), at experiment area of Field Crops Department, Çukurova University, Agriculture Faculty, during under Çukurova ecological conditions. The experiment was arranged in randomized blocks design with different growing periods (rosette, elangation, flowering and after flowering) for plant yield and ten harvesting times for seed yield. In the plant height, fresh herbage yield, dry herbage yield, essential oil content of fresh foliage, fresh and dry herbages were determined. For seed yield, harvest was ten times, two days intervals, after seeds of main umbel were harvested maturity. In the seed yields, plant height, branch number, umbel number, diameter of main umbel, rays number, seed number, seed weight, thousand seed weight, seed yield, protein content, essential oil content of seed and germination rate of different harvesting times were determined. The highest essential oil content (0.78 %) and fresh herbage yield ( kg/da) were obtained from after flowering stage. The highest essential oil content (4.31 %) of seeds were obtained fifth harvest, the highest seed yield ( kg/da) was obtained third harvest. Kew words: Anethum graveolens L., dill, harvesting time and essential oil II

5 TEŞEKKÜR Öncelikle, bu konu üzerinde çalışma fikrini veren, çalışma sırasında kaynak bulmama yardımcı olan, sonuçların yorumlanmasında katkı sağlayan, bilgi ve önerileri ile yol gösteren değerli danışmanım Prof. Dr. Saliha KIRICI ya, çalışmanın tamamlanmasında bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan bölüm başkanımız sayın Prof. Dr. İbrahim GENÇ e, araştırmanın yürütülmesinde yardımcı olan Arş. Gör. Memet İNAN ve Arş. Gör. Durmuş Alpaslan KAYA ya ve tüm Tarla Bitkileri Bölümü personeline teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca eğitimimin her aşamasında manevi destek sağlayan değerli Eşime ve aileme teşekkürü bir borç bilirim. Zekeriya ÖZDEMİR MART III

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ...VII RESİMLER DİZİNİ...VIII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Deneme Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Yöntem Ontogenetik Varyabilite Tohum İçin Uygun Hasat Zamanın Belirlenmesi Araştırmada İncelenen Özellikler Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Ontogenetik Varyabilitede Saptanan Bulgular Bitki Boyu Taze Herba Verimi Kuru Herba Verimi Taze Herbada Uçucu Yağ Oranı Taze Yaprakta Uçucu Yağ Oranı Kuru Herbada Uçucu Yağ Oranı Uygun Tohum Hasat Zamanının Saptanması Bitki Boyu Dal Sayısı IV

7 Şemsiye sayısı Ana Şemsiye Çapı Ana Şemsiyede Şemsiyecik Sayısı Ana Şemsiyede Tohum Sayısı Ana Şemsiye Tohum Ağırlığı Bin Tohum Ağırlığı Tohum Verimi Protein Oranı Uçucu Yağ Oranı Çimlenme Oranı SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa No Çizelge 3.1 Adana da yılları ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait Bazı İklim Verileri Çizelge 3.2. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Çizelge 3.3. Ontogenetik Varyabiliteyi Belirlimek Amacıyla Kurulan Denemede Yapılan Biçim Tarihleri ve Biçime Kadar Geçen Gün Saysı Çizelge 4.1. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Bitki Boyu (cm) Değerleri İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.2. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Taze Herba Verimleri (kg/da) İle Oluşan Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.3. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Kuru HerbaVerim Değerleri (kg/da) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.4. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Taze Herbada Uçucu Yağ Oranları (%) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.5. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Taze Yaprakta Uçucu Yağ Oranı (%) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.6. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Kuru Herbada Uçucu Yağ Oranı (%) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.7. Dereotunda Farklı Zamanlarda Hasat Edilen Bitkilerde, Bitki Boyu (cm), Dal Sayısı (adet/bitki), Şemsiye Sayısı (adet/şemsiye) ve Ana Şemsiye Çapı (cm) Değerleri İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.8. Dereotunda Farklı Zamanlarında, Ana Şemsiyede Şemsiyecik Sayısı (adet/şemsiye), Ana Şemsiyede Tohum Sayısı (adet/şemsiye) ve Ana Şemsiyede Tohum Ağırlığı (g/şemsiye) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge 4.9. Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarında, Bin Tohum Ağırlığı (g) ve Tohum Verimi (kg/da) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Çizelge Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarında, Tohumların, Protein Oranı (%), Uçucu Yağ Oranı (%) ve Çimlenme Oranı (%) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri VI

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No Şekil Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerindeki Bitki Boyları Şekil Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerindeki Taze Herba Verimi Şekil Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerindeki Kuru Herba Verimi Şekil Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Taze Herba, Taze Yaprak ve Kuru Herbada Uçucu Yağ Oranları Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Bitki Boyu Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Dal Sayısı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Şemsiye Sayısı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Ana Şemsiye Çapı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Ana Şemsiyedeki Şemsiyecik Sayısı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Ana Şemsiyede Tohum Sayısı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Ana Şemsiye Tohum Ağırlığı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Bin Tohum Ağırlığı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Tohum Verimi Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Protein Oranı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Tohumdaki Uçucu Yağ Oranı Şekil Dereotunda Farklı Hasat Zamanlarındaki Tohumların Çimlenme Oranı VII

10 RESİMLER DİZİNİ Sayfa No Resim Rozet Dönemindeki Dereotu Bitkileri Resim Tam Çiçeklenme Dönemindeki Dereotu Bitkileri Resim Tam Çiçeklenme Dönemindeki Dereotu Bitkilerinin Deneme Alanındaki Görünümü Resim Olgunlaşma Dönemindeki Dereotu Bitkileri VIII

11 1. GİRİŞ Zekeriya ÖZDEMİR 1. GİRİŞ Farklı iklim tiplerine sahip olan ülkemiz civarında bitki türü ve % 34.5 endemiklik oranı ile Avrupa'nın en gözde ülkesidir. Türkiye florası, aynı zamanda tıbbi bitkiler açısından da zengin olup, ekolojisi bu bitkilerin yetiştirilmesine çok uygundur. Bu bitkilerin kadarını aromatik bitkiler oluşturmaktadır (Başer, 2002). Uçucu yağların çok geniş bir tüketim alanı bulunmaktadır. Çok eskiden beri uçucu yağlar fizyolojik etkileri nedeni ile terapilerde kullanılmış ve halen de kullanılmaktadır. Dünyada uçucu yağların bu yönde kullanmanın fazlalığı, uçucu yağların çok sayıda kodekslere girmiş olmasından kolaylıkla anlaşılmaktadır. Türkiye özellikle uçucu yağ içeren bitkiler bakımından da zengin bir floraya sahiptir. Ancak gül dışında hemen hemen hiç bir uçucu yağ bitkisinin büyük bir üretim alanı bulunmamaktadır (Ceylan, 1997). Uçucu yağ içeren bazı bitkiler gıda, kozmetik ve parfümeri sanayinde kullanıldığı gibi baharat olarak da kullanılmaktadır. Baharatın yiyeceklere ne zaman kullanılmaya başlandığı tam olarak bilinmemektedir. Yemeklere tat verdiği gibi, havayla teması engellediği için ekşime ve buna benzer bozulmaları da önleyen baharatların besinleri saklamada kullanılabileceği ortaya çıktıktan sonra, baharat ticareti daha çok artmıştır. Baharatın günümüzdeki kullanım alanları da son derece yaygınlaşmıştır. Bugün içinde baharat olmayan bir yemek tarifi bulmak çok güçtür. Besin sanayinde ise hazır et, sucuk, salam, ve sosis çeşitleri, bazı soslar, sirke, hazır hardal, turşu, konserve, bisküvi, kurabiye, kek, pasta, çörek, meşrubat ve şekerleme gibi çok değişik ürünlerde baharatlar kullanılmaktadır (İlisulu, 1994). Dereotu Umbellifera familyasına bağlı uçucu yağ içeren, tohumları baharat olarak, yapraklı dalları salata ve yemeklere koku ve lezzet vermek için kullanılan tek yıllık bir bitkidir. Bitkinin kurutulmuş olgun meyveleri tanen, rezin, sabit yağ ve uçucu yağ taşımaktadır. Bu özelliklerinden dolayı tohumlardan hazırlanan infusyon yatıştırıcı, gaz söktürücü ve hazmettirici olarak (Baytop, 1997), tohumları idrar arttırıcı, astım ve hemaroid gibi rahatsızlıklarda kullanılmakta, uçucu yağı da mantari hastalıklara etkili olmaktadır (Mahran ve ark., 1993). 1

12 1. GİRİŞ Zekeriya ÖZDEMİR Dereotu (Anethum graveolens L.)'nun kökeninin İran ve Hindistan olabileceği belirtilmektedir. Günümüzde Akdeniz ülkeleri dahil hemen hemen bütün Avrupa ülkeleri, Amerika Birleşik Devletleri ve bir çok ülkede bulunmakta ve tarımı yapılmaktadır. Toprak seçiciliği fazla olmadığından ve nemli yerlerde kolaylıkla yetişmesinden dolayı, tarımı başarı ile yapılmaktadır (Ceylan, 1997). Dereotu çiçeklenme zamanında yapraklı dalları, çorbalara tat vermek için kullanılmaktadır. Aynı zamanda çocuk ve bebeklerde, midede ve bağırsaklarda oluşan gaz sıkışmasını ve sancısını gidermektedir (Singh ve ark., 1987). Dereotu uçucu yağı için iki tür kullanılmaktadır. Bunlardan biri Anethum graveolens, diğeri Doğu Hindistan dereotu olarak bilinin Anethum sowa'dır (El-Gengaihi ve Hornok, 1978). A. sowa, A. graveolens'e göre daha erken çiçek açmakta, dar sıra aralığında yetişebilmekte, tohum ortadan daha az ayrılmakta ve diğer türe göre daha ağırdır (Badoc ve Lamarti, 1991). Ticari anlamda Almanya, Hollanda, İsveç, Kuzey Amerika ve Macaristan gibi ülkelerde uçucu yağ üretimi için tarımı yapılmaktadır (Randhawa ve ark., 1996). Dereotu tohumları bir ay içerisinde çimlenip, taze yaprakları bütün sezon boyunca yemeklerde kullanılabilmektedir. Fakat ilk çiçeklenme ile beraber yapraklar iştah açıcı özelliğini kaybetmektedir. Bitki tohumları turşu yapımında aroma verici olarak kullanılmaktadır (Url, 1). Dereotunun başlıca kullanım alanlarından birisi dereotu turşusu olmasına rağmen, zevke bağlı olarak patates salatasına, yumurta salatasına, lahana turşusuna, sirkelere aroma katmak ve balık terbiyesi için, ayrıca kabak gibi bazı sebzeli yemeklerde de kullanımı söz konusudur (Url, 4). Bitkinin tohumları taze olarak kullanılabileceği gibi kurutularak kış aylarında baharat olarak kullanılabilmektedir. Taze yapraklar balık, yağda kızartılmış et, tavuk ve sandviçlere aroma vermektedir. Yapraklar sadece tazeyken kullanılmaktadır. Bunun yanında kafeslerde kurutulan ve kaplarda saklanan bitki şemsiyesi kışın kullanılabilmektedir. Fakat yapraklar kurutulduğu için aromalarını kaybetmektedir (Url, 2). Bitkinin kullanımına bağlı olarak hasat tarihi değişim göstermektedir. Yapraklar her zaman kullanılabileceği gibi tam çiçeklenme döneminde uçucu yağ oranı en fazla olduğu için daha belirgin bir aromaya sahiptirler. Aşırı sıcaklıklarda 2

13 1. GİRİŞ Zekeriya ÖZDEMİR yapraktaki uçucu yağ oranı düşük olduğu için, hasat, tam öğlen sıcağında yapılmamalıdır. Eğer kökler kullanılacaksa bitki olgunlaşmasını tamamladıktan sonra hasat edilir (Url, 3). Bölgeden bölgeye değişmekle beraber, kışın kullanım için, tohumlar yaz sonlarına doğru ekilir. Bitki ekildikten 6-8 hafta sonra yapraklar kullanılabilir duruma gelmekte ve hasat yapılabilmektedir. Yaprak hasatlarından sonra bitkilerin yeniden iyi bir şekilde sürmesi için gübreleme ve sulama yapmak gerekmektedir (Url, 5). Gelişme dönemindeki etkili madde miktarında meydana gelen değişikliğe ontogenetik varyabilite denir. Dereotu bitkisinin yeşil aksamı yılda birkaç kez biçilebilmektedir. Bu çalışma hem sebze olarak salata ve çorbalarda, hem de baharat olarak çeşitli gıdaların saklanmasında kullanılan dereotu bitkisinin Çukurova Koşullarında taze herba olarak kaç kez biçilebileceği, bunun yanında bitkideki uçucu yağ oranı bakımından en uygun bitki hasat zamanını ve tohum verimi için uygun hasat zamanlarını belirlemek amacı ile yapılmıştır. 3

14 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Suhonen, 1973, Finlandiya koşullarında sebze yetiştiriciliğinin sadece yaz aylarında (Mayıs- Eylül) yapıldığını, dereotu bitkisinin hem taze, hem de baharat olarak kullanıldığını, taze olarak tüketilecek bitkilerin, 20 cm ye geldiğinde biçilmesi gerektiğini, Finlandiya şartlarında ekimden ortalama 43 gün sonra bitkilerin taze herba için biçime geldiğini, ortalama 68 gün sonra çiçeklendiğini, ağustos ayının ikinci yarısında yaptıkları ekimlerden sonuç alınamadığını, sıcaklık artışının bitki büyümesine olumlu bir etki yaptığını, ekim zamanı (mayıstan- ağustos ayına doğru) geciktikçe, 20 cm de biçilen bitkilerden elde edilen taze herba veriminin 730 kg/da dan 485 kg/da a kadar gerilediğini saptamıştır. El-Gengaihi ve Hornok, 1978, dereotunda taze herba veriminin dallanma başlangıcında 3322 kg/da, çiçeklenme başlangıcında 544 kg/da, tam çiçeklenmede 1150 kg/da, kuru herba veriminin dallanma başlangıcında 64.5 kg/da, çiçeklenme başlangıcında 82.7 kg/da ve tam çiçeklenme döneminde kg/da olduğunu, taze herbadaki uçucu yağ oranının bu dönemlerde sırasıyla % 0.242, % ve % 1.266, yapraktaki oranın ise % 0.440, % ve olduğunu tespit etmişlerdir. Araştırıcılar bitkilerde gelişme ilerledikçe, uçucu yağ oranının da buna bağlı olarak bir artış gösterdiğini, ancak tohum bağlama döneminden sonra, tohum dışında kalan diğer bitki organlarında uçucu yağ oranında bir azalma olduğunu bildirmişlerdir. Hornok, 1980, azot, fosfor ve potasyumun, dereotu üzerine etkisini incelediği çalışmasında, gübre kullanmadığı parsellerde taze herba veriminin 896 kg/da ve taze herbadaki uçucu yağ oranının % 1.18, tohum veriminin 56 kg/da ve tohumdaki uçucu yağ oranının % 3.61 olduğunu, azot ve fosfor uygulamalarında taze herba veriminin 1469 kg/da ve uçucu yağ oranının % 1.32, tohum veriminin 75 kg/da ve tohumdaki uçucu yağ oranının da % 3.54 olarak tespit edildiğini bildirmiştir. Baytop, 1984, Anethum graveolens L. türünün, 60 cm'ye kadar boylanabileceğini, meyvenin tanen, rezin, sabit yağ ve % 3-4 arasında uçucu yağ içerdiğini bildirmektedir. 4

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR Simon ve ark., dereotu'nun çok yıllık veya tek yıllık olarak, bütün dünyada yetişebildiğini, başlıca yetiştirici ülkelerin Hindistan ve Pakistan olduğunu, bitkinin dik olarak 100 cm'ye kadar boylandığını, taze olarak kullanılacak bitkinin çiçeklenmeden önce hasat edilmesi, tohumların ise olgunlaşmadan sonra hasat edilmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Duke ve Ayensu, 1985, bazı dereotu bileşiklerinin (özellikle d- karvon) böcek öldürücü ilaçlara konarak, ilaç etkilerini büyük ölçüde arttırdıklarını, yaptıkları çalışmada taze herbada % 20 oranında protein olduğunu saptamışlardır. Garrabrants ve Craker, 1987, dereotunu 15, 20, 50 cm sıra aralığında ve sıra üzeri 10, 20 cm olacak şekilde ekmişlerdir. Geniş sıra aralıklarında bitki başına düşen taze herba verimi ve şemsiyelerin çapı genişlerken bitki boyunun düşük olduğu bildirilmiştir. Buna göre 50 cm sıra aralığında yetişen bitkilerde bitki boyu 20 cm iken, daha dar sıra aralığında bitki boyunun 121 cm'ye kadar çıkabildiğini, ortalama bitki boyunun ise olduğunu, 15 cm sıra aralığında ana şemsiye çapının cm, 50 cm sıra aralığında ise ana şemsiye çapının cm arasında değişim gösterdiğini, 6, 8 ve 10 haftalık, dekara 6 kg azot uyguladıkları bitkilerde taze herba verimlerinin ise sırasıyla 1600, 5200 ve 6800 kg/da olduğunu, azot dozunun artmasıyla bitki başına düşen taze herba veriminin de artacağını, ancak şemsiye oluştuktan sonra azot gübrelemesinin faydalı olmayacağını bildirmişlerdir. Hälvä ve Houpalahti, 1987, üç farklı dereotu çeşidini (Dura, Duka ve Mammut) farklı lokasyonlarda (Batı Almanya, kuzey, orta ve güney Finlandiya) denemeye almışlardır. Bütün lokasyonlarda, bitkiler tam çiçek başlangıcında biçilmiş ve yaprak veriminin, kuzeye doğru gidildikçe 1760 kg/da'dan 100 kg/da'a kadar düştüğünü bildirmişlerdir. Randhawa ve ark., 1987, dereotunda tohum veriminin ekimin gecikmesine bağlı olarak azaldığını, Ekim ayı ortasında yaptıkları ekimlerden maksimum tohum verimi aldıklarını, farklı tarihlerde yaptıkları ekimlerde, tohum veriminin kg/da'a kadar değişim gösterdiğini, bitki başına düşen şemsiye sayısında da aynı durumun görüldüğünü ve bitki başına adet/şemsiye düştüğünü, buna karşın tohumlardaki uçucu yağ oranında tam tersi bir durum yaşandığını, en yüksek 5

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR uçucu yağ oranının ilk yapılan ekimlerden alındığını, daha sonra yapılan ekimlerde uçucu yağ oranının % 2.72'lerden, % 1.68'lere kadar düştüğünü saptamışlardır. Bu durumun vejetasyon süresiyle ilgili olduğunu ve erken ekilen bitkilerde tohumların daha uzun bir sürede fotosentez yaparak uçucu yağ oranını arttırdığını, ancak, tohumdaki uçucu yağ oranının sıra aralıklarından ve ekilen tohumluk miktarından etkilenmediğini, bunun yanında artan azot dozlarının, tohumdaki uçucu yağ oranını olumsuz etkilediğini ve düşürdüğünü bildirmişlerdir. Singh ve ark., 1987, dereotu taze herbasında uçucu yağ oranının, tam çiçeklenme döneminde % 0.07 ile % 0.08 arasında olduğunu bildirmişlerdir. Bitkide, olgunlaşmayla birlikte taze herbadaki uçucu yağ oranının doğru orantılı olarak arttığını ve taze herbadaki en yüksek uçucu yağ oranının tohum süt olum döneminde % 0.45'lere kadar çıktığını, daha sonraki dönemlerde bu oranın % 0.35'lere kadar gerilediğini saptamışlardır. Araştırıcılar uyguladıkları azot ve fosfor dozlarının artmasıyla taze herbada uçucu yağ oranının sürekli bir artış gösterdiğini, ancak tohumda süt olum döneminden sonraki evrelerde uçucu yağ oranının düştüğünü bildirmişlerdir. Bali, 1988, Hindistan koşullarında farklı sıra aralıklarında ve azot dozlarında yürüttüğü çalışmada, en yüksek tohum veriminin 9 kg/da azot uygulamasında 75.4 kg/da olarak alındığını, sıra aralıklarında ise en yüksek tohum veriminin 69.0 kg/da olarak, 30 cm sıra aralığından alındığını saptamıştır. Pundarıkakshudu ve Bhavsar, 1988, Anethum sowa türünü, yeni tohum olgunlaştırma, tohum yeşil- sarı rengi aldığında ve kahverengileşme dönemlerinde olmak üzere üç farklı dönemde hasat etmişlerdir. Araştırıcılar dereotu uçucu yağında 6 bileşen tayin etmiş ve ikinci evrede hasat edilen tohumlarda, üçüncü evreden daha yüksek karbon bileşiklerine rastlandığını tespit etmişlerdir. Ramachandraiah ve ark., 1988, dört yıl boyunca farklı türlerle yaptıkları bir çalışmada, dereotunda ortalama uçucu yağ oranının % 1.2 olarak tespit ettiklerini bildirmişlerdir. Randhawa ve Singh, 1989, Hindistan şartlarında, 15 Ekimde, 30 cm sıra aralığında, dekara 1 kg tohumluk ve 9 kg azot kullandıkları çalışmalarında, tohum 6

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR veriminin 102 kg/da olarak alındığını, fosfor gübrelemesinin ise tohum verimi üzerine önemli bir etki yapmadığını bildirmişlerdir. Sychev ve Shmanaeva, 1989, sebze olarak kullanılacak bitkilerin 20 cm boylandığında biçilmesi gerektiğini, kısa gün koşullarında yetiştirildiğinde 6.5 ay sonra şemsiyelerin oluştuğunu, Moskova şartlarında sonbahar ve erken ilkbaharda, farklı dereotu varyeteleriyle yaptıkları çalışmada, erken ilkbaharda ekimin, sonbahara göre daha avantajlı olduğunu, rozet dönemindeki bitkilerde uçucu yağ oranının varyetelere göre değişmekle birlikte, % 0.07 ile % 0.12 arasında, şemsiye ve taze tohum oluşum döneminde ise bu oranın % 0.84 ile % 1.04 arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Boelt, 1990, dört farklı ekim zamanında (Mayıs, Haziran, Temmuz ve Ağustos), üç farklı tohum miktarı kullanarak (0,5, 1 ve 2 kg/da) yaptığı çalışmada, ilk şemsiye görüldüğünde, tam şemsiye oluşumunda ve bitkinin % 10 şemsiye oluşturduğu dönemde biçimler yapmıştır. En yüksek taze herba veriminin 1770 kg/da ile, dekara 2 kg tohumluk kullandığı parsellerde olduğunu, yazlık ekimlerde en yüksek taze herba veriminin ikinci ekim zamanından kg/da olarak alındığını, optimum hasat zamanının genel olarak şemsiye oluşturma başlangıcında olduğunu bildirmiştir. Phillips ve Foy, 1990, dereotu yapraklarının pişirildiğinde aromalığını kaybettiklerini bu nedenle yemeklerde kullanılacağı zaman, yemek piştikten sonra yemeğe koyulması gerektiğini, taze olarak kullanımlarda bitkinin her zaman hasat edilebileceğini, ancak en uygun zamanın çiçeklenmeden önceki dönem olduğunu, tohumlarında % 4 civarında bulunan uçucu yağın tıp, parfümeri ve gıdalara çeşni vermek amacıyla kullanıldığını bildirmişlerdir. Badoc ve Lamarti, 1991, 35 farklı bölgeden topladıkları dereotu tohumlarında % oranında uçucu yağ tespit ettiklerini, uçucu yağ oranı ve komponenetlerinin bölgelere göre büyük farklılıklar gösterdiğini, bununla beraber başlıca uçucu yağ bileşeninin limonen ve carvon olduğunu bildirmişlerdir. Pããkkönen ve ark., 1991, çiçeklenme öncesinde hasat edilen dereotu taze herbasının saklanma ve koruma koşullarını araştırmışlardır. Dondurulan bitkilerin, 7

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR kurutulan bitkilerden farklı bir aromaya sahip olduğunu, sıcak havayla kurutmanın, tadı ve aromayı değiştirdiğini, oda şartlarında (23 0 C) kurutmanın ve depolamanın, dondurarak kurutma, kavanozda veya kağıt kavanozlu kutularda kurutmadan daha iyi olduğunu, bu durumda bitki aromasını ve tadını kaybetmediğini bildirmişlerdir. Akgül, 1993, dereotunun tohumları, bitkinin taze ve kurutulmuş yaprakları yanında tüm bitkinin de kullanıldığını, dereotunda bitki boyunun cm arasında değiştiğini yaprakta % oranında uçucu yağ bulunduğunu, bu oranın tohumda % 2-5'e kadar çıktığını, tohumdaki protein oranının ise % 16 civarında olduğunu bildirmektedir. Kaufmann ve Pölitz, 1993, taze herba verimi için kullanılacak tohumluk miktarını saptamak amacıyla yaptıkları çalışmada, tohumların 30 saat suda ıslatıldıktan sonra, çimlendirme kaplarında sıcaklığın C'de tutulmasıyla çimlenmenin yaklaşık 3 günde olduğunu, açıkta yapılan ekimlerde, dekara 4 kg ekilen tohumluğun, 2 kg ekilen tohumluktan daha yüksek değerlerde taze herba verdiğini, buna karşın dekara 6 kg tohumluk kullanmanın ekonomik olmadığını vurgulamaktadırlar. Randhawa ve Singh, 1993, dereotunda çiçeklenme başlangıcı, çiçeklenme dönemi, süt olum dönemi ve olgunlaşma döneminde, taze herbadaki verim ve uçucu yağ içeriğini araştırdıkları çalışmalarında, en yüksek taze herba veriminin çiçeklenme başlangıcında olduğunu, buna karşın taze herbada en yüksek uçucu yağ oranının tam süt olum döneminde % olarak saptandığını bildirmişlerdir. Thomann ve ark., 1993, uçucu yağların distilasyonu ve kullanımı ile ilgili yürüttükleri çalışmada, dereotu bitkisinin taze olarak uçucu yağını tespit etmiş ve yeşil herbada uçucu yağın % 0.6 oranında olduğunu bildirmişlerdir. Hãlvã ve ark., 1994, dereotu bitkisinde, sıcaklığın, uçucu yağ oranı ve bitki büyümesi üzerine, günlük güneşlenme süresinden daha fazla etkili olduğunu, 14 saatlik günlük güneşlenme süresinde bitkilerin 15 günde 5 yapraklı duruma geldiğini, buna karşılık sıcaklık artışıyla birlikte 18 saatlik güneşlenme süresinde 12 günde aynı büyüklüğe geldiğini ve bitkinin çiçeklenme süresinin kısaldığını, sıcaklık artışıyla birlikte uçucu yağında arttığını bildirmişlerdir. 8

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR Sokolowska ve ark., 1994, Polonya koşullarında bin tohum ağırlıkları g arasında olan dereotu tohumları ile yaptıkları çimlendirme çalışmasında, bin tohum ağırlığı ile çimlenme oranı arasında önemli bir etkileşimin olduğunu, tohum çimlenme kapasitesinin % oranında tespit ettiklerini, satın alınacak tohumlukta bin tohum ağırlığının en az g arasında olması gerektiğini saptamışlardır. Bhardwaj ve ark., 1996, genel olarak yüksek azot dozu uygulamalarının dereotunda verimi arttırmadığını ve dekara 2,5-5 kg azot uygulandığında yaprak veriminin maksimum olacağını, bu aralıklarda kullanılan azotun, yaprak verimi üzerine fazla bir değişiklik meydana getirmediğini, yapraktaki protein oranının % 30 olduğunu, yapraktaki uçucu yağ ve protein oranının potas ve fosfor gübrelemelerinden etkilenmediğini bildirmektedirler. Chevallier, 1996, çiğnenen dereotu tohumlarının kötü nefes kokularını giderdiğini, grip ve soğuk algınlığına karşı etkili olduğunu, kuru tohumda % 5 oranında uçucu yağ bulunduğunu tespit etmiştir. Randhawa ve ark., 1996, dereotunun % 2 ile % 4 arasında uçucu yağ içerdiğini, 30, 45 ve 60 cm sıra aralığında yaptıkları çalışmada ortalama bitki boyunun sırasıyla 119.3, ve 117 cm, şemsiye sayısının 26.3, 27.0 ve 26.6 adet/bitki, ana dal sayısının 5.6, 5.6 ve 5.36 adet/bitki ve tohum veriminin 101.4, 91.9 ve 74.5 kg/da olduğunu saptamışlardır. Bitkinin kış aylarında alternatif ürün olarak yetiştirilebileceği, kültürel işlemlerin, metrekare başına düşen bitki sayısının ve azot gübrelemesinin, tohum verimi üzerine önemli bir etki yaptığını, ancak azot dozunun 9 kg/da'dan sonra tohum verimi üzerine olumlu bir etki yapmadığını bildirmişlerdir. Ceylan, 1997, dereotu bitkisinin 120 cm'ye kadar boylanabileceğini, kültürü yapılan dereotunun, çiçek salkımının büyük ve ortalama çapının 20 cm'ye kadar çıkabileceğini, tohum bin tane ağırlığının kökene bağlı olarak g, tohum veriminin ise kg/da arasında değiştiğini bildirmektedir. Taze yaprak tüketimi amacıyla yetiştirilen dereotunun ilkbahardan, sonbahara kadar ekilebileceğini, taze herba veriminin kg/da ve kuru herba veriminin ise 9

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR kg/da arasında değişim göstereceğini belirtmektedir. Araştırıcı yaptığı çalışmada drog herbada uçucu yağın düşük olduğunu (% 0.53), buna karşın meyvedeki uçucu yağın % 2.5 ile % 4 arasında değişim gösterdiğini saptamıştır. Wander ve Bouwmeester, 1998, farklı dozlarda kullandıkları azot gübresinin (0, 3, 6, 9, 12 kg/da) dereotu bitkisi üzerindeki etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, azot dozunun 6 kg/da'a kadar artmasıyla birlikte verimin arttığını, daha sonra azot dozunun verimi arttırmadığını saptamışlardır. Çalışmada, Azot dozlarındaki değişimin tohum verimi ve bin tohum ağırlığı üzerine önemli bir etki yapmamakla birlikte, tohum veriminin kg/da ve bin tohum ağırlığının g arasında değişim gösterdiğini bildirmektedirler. Gärber, 2001, farklı türlerle yaptığı çimlendirme denemesinde, Alternaria radicina mantarının, çimlendirme üzerine etkisini araştırmış ve dereotu tohumlarında çimlenmenin % 46' ya kadar düştüğünü, çimlenmeden kısa bir süre sonra da dereotunda çimlenen tohumların % 65'inin öldüğünü saptamıştır. Muggeridge ve Clay, 2002, Avrupa Baharat Birliği'nin dereotu tohumlarındaki uçucu yağ oranının en düşük % 1 olması gerektiğini, bu oranın altında kalan dereotu tohumlarının kalite standardı altında kalacağını bildirmektedirler. Santos ve ark., 2002, biyoteknolojik yollarla çoğalttıkları dereotu bitkilerinde, tohumlardaki uçucu yağın % 2, taze herbada bu oranın % 0.3, köklerde % 0.06 olarak saptandığını, kılcal köklerde ise bu oranın % 0.02'lere kadar düştüğünü bildirmişlerdir. Bailer ve ark., 2002, Avusturya'da 26 farklı dereotu bitkisinde, farklı yıllarda yaptıkları çalışmalarda, dereotunda tohum veriminin düşük olduğunu (40-60 kg/da), bazı yıllarda, bitkide tohum dökülmesinden dolayı verimin 20 kg/da'a kadar düştüğünü, tohumda uçucu yağ oranının % 3.4 ile % 4.0 arasında değişim gösterdiğini saptamışlardır. URL, 3, dereotunda bitki boyunun 50 cm, bin tohum ağırlığının ise 2.3 g olduğu, hasat döneminin kullanım isteğine göre değişim gösterdiği, taze yaprak tüketimlerinde hasadın, tam çiçeklenme döneminde yapılması gerektiği, tohumların 10

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zekeriya ÖZDEMİR kullanılması durumunda ise çiçekler olgunlaştıktan hemen sonra, tohum renginin kahverengiye dönüştüğü anda yapılması gerektiği bildirilmektedir. URL, 4, dereotunun cm'ye kadar boylanabileceği, ana şemsiye çapının ise 25 cm'ye kadar ulaştığı, çiçeklenme döneminden 2-3 hafta sonra tohumların hasat edilmesi gerektiği bildirilmektedir. URL, 5, dereotunun Nisan ayından, temmuz ayına kadar ekilebileceğini, kışlık kullanımlar için ise erken sonbaharda ekim yapılabileceğini çünkü kışlık üretimlerde daha kaliteli yaprak elde edildiğini, ekimlerden en geç 6-8 hafta sonra yaprakların hasada geldiği ve hasatlardan sonra, düzenli bir büyüme için sıvı gübrelemelerinin daha uygun olduğu bildirilmektedir. URL, 6, Akdeniz ülkeleri ve Rusya'nın Güneyi'nde doğal olarak yetişen dereotunun, her yerde yetiştirilebileceği, dik büyüyen bitkide dallanmanın üst kısımdan itibaren başladığı ve bitki boyunun 120 cm'ye kadar olabildiği, 15 cm çapındaki şemsiyede adet şemsiyecik bulunabileceği, tohum hasadında rengin kahverengi rengine dönüşmesinden sonra yapılacağı, bu tohumlarda uçucu yağın % 2.5 oranında bulunduğu, bu uçucu yağın % 50'sininde karvon diğer kısımların ise limonen, evgenol, anethol gibi bileşenlerden olduğu bildirilmektedir. URL, 7, dereotu yapraklarında % 0.35, tohumlarında % 2-4 arasında farklı yapılarda uçucu yağ bulunduğu, tohum uçucu yağında % arasında karvon ve % 40 oranında limonen, taze yaprakların uçucu yağında ise % karvon ve % arasında limonen, bulunduğu bildirilmektedir. URL, 8, dereotunun ekimden gün sonra çimlendiği, iyi topraklarda bitki boyunun cm'ye kadar çıktığı, yapraklar kullanılacaksa taze olarak tüketilmesi gerektiği, kurutulan yapraklarda aromanın kaybolduğu, tohumların ise hem taze, hemde kurutularak kullanılabileceği, tohumlarda uçucu yağ oranının % 2-5 arasında, herba ve yaprakta ise bu oranın % arasında değişim gösterdiği bildirilmektedir. 11

22 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Bu çalışmada, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü'nden temin edilen Dereotu Anethum graveolens L. yerel popülasyona ait tohumlar materyal olarak kullanılmıştır. Dereotu tek yıllık bir bitkidir. Kökler iğ şeklinde ve beyazımsıdır. 120 cm'ye kadar yükselebilen sap, yuvarlak beyaz ve yeşil uzunlamasına çizgilidir. Esas yapraklar genellikle 3-4 parçalıdır. Alt yapraklar saplı, üst yapraklar sapsızdır. Yaprak kısmı beyaz kenarlı, kısa ve ucunda iki kulakçık oluşturur. Kültürü yapılan dereotunun çiçek salkımı oldukça büyüktür. Ortalama çapı 20 cm'dir. Çiçekler küçük ve hermofrodittir. Çanak yapraklar dumura uğramıştır. Taç yapraklar kirli sarı renktedir. Meyve yumurta şeklinden dar ve geniş eliptik şekle kadar değişir. Sırt taraftan hafif basık, 3-5mm uzunlukta, mm genişlikte sarı kahverenginden kırmızı kahve rengine kadar farklılık gösterir. Kenarları geniş ince düz ve sarımsı kanatla çevrilmiştir. Ticarette genellikle meyveler ayrılmış olarak bulunurlar. Ayrılmış olan meyve sırt taraftan kuvvetlice basıktır. 5 esas damardan üç tanesi sırt tarafındadır. Meyve büyüklükleri çok değişiktir. Küçük formlarda uzunluk mm, genişlik mm, büyük formlarda ise uzunluk mm genişlik mm kadardır (Davis, 1965) Deneme Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Denemenin kurulduğu yetiştirme sezonundaki aylarda ve uzun yıllara ait bildirilen bazı iklim değerleri Çizelge 3.1'de verilmiştir. Araştırma döneminde en düşük sıcaklık Şubat ayında ( C) gerçekleşmiştir. Bu düşük sıcaklık bitkilerin hafif renk değiştirmesine neden olmuş ancak, bitkilerde don 12

23 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR zararına rastlanmamıştır. En yüksek sıcaklık ise tohum hasadının başladığı Haziran ayında C olarak saptanmıştır. Aylık ortalama sıcaklıklar incelendiğinde, uzun yıllardaki sıcaklık ortalamalarına paralel bir sıcaklık olduğu göze çarpmaktadır. Bitkilerin tohum bağlamaya başladığı Mayıs ayında yağışın az olması (19.8 mm) ve Haziran ayında yağışın olmaması nedeniyle, deneme alanı sulanmıştır. Ayrıca Mayıs ayından sonra sıcaklıklarla birlikte nemin aniden artması (% 71.2) bitkilerde afit zararlısının yayılmasını arttırmış, bu nedenle zarar eşiğine gelinmeden ilaçlama yapılmıştır. Çizelge Adana da Yılları ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait Bazı İklim Verileri Sıcaklık ( 0 C) Yağış Nispi Aylar Yıllar Min. Max. Ort. Miktarı (mm) Nem (%) Kasım Uzun Yıllar Ort Aralık Uzun Yıllar Ort Ocak Uzun Yıllar Ort Şubat Uzun Yıllar Ort Mart Uzun Yıllar Ort Nisan Uzun Yıllar Ort Mayıs Uzun Yıllar Ort Haziran Uzun Yıllar Ort Kaynak: Adana Meteoroloji Bölge Müdürlüğü İklim Verileri 13

24 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR Toprak Özellikleri Denemenin kurulduğu topraklar, Seyhan Nehri yan derelerinin getirdiği, çok genç alüviyal depozitlerden oluşmuş entisollerdir. Solunumları orta derin ve derindir. Yalnız A ve C horizonları bulunmaktadır. Denemenin kurulduğu toprakları genellikle tınlıdır. Denemenin yürütüldüğü alanın bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri, çizelge 3.2. de verilmiştir. Çizelge 3.2. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri 1) Derinlik ph Tuz P 2 O 5 KDK K 2) N 3) Kireç (cm) (%) (ppm) (ppm) ) NaHCO 3 2) 1 N HNO 3 3) Kjeldahl metoduna göre belirlenmiş total azot Kaynak : Ortaş (1996) (%) (%) Denemenin kurulduğu alanda topraklar ph sı arasında değişmektedir. Deneme alanının toprakları genellikle nötr bir özellik göstermektedir. Tuz içeriği % arasındadır. Kullanılabilirlik P 2 O 5 üst katmanlarda ppm seviyesinde olup, bu değer alt katmanlara indikçe azalmaktadır. Toprağın azot içeriği üst katmanlarda ppm seviyesinde olup, bu değer alt katmanlara indikçe azalmaktadır. Toprağı azot içeriği üst katmanlarda % iken, alt katmanlarda % olarak saptanmıştır. Kireç içeriği ise üst katmanlarda % olup, alt katmanlara doğru indikçe artmaktadır Yöntem Deneme yetiştirme sezonunda, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Alanı'nda yürütülmüştür. Ontogenetik varyabiliteyi belirlemek ve tohum verimi için uygun hasat zamanını 14

25 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR belirlemek amacıyla iki ayrı deneme kurulmuş ve her iki deneme tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Deneme alanı 33.0x 16.0 m boyutlarında olup, toplam alan 528 m 2 dir. Ekim ayı içerisinde deneme alanındaki gerekli kültürel işlemler yapılarak, toprak ekime hazırlanmıştır. Ekimler 0.6 kg/da tohumluk gelecek şekilde tarihinde yapılmıştır. Bitkilerin ilk çıkış tarihi dür. Ekimlerle birlikte, dekara 5 kg/da saf etkili madde gelecek şekilde, fosfor ihtiyacını karşılamak için triple süper fosfat ve azot için amonyum nitrat gübrelemesi yapılmıştır. Fosforun tamamı, 5 kg/da azotun ise 1/3'ü ekimle birlikte verilmiştir. Tohum hasadı yapılacak parsellerde, arta kalan azot dozları rozet oluşturma başlangıcında ( ) ve bitkiler sapa kalkmaya başladığı dönemde ( ) verilmiştir. Ontogenetik varyabiliteyi saptamak amacıyla kurulan parsellerde ise azot gübrelemesi her biçimden sonra yapılmıştır Ontogenetik Varyabilite Ontogenetik varyabiliteyi yani uçucu yağ oranı bakımından uygun hasat zamanını belirlemek için her parsel 5 sıra olacak şekilde, sıra aralığı 40 cm olan 1.6 x 3 m boyutlarında (parsel alanı 4.8 m 2 ), 3 tekrarlamalı olarak oluşturulmuştur. Hasatlar; Rozet Dönemi, Sapa kalkma dönemi, Çiçeklenme dönemi ve Çiçeklenme sonrası dönem olmak üzere, 4 farklı gelişme döneminde yapılmıştır. Bitkilerin gelişmesine bağlı olarak, her dönem için 3 defa biçim alınabilmiştir. Çünkü, üçüncü biçimlerden sonra, havaların ısınmasıyla birlikte rozet ve sapa kalkma döneminde biçilen parsellerdeki bitkiler, rozet dönemini geçirmeden çiçeklenmeye başlamıştır. Her biçimden önce ve sonra, "Araştırmada İncelenen Özellikler" başlığı altında verilen, morfolojik özelliklere ait ölçümler yapılmıştır. Ontogenitik varyabiliteyi belirlemek amacıyla kurulan denemede yapılan biçimlere ait tarihler Çizelge 3. 3'te verilmiştir. 15

26 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR Çizelge 3.3. Ontogenetik Varyabiliteyi Belirlemek Amacıyla Kurulan Denemede Yapılan Biçim Tarihleri ve Biçime Kadar Geçen Gün Sayısı Rozet Dönemi Sapa Kalkma Dönemi Tam Çiçeklenme Çiçeklenme Sonrası Dönem Dönemi 1. Biçim (91)* II. Biçim (26)** III. Biçim (14)** (99)* (25)** (13)** (111)* (17)** (15)** * Ekimden Biçime Kadar Geçen Gün Sayısı. ** Bir Önceki Biçimden Geçen Gün Sayısı. (117)* (18)** (25)** Tohum İçin Uygun Hasat Zamanının Belirlenmesi Tohum hasat zamanını belirlemek amacıyla, tohumlar 40 cm'lik sıra aralığında ve 1.6 x 3 m boyutlarındaki 10 parsele ekilmiştir. 5 sıradan oluşan parseller, toplam 4.8 m 2 'lik bir alanı kaplamıştır. Uygun tohum hasat zamanını belirlemek amacıyla kurulan denemede ise ilk çiçek tarihinde kaydedilmiştir tarihinde, iklim özelliklerinde de belirtildiği gibi, deneme alanında afit zararlısı saptandığı için tüm deneme alanında ilaçlama yapılmıştır. Tohum hasadı, ana şemsiyedeki tohumların sararmaya başladığı tarihinde başlamış ve iki gün arayla 20 gün boyunca sürmüştür ve toplam 10 hasat yapılmıştır. Her bir hasatta, üç tekrarlamadan birer parsel hasat edilmiştir. Hasatlardan önce morfolojik özellikleri belirlemek amacıyla 10 bitki örnekleri alınmış, kenar tesirleri biçildikten sonra parsel ortasında kalan üç sıra hasat edilerek değerlendirmeye tabi tutulmuş, buradan elde edilen değerlerden dekar başına düşen tohum verimleri hesaplanmıştır. Araştırmada incelenen özellikler ve bu özelliklerin saptanış şekli aşağıda verilmiştir. 16

27 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR Resim Rozet Dönemindeki Dereotu Bitkileri Resim 3.2 Tam Çiçeklenme Dönemindeki Dereotu Bitkileri 17

28 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR Resim Tam Çiçeklenme Dönemindeki Dereotu Bitkilerinin Deneme Alanındaki Görünümü Resim Olgunlaşma Dönemindeki Dereotu Bitkileri 18

29 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR 3.4. Araştırmada İncelenen Özellikler Bitki hasadında uygun zamanı belirlemek amacıyla kurulan denemede her bir biçimde incelenen özellikler aşağıda verilmiştir. Bitki Boyu (cm): Hasat edilen parsellerden tesadüfen seçilen 10 bitkinin boyları ölçülmüş, çıkan sonuçlar toplanıp ortalamaları alınmış ve ortalama bitki boyu cm olarak belirlenmiştir. Yeşil Herba Verimi (kg/da): her biçimde, parseller hasat edildikten sonra tartılmış, çıkan sonuçlar kg/da' a çevrilmiştir. Kuru Herba Verimi (kg/da): Parsellerden hasat edilen yeşil herbalardan 500 g'lık örnekler alınmış, doğal şartlarda kurutulup, tekrar tartım işlemi yapılmış, çıkan sonuçlar ile taze herba verimleri kullanılarak, kuru herba verimleri kg/da olarak belirlenmiştir. Taze Herbadaki Uçucu Yağ Oranı (%): Hasat edilen bitkilerden alınan örnekler, Neo-clevenger cihazında, 2.5 saat su buharı distilasyonu yöntemiyle taze herbada bulunan uçucu yağ oranı % olarak belirlenmiştir. Taze Yapraktaki Uçucu Yağ Oranı (%): Hasat edilen bitkilerde yaprak sap ayrımı yapıldıktan sonra, Neo-clevenger cihazında, 2.5 saat su buharı distilasyonu yöntemiyle uçucu yağ oranı % olarak belirlenmiştir. Kuru Herbadaki Uçucu Yağ Oranı (%): Taze bitkiler doğal ortamda kurutulduktan sonra, Neo-clevenger cihazında, 2.5 saat su buharı distilasyonu yöntemiyle uçucu yağ oranı % olarak belirlenmiştir. Tohum için uygun hasat zamanının belirlenmesi için kurulan denemede incelenen özellikler aşağıda verilmiştir. Bitki Boyu (cm): Her hasattan önce parsellerden tesadüfi olarak 10 bitki seçilerek, toprak yüzeyinden, bitkinin en uç noktasına kadar olan kısım cm olarak ölçülmüş, ortalamalar alındıktan sonra parsel başına düşen bitki boyu ortalaması "cm" olarak saptanmıştır. Dal Sayısı (adet/bitki): Parselden seçilen 10 bitkideki ana dallar sayılarak, ortalaması alınmış ve bitki başına düşen dal sayısı adet/bitki olarak belirlenmiştir. 19

30 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR Şemsiye Sayısı (adet/bitki): Her parselde tesadüfen seçilen 10 bitkideki şemsiyeler sayılarak, ortalamaları alınmış ve bitki başına düşen şemsiye sayısı adet/bitki olarak belirlenmiştir. Ana Şemsiye Çapı (cm): Her parselden tesadüfen 10 bitki seçilerek, bitkilerdeki ana sapta bulunan şemsiyenin çapı ölçülmüş, çıkan sonuçlar toplanarak ortalamaları alınmış ve ana şemsiye çapı cm olarak belirlenmiştir. Ana Şemsiyede Şemsiyecik Sayısı (adet/şemsiye): Her parselden tesadüfen seçilen 10 bitkinin ana saplarında bulunan şemsiyedeki şemsiyecik sayısı saptanarak, ortalamaları alınmış ve ana şemsiyenin şemsiyecik sayısı adet/şemsiye olarak saptanmıştır. Ana Şemsiyede Tohum Sayısı (adet/şemsiye): Tesadüfen seçilen 10 bitkide, ana sapta bulunan şemsiyedeki tohumlar sayılarak ortalamaları alınmış ve şemsiye başına düşen tohum sayısı adet/şemsiye olarak saptanmıştır. Ana Şemsiyenin Tohum Ağırlığı (g/şemsiye): Tesadüfen seçilen 10 bitkinin ana sapında bulunan şemsiyelerdeki tohumlar hasat edilerek tartılmış, buradan çıkan sonuçların ortalamaları alınarak ana şemsiye başına düşen tohum ağırlığı g/şemsiye olarak hesaplanmıştır. Bin Tane Ağırlığı (g): Hasat edilen tohumlarda sayımlar yapılarak 1000 tohum ağırlığı gram olarak saptanmıştır. Tohum Verimi (kg/da): Her parselden hasat edilen tohumlar kurutulup, tartılmış ve elde edilen sonuçlar kg/da'a çevrilmiştir. Protein Oranı (%): Her parselden elde edilen tohumlarda, Kjeldha yöntemiyle azot oranları bulunarak 6.25 ile çarpılarak protein oranları % olarak belirlenmiştir. Uçucu Yağ Oranı (%): Her parselden elde edilen tohumlar öğütülmüş, Neoclevenger cihazında, 2.5 saat su buharı distilasyonu yöntemiyle tohumlarda bulunan uçucu yağ oranı % olarak belirlenmiştir. Tohum Çimlenme Değeri (%): Farklı dönemlerde hasat edilen tohumların çimlenebilirliğini ölçmek amacıyla, her parselden elde edilen tohumlar, laboratuvar koşullarında petri kaplarına alınmış, 3 tekrarlamalı olarak denemeye tabi tutulmuş, 5, 7, 9, 11, 15 ve

31 3. MATERYAL ve YÖNTEM Zekeriya ÖZDEMİR günlerde çimlenen tohumlar sayılarak, çimlenme değerleri % olarak saptanmıştır Verilerin Değerlendirilmesi Ölçüm ve analizler tamamlandıktan sonra, elde edilen verilerin varyans analizi Mstatc istatistik analiz programında tesadüf blokları deneme desenine göre değerlendirilmiştir. Ancak, gelişme dönemlerinde birden fazla biçim yapıldığı durumlarda değerlendirmede biçim zamanı x biçim sayısı intraksiyonu da dikkate alınmıştır. Uygulamalar arasındaki farklılıklar EGF (%5) ile belirlenmiştir. 21

32 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Zekeriya ÖZDEMİR 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Ontogenetik Varyabilitede Saptanan Bulgular Bir bitkide gelişme dönemi sırasında etkili madde miktarında meydana gelen değişikliğe ontogenetik varyabilite denir. Ontogenetik varyabilitenin bilinmesi tıbbi bitkilerin uygun hasat zamanını tespitinde önemlidir (Ceylan, 1995). Çukurova Bölgesi'nde dereotu bitkisinde, dört farklı gelişme zamanında (rozet, sapa kalkma, çiçeklenme ve çiçeklenme sonrası) biçim yapılmıştır. Ekimlerden sonra bitkiler 91. günde taze herba tüketimi için hasat olgunluğuna gelmektedir. Her bir dönemde üç defa biçim yapılabilmiş olup, bu dönemlerde bitkilere ait morfolojik özellikler ve verim değerleri aşağıda verilmiştir Bitki Boyu Dereotunda ontogenetik varyabiliteyi belirlemek amacıyla kurulan denemeden elde edilen bitki boyları Çizelge 4.1' de verilmiştir. Bitki boyları, biçim dönemi, biçim sayısı ana etkilerinden ve intraksiyonundan istatistiksel anlamda % 1 seviyesinde etkilenmiştir. En düşük bitki boyu (15.13 cm) rozet döneminin III. biçiminden alınırken, en yüksek bitki boyu ise ilk biçimde, çiçeklenme sonrası dönemde ( cm) olarak ölçülmüştür. Çizelge 4.1 ve Şekil 4.1. incelendiğinde, ilk biçimlerden sonraki biçimlerde bitki boylarında bir azalma olduğu görülmektedir. Bu durum, hava sıcaklığının artarak bitki olgunlaşmasını hızlandırmasından kaynaklanmış olabilir. Bazı biçimler arasındaki sürenin kısa olması da etkilemiştir. Suhonen, (1973), 20 cm ye geldiğinde biçilmesi gerektiğini bildirmektedir. Araştırmacının bildirdiği değer, rozet dönemi yaptığımız biçimlerden yüksek çıkmıştır. 22

33 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Zekeriya ÖZDEMİR Çizelge 4.1. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Bitki Boyu (cm) Değerleri İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Biçim Dönemi I. Biçim II. Biçim III. Biçim Ortalama Rozet j j j Sapa Kalkma g h ı Çiçeklenme d e f Çiçeklenme Sonrası a b c Ortalama EGF (%5) F Değerleri A (Biçim Dönemi) B (Biçim Sayısı) AxB (intraksiyon) ** ** 39.53** 2.41 (intraksiyon) D.K. (%) 2.59 * %5 düzeyinde önemli, ** %1 düzeyinde önemli D.K.: Değişim Katsayısı Bitki Boyu (cm) Biçim 2. Biçim 3. Biçim 0 Rozet sapa kalkma çiçeklenme çiçeklenme sonrası Biçim Dönemi Şekil 4.1. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerindeki Bitki Boyları 23

34 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Zekeriya ÖZDEMİR Taze Herba Verimi Dereotunda biçimlerden elde edilen taze herba verimleri Çizelge 4.2 de verilmiştir. Taze herba verimi biçim dönemi, biçim sayısı ana etkileri ve intraksiyonundan istatistiksel olarak % 1 önem seviyesinde etkilenmiştir. En düşük taze herba verimi ( kg/da) rozet döneminde I. biçim zamanında, en yüksek taze herba verimi ise ( kg/da) çiçeklenme sonrasında yapılan I. biçimde alınmıştır. Tüm biçim dönemlerinde, biçim sayısı arttıkça taze herba verimi artmasına rağmen, son biçim döneminde bitkiler, tam boylanmadan çiçeklenme dönemine girdiği için taze herba verimleri düşük olmuştur (Şekil 4.2.). Çizelge 4.2. Dereotunda Farklı Biçim Dönemlerinde Elde Edilen Taze Herba Verimleri (kg/da) İle Oluşan Gruplar ve F Değerleri Biçim Dönemi I. Biçim II. Biçim III. Biçim Ortalama Toplam Rozet h fg fg Sapa Kalkma g f d Çiçeklenme fg e c Çiçeklenme sonrası a b b Ortalama EGF (%5) F Değerleri A (Biçim Dönemi) B (Biçim Sayısı) AxB (intraksiyon) ** 31.76** ** (intraksiyon) D.K. (%) 2.47 * %5 düzeyinde önemli, ** %1 düzeyinde önemli D.K.: Değişim Katsayısı Ceylan (1997), taze herba veriminin kg/da olarak bildirmiştir. Bulgularımız araştırıcının bildirdiği değerler ile benzerlik göstermektedir. Suhonen, (1973), Hornok, (1980), El-Gengaihi ve Hornok, (1978), Garrabrants ve Craker, (1987), Hälvä ve Houpalahti, (1987), Boelt, B., (1990), Bazı araştırmacıların (485-24