KALKINMADA TEMİZ ENERJİ

Transkript

1 KALKINMADA TEMİZ ENERJİ Ankara-Çamlıdere İlçesi/Yılanlı Köyü-Ekim 2006

2 Versiyon : Çalıştay Dokümanı Tarih : 01 Aralık 2006 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya LPG Birliği (WLPGA) tarafından 2002 yılından itibaren 6 ülkede uygulanan Likit Petrol Gazı nın Kırsal Alanda Yaygınlaştırılması projesinin 2006 yılında başlayan Türkiye ayağı Kalkınmada Temiz Enerji adıyla hayata geçirilmektedir. Bu kapsamda Ocak 2007 tarihleri arasında gerçekleştirilecek çalıştayda potansiyel projeler geliştirilmesi hedeflenmektedir. Telif Hakkı 2006 Türkiye LPG Derneği (TLPGD)-Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Tüm haklar saklıdır. Bu yayın veya herhangi bir bölümü, TLPGD ve UNDP nin önceden izni olmaksızın çoğaltılamaz, erişim sistemlerinde saklanamaz, elektronik, mekanik, fotokopi, kaydetme veya başka herhangi bir biçimde veya herhangi bir yolla iletilemez.

3 KALKINMADA TEMİZ ENERJİ TÜRKİYE MEVCUT DURUM RAPORU

4 İÇERİK 1 GİRİŞ Dünya da ve Türkiye de Kalkınmada Temiz Enerji Projesi Çalıştay Proje Yürütücü Kuruluşlar Dünya LPG Birliği Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Türkiye LPG Derneği DURUM ANALİZİ Enerji ve LPG Dünya Türkiye Türkiye de Enerji Yönetimi Sektörü Düzenleyen Kurum ve Kuruluşlar Yasal Durum ve Politikalar Kısıtlar Tüketiciler Enerji İhtiyacının Karşılanması LPG nin Kullanımı LPG ve Ekipmanlara Erişim, Mevcut Dağıtım Yapısı LPG nin ve Ekipmanların Fiyatlandırılması Finansal Olanaklar Kırsal Bölgelerdeki Nüfus Bilgileri LPG nin Endüstride Kullanımı Tüketicinin Güvenliği Kadın Açısından LPG nin Yeri Kadının Konumu ile ilgili Genel Bilgiler LPG Kullanan Kadınlar İçin LPG nin Yararları LPG Sektöründe Kadının Yeri Kadınlara Yönelik Özel Konular Yakıt Tercihinde Kadınların Rolü Finansman Mikrofinans Nedir? Mikrofinans Müşterileri i

5 2.5.3 Temel Mikrofinans Prensipleri Dünya da Mikrofinans Uygulamaları Türkiye de Mikrofinans Uygulamaları Dağıtım, Tedarik ve Kullanım Zincirinde LPG nin Desteklenmesi için Finansman ve Politikalar KİLİT SONUÇLAR: LPG DEKİ KISITLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER İÇİN ÖNERİLER Devlet Açısından Tüketici Açısından Endüstri Açısından ÇALIŞTAY HAKKINDA BİLGİLER İLERLEME KISALTMALAR ŞEKİL LİSTESİ TABLO LİSTESİ KAYNAKÇA ii

6 1 GİRİŞ Bu doküman, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya LPG Birliği (WLPGA) tarafından Likit Petrol Gazının Kırsal Alanda Yaygınlaştırılması olarak gerçekleştirilen projenin 2006 yılında başlayan Türkiye ayağı Kalkınmada Temiz Enerji projesi kapsamında gerçekleştirilecek çalıştayda referans olarak kullanılması amacıyla oluşturulmuştur. Rapor, LPG sektörünü, sektörel ve yasal alt yapı, hükümet, tüketiciler, LPG ve LPG li cihazlara erişim, LPG ye erişimde karşılaşılan temel sorunlar, Sıvılaştırılmış Petrol Gazı (LPG) nın kullanımının özellikle kadınlar açısından önemi, yararları ve finansal açıdan temel başlıklar altında incelemekte; çözüm önerilerine yer verilmektedir. Çalıştaya katılımcılara referans olması amacıyla oluşturulan bu Mevcut Durum Raporu, çalıştay sonrasında LPG sektörünün gelişimi için oluşturulacak projelere yardımcı olacaktır. 1.1 Dünya da ve Türkiye de Kalkınmada Temiz Enerji Projesi Modern enerjiye erişim ekonomik gelişmeyi artırmakta, sağlık, hava kalitesi, eğitim, konfor, üretim gibi hususların özellikle kadınlar ve çocuklar açısından gelişmesini sağlamaktadır. Buradan hareketle, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme-UNDP) ve Dünya LPG Birliği (World LPG Association-WLPGA) nin ortak çalışması sonucunda LPG kullanımı ile ülke halkının yaşam kalitesinin artırılması için sürdürülebilir pazarlar oluşturulmasını hedefleyen Likit Petrol Gazı-Kırsal Alanda Enerji Alternatifi projesi oluşmuş ve ilk uygulama Ekim 2002 de Bangkok-Tayland da başlamıştır. UNDP ve WLPGA tarafından önceki dönemlerde benzeri projelerin Gana, Honduras, Güney Afrika, Fas, Vietnam ve Çin de gerçekleştirilmesi ile elde edilen faydanın benzer şekilde projenin Türkiye de yapılmasıyla elde edilmesi beklenmekte, hem LPG sektörü hem de kırsal alanlardaki yaşam koşulları açısından ilerleme sağlanması hedeflenmektedir. 1

7 Ülkemizdeki LPG sektörünü temsilen Türkiye LPG Derneği (TLPGD), UNDP ve WLPGA ile birlikte proje yürütücülüğünü üstlenmiş olup bu projenin Türkiye de gerçekleştirilmesi için proje yürütücüleri başta olmak üzere LPG ile ilgili tüm ilgi grupları çalışmaya dahil edilmiştir. LPG nin yurt içinde güvenli kullanımının sağlanması, yaygın olarak tüketilmesi, yasal altyapının oluşması, kamu bilincinin temin edilmesi için çalışmalar yürüten TLPGD, UNDP ve WLPGA ile ortak olarak gerçekleştirdiği bu proje ile Türkiye nin LPG kullanımının olmadığı ya da düşük olduğu özellikle kırsal bölgelerde kullanımı teşvik ederek bu yörelerde sosyal kalkınmaya destek olmayı, toplum bireylerinin sağlıklı yaşam sürmelerini temin etmeyi ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda yöresel gelişmeyi hedeflemektedir. LPG nin kırsal alanda kullanılmasının az olması veya hiç olmamasının en önemli nedenlerini güvenli kullanım hakkındaki yetersiz bilgilenme, tüketici bilincinin yetersizliği, denetimlerin etkin olmaması ile en önemlisi LPG deki vergi stratejilerinden kaynakladığının bilinci ile proje yürütücüleri, Kalkınmada Temiz Enerji Projesi çerçevesinde ilgi grupları ve paydaşların ortak çalışması sonucu oluşturulacak projelerle tüm engellerin giderilerek, kırsal alanda özellikle kadınların yaşam kalitesini arttırarak gelişmeye destek olmayı beklemektedir. Türkiye de, UNDP başkanlığında WLPGA ve TLPGD tarafından yürütülen projenin Yerel Yönetim Kurulu nda Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) LPG Dairesi Başkanı Güngör Azim Tuna, TLPGD Başkanı Mehmet Ali Neyzi, TLPGD Başkan Yardımcısı Selim Şiper, UNDP Program Direktörü Katalin Zaim yer almaktadır. UNDP, WLPGA ve TLPGD tarafından oluşturulan proje ekibi tarafından Proje Referans Dokümanı (TOR) oluşturulmuş ve bu dokümanda çalıştay, proje dokümanları ve diğer hususlarla ilgili sistematik belirlenmiştir. Çalıştay öncesinde yapılan toplantılarla projenin geliştirilmesi sağlanmış ve dokümantasyon oluşturulmuştur. Çalıştayda katılımcıların katkıları ile LPG nin kırsal alanda yaygınlaştırılması için çözüm önerileri oluşturulacak ve projelerin gelişmesini engelleyebilecek olası faktörler değerlendirilerek çok yönlü olarak görüşülmesi sağlanacak ve tüm paydaşların katılımı ile uygulama projeleri geliştirilecektir. 2

8 Oluşturulan bu projelerin hayata geçirilmesi için Yerel Yönetim Kurulu paydaşların katılımını ve desteğini sağlamayı hedeflemektedir. Böylece Türkiye de kırsal bölgelerde modern enerjiye ulaşmanın yanı sıra, özellikle kadınların sosyal ve ekonomik olarak gelişmeleri için adımlar atılmış olacaktır (Şekil 1). UNDP ve WLPGA tarafından projenin oluşturulması TLPGD nin projeye katılımı ve tarafların Türkiye de projeye 1 başlaması 2 (TOR) un oluşturulması, Yönetim Kurulu nun belirlenmesi Danışman seçimi 2 3 Projenin uygulanması için desteklerin alınması ve uygulama Çalıştay Projeyle ilgili toplantıların yapılması, dokümantasyonun oluşturulması ve çalıştayın planlanması Proje stratejilerin oluşması ve 7 Konsolidasyon ve uygulama için aksiyonların planlanması ve görev dağılımının yapılması -Hükümet -Bakanlıklar -Tüketiciler -... Şekil 1. Proje akış planı 1.2 Çalıştay Çalıştayın amacı; hükümet, bakanlıklar, resmi kurum ve kuruluşlar, LPG üretim, dolum ve dağıtımında görev alanlar, tüketiciler, sivil toplum kuruluşları gibi proje kapsamındaki birçok farklı ilgili grupların biraraya getirileceği ve böylece Türkiye deki şehir çevresine kurulmuş varoşlarla kırsal alanda proje hedefleri çerçevesinde uygulama projelerinin ve bunlara bağlı olarak faaliyet adımlarının geliştirilmesidir. LPG ile ilgili farklı paydaş gruplarının bir araya getirilmesiyle sektörün gelişimi için etkin iletişimin başlatılması hedeflenen çalıştayda LPG ihtiyacının sürdürülebilir bir yaklaşımla karşılanması için işbirliklerinin yapılması odak noktası olacaktır. LPG ile ilgili farklı paydaşların biraraya getirilmesi ile LPG sektörü, dağıtımı, dolumu, üretimindeki mevcut koşullar, yasal konular, sektörel düzenleme, enerji politikaları, kullanımın yayılımındaki engeller kapsamlı şekilde katılımcılar tarafından araştırılacak ve LPG kullanımının yaygınlaştırılmasındaki dar boğazların çözülmesi için projeler belirlenecek, aksiyonlar oluşturulacaktır, somut katkılar belirlenecektir. 3

9 Bunun yanı sıra, LPG nin kırsal alanda kullanılması ile odun, tezek gibi katı yakıtların toplanması ve yakılması için özellikle kırsal alanda aile içinde bu görevleri sıklıkla üstlenen kadınların ve çocukların, özellikle kızların, harcadığı zaman azalacak, bundan sağlanan zamanın çocuk bakımı ve eğitimine ayrılması sağlanabilecek, kadının ekonomik olarak farklı çalışmalar yaparak aile bütçesine ve kendisinin sosyal yaşamına katkıda bulunması temin edilecek, birey ve toplum sağlığına katkıda bulunması sağlanacaktır. Öte yandan katı yakıtların kullanılması nedeniyle başta çocuklar olmak üzere yaşayan insanların çeşitli hastalıklarla yüzyüze kalması ve hatta kullanımdan doğan hatalar dolayısıyla ölümler sözkonusudur. Temiz yakıtın kullanılamadığı kırsal bölgelerde alternatif yakıt olan LPG nin kullanılması ile ölümler engellenmiş olacak, sözkonusu rahatsızlıkların önüne geçilmesi sağlanacak, daha sağlıklı bir neslin yetişmesini mümkün kılacaktır. Yaşam kalitesinin arttırılması ile katı yakıtlar nedeniyle oluşabilecek hastalıkların tedavisi için harcanan paranın gelişime katkı sağlayacak yerlere aktarılması mümkün olabilecektir. Bu projenin hayata geçirilmesinin hava kirliliği açısından da önemli olduğu gözardı edilmemelidir. Katı yakıtların hem iç ortam havasına hem de çevre havasına vermiş olduğu kirleticiler sonucunda hava kirliliği artmakta ve çocuklar başta olmak üzere tüm canlılara olumsuz etki oluşturmaktadır. Ayrıca özellikle odun elde etmek için kesilen ağaçlar dolayısıyla dünyanın akciğerleri olan ormanların azalması ve buna bağlı olarak ekosistemde meydana gelen negatif etkileşimler projenin uygulanması ile azalacaktır. Ülkemizde yasal olarak gerçekleştirilen üretimin yanında yakacak ya da yapacak odun olarak yasal olmayan yollarla her yıl ormanlardan kesilen ağaç miktarının en az 10 milyon m 3 olduğu tahmin edilmektedir

10 1.3 Proje Yürütücü Kuruluşlar Dünya LPG Birliği Dünya da LPG sektöründe faaliyet gösteren firmaların ortak sesi olan WLPGA, LPG nin temiz, çevreci ve efektif bir yakıt olduğu hususunda bilincin arttırılması, sektör gelişiminin sağlanması, iyi uygulamaları destekleyerek standart ve güvenlik ile ilgili hususların gelişimi görevlerini yürütmektedir. Dünya da LPG sektöründe faaliyet gösteren Aygaz A.Ş., BP Gas, Elgas, SHV Gas (Türkiye temsilcisi İpragaz A.Ş.) gibi büyük firmaların üyesi olduğu WLPGA, 6 temel hedef ile bu görevlerin yerine getirilmesini hedeflemektedir. Bu hedefler; İyi uygulamaların desteklenmesi, Paydaşlarla iyi, etkin ve sürekli iletişimin sağlanması, Yeni pazarların geliştirilmesi, Dünya çapında güçlü ilişkiler kurulması ve lobi faaliyetleri gerçekleştirilmesi, Küresel otogaz sektör ağının kurulması, Küresel teknoloji ağının kurulması olarak tanımlanmaktadır. WLPGA, her yıl dünyanın farklı bir ülkesinde organize edilerek farklı uygulamaların yerinde görüldüğü Dünya LPG Kongresi ile LPG sektöründe faaliyet gösteren firmaların ortak bir platformda buluşturarak gelişmeleri paylaşmasına olanak sağlamaktadır. WLPGA, sektör oyuncularına sunduğu yayınlarla (Örnek: Statistical Review Of Global LP Gas 2006, LP Gas - Modern Energy Anywhere) gelişmeleri sürekli paylaşarak sektörel bilgi ve bilincin artmasına imkan yaratmaktadır Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Birleşmiş Milletler (BM) in küresel kalkınma ağı UNDP, insanlara bilgi, deneyim ve daha iyi bir yaşam kurmaları için kaynak ulaştıran ve değişimi savunan bir kuruluştur. 5

11 UNDP, bireylerin seçeneklerini arttırmak, onların uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmeleri için kapasitelerini geliştirmek, bilgiye ulaştırmak, kaliteli bir yaşam standardına kavuşturmak, içinde bulundukları topluma ve yaşamlarını etkileyen kararlara yardımcı olmak için çalışmalar gerçekleştirmektedir. Başkanlığını Kemal Derviş in yaptığı UNDP 166 ülkede çeşitli ortakları ile birlikte toplumların ulusal ve küresel kalkınmalarına destek vermektedir. Bütün çalışmalarında insan haklarının korunmasını ve kadınların konumunun güçlendirilmesini teşvik eden UNDP; Demokratik yönetişim Yoksulluğun azaltılması Krizleri önleme ve atlatma Enerji ve çevre HIV/AIDS başlıkları çerçevesinde ülkelerin sorunlarına çözüm getirmeyi ve bu çözümleri paylaşmayı hedeflemektedir. Bunun yanı sıra UNDP her ülkedeki yerel BM kadrolarının yardımlarıyla, Eylül 2000 deki Binyıl Zirvesi nde 191 ülkenin kabul ettiği Binyıl Kalkınma Hedefleri nin ulusal kalkınma politikalarıyla bütünleştirilmesi çabalarına öncülük etmektedir yılına kadar; Aşırı yoksulluk ve açlığı yarıya indirmek, Herkesin ilkokul eğitimi almasını sağlamak, Kadın-erkek eşitliğini teşvik etmek, Beş yaşın altındaki ölümleri üçte iki oranında azaltmak, Doğum sırasındaki ölümleri dörtte üç oranında azaltmak, HIV/AIDS, sıtma ve tüberküloz hastalıklarının artış hızını kesmek, Çevresel sürdürülebilirliği sağlamak, Kalkınma için küresel ortalık geliştirmek (yardım, ticaret ve borçların kaldırılması alanlarında) ulaşma kararı alınan hedefler olarak sıralanmaktadır. 6

12 1.3.3 Türkiye LPG Derneği 28 Mart 1972 tarihinde 14 üye ile kurulan TLPGD nin amacı, LPG nin dağıtımı ve satışı ile iştigal edenlerin desteği ile daha temiz ve sağlıklı yaşanabilir Türkiye ve Dünya için temiz, çok amaçlı ve çağdaş bir enerji kaynağı olan LPG nin kullanımını teşvik etmek maksadıyla çalışmalarını yürütmektedir. Türkiye de LPG ile ilgili mevcut yasal mevzuat ve standartların iyileştirilmesi ve geliştirilmesi; diğer ülke mevzuatlarının incelenerek sektörün düzenlenmesi için gerekli görülen uygulamaların ülke şartlarında değerlendirilerek oluşturulması veya uyumlaştırılması için TLPGD, üyeleriyle birlikte gerek ulusal ve gerekse uluslararası düzeyde resmi kurum ve kuruluşlarla birlikte çalışmalar gerçekleştirmektedir. Bu amaçla TLPGD, WLPGA ve Avrupa LPG Derneği (L'association Européenne Des Gaz De Pétrole Liquéfiés-AEGPL) ne üye olarak ulusal işbirliklerine gitmiştir. LPG nin doğru ve yaygın kullanımının, sektörde faaliyet gösteren üyelerin ve bu sektörde çalışan kişilerin teknik ve mesleki bilgilerini artırarak kullanıcıları bilinçlendirmek için çalışmalar yapan TLPGD diğer yandan yurt içi ve yurt dışındaki konu ile ilgili gelişmeleri de dikkate alarak yayımladığı muhtelif yayınlarla (Örnek: Doğalgazın Ulaşımda Kullanılması-2005, Daha Yeşil Bir Dünyaya Doğru-2004, Kalıcı Bir Otogaz Pazarının Oluşturulması-2001) sektörün sürekli gelişmesini sağlamakta ve gelişmeleri sektörle paylaşmaktadır. İstikrarlı ve şeffaf bir LPG piyasası oluşturmak amacıyla LPG piyasasında faaliyet gösteren firmaların faaliyetlerinin ilgili mevzuatlara uygun olması, LPG kullanıcılarının can ve mal güvenliğinin temini, çevrenin korunması açısından idari ve teknik tedbirlere uygun çalışılması ve faaliyetlerini bu çerçevede gerçekleştiren bir sektörün oluşumu ve gelişimi için TLPGD çalışmalarını yürütmektedir. Güncel durum itibari ile TLPGD, Aygaz A.Ş., İpragaz A.Ş., Mogaz A.Ş., Bizimgaz A.Ş., Margaz A.Ş., Karadeniz Tüpgaz San. Tic. A.Ş. ve Güneygaz LPG San. ve Tic. A.Ş. den oluşan 7 (yedi) üye firması ile çalışmalarını sürdürmektedir. 7

13 LPG sektöründe faaliyet gösteren bir diğer dernek de Anadolu LPG Sanayicileri ve İş Adamları Derneği (ALPGD) dir. Ayrıca Petrol Sanayi Derneği (PETDER) petrol piyasası ile ilgili teknik ve idari çalışmaları yürütmektedir.. 8

14 2 DURUM ANALİZİ Bu bölümde, enerji ve LPG nin Türkiye deki mevcut durumu, uygulamalar, politikalar vb hususlar irdelenerek geniş bir bakış açısı ve yaklaşım yaratılması amaçlanmıştır. 2.1 Enerji ve LPG Dünya Uluslararası organizasyonlar ve Avrupa Birliği (AB) tarafından yapılan çalışmalara göre, yılları arasında yılda ortalama %1.7 oranında artan Dünya nüfusunun yılları arasında ortalama %1 oranında artarak 8.2 milyara ulaşacağı; yılları arasında yılda ortalama %3.3 oranında artan Dünya ekonomik büyüme hızının ise yılları arasındaki dönemde ortalama %3 olacağı ve tahmin edilmektedir 2. Uluslararası Energy Ajansı (International Energy Agency-IEA) istatistiklerine göre 2002 yılında milyon Ton Eşdeğer Petrol (TEP) olan Dünya toplam birincil enerji arzının %23.5 i kömürden karşılanmıştır. Aynı yıl Dünya toplam enerji tüketiminde yakıt payları incelendiğinde, %34.9 petrol, %21.2 doğalgaz, %2.2 hidrolik ve %6.8 nükleer enerji, %11.4 ise diğer enerjilere ait olduğu görülmektedir. Bu projeksiyonlara göre 2010 yılında milyon TEP ve 2030 yılında milyon TEP enerji arzı olacağı tahmin edilmektedir. Günümüz projeksiyonlarında Dünya küresel birincil enerji talebinin yılda ortalama %1,6 lık bir artış ile günümüzle 2030 yılı arasında yarıdan daha fazla büyüme olacağı öngörülmektedir. Öte yandan Dünya toplam birincil enerji tüketim projeksiyonlarında kömürün payının 2010 yılında %22.3, 2030 yılında ise %22.1 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir 3. Vurgulanması gereken husus, alternatif arama çabalarına karşın petrolün kritik rolünü sürdürmesi ve fosil yakıtların, toplamda, dünya birincil enerji gereksiniminde % 90 a varan belirleyici konumudur yılında tahmini dünya enerji kullanımının üçte ikisinden fazlası gelişen ülkelerde olacak ve fosil yakıtları enerji teminindeki ağırlığı devam edecektir yılında 2 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye de Enerji Dinamikleri, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynakları,

15 petrol, doğal gaz ve kömürün birincil enerji arzının %80 ini karşılacağı tahmin edilmektedir. Bunun yanı sıra jeotermal, güneş, rüzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı hızlı bir şekilde genişleyecektir 4. LPG nin de Dünya da üretim ve tüketimi artmaktadır yılında 231 milyon ton olan LPG tüketiminin 2015 yılında 290 milyon ton olacağı tahmin edilmektedir (Şekil 2) milyon ton/yıl Yıl Şekil 2. Dünya da LPG tüketimi 2005 yılında en büyük pay Çin, Hindistan ve Amerika Birleşik Devleti ne ait olmak üzere dünya genelinde LPG tüketimi %2,6 artmıştır ve 2004 yılında sektörlere bağlı global LPG tüketiminin dağılımına Şekil 3 de yer verilmiştir 6, ,00% 5,60% 1,70% 49,70% 8,10% 50,10% 5,60% 12,10% 7,90% 11,80% 2,00% 22,40% Evsel Tarım Kimyasal Endüstri Nakliye Rafineri Evsel Tarım Kimyasal Endüstri Nakliye Rafineri Şekil ve 2004 yılı global LPG tüketimi, % 4 World Energy Outlook 2005-Middle East and North Africa Insides, International Energy Agency, Statistical Review Of World LP Gas, WLPGA 6 Yıllık Rapor 2004, WLPGA 7 Yıllık Rapor 2005, WLPGA 10

16 Avrupa daki LPG tüketiminin başında yer alan ülkeler incelendiğinde 2005 yılında Türkiye nin 3,755 bin ton ile İngiltere nin ardından ikinci sırada yer aldığı görülmektedir (Şekil 4) 8. 4,500 4,000 4,028 3,755 3,540 3,505 3,500 Bin ton 3,000 2,500 2,651 2,321 2,100 2,000 1,500 1,345 1,180 1,000 Ingiltere Türkiye Italya Fransa Almanya Ispanya Polonya Hollanda Norveç Şekil 4. Avrupa LPG pazarı, 2005 yılı Türkiye 2003 yılı Türkiye birincil enerji arzı 84 milyon TEP olup, bunun ancak 23.8 milyon TEP (%31,4) kadarı yerli üretim ile karşılanmıştır. Türkiye birincil enerji arzında en büyük pay, önceki yıllarda olduğu gibi 2003 yılında %37 pay ile petrole aittir. Petrolden sonra en çok tüketilen birincil enerji kaynağı %25 payla kömürdür (linyit+taşkömürü). Üçüncü sırada ise %23 payla doğalgaz gelmektedir. Hidroelektriğin payı ile %3.6 dır yılı birincil enerji arzı 1990 yılından itibaren %58 oranında artış kaydetmiş olup doğalgaz talebi 1990 yılından itibaren 7 kat oranında artış göstermiştir. Doğalgazda yaşanan bu artışın yanı sıra kömür ve diğer yenilenebilir enerji kaynakları arzında düşüşler yaşanmıştır. IEA ya üye ülkelerde kişi başına düşen birincil enerji arzı 2003 yılında 5,09 TEP iken Türkiye de bu değer 1,18 TEP ile oldukça düşük seviyededir. Enerji en çok endüstride kullanılmakta, ardından konutlar ve ulaşım gelmektedir yılı verisidir. 9 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye de Enerji Dinamikleri, Energy Policies of IEA Countries, Turkey, 2005 Review 11

17 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) tarafından açıklanan 2005 yılı geçici Türkiye birincil enerji kaynakları üretimine göre bin ton taşkömürü, bin ton linyit, 888 bin ton asfaltit, bin ton petrol, 980 milyon m 3 doğalgaz, GWh hidrolik, 94 GWh elektrik, 926 bin TEP ısı, 59 GWh rüzgar, 385 bin TEP güneş, bin ton odun, bin ton hayvan ve bitki artıkları ile toplam bin TEP lik enerji üretimi meydana gelmiştir 11. Aynı kaynaktan alınan 2005 yılı geçici birincil enerji kaynakları tüketimi toplamı ise bin TEP dir ( bin ton taşkömürü, bin ton linyit, 738 bin ton asfaltit, bin ton petrol, milyon m 3 doğalgaz, GWh hidrolik, 94 GWh elektrik, 926 bin TEP ısı, 59 GWh rüzgar, 385 bin TEP güneş, bin ton odun, 5127 bin ton hayvan ve bitki artıkları, 636 GWh elektrik ithalatı ve 1798 GWh elektrik ihracatı) 12. LPG ise ülkemizde 1960 yılından beri kullanılmakta olup ilk dolum tesisi 1961 yılında kurulmuştur. LPG 13,5 milyon hanede yemek pişirme, sıcak su temin etmek ve ısınma amaçlı tüketilmekte, 1,5 milyon araçta yakıt olarak kullanılmaktadır. Mevcut durumda ülkemizde 53 adet lisanslı dağıtım şirketi 13 faaliyet göstermekte olup, bu şirketler yasal zorunluluk olarak EPDK ya başvuruda bulunmuşlar ve Dağıtıcı Lisanslarını almışlardır. Buna göre ülkemizdeki LPG dolum tesisi sayısı 138, deniz terminali sayısı 11, depolama kapasitesi ton, dolum kapasitesi ton/gün (4,2 milyon ton/yıl) ve LPG kamyon tankeri sayısı adettir 14. LPG nin % 15 i Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. (Tüpraş) Rafinerisi nden üretim ile, kalan % 85 i isetüpraş ve Dağıtım Şirketleri tarafından ithalatla karşılanmaktadır. İthalat tamamen deniz yolu ile ve 6 noktadan yapılmaktadır. LPG piyasasında toplam ciro 5,2 milyar, vergisel değerse 2,2 milyar dur 15. Türkiye LPG pazarının toplam Kasım 2006, Kasım 2006, Kasım 2006, , TLPGD , TLPGD 12

18 büyüklüğü yıllık 4,000 bin tonu aşmakta olup bu miktarın 3,755 bin tonu yurt içinde tüketilmekte, geri kalan miktar ise ihraç edilmektedir 16. LPG sektörü, otogaz, tüplügaz ve dökmegaz olmak üzere üç ana segmentte faaliyette bulunmaktadır. Türkiye de kullanılan tüplü, dökme ve oto LPG olarak yıllar bazındaki tüketim miktarı ton olarak Şekil 5 de yer almaktadır 17. Ton Tüplügaz Dökmegaz Otogaz Segment Şekil 5. Segmentler bazında Türkiye LPG tüketimi 2.2 Türkiye de Enerji Yönetimi Enerji, ekonomik ve sosyal gelişim için en temel gereksinimlerden biridir. Bu nedenle de enerjinin kesintisiz, güvenilir, temiz ve ucuz kaynaklardan elde edilmesi önem kazanmaktadır. Ancak enerjinin tek kaynaktan ve tek tip olmaması ve enerji tipleri ile temin kaynaklarının çeşitlendirilmesi kaynakların yönetimi açısından kritik unsurlardır , TLPGD , TLPGD 13

19 Türkiye de ETKB, EPDK, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü (EİGM), ETKB Petrol İşleri Genel Müdürlüğü (PİGM) gibi kurumlar enerji ile ilgili yasal düzenlemelerin ve politikaların belirlenmesinde ve yaygınlaştırılmasında görev yapmaktadır Sektörü Düzenleyen Kurum ve Kuruluşlar ETKB, enerji politikalarının hazırlanması, uygulanması, plan ve programların bağlı resmi kurum ve kuruluşlar ile koordineli bir şekilde yürütülmesi görevini yürütmektedir. Bunun yanı sıra ulusal programların enerji politikaları ile uyum içinde olmasını, bu programların uygulanmasını, enerji kaynaklarının ve doğal kaynakların üretimi, tüketimi, gelişimi ile ilgili hususlarda çalışmalar yürütmektedir. Diğer taraftan uzun vadeli enerji politikalarının oluşturulması ve farklı stratejilerin geliştirilmesi ETKB tarafından gerçekleştirilmektedir. Enerji ile ilgili yasal düzenlemelerin yapılmasında görev alan ETKB haricindeki bazı kurum ve kuruluşlar Tablo 1 de özetlenmiştir. Kurum Görev Enerji ve çevre politikalarının oluşturulması, doğalgaz ve elektrik EİGM sektöründeki programların koordine edilmesi, yenilenebilir enerji kaynakları ve enerji verimliliği ile ilgili çalışmaların yürütülmesi PİGM Petrol araştırma, üretim ve rafineri lisans işlemlerinin yürütülmesi Su kaynaklarının enerji potansiyelinin belirlenmesi, baraj ve hidroelektrik Elektrik İşleri Etüt İdaresi santral projelerinin hazırlanması, enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji Genel Müdürlüğü (EİE) kaynakları ile ilgili çalışmaların gerçekleştirilmesi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) Su kaynaklarının gelişimi ile ilgili yeraltı ve yerüstü su projelerinin ve planlarının yapılması, baraj ve hidroelektrik santrallerinin işletilmesi Türkiye Atom Enerjisi Radyoaktif elementler için lisans, saha seçimi, kurulum, işletim gibi Kurumu (TAEK) faaliyetleri yürütmekte ve araştırma-geliştirme çalışmalarının yürütülmesi EPDK Elektrik, doğalgaz, petrol ve LPG piyasasının düzenlemesi ve denetlenmesi Tablo 1. Enerji düzenlemeleri ile ilgili görev alan kurumlar Yasal Durum ve Politikalar Türkiye nin AB ye uyum süreci kapsamında enerji müktesebatına uyum sağlanması sadece mevzuat uyumunu içermemekte, aynı zamanda enerji piyasasını 14

20 düzenleyebilecek ve denetleyebilecek kurumsal bir yapı olusturulmasını da gerektirmektedir. Bu kapsamda Türkiye gerekli yasal altyapı çalışmalarını başlatmış ve; EPDK, 19 Kasım 2001 tarihinde kurulmuş ve alt yapısını oluşturmaya başlamıştır sayılı Elektrik Piyasa Kanunu, 3 Mart 2001 tarih ve sayılı Resmi Gazete yayınlanarak yürürlüğe girmiştir sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu, 2 Mayıs 2001 tarih ve sayılı Resmi Gazete yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Petrol Piyasası Kanunu, 20 Aralık 2003 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. LPG Piyasası Kanunu 13 Mart 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun 18 Mayıs 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Enerji türleri ile ilgili çıkan kanunlar incelendiğinde LPG ile ilgili kanunun diğer kanunlardan daha sonra yayınlandığı görülmektedir. Bunun yanı sıra ETKB nın internet sitesinde enerji (elektrik), petrol, gaz (doğalgaz), maden ve kömür enerji kaynakları ile ilgili detaylı bilgiler alınabilmektedir 18. LPG nin Türkiye deki durumu yansıtan bilgilere erişim ise özellikle ETKB PİGM, EPDK veya TLPGD nin verilerine dayanmaktadır. Bu süreçte doğalgazın önemli bir rolü olduğu ve devlet tarafından desteklendiği görülmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) tarafından 13 Ocak 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği 20. maddesi olan Doğalgazın Zorunlu Olarak Kullanılması maddesinde yer alan Doğalgazın ulaştığı ve hattının geçtiği yerlerdeki işyerleri, konutlar ve sanayide doğalgazın ısınma amaçlı kullanımı zorunludur. yükümlülüğü, aynı Bakanlık tan 17 Mart 2006 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan

21 değişiklik yönetmeliği ile "Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları ile Doğalgazın Kullanılması maddesi olarak revize edilmiş ve Hava kirliliğinin yaşandığı yerleşim yerlerindeki konutlar, işyerleri ve sanayide güneş, jeotermal, ısı pompaları ve benzeri yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları ile doğalgazın ısınma amaçlı kullanımı teşvik edilir. tanımlaması yapılmıştır. LPG sektöründe uyulması zorunlu birinci öncelik olarak LPG Piyasası Kanunu ile birlikte bu Kanun doğrultusunda yürürlüğe koyulmuş yönetmelikler mevcuttur. Firmaların LPG sektöründe faaliyet gösterebilmeleri için bu Kanun a ve ilgili yönetmeliklerine uymaları zorunludur. Kanun kapsamında alınan lisanslar çerçevesinde sektör oyuncuları ortak seviyeye getirilmiş olup gözetim ve denetimlerle uygunluğun devamlılığı sağlanmaktadır. İlgili faaliyet kapsamında lisans almayan firmalar LPG Piyasası Kanunu kapsamında 13 Mart 2006 tarihinden itibaren sektörde lisans gerektiren faaliyette bulunamamaktadır. Tüplü LPG bayileri lisansa tabi değillerdir. Kasım 2006 itibari ile lisans alan firma sayısı ve lisans türleri Tablo 2 de yer almaktadır. Lisans Türü Verilen Lisans Adedi 19 İptal Edilen Lisans Adedi 20 LPG Dağıtıcı Lisansı 53 2 LPG Depolama Lisansı 78 1 LPG Taşıma Lisansı 31 - LPG Otogaz Bayilik Lisansı LPG Tüpü İmalâtı Lisansı 14 - LPG Tüpü Muayenesi,Tamiri ve Bakımı Lisansı Tablo 2.EPDK tarafından verilen lisansların durumu Sektörün denetlenmesi EPDK nın yanı sıra, karşılıklı imzalanan protokoller çerçevesinde Sanayi Ticaret Bakanlığı (STB) ve İçişleri Bakanlığı (İB) tarafından da gerçekleştirilmektedir. Denetimlerde; Sektörün piyasaya ilişkin faaliyetlerinin ve hesaplarının ilgili mevzuat hükümlerine uygunluğunun incelenmesi, piyasaya arz edilen LPG, LPG tüpleri ve LPG ile ilgili her türlü emtianın teknik düzenlemelere uygunluğunun araştırılması, Kasım 2006, ve Kasım 2006, ve 16

22 hata, aykırılık, usulsuzlük ve suistimallerin tespit edilmesi halinde ilgili kanun ve yönetmeliklerdeki öngörülen gerekli yaptırımların uygulanması sağlanmaktadır. Tablo 3 de yer alan temel yasal mevzuat ve standartlarla LPG piyasası kontrol altına alınmakta ve denetim mekanizmaları ile sektörün uygunluğu sağlanmaktadır. Kanun-Tebliğ-Yönetmelik Amaç Kanun, piyasa faaliyetlerinin şeffaf, eşitlikçi ve istikrarlı biçimde sürdürülmesi için gerekli düzenleme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin yapılması amaçlamakta olup LPG nin temini, 5307 sayılı LPG Piyasası Kanunu dağıtımı, taşınması, depolanmasına ilişkin hak ve yükümlülükleri kapsamaktadır. Kanun kapsamında lisans alınması zorunlu olup EPDK ve STB lisans, denetim ve gözetim ile ilgili hususları yönetmektedir. Lisanslara, bildirimlere ve kayıt düzenlerine ilişkin usul ve esasların tanımlanmakta olup LPG Piyasası Lisans Yönetmeliği lisans alınması ile birlikte belirli periyotlarda bildirimlerin EPDK ya yapılması zorunludur Dolum tesisleri ve otogaz istasyonlarında sorumlu müdür görevlendirilmesi zorunludur. Yönetmelik bu konuyla ilgili gereklilikleri LPG Piyasası Sorumlu Müdür Yönetmeliği tanımlamaktadır. EPDK, STB ve ÇSGB denetim ve eğitimlerle süreci kontrol altına almaktadır. LPG ile ilgili personelin eğitimine ilişkin usul ve esasların düzenlenmesi amaçlanmış olup bu piyasada görev yapacak tüm personeli kapsamakta olup LPG Yetkili Personel belgesi LPG Piyasası Eğitim Yönetmeliği olmayan personel sektörde çalıştırılamaz. Eğitimlerin düzenlenerek personelin belgelendirilmesi ile ilgili konular EPDK ve STB tarafından denetlenmektedir. LPG ile ilgili piyasa faaliyetlerinin gözetimine, LPG Piyasasında Yapılacak Denetimler İle Ön denetimine ve yaptırımların uygulanmasına Araştırma Ve Soruşturmalarda Takip Edilecek ilişkin usul ve esaslarının belirlenmesi Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik sağlanmaktadır. EPDK ve STB denetim mekanizmasında görevlidir. LPG nin yürürlükte bulunan standartlara LPG Dağıtım Şirketleri ile Yetkili Bayilerin ve uygun olarak piyasaya arz edilmesi ve Tüketicilerin Uymaları gereken Usul ve Esaslara tüketiciler tarafından güvenli bir şekilde İlişkin Tebliğ kullanılmasının sağlanması amaçlanmıştır. Tablo 3.LPG ile ilgili temel bazı kanun, tebliğ ve yönetmelikler Bunun yanı sıra LPG Piyasasında Teknik Düzenlemeler Yönetmeliği henüz hazırlık aşamasındadır. 17

23 Bununla birlikte TSE tarafından oluşturulan veya uluslararası kabul görmüş standardların Türkiye ye uyumlaştırılması sonucu uygulamaya Tablo 4 de belirtilen standardlara da uyum gerekliliği vardır. Standard TS 1446 LPG -Depolama Kuralları TS 1449 LPG Doldurma ve Boşaltma Kuralları TS 1445 LPG -Taşıma Kuralları TS 55 EN 1442 Tüpler-LPG İçin- Tekrar Doldurulabilir-Çelikten, Kaynaklı-Tasarım ve İmalat TS 5306-Kullanımdaki LPG Tüplerinin Muayene, Deney, Bakım ve Tamiri TS 1862 LPG-Tüp donanımları- Valfler, Basınç Düzenleyiciler ve Emniyet Valfleri TS 1846 Hortumlar (LPG ve Havagazı için) TS 2178 ISO 9162 Petrol ürünleri - Yakıtlar (F sınıfı) - LPG Özellikler TS 2179 LPG - Kullanma Talimatları TS EN 589 Otomotiv Yakıtları LPG- Özellikler ve Deney Metodları TS Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) - İkmal İstasyonu - Karayolu Taşıtları İçin - Emniyet Kuralllar Tablo 4. LPG ile ilgili temel standardlar Amaç LPG nin dökme veya TS 55 ve TS 5306 ya uygun tüplere doldurulmuş halde depolanması ile ilgili kuralları kapsamakta olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. LPG nin dökme taşıma kara araçlarına, depolama tanklarına ve tüplere (TS 55 ve TS 5306'ya uygun) doldurma ve boşaltma kurallarını kurallarını kapsamakta olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. TS 55 e uygun dolu veya boş LPG tüpleriyle dökme taşıma araçları üzerine yerleştirilen LPG tanklarının yerleştirme ve araçlarla taşınması kurallarını kapsamakta olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. Su kapasitesi 0,5 litre ile 150 litre (dahil) arasında olan taşınabilir ve yeniden doldurulabilir, kaynaklı çelik LPG tüplerinin imalatı esnasında malzeme, tasarım, imalat, işçilik metotları, yöntem ve deneylerle ilgili asgari özellikleri kurallarını kapsamakta olup standarta uygunluk gerekmektedir. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. LPG tüplerinin, kullanım sırasındaki muayene, deney, bakım ve tamirini kapsamakta olup standarda uygunluk ve uygunluk belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir. Tüp donanımlarının (valf, dedantör, emniyet valfı) özelliklerini, muayene ve deneylerini ve piyasaya sunumunu kapsamaktadır. Standarda uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir LPG ve havagazı hortumlarının sınıflandırması, muayene, deney ve denetlenmesini kapsamaktadır. Standarda uygunluk ve TSE belgesi alınması gereklidir. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir LPG nin öngörülen özellikleri ve bu ürünlerin satıcısı tarafından müşteriye sağlanacak ek bilgileri kapsamakta olup LPG alımı ve satışı ile ilgili işlemlerde uygulanır. Deneyler standartta belirtilen metotla yapılmalıdır LPG nin tüketiciler tarafından kullanılması kurallarını kapsar Standarda uygun kullanım olmalıdır. Otomotiv yakıtı olarak piyasaya arz edilen ve teslim edilen LPG nin özelliklerini ve deney yöntemlerini kapsamaktadır. Deneyler standartta belirtilen metotla yapılmalıdır. Karayolu taşıtları için kurulan LPG ikmal istasyonları ile ilgili emniyet kurallarını kapsamaktadır. 18

24 TSE tarafından standardların hazırlanmasında veya uyumlaştırılmasında ülke şartları, can ve mal güvenliği, Gümrük Birliği, üretim ve ihracatı geliştirme, ithalatı denetleme, tüketici meseleleri, kalite ve çevre konularına öncelik ve önem verilerek yayımlanmış uluslararası ve bölgesel standardlar ile diğer gelişmiş ülkelerin millî standardları esas alınmakta, tüm ilgili taraflarla (sektör oyuncuları (özel ve kamu), üniversiteler, dernekler vb) yardım ve işbirliği sağlanmaktadır. Halihazırda yürürlükteki standardların AB uyumu çerçevesinde gözden geçirilmesine devam edilmekte olup TS 1449 LPG Doldurma ve Boşaltma Kuralları standardı ile TS 1862 LPG-Tüp donanımları-valfler, Basınç Düzenleyiciler ve Emniyet Valfleri standardının revizyonu devam etmekte ayrıca uyum çalışmaları çerçevesinde standardlar hazırlanmaktadır sayılı Kanun la sektöre, sigorta yapma yükümlülüğü, sorumlu müdür bulundurma zorunluluğu, bildirim yükümlülüğü, eğitim yükümlülüğü gibi zorunluluklar da gelmiştir. Bu kapsamda, sorumlu müdürler için Haziran 2007, diğer tüm LPG teknik personeli içinse Aralık 2007 sonuna kadar LPG sektöründe görev yapan yaklaşık kişinin eğitimi hedeflenmektedir. Eğitimler Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMO) ne bağlı Kimya, Makina, Çevre ve Petrol Mühendisleri Odaları tarafından verilmekte, eğitimler ardından sertifikalandırma yapılmaktadır. Lisans faaliyetleri ile birlikte LPG piyasasında faaliyet göstermeye yetkili firmaların belirli periyotlar ile EPDK ya bildirim yapma zorunluluğu da getirilmiştir. Bu şekilde sektörün düzenli olarak gözden geçirilmesi ve faaliyetlerin kontrol altına alınması sağlanmaktadır. Bildirimler yıllık (Örnek: Pazarlama Projeksiyonu Bildirimi, Katılma Payı Bildirimi vb), 3 aylık (Örnek: Pazarlama Projeksiyonu Gerçekleşme Bildirimi, İller Bazında Satış Beyanı Bildirimi vb) ve aylık (Örnek: Stok Bildirimi, Bayi Hareketleri Bildirimi vb) olarak düzenlenmekte olup bunun yanı sıra oluşuma bağlı bildirimler (Örnek: Faaliyete Başlama Bildirimi, Tavan Fiyat Bildirimi vb) de sözkonusudur. Dağıtım firmalarının bildirim yükümlülüğünü yerine getirmeye başlaması ile birlikte 2006 sonu itibariyle sektörün durumunu en doğru şekilde yansıtacak rakamlar elde edilecektir. 19

25 2.2.3 Kısıtlar Türkiye enerji piyasası hakkındaki yasalar ve uygulamaya ilişkin yönetmelikler, büyük ölçüde AB mevzuatına uyumlu hale getirilmiştir. Ancak bunun yanı sıra önemli olan bu mevzuata uygun şekilde etkin işleyen ve rekabetçi piyasaların oluşturulmasıdır. Piyasa koşullarını bozmadan rekabeti önleyen engellerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. LPG sektörünün 2000 yılındaki 4,5 milyon ton olan satış hacmi, son 3 yıldaki vergi politikaları ve doğalgaz ın bir anlamda vergi yolu ile sübvansiyonu nedenleri ile % 22 küçülmüş, 2005 yılında yıllık tüketim 3.7 milyon tona gerilemiş, segmentler arası geçişler olmuştur (Bkz.Tablo 11) 21. Sektörün tüplügazda %4, özellikle de dökmegazda %20 ile küçülme trendi 2005 yılında da devam etmiştir. Bunlarla birlikte Otogaz pazarının, TLPGD nin tespitlerine göre 2005 yılında %8.3 oranında büyümüş olmasına rağmen LPG sektörü hacmi kümülatifte 2004 yılına göre %2 azalmıştır 22. Küçülmenin başlıca nedenleri; LPG satış fiyatı üzerindeki yüksek vergi yükü ürünün pahalı olması, Alternatif enerji kaynakları, Elektrik fiyatlarının eşdeğer fiyat karşılaştırmasında LPG nin altına düşmesi ve kaçak elektrik kullanımının yaygınlaşması, Doğalgazın aşırı teşvik edilmesi hatta vergisel bazdaki sübvansiyonu nedeniyle kulanımının yaygınlaşması olarak sıralanabilir. LPG ye uygulanmakta olan yüksek Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), LPG nin gelir seviyesi düşük yerlerde yaygın şekilde kullanımını engellemekte ve tüplügaz yerine diğer yakıtların tercih edilmesini sağlamaktadır. 21 TLPGD 22 TLPGD 20

26 Doğalgaz gibi alternatif yakıtlara uygulanan çok düşük ÖTV nedeniyle, LPG tüketicisine uygulanan doğalgaza göre 26 kat fazla ÖTV ile oluşan ciddi fiyat farkı ile gerçek anlamda sosyal adaletsizlik oluşmaktadır 23. Ülkemizde uygulanan tüplü ÖTV yi bazı AB ülkeleri ile mukayese ettiğimizde çarpıklık çok net olarak görülmektedir (Tablo 5) 24 : Ülke ÖTV ( /ton) Türkiye 464 Hollanda 197 İtalya 190 Almanya 61 Belçika 23 Tablo 5. Türkiye de uygulanan ÖTV nin bazı Avrupa ülkeleri ile mukayesesi TLPGD ve PETDER tarafından yapılan bir çalışmada Türkiye de enerji amaçlı kullanılan yakıtların alt ısıl değerleri baz alınarak her bir enerji türü için net 1000 kilokalori (kcal) enerjinin vergisi karşılaştırılmıştır. Bu değerlendirmeler Türkiye de akaryakıt ve LPG ürünlerindeki vergilerin eşdeğer kalorifik değere sahip diğer enerji ürünlerine göre çok yüksek oranda vergilendirildiğini göstermektedir. Benzer bir karşılaştırma eşdeğer kalorifik baz üzerinden diğer ülkeler ile yapıldığında Türkiye nin akaryakıt ve LPG ürünlerine uygulamakta olduğu vergilerin en yüksek düzeyde olduğunu, dolayısı ile bu yapısal farkın ülkemize özgü bir durum oluşturduğunu göstermektedir 25. Enerji ürünlerinde yanma verimliliği ve alt ısıl değeri söz konusu ürünün kullanıcıya sağlayacağı verimli/kullanılabilir enerji değeri için önemli bir kriter teşkil etmektedir. Bu nedenle enerji ürünlerinin kalorifik değerleri üzerinden yapılan karşılaştırmalarda söz konusu ürünlerin alt ısıl değerleri ve yanma verimliliği hesaba katılması gerekmektedir. Bu kriterler göz önüne alınarak, enerji ürünlerindeki vergilerin eşdeğer bazda karşılaştırılmasının yer aldığı Tablo 6 da LPG deki ÖTV miktarı net olarak görülmektedir TLPGD 24 TLPGD 25 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der,

27 Yakıt Verimlilik Alt Isıl Değer Birim ÖTV 1000 kcal için ÖTV YTL YTL Doğalgaz kcal/m3 Ykr/m3 cents/m3 Yrk/1000kcal cents/1000kcal DG Sanayi 1 OSB 92% DG Sanayi 2 Sanayi 92% DG Sanayi 3 İGDAŞ (Serbest Tüketici) 92% CNG CNG 92% DG Konut İGDAŞ 92% LPG kcal/kg Ykr/kg cents/kg Yrk/1000kcal cents/1000kcal Dökme Mix LPG Büyük Sanayi 92% Küçük Sanayi Propan Propan 92% Konut Propan Propan 92% Tüplü LPG Konut 92% Linyit kcal/kg Ykr/kg Yrk/1000kcal cents/1000kcal Kütahya Linyit (İstanbul) 65% İthal Linyit (İstanbul) 70% Akaryakıt kcal/kg Ykr/kg cents/kg Yrk/1000kcal cents/1000kcal Nafta (İstanbul Avrupa) 90% FO No:6 (İstanbul Avrupa) 80% Kalyak (İstanbul Avrupa) 82% Motorin 7000 (İstanbul Avrupa) 85% Motorin 50 (İstanbul Avrupa) 86% Benzin 95 (İstanbul Avrupa) 87% Oto LPG (İstanbul Avrupa) 92% Elektrik kcal/kwh Ykr/kWh cents/kwh Yrk/1000kcal cents/1000kcal Elektrik Sanayi (Tek Terim) 99% Elektrik Konut 99% Elektrik Ticarethane 99% Tablo 6. Türkiye de 1000 kcal için ÖTV miktarı ÖTV nin yanı sıra sağlıklı bir değerlendirme yapılması adına Katma Değer Vergisi (KDV) nin de karşılaştırılması önem kazanmaktadır. Şekil 6 ÖTV ve KDV nin de yer aldığı grafik, akaryakıt (sırası ile benzin ve motorin) ve LPG üzerindeki vergi yükünün diğer enerji ürünlerine kıyasla en yüksek olduğunu buna karşılık nafta, doğalgaz ve kömürde ise en düşük olduğunu göstermektedir 27. Nitekim bu tablonun doğal bir sonucu olarak ülkemizde enerji ürünlerinden sağlanan toplam verginin %95 ini akaryakıt ve LPG oluşturmakta ve bu tablo çok uzun yıllardır bu yapısını korumaktadır 28. Şekil 6. Enerji ürünlerinde net 1000 kilokalori için toplam vergi yükü karşılaştırması 27 Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der,

28 Türkiye de LPG ye ve diğer yakıtlara uygulanan vergiler, örnek gösterilebilecek diğer ülkelerle karşılaştırıldığında aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır: LPG Tüplü LPG DökmeLPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin Kalyak F.Oil 6 Kömür Odun 12 kg konut Sanayi Konut Sanayi Konut Sanayi Araçlar Kurşunsuz FO 4 Türkiye 3,8 3,77 3,8 5,33 0,17 0,17 0,09 0,47 7,12 12,01 3,74 1, Almanya 0,6 0,6 0,6 5,68 0,97 0,97 3,6 3,6 9 9,72 0, Avusturya 0,43 0,42 0,42 2,53 0,75 0,75 2,58 2,82 4,12 6,15 0,87 0, Belçika 0,22 0,22 0,4 0 0,16 0,16 0,41 0,41 4,86 8,73 0,16 0,16 Brezilya 0,65 0,64 0,65 1,26 0,4 1,24 0, ,52 0 0,24 Çek Cum , ,66 5, Çin ,14 0, Fransa ,07 1,63 1, ,85 8,95 0,77 0, Hollanda 1,95 1,93 1,95 0,97 2,36 1 7,51 1,36 Hindistan 0 0,65 0, ,13 0,13 1,53 0,59 2,54 0, İngiltere 0 0 0,14 1,16 0 0,28 0 0,74 10,59 10, İrlanda 0,19 0,19 0,19 1, ,57 0,57 5,02 6,53 0,2 0, İspanya , ,41 0,59 1,02 1, Pakistan Polonya , ,81 0,81 4,14 5,49 0,84 0, Tablo 7. Enerji ürünlerine uygulanan KDV hariç toplam vergiler ( c/1000 kcal) 29 Türkiye de LPG ye uygulanan vergilerin diğer ürünlerdeki vergilere kıyasla yüksek olduğu gerçeğini ülke karşılaştırmaları da göstermektedir. Örnek olarak, benzinde net 1000 kcal enerji için c vergi ile dünyanın en yüksek vergisini alan ülke olan Türkiye, benzer şekilde Tüplü/Dökme LPG de de 3.8 c/1000 kcal değeri ile dünyanın en yüksek vergi uygulayan ülkesi konumundadır. Buna karşılık sanayi amaçlı doğalgazda 0.17 c/1000 kcal ile Türkiye dünyanın en az vergi alan ülkelerden birisidir. KDV de dahil olmak üzere toplam vergilerin fiyatlandırma içindeki payı ve uygulanan KDV oranlarını gösterir karşılaştırmalar ise Tablo 8 ve Tablo 9 da verilmektedir Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der,

29 LPG Tüplü LPG Dökme LPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin Kalyak F.Oil 6 Kömür Odun 12 kg konut Sanayi Konut Sanayi Konut Sanayi Araçlar Kurşunsuz FO 4 Türkiye 38,3 40,9 42,7 49,4 19,6 19,9 15,3 15,3 57,0 68,5 50,5 40,1 15,3 15,3 Almanya 19,8 19,5 19,9 30,6 27,8 27,8 31,8 31,8 74,3 66,1 24,4 13,8 Avusturya 18,6 20,4 22,1 35,7 27,5 29,5 30,2 32,9 47,4 56,0 26,6 32,8 16,7 9,1 Belçika 18,9 19,7 21,9 17,4 21,0 21,0 19,4 20,2 51,6 49,3 19,4 19,6 Brezilya 17,9 17,7 19,9 21,2 21,2 20,0 24,5 10,7 20,0 24,5 0,0 24,5 Çek Cum. 16,0 16,0 16,0 31,1 16,0 16,0 16,0 16,0 46,3 51,6 16,0 16,0 16,0 16,0 Çin 11,5 11,5 11,5 11,5 11,5 11,5 14,5 14,5 17,0 18,8 14,5 14,5 11,5 14,5 Fransa 16,4 16,4 16,4 24,9 33,5 53,0 16,4 16,4 57,1 64,3 27,5 22,5 16,4 16,4 Hollanda 24,5 29,2 30,5 25,5 20,7 25,4 58,6 34,3 Hindistan 11,1 19,3 19,3 11,1 11,1 2,1 1,3 35,1 51,0 48,2 27,4 3,8 0,0 İngiltere 4,8 4,8 16,4 25,1 4,8 19,6 4,8 20,4 72,2 70,9 4,8 4,8 4,8 İrlanda 12,8 13,5 13,7 24,2 11,9 11,9 15,3 15,3 52,4 58,4 14,4 14,7 11,9 11,9 İspanya 13,8 13,8 13,8 14,5 13,8 13,8 13,8 13,8 16,5 17,8 23,9 42,3 Pakistan 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 Polonya 18,0 18,0 18,0 38,5 18,0 18,0 25,6 35,4 51,3 58,8 28,4 21,6 18,0 6,5 Tablo 8. Enerji ürünlerine uygulanan tüm vergilerin (KDV+ÖTV+diğer vergiler) toplam fiyat içindeki payı,% LPG Tüplü LPG DökmeLPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin Kalyak F.Oil 6 Kömür Odun 12 kg konut Sanayi Konut Sanayi Konut Sanayi Araçlar Kurşunsuz FO 4 Türkiye 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 18,0 Almanya 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 0,0 16,0 0,0 Avusturya 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 10,0 Belçika 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 21,0 Brezilya 12,0 12,0 12,0 13,6 13,6 12,0 18,0 12,0 25,0 18,0 0,0 18,0 Çek Cum. 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 Çin 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 13,0 17,0 17,0 17,0 17,0 17,0 17,0 13,0 17,0 Fransa 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 19,6 Hollanda 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 Hindistan 12,5 12,5 12,5 12,5 12,5 0,0 0,0 21,3 32,6 21,3 12,5 4,0 0,0 İngiltere 5,0 5,0 17,5 17,5 5,0 17,5 5,0 17,5 17,5 17,5 5,0 5,0 5,0 5,0 İrlanda 13,5 13,5 13,5 21,0 13,5 13,5 13,5 13,5 21,0 21,0 13,5 13,5 13,5 13,5 İspanya 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 16,0 Pakistan 15,0 15,0 15,0 0,0 15,0 15,0 15,0 15,0 15,0 15,0 15,0 15,0 15,0 15,0 Polonya 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 22,0 Tablo 9. Enerji ürünlerine uygulanan KDV oranı karşılaştırması,% Bu veriler değerlendirildiğinde Türkiye nin akaryakıt ve LPG de vergiler toplamının oransal olarak da en yüksek ülke olduğunu açıkça görülmektedir. Yüksek ÖTV nin yanı sıra bazı bölgelerde kaçak elektriğin kullanımı da LPG sektörünü olumsuz yönde etkilemektedir. Bu konuda gereken yaptırımların ve cezai müeyyidelerin uygulanamaması nedeniyle kaçak elektrik kullanımının yaygınlaştığı mahallerde bilhassa halkın can ve mal güvenliğini tehdit eden standart dışı elektrikli ev cihazlarına talep de artmaktadır. Kaçak elektrik kullanımının bazı illerde %50 mertebeleri aşması, devleti, LPG sektörünü, haksız kazanç fiili işlemekten çekinen ve kaçak elektrik bedelini bir bakıma üstlenen dürüst tüketicileri etkilemekte ve büyük zararlar vermektedir. 24

30 2.3 Tüketiciler Yurt çapına yayılmış 15 bin tüplü bayi, yine bu bayilere bağlı olarak çalışan yaklaşık 15 bin tüplü tali bayi ile, EPDK dan lisansını almış LPG otogaz istasyonu tüketicilere verilen hizmeti sağlamaktadır kişinin istihdamı ile yaklaşık olarak 450 bin kişinin geçinmesine olanak sağlayan LPG ev veya sanayilerde tüplü veya dökme olarak kullanılmaktadır. Araçlarda ise otogaz olarak kullanımı sözkonusudur Enerji İhtiyacının Karşılanması Dünyada 3 milyardan daha fazla kişi, temel ihtiyaç olan yemek pişirme, sıcak su ve ısınma ihtiyaçlarını katı yakıtlarla karşılamaktadır. Bu yakıtların içinde odun, tezek, ve tarım artıkları yer almakta olup kullanım sonucunda yüzlerce kirletici (karbonmonoksit, küçük partiküller, azot oksitler, benzen, bütan, formaldehit, poliaromatik hidrokarbonlar ve diğer sağlığa zararlı kimyasallar) açığa çıkmaktadır. Bu kimyasalların solunması sonucunda günde 2 paket sigara içilmesine eşdeğer düzeyde bir kirleticiye maruz kalınmaktadır. Kömürün kullanıldığı yerlerde yukarıda belirtilen kirleticilere ilave olarak sülfür, arsenik ve fluorin de oluşmaktadır. Gelire göre yakıt kullanımını gösteren Şekil 7 de özellikle gelir düzeyi çok düşük kesimlerde yemek pişirme için tezek, odun gibi katı yakıtların kullanıldığı görülmektedir Kasım 2006 tarihi itibari ile lisanslı istasyon sayısıdır. 33 Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO,